বাস্তৱবাদ আৰু নব্য বাস্তৱবাদ-ধাৰণা, চিন্তাবিদসকল, নব্য-উদাৰতাবাদ, নব্য-মার্ক্সবাদ – Realism and Neo-Realism, Thinkers, Neoliberalism, Neo marxism
বাস্তৱবাদৰ মূল ধাৰণা (Concept of Realism)
বাস্তৱবাদ হৈছে ১৯শ শতিকাত উদ্ভৱ হোৱা এখন শৈল্পিক আৰু সাহিত্যিক আন্দোলন। ই বাস্তৱতাক সত্যভাৱে আৰু নিৰ্ভুলভাৱে প্ৰতিফলিত কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল, য’ত দৈনন্দিন জীৱন আৰু সাধাৰণ মানুহৰ অভিজ্ঞতাক কেন্দ্ৰবিন্দু কৰা হৈছিল। এই আন্দোলনে আদৰ্শবাদী তথা অলৌকিক উপস্থাপনাক বর্জন কৰি পৰ্যবেক্ষণ আৰু প্রত্যক্ষ অভিজ্ঞতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছিল। ৰিয়েলিজমে সমাজ আৰু মানুহৰ অভিজ্ঞতাক ৰোমান্টিচিজম বা অতিৰঞ্জিত ৰূপত প্ৰদৰ্শন নকৰি, সত্য স্বৰূপে দৰ্শোৱাৰ লক্ষ্য ৰাখিছিল। বিশেষকৈ, এই ধাৰাই সামাজিক অন্যায়, দাৰিদ্ৰ্য আৰু কামকৰা শ্ৰেণীৰ জীৱন যেনে বিষয়বোৰ অধিক গুৰুত্বসহকাৰে উপস্থাপন কৰিছিল।
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক অধ্যয়নৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ তত্ত্ব হ’ল বাস্তৱবাদী তত্ত্ব। ই যদিও আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্ক অধ্যয়নৰ এটা পুৰণি তত্ত্ব, দ্বিতীয় মহাযুদ্ধৰ পিছত বিখ্যাত চিন্তাবিদ হানচ মৰগেনথো (Hans Morgenthau)-এ ইয়াৰ গুৰুত্ব অধিক বৃদ্ধি কৰে।
এই তত্ত্বটো মূলত অষ্টাদশ শতিকাত বিকাশ লাভ কৰিছিল। তত্ত্বটোৰ বিকাশত মৰগেনথোৰ উপৰি স্পাইকম্যান (Spykerman), ই. এইচ. কাৰ (E. H. Carr), কেনেথ থম্পচন (Kenneth Thompson), জৰ্জ কেন্নান (George Kennan), হেনৰি কিচিংজাৰ (Henry Kissinger), আৰু হেৰল্ড লছোৱাল (Harold Lasswell) আদি চিন্তাবিদ সকলে গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছে।
বিশেষকৈ স্পাইকমেনে এই তত্ত্বৰ বিকাশত প্ৰথম পৰ্যায়ত গুৰুত্বপূৰ্ণ অৱদান ৰাখে। তেওঁৰ ‘America’s Strategy in World Politics’ নামৰ কিতাপখনত তেওঁ এটা ৰাষ্ট্ৰৰ ক্ষমতা আন ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ তুলনাত অধিক বৃদ্ধি কৰাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে আৰু বাস্তৱবাদী তত্ত্বৰ আধাৰ নিৰ্মাণ কৰে।
Spykeman-ৰ মতে:
“The primary objective of the state must be the preservation and improvement of its power, position in relation to other states.”
বাস্তৱবাদী পৰম্পৰাৰ মূল ধাৰণাসমূহ (Main Assumptions of Realist Traditions):
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ ক্ষেত্ৰত বাস্তববাদ (Realism) এটি প্ৰভাৱশালী আৰু চর্চিত তত্ত্ব। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ বেদনাদায়ক পৰিণতি আৰু শীতল যুদ্ধৰ সময়ছোৱাৰ উত্তেজনাপূৰ্ণ পৰিস্থিতিৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত বাস্তৱবাদী ধাৰণাৰ প্ৰচাৰ-প্ৰসাৰ ঘটি উঠে। এই পৰম্পৰাৰ বিকাশকালীন সময়ছোৱাত কিছুমান মৌলিক ধাৰা গঢ় লৈ উঠে, যাক মূলতঃ তিনি ভাগত বিভক্ত কৰিব পৰা যায় — ধ্রুপদী বাস্তববাদ, নব্য ধ্রুপদী বাস্তববাদ আৰু নব্য বাস্তববাদ।
ধ্রুপদী বাস্তৱবাদৰ সূত্ৰপাত পুৰণি পাশ্চাত্য ৰাষ্ট্ৰদৰ্শনৰ ভিত্তিত হৈছে। মেকিয়াভেলি, থমাচ হবচ, খুচিদাইদচ আৰু হেগেলৰ লেখনীত এই তত্ত্বৰ বৌদ্ধিক ভিত্তি পোৱা যায়। ভাৰতীয় পৰিপ্ৰেক্ষিতত কৌটিল্যৰ ‘অর্থশাস্ত্ৰ’ত বাস্তৱবাদী ধাৰণাৰ উপস্থিতি লক্ষ্য কৰা যায়। বিংশ শতাব্দীত হান্স মৰগেনথ’ৰ লগতে জন হাৰ্ছ, নিকোলাই স্পাইকমেন, মেকিয়াভেলি, ফ্ৰেডাৰিক চুমেন, বুল, আৰু কেনেথ বাল্টজে বাস্তৱবাদী তত্ত্বৰ বিকাশত গুৰুত্বপূৰ্ণ অৱদান আগবঢ়ায়।
বাস্তৱবাদী পৰম্পৰাৰ মূল ধাৰণাসমূহ তলত দিয়া হ’ল:
১। মানৱ স্বভাৱৰ অৰাজকতা: বাস্তৱবাদ অনুসৰি, মানুহৰ স্বভাৱজাত বৈশিষ্ট্য হ’ল অৰাজকতা আৰু স্বাৰ্থপরতা। যিহেতু ৰাষ্ট্ৰসমূহ মানুহৰ দ্বাৰা গঠিত, সেয়া অৰাজক আৰু বিশৃংখল হ’বই।
২। ৰাষ্ট্ৰই হৈছে কেন্দ্ৰীয় Actor: আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাত ৰাষ্ট্ৰ হ’ল মুখ্য Actor। ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰধান লক্ষ্য হ’ল নিজৰ স্বাৰ্থৰ সংৰক্ষণ আৰু শক্তি সঞ্চয়।
৩। জাতীয় নিৰাপত্তাৰ প্ৰাধান্য: ৰাষ্ট্ৰসমূহ সদায় নিজৰ অস্তিত্ব আৰু নিৰাপত্তা সুনিশ্চিত কৰাৰ বাবে সামৰিক শক্তি আৰু কূটনৈতিক কৌশলৰ সহায় লয়।
৪। ক্ষমতা আৰু স্বাৰ্থৰ চর্চা: ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ পৰিচালনাৰ মূল আধাৰ হ’ল স্বাৰ্থ আৰু ক্ষমতা। নৈতিকতা বা ন্যায়-অন্যায়ৰ স্থান নাই। ৰাষ্ট্ৰে শক্তিশালী হোৱাৰ বাবে সদায় চেষ্টা কৰে, যাতে অন্য ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ ওপৰত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিব পাৰে।
৫। সংঘৰ্ষ আৰু যুদ্ধৰ সম্ভাৱনা সদায় থাকে: ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত বিশ্বাসৰ অভাৱ আৰু স্বাৰ্থৰ সংঘাতৰ ফলত সদায় দ্বন্দ্ব আৰু যুদ্ধৰ সম্ভাৱনা থাকে। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰিসৰৰ যিকোনো সমস্যাৰ চূড়ান্ত সমাধান যুদ্ধৰ মাজেৰে সম্ভৱ বুলি বাস্তৱবাদ বিশ্বাস কৰে।
শীতল যুদ্ধকালত এই তত্ত্বৰ প্ৰচুৰ আলোচনা আৰু সমালোচনা হৈছিল। তথাপিও আধুনিক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত এই তত্ত্বৰ প্ৰাসংগিকতা অক্ষুণ্ণ হৈ আছে। বিশ্বৰ বিভিন্ন অংশত আগ্ৰাসন, সামৰিক প্ৰস্তুতি আৰু ক্ষমতাৰ বাবে চলি থকা প্ৰতিযোগিতা — সকলো বাস্তৱবাদী ধাৰণাৰ প্ৰতিক্ৰিয়া স্বৰূপ।
ধ্রুপদী বাস্তৱবাদ (Classical Realism):
ধ্রুপদী বাস্তববাদৰ মূল ভিত্তি হৈছে মানুহৰ স্বাভাৱিক ৰাজনৈতিক গুণ আৰু ক্ষমতাৰ অনুসন্ধান। গ্ৰীক বুৰঞ্জীবিদ থুচিদাইদছ তেওঁৰ “History of the Peloponnesian War” নামৰ গ্ৰন্থত ধ্রুপদী বাস্তৱবাদৰ মূল ধাৰণাবোৰ ব্যক্ত কৰে। এবিষ্টটলে কৈছিল যে, “মানুহ এজন ৰাজনৈতিক জীৱ”, আৰু এই ধাৰণাক আগবঢ়াই থুচিদাইদছে জনায় যে, মানুহ তথা ৰাষ্ট্ৰসমূহে সুৰক্ষাৰ প্ৰয়োজনত ক্ষমতা অৰ্জন কৰে, আৰু এই ক্ষমতাৰ ক্ষেত্ৰত অসমতা এটা স্বাভাৱিক প্ৰকৃতি।
থুচিদাইদছৰ মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত ন্যায়ৰ অৰ্থ বুজিবলৈ ক্ষমতা আৰু নিজৰ অৱস্থাৰ যথাযথ বোধ থাকা আৱশ্যক। এক অসমতাপূর্ণ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰিৱেশত, ৰাষ্ট্ৰসমূহে বৈদেশিক নীতি নিৰূপণ আৰু ব্যৱস্থাপনাৰ ক্ষেত্ৰত সতৰ্কতা, বিচাৰশক্তি, আৰু দূৰদৰ্শিতা অবলম্বন কৰিব লাগিব। ধ্রুপদী বাস্তৱবাদৰ মূল বিশ্বাস হৈছে যে ৰাজনীতি সম্পূৰ্ণৰূপে ক্ষমতাৰ দ্বাৰা পৰিচালিত হয়, আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ অস্তিত্ব ৰক্ষাৰ শেষ নিৰ্ণায়ক উপায় হিচাপে যুদ্ধকো গৃহীত বুলি ধৰা হয়।
মেকিয়াভেলিৰ ধ্রুপদী বাস্তৱবাদ ( Machiavelli’s Realism Concept)
নিক্কলো মেকিয়াভেলি, মধ্যযুগৰ এজন খ্যাতনামা কূটনীতিবিদ আৰু চিন্তাবিদ আছিল। তেওঁ ইটালীৰ ৰাজনৈতিক সংকটকালত জন্মগ্ৰহণ কৰিছিল, যেতিয়া দেশখন বহু ক্ষুদ্র ৰাষ্ট্ৰত বিভক্ত আছিল, আৰু গৃহযুদ্ধ, সামাজিক অধঃপতন, আৰু গীর্জাৰ ক্ষমতাহীনতাই এক জটিল পৰিস্থিতি সৃষ্টি কৰিছিল।
মেকিয়াভেলিৰ মুখ্য লক্ষ্য আছিল ইটালীক একত্ৰিত কৰি এখন শক্তিশালী ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে গঠন কৰা। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে, শক্তিশালী নেতৃত্ব আৰু প্ৰয়োজনত অনৈতিক পন্থা অবলম্বন কৰাৰ দ্বাৰা ৰাষ্ট্ৰৰ সুৰক্ষা আৰু স্থিতি বজাই ৰখা যায়। তেওঁ ধৰ্ম আৰু নৈতিকতা বিচাৰত মধ্যযুগীয় চিন্তাবিদসকলৰ পৰা ভিন্ন মত প্ৰকাশ কৰিছিল।
মেকিয়াভেলিৰ মতে, “ৰাজনীতিৰ ক্ষেত্ৰত শাসকজন নৈতিকতা আৰু ধৰ্মৰ সীমাত আবদ্ধ নহয়। ৰাষ্ট্ৰৰ স্বাৰ্থই সকলোতকৈ ওপৰত থাকে। সেইস্বাৰ্থ পূৰণৰ বাবে শাসকে মিছা ক’ব পাৰে, অনৈতিক পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰিব পাৰে, আৰু গীৰ্জাৰ অধিকাৰকো উপেক্ষা কৰিব পাৰে।
শাসকৰ বাবে সাধাৰণ নৈতিকতা প্ৰযোজ্য নহয়; তেওঁ আইন আৰু নৈতিকতাৰ সৃষ্টিকাৰী, আৰু সেইকাৰণে তেওঁ সেইবোৰৰ ওপৰত থাকিব পাৰে।”
শক্তি প্ৰয়োগ (পশুৰ দৰে আচৰণ) আৰু ধূর্ততা (শিয়ালৰ দৰে) দুয়ো ব্যৱহাৰ কৰিব পৰাকৈ শাসকজন সক্ষম হ’ব লাগিব। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল: “When there is fear for the life of the state, both monarch and republic, to preserve it, will break faith and display ingratitude.”
সেয়ে, মেকিয়াভেলিৰ বাস্তৱবাদত ৰাজনীতিৰ মূল ভিত্তি হৈছে ৰাষ্ট্ৰৰ স্বাৰ্থ, ক্ষমতা আৰু স্থিতি। বৈদেশিক নীতি নিৰ্ধাৰণৰ ক্ষেত্ৰতো এই ধাৰণাই প্ৰাধান্য পায়। মেকিয়াভেলিৰ মতে, শাসকজনে পৰিস্থিতি অনুযায়ী নীতি নিৰ্ধাৰণ কৰিব লাগে, আৰু কোনো বন্ধুত্ব চুক্তিও ৰাষ্ট্ৰৰ স্বাৰ্থৰ বিপৰীতে যোৱা পৰিস্থিতিত ভংগ কৰিব পাৰি।
ধ্রুপদী বাস্তববাদৰ মূল কথা হ’ল—ক্ষমতা আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ স্বাৰ্থ। থুচিদাইদছৰ দৃষ্টিভংগীৰ মূল ভিত্তি হ’ল আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰিসৰত অসমতা আৰু আত্মৰক্ষা, আৰু মেকিয়াভেলিৰ দৃষ্টিভংগী শক্তি, ধূর্ততা আৰু পৰিস্থিতি-নির্ভৰ চৰ্চাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। দুয়ো ক্ষেত্ৰতে, ৰাজনীতি নৈতিকতাৰ ওপৰত নহয়, বৰঞ্চ বাস্তৱবাদ আৰু স্বাৰ্থৰ ওপৰত আধাৰিত।
বাস্তৱবাদী তত্ত্বৰ বিশ্লেষণ (Analysis of the Realist Theory)
বাস্তৱবাদী তত্ত্বৰ সমর্থকে আদৰ্শৰ ওপৰত বিশেষ গুৰুত্ব নিদিয়ে। তেওঁলোকে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সমস্যাসমূহৰ বাস্তৱ চৰিত্ৰৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। এই তত্ত্ব অনুসৰি, ব্যক্তি স্বাভাৱিকভাৱে ক্ষমতালোভী, আৰু সেই ক্ষমতা আহৰণৰ প্ৰয়াসত সংঘাতৰ সৃষ্টি হয়। ঠিক তেনেদৰে ৰাষ্ট্ৰসমূহো নিজৰ স্বাৰ্থ, নিৰাপত্তা আৰু ক্ষমতা বৃদ্ধি কৰিবলৈ সংকল্পবদ্ধ থাকে। স্পাইকম্যানৰ মতে, “এখন ৰাষ্ট্ৰৰ মুখ্য লক্ষ্য হ’ল আন ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ তুলনাত নিজৰ ক্ষমতা বৃদ্ধি আৰু সংৰক্ষণ কৰা।”
এই বাস্তৱতাই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ক্ষেত্ৰত সংঘাত, যুদ্ধ আদি উদ্ভৱ কৰাৰ সম্ভাৱনাক বৃদ্ধি কৰে—যাক নিয়ন্ত্ৰণ কৰাত ৰাষ্ট্ৰীয় চৰকাৰ বা আন্তর্জাতিক আইনসমূহ ব্যৰ্থ হয়।
বাস্তৱবাদী তত্ত্ব মতে, ৰাষ্ট্ৰক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ একমাত্র স্থায়ী গঠক হিচাপে গণ্য নকৰি, তেওঁলোকে স্ব-স্ব স্বাৰ্থ পূৰণৰ বাবে ক্ষমতা আহৰণৰ প্ৰয়াস চলায়। ফলত, ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত সংঘাত স্বাভাৱিক হয়। Hans J. Morgenthau এই মতবাদক বিশদভাবে বৰ্ণনা কৰি বাস্তৱবাদী তত্ত্বৰ ছটা নীতি প্ৰস্তুত কৰিছিল।
মৰগেনথোৰ ছটা বাস্তৱবাদী নীতি (Six Principles of Morgenthau’s Realism)
১। মানৱ প্ৰকৃতিৰ বৈশিষ্ট্য: মানুহ তথা সমাজ কিছু চিৰন্তন নীতিৰ দ্বাৰা পৰিচালিত। ৰাজনীতিও সেই নীতিৰে চলে, যিবোৰ মূলত মানব প্ৰকৃতিৰ ওপৰত আধাৰিত। মানব প্ৰকৃতিৰ এই অসংশোধনশীল দিশবোৰ অধ্যয়ন কৰি ৰাজনৈতিক তত্ত্ব গঠন কৰা প্ৰয়োজন।
২। ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থ (National Interest): ব্যক্তি বা ৰাষ্ট্ৰৰ আচৰণ ব্যাখ্যা কৰাৰ সময়ত ক্ষমতাৰ দৃষ্টিভংগীৰে ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থক ব্যাখ্যা কৰা হয়। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থক ক্ষমতাৰ মাধ্যমেৰে চিহ্নিত নকৰিলে এক গৱেষণাভিত্তিক তত্ত্ব গঠন সম্ভৱ নহয়।
৩। সীমিত নৈতিকতা: বাস্তৱবাদ নৈতিক নীতিবোৰক সীমিত স্বীকৃতি দিয়ে। ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থৰ প্ৰতিকূলে নৈতিকতা থাকিলে, সেই নীতি মান্য নকৰা হ’ব পাৰে।
৪। স্বাৰ্থ আৰু ক্ষমতাৰ সম্পর্ক: স্বাৰ্থ আৰু ক্ষমতা কেতিয়াও স্থায়ী নহয়। সময়ৰ পৰিৱর্তনত পৰিৱেশ সলনি হয়, আৰু তাৰ সৈতে স্বাৰ্থ আৰু ক্ষমতাও পৰিবৰ্তিত হয়।
৫। নৈতিক মূল্যবোধৰ স্থান: বাস্তৱবাদে নৈতিকতা অপেক্ষা স্বাৰ্থ আৰু ক্ষমতাৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্ব দিয়ে। ৰাষ্ট্ৰবোৰে নিজৰ কাৰ্যকলাপক নৈতিক বুলি দাবী কৰিলে বাৰু, বাস্তৱবাদী তত্ত্বে সেই দাবীক বিশ্বাস নকৰে।
৬। ৰাজনৈতিক স্বতন্ত্রতা: ৰাজনীতি এখন স্বতন্ত্র ক্ষেত্ৰ হিচাপে গণ্য হ’ব লাগে। ইয়াক আইন বা নৈতিকতা নহয়, স্বাৰ্থ আৰু ক্ষমতাৰ দৃষ্টিভংগীৰে পৰ্যালোচনা কৰাটো উচিত।
বাস্তৱবাদী তত্ত্বৰ সমালোচনা (Detailed Criticism of Realist Theory)
বাস্তৱবাদী তত্ত্ব আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থ, ক্ষমতা আৰু সংঘাতক কেন্দ্ৰ কৰি গঠিত। এই তত্ত্ব বহুকেইটা দৃষ্টিভংগীৰ পৰা সমালোচিত হৈছে, যিবোৰ তলত উল্লেখ কৰা হ’ল:
১। ক্ষমতাৰ অস্পষ্ট আৰু পরিবর্তনশীল ধাৰণা: মৰগেনথো “ক্ষমতা” শব্দটোৰ এক নিৰ্দিষ্ট সংজ্ঞা নিদিয়ে। কেতিয়াবা তেওঁ এই ক্ষমতাক সামৰিক শক্তি হিচাপে ব্যাখ্যা কৰে, কেতিয়াবা কূটনৈতিক প্রভাৱ, আৰু আন সময়ত অৰ্থনৈতিক নিয়ন্ত্ৰণ হিচাপে। এই ধৰণৰ অস্পষ্টতা গৱেষণাত বাধা সৃষ্টি কৰে আৰু এটা স্থায়ী বিশ্লেষণাত্মক কাঠামো গঠন কৰিব অসম্ভৱ কৰি তোলে।
২। মানৱ প্ৰকৃতিৰ অতিমূল্যায়ন: বাস্তৱবাদে ধৰে যে মানুহ স্বাভাৱিকতে স্বাৰ্থসেচ্ছা আৰু ক্ষমতালোভী। কিন্তু এই দৃষ্টিভংগী একপক্ষীয়। মানুহৰ মাজত সহানুভূতি, সহযোগিতা, নৈতিকতা, আৰু শান্তিপ্ৰিয়তা যেন সম্পূৰ্ণ উপেক্ষা কৰা হৈছে। সমাজবিজ্ঞান আৰু মনোবিজ্ঞানৰ আধুনিক গৱেষণাই এই একপাক্ষিক চিন্তাধাৰাৰ সীমাবদ্ধতা প্ৰমাণ কৰিছে।
৩। নৈতিকতাৰ স্থান সংকুচিত: বাস্তৱবাদে ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থ আৰু শক্তিক আগভাগত ৰাখে, আৰু নৈতিকতা, আদৰ্শ বা মানবাধিকাৰক দ্বিতীয় স্থানত ৰাখে। এই দৃষ্টিভংগী ন্যায়, নৈতিক দায়িত্ব আৰু মানবিক মূল্যবোধৰ ওপৰত এক ধৰণৰ আঘাত। ইয়াৰ ফলত যিকোনো অনৈতিক কাৰ্যক স্বাৰ্থৰ নামত সজাব পৰা হয়।
৪। বিজ্ঞানসম্মততা আৰু প্ৰমাণৰ অভাৱ: বাস্তৱবাদী তত্ত্ব অনুমান আৰু দৰ্শনীয় চিন্তাৰে গঠিত। ইয়াত পৰিসংখ্যা, পৰীক্ষণ বা বৈজ্ঞানিক গৱেষণাৰ ভূমিকা নগণ্য। সেয়ে এই তত্ত্বক এক বৈজ্ঞানিক তত্ত্ব হিচাপে গণ্য কৰাটো কঠিন।
৫। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাৰ জটিলতা উপেক্ষা: বাস্তৱবাদে ৰাষ্ট্ৰক একমাত্ৰ Actor হিচাপে গণ্য কৰে। কিন্তু বৰ্তমান আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাত NGO, MNC (বহুজাতিক কোম্পানি), আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংস্থা (যেনে UN, WTO), জনগোষ্ঠী, আৰু ব্যক্তিগত Actor-সমূহো গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে। এইবোৰক উপেক্ষা কৰাৰ ফলত বাস্তৱবাদী বিশ্লেষণ অসম্পূর্ণ হৈ পৰে।
৬। সংঘাতকেই স্বাভাবিক ধাৰণা: বাস্তৱবাদৰ মতে, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পটভূমিত সংঘাত স্বাভাৱিক, কাৰণ সকলো ৰাষ্ট্ৰে নিজৰ স্বাৰ্থ পূৰণৰ বাবে সদায় প্রস্তুত থাকে। কিন্তু এই দৃষ্টিভংগীয়ে শান্তি, সহযোগিতা, সমঝোতা আদিৰ সম্ভাৱনাক উপেক্ষা কৰে। আজিৰ যুগত কূটনীতি, আলোচনা, আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংগঠনৰ মাধ্যমে বহু সমস্যাৰ শান্তিপূৰ্ণ সমাধান সম্ভৱ হৈছে।
৭। দৃষ্টিভংগীত ধাৰণাগত দ্বন্দ্ব: মৰগেনথো স্বাৰ্থক স্থায়ী বুলি কয়, কিন্তু পাছত কয় যে স্বাৰ্থ আৰু ক্ষমতা সময় আৰু পৰিৱেশ অনুসৰি সলনি হয়। এই দ্বৈততা তত্ত্বৰ স্থিৰতা আৰু বিশ্লেষণক্ষমতা সন্দেহজনক কৰি তোলে।
৮। ৰাজনীতিৰ স্বতন্ত্রতাক অতিমূল্যায়ন: বাস্তৱবাদে কয় যে ৰাজনীতি আইন, নৈতিকতা, বা অৰ্থনীতিৰ পৰা পৃথক। কিন্তু আজিৰ আন্তঃসংযুক্ত বিশ্বত ৰাজনীতি সকলো ক্ষেত্ৰৰে জড়িত। সেয়ে এই তত্ত্বৰ স্বতন্ত্র দৃষ্টিভংগী বাস্তৱতাৰ লগত মিল নাখায়।
৯। বিকল্প তত্ত্বসমূহৰ উপেক্ষা: বাস্তৱবাদে উদাৰতাবাদ (Liberalism), গঠনবাদ (Constructivism), সমালোচনামূলক তত্ত্ব (Critical Theory) আদি বিকল্প চিন্তাধাৰাৰ মূল্য স্বীকাৰ নকৰে। অথচ এইবোৰে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ নতুন দিশ উন্মোচন কৰিছে।
১০। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সহযোগিতাৰ সম্ভাৱনাক নাকচ: বাস্তৱবাদে ধৰে যে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰিসৰত সহযোগিতা হ’বই নোৱাৰে। কিন্তু সমসাময়িক ঘটনা (যেনে ইউৰোপীয় ইউনিয়ন, UN, WTO ইত্যাদি) সহযোগিতাৰ সফল উদাহৰণ। এইবোৰে দেখুৱাই যে শান্তিপূৰ্ণ সহাবস্থান সম্ভৱ।
বাস্তৱবাদী তত্ত্বই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ বহু বাস্তৱ দিশ ব্যাখ্যা কৰে, বিশেষকৈ ক্ষমতাৰ দ্বন্দ্ব, স্বাৰ্থৰ সংঘাত, আৰু কূটনীতিক বাস্তৱতা। কিন্তু ইয়াৰ সীমাবদ্ধতা তথা একপাক্ষিক দৃষ্টিভংগীৰ বাবে ই সম্পূৰ্ণ ছবি দিব নোৱাৰে। সেয়ে, আজিৰ যুগত ই পৃথক তত্ত্বৰ সৈতে মিলাই চোৱা উচিত।
নব্য বাস্তৱবাদৰ মূল ধাৰণা (Concept of Neo realism)
নব্য বাস্তৱবাদ বা গঠনগত বাস্তৱবাদ (Neorealism বা Structural Realism) হৈছে আন্তৰ্জাতিক সম্পৰ্কৰ এক তত্ত্ব, যি ক্ষমতামূলক ৰাজনীতিৰ বা (Power Politics) ভূমিকাত গুৰুত্ব দিয়ে। এই তত্ত্ব অনুসৰি, আন্তৰ্জাতিক সম্পৰ্কত প্ৰতিযোগিতা আৰু সংঘাত এক স্থায়ী বৈশিষ্ট্য, আৰু সহযোগিতাৰ সম্ভাৱনা সীমিত।
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰণালীৰ অৰাজক (Anarchic) স্বভাৱৰ বাবে, কোনো ৰাষ্ট্ৰই অন্য ৰাষ্ট্ৰৰ উদ্দেশ্য আৰু নিৰাপত্তা সম্পৰ্কে নিশ্চিত হ’ব নোৱাৰে। সেইকাৰণে, ৰাষ্ট্ৰসমূহে নিজৰ স্বাৰ্থৰ ৰক্ষা কৰিবৰ বাবে ক্ষমতামূলক ৰাজনীতিত অংশগ্ৰহণ কৰে। এই তত্ত্ব কেনেথ ৱাল্টজে (Kenneth Waltz) প্ৰথমে ১৯৭৯ চনত তেওঁৰ ‘Theory of International Politics’ নামৰ কিতাপত প্ৰস্তুত কৰিছিল।
নব্য বাস্তৱবাদৰ মূল বিষয়সমূহ (Key issues of neorealism)
১। ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ ব্যৱহাৰৰ মূল কাৰণ গঠন (Structure): আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাৰ গঠন (Structure) বা সংগঠনটোৱে (System) ৰাষ্ট্ৰসমূহক প্ৰভাৱিত কৰে।
২। অৰাজকতা আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থা: কেৱল ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থ নহয়, বৰং আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় গঠনৰ প্ৰভাৱ অধিক গুৰুত্বপূর্ণ।
৩। শক্তিৰ ভাৰসাম্য: ৰাষ্ট্ৰবোৰে শক্তিৰ সাম্য বজাই ৰাখিবলৈ চেষ্টা কৰে যাতে কোনো ৰাষ্ট্ৰই অতি শক্তিশালী নহয়।
৪। সাহায্য বিচাৰি প্ৰৱণতা বনাম জোট গঠন: ৰাষ্ট্ৰবোৰে কোনো শক্তিশালী ৰাষ্ট্ৰৰ সৈতে জোট বান্ধিব পাৰে বা সেই শক্তিৰ বিৰুদ্ধে অন্য ৰাষ্ট্ৰৰ সৈতে জোট গঠনৰ চেষ্টা কৰিব পাৰে।
নব্য বাস্তৱবাদৰ চিন্তাবিদসকল (Thinkers of Neo Realism)
১। ফ্ৰিড্ৰিক হায়েক (Friedrich Hayek, 1899–1992) – তেওঁ নিজৰ কিতাপ “The Road to Serfdom” (1944)-ত চৰকাৰৰ অধিক নিয়ন্ত্ৰণৰ বিপক্ষে যুক্তি দাঙি ধৰে আৰু মুক্ত বজাৰৰ পক্ষে কথা কয়।
২। মিল্টন ফ্ৰিডমেন (Milton Friedman, 1912–2006) – তেওঁ অৰ্থনীতিৰ দিশ নিয়ন্ত্ৰণ (monetarism) আৰু চৰকাৰৰ ভূমিকা হ্ৰাসৰ প্ৰয়োজনীয়তা ব্যাখ্যা কৰে, যিয়ে বেচৰকাৰীকৰণ আৰু উদমীকৰণক (deregulation) উৎসাহিত কৰে।
৩। লুডৱিগ ভন মিছেছ (Ludwig von Mises, 1881–1973) – তেওঁ ৰাজ্যৰ অৰ্থনৈতিক হস্তক্ষেপৰ বিপক্ষে যুক্তি দিয়ে আৰু ব্যক্তিগত স্বাধীনতাৰ গুৰুত্ব দৰ্শায়।
৪। জেমছ এম. বুকানান (James M. Buchanan, 1919–2013) – তেওঁ public choice theory উন্নয়ন কৰে, যিয়ে চৰকাৰী নীতি-নিয়ন্ত্ৰণৰ সীমাবদ্ধতা ব্যাখ্যা কৰে আৰু সীমিত চৰকাৰৰ ধাৰণাক সমৰ্থন কৰে।
৫। ডেভিড হাৰ্ভে (David Harvey) – তেওঁ নিও-লিবাৰেলিজমৰ সমালোচক আৰু ইয়াৰ বিশ্বায়নৰ প্ৰভাৱ তথা অসমতাৰ দিশসমূহ বিশ্লেষণ কৰে।
| Sl. No. | CONTENTS |
| Unit – 1 | গোলকীকৰণ: ধাৰণা আৰু দৃষ্টিভংগী |
| Unit – 2 | বিশ্ব ৰাজনীতিত সমস্যা আৰু প্ৰতিষ্ঠানসমূহ |
| Unit – 3 | সমসাময়িক গোলকীয় সমস্যা – I |
| Unit – 4 | সমসাময়িক গোলকীয় সমস্যা – II |
| Unit – 5 | গোলকীয় পৰিবৰ্তন: ক্ষমতা আৰু প্ৰশাসন |
নব্য-উদাৰতাবাদ (Neoliberalism)
নব্য-উদাৰতাবাদ(Neoliberalism) হৈছে এটা ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক মতবাদ, যি মুক্ত বজাৰ, বেচৰকাৰীকৰণ, চৰকাৰী নিয়ন্ত্ৰণ হ্ৰাস, আৰু ৰাজহুৱা ব্যয় সংকোচনৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া এক ধাৰণা। ই মূলত ২০শ শতিকাৰ শেষৰ ফালে আৰু ২১শ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে বিশ্ব অৰ্থনীতিত প্ৰচলিত হোৱা এক নীতি।
নব্য-উদাৰতাবাদৰ মুখ্য নীতিসমূহ (Principles of neoliberalism)
১। মূল্য নিয়ন্ত্ৰণ (Price Control) আঁতৰ কৰা: চৰকাৰে নিৰুদ্ধিষ্ট কৰা মূল্য নিয়ন্ত্ৰণ নোহোৱা কৰা যাতে বজাৰৰ যোগান-চাহিদাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি মূল্য নিৰ্ধাৰিত হয়।
২। বৃদ্ধি আৰু উন্নয়নৰ বাবে বজাৰমুখী সংস্কাৰ: বাণিজ্যৰ ওপৰত থকা শুল্ক হ্ৰাস কৰা, বজাৰ মুক্ত কৰি দিয়া, আৰু ৰাজহুৱা খণ্ডৰ বেচৰকাৰীকৰণ।
৩। অধিক ব্যক্তি-মূলধন বিনিয়োগক উৎসাহিত কৰা: চৰকাৰী উদ্যোগসমূহ বেচৰকাৰীকৰণ কৰি ব্যক্তি বিনিয়োগক উৎসাহিত কৰা।
৪। চৰকাৰৰ ভূমিকা হ্ৰাস: চৰকাৰে অৰ্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত হস্তক্ষেপ কম কৰাৰ নীতি গ্ৰহণ কৰা।
৫। কৰ হ্ৰাস আৰু চৰকাৰী ব্যয় সংকোচন: ব্যক্তিগত আৰু উদ্যোগৰ ওপৰত কৰ হ্ৰাস কৰি ৰাজহুৱা ব্যয় (Public Spending) হ্ৰাস কৰা।
নব্য উদাৰবাদৰ প্ৰভাৱ (Impacts of Neoliberalism)
১। আৰ্থিক প্ৰভাৱ (Financial Impact)
(ক) ৰাজহুৱা সম্পত্তিৰ ব্যক্তিগতকৰণৰ ফলত ধনী আৰু দুখীয়াৰ মাজত বৈষম্য বৃদ্ধি।
(খ) বিশ্বব্যাপী ঋণ সংকট বৃদ্ধি।
(গ) স্থানীয় উদ্যোগ ধ্বংস হৈ বৃহৎ বহুজাতিক কোম্পানীৰ আধিপত্য বৃদ্ধি।
(ঘ) মুদ্রাৰ পতন আৰু অৰ্থনৈতিক স্থিতিশীলতা হ্ৰাস।
২। সামাজিক প্ৰভাৱ (Social Impact)
(ক) ৰাজহুৱা স্বাস্থ্য, শিক্ষা আৰু কল্যাণ খণ্ডৰ বাবে চৰকাৰী খৰচ হ্ৰাস।
(খ) দৰিদ্ৰ আৰু মধ্যবিত্ত শ্ৰেণীৰ ওপৰত অৰ্থনৈতিক টান।
(গ) চাকৰি সংকট আৰু মজুৰি হ্ৰাস।
(ঘ) সমাজত আনকি ন্যায় আৰু সাম্য অধিকাৰ হ্ৰাস।
৩। ৰাজনৈতিক প্ৰভাৱ (Political Impact)
(ক) বৃহৎ কোম্পানীৰ দ্বাৰা চৰকাৰৰ নিয়ন্ত্ৰণ তথা ৰাজনৈতিক প্ৰভাৱ বৃদ্ধি।
(খ) নীতি-নিৰ্বাচনত কপোৰেট লগনী আৰু ৰাজনৈতিক দূৰ্নীতি বৃদ্ধি।
(গ) চৰকাৰৰ নীতি নিৰ্ধাৰণত জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণ হ্ৰাস।
৪। পৰিৱেশগত প্ৰভাৱ (Environmental Impact)
(ক) প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ অপব্যৱহাৰ আৰু পৰিৱেশ ধ্বংস।
(খ) বৃহৎ পৰিকাঠামো প্ৰকল্পৰ বাবে স্থানীয় জনগোষ্ঠীক স্থানান্তৰিত কৰা।
(গ) জলবায়ু পৰিৱর্তন আৰু প্ৰদূষণ বৃদ্ধি।
৫। বিশ্বব্যাপী প্ৰতিক্ৰিয়া (Global Reaction)
(ক) বহু দেশত সামূহিক প্ৰতিবাদ আৰু জনআন্দোলনৰ সৃষ্টি।
(খ) ইউৰোপত (PIGS: Portugal, Italy, Greece, Spain) অৰ্থনৈতিক সংকট বৃদ্ধি।
(গ) UK-ৰ Brexit সিদ্ধান্তৰ মূল কাৰণ হিচাপে নিয়োলিবাৰেল নীতিৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিক্ৰিয়া।
৬। ভৱিষ্যৎ প্ৰত্যাহ্বান (Future Prospect)
(ক) IMF-ৰ 2016 ৰিপ’ৰ্টত নিয়োলিবাৰেলিজমৰ অপৰ্যাপ্ততা স্বীকাৰ কৰা।
(খ) অৰ্থনৈতিক বৃদ্ধি নিশ্চিত নকৰাটো আৰু দৰিদ্ৰতা বৃদ্ধিক লৈ বিশ্বব্যাপী চিন্তা।
(গ) অধিক সাম্য, ন্যায় আৰু টেকসই উন্নয়নৰ প্ৰয়োজনীয়তা।
নব্য উদাৰবাদৰ উৎপত্তি (Neoliberalization Origin)
নব্য উদাৰবাদ (Neoliberalism) শব্দটোৰ উৎপত্তি 1930 চনৰ দশকৰ ইউৰোপত হৈছিল। এই দৰ্শনটো মূলত কিছুমান উদাৰবাদী (liberal) চিন্তাবিদৰ দ্বাৰা বিকাশ হৈছিল। এয়ে চৰকাৰৰ নিয়ন্ত্ৰণ হ্ৰাস কৰি বজাৰ স্বাধীনতা আৰু ব্যক্তিগত উদ্যোগৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছিল।
ইয়াৰ আৰম্ভণিৰ মূল ক্ষেত্ৰ আছিল জাৰ্মানী, য’ত অৰ্ডো-উদাৰবাদী(Ordo-liberalism) নামৰ ধাৰণাটো প্ৰচলিত হৈছিল। ইয়াৰ পিছত, ফ্ৰিড্ৰিখ হায়েক (Friedrich Hayek) আৰু মিল্টন ফ্ৰিডমেন (Milton Friedman) আদি চিন্তাবিদসকলে আমেৰিকা আৰু অন্যান্য দেশত এই মতবাদৰ প্ৰচাৰ চলাইছিল।
নব্য উদাৰতাবাদ 1970 চনৰ পাছত বিশ্বজুৰি প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে, বিশেষকৈ মাৰ্গাৰেট থেচাৰ (Margaret Thatcher) আৰু ৰোনাল্ড ৰেগান (Ronald Reagan) ৰ নীতিসমূহৰ জৰিয়তে। এই মতবাদৰ লক্ষ্য আছিল ব্যক্তিগত খণ্ডৰ বিকাশ, চৰকাৰী নিয়ন্ত্ৰণ কমোৱা, আৰু মুক্ত বজাৰ ব্যৱস্থাৰ জৰিয়তে অৰ্থনৈতিক বৃদ্ধিৰ সূচনা কৰা।
বৰ্তমান সময়ত নব্য উদাৰবাদৰ প্ৰয়োগ (Use of Neoliberalism in Present)
নব্য উদাৰবাদ (Neoliberalism) এতিয়াও বিশ্ব আৰু ভাৰতৰ অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থাত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰি আছে। ইয়াৰ প্ৰভাৱ বিভিন্ন খণ্ডত দেখা যায়—
১। বজাৰমুখী অৰ্থনীতি চৰকাৰৰ ভূমিকা হ্ৰাস পাই ব্যক্তিগত খণ্ডৰ প্ৰভাৱ বৃদ্ধি হৈছে। E-commerce (Amazon, Flipkart), Banking (Paytm, Jio Finance) আদিৰ লগতে ব্যক্তিগত বিনিয়োগ বৃদ্ধি হৈছে।
২। প্রযুক্তি আৰু ডিজিটেল উদ্ভাৱন Startups আৰু IT খণ্ডৰ বিস্তাৰ— নব্য উদাৰবাদী নীতিয়ে Google, Tesla, Zomato, Ola আদিৰ দৰে কোম্পানীৰ বিকাশ সহায় কৰিছে। AI, Automation, Blockchain আদিৰ ওপৰত লগনি বৃদ্ধি হৈছে।
৩। বিশ্বায়ন আৰু ব্যৱসায় বৈদেশিক লগনি (FDI) বৃদ্ধি— ভাৰতত Apple, Tesla, Microsoft আদি বৃহৎ কোম্পানী আহিছে। Make in India, Start-up India সদৃশ চৰকাৰী আঁচনিসমূহ ব্যক্তিগত খণ্ডৰ লগনি উন্নীত কৰিছে।
৪। শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্য খণ্ড Private বিশ্ববিদ্যালয় (Shiv Nadar, Ashoka, Amity) আৰু Private Hospital (Apollo, Fortis, Medanta) ৰ প্ৰভাৱ বৃদ্ধি।চৰকাৰী খণ্ডৰ তুলনাত ব্যক্তিগত খণ্ড উন্নত হৈ আহিছে, কিন্তু বৈষম্য বৃদ্ধি হৈছে।
নব্য-মার্ক্সবাদ (Neo Marxism)
নব-মাৰ্ক্সবাদ হৈছে ২০শ শতিকাৰ দৰ্শনগত দৃষ্টিভংগীৰ পৰা উৎপত্তি হোৱা এখন মার্ক্সবাদী চিন্তাধাৰাৰ সংকলন, যিয়ে সাধাৰণতে অন্য বৌদ্ধিক পৰম্পৰা যেনে সমালোচনামূলক দৰ্শন , মনোবিশ্লেষণ, বা অস্তিত্ববাদ আদিৰ উপাদানসমূহ অন্তৰ্ভুক্ত কৰি মার্ক্সবাদ আৰু তাৰ তত্ত্বক সংশোধন বা বিস্তাৰিত কৰে। নব-মাৰ্ক্সবাদ নতুন বাওঁপন্থী ধাৰাৰ এক বিস্তৃত কাঠামোৰ অন্তৰ্গত।
সমাজবৈজ্ঞানিক অৰ্থত, নব-মাৰ্ক্সবাদে মাক্স ৱেৱাৰৰ সমাজিক অসমতাৰ বিস্তৃত ধাৰণাসমূহ, যেনে মান-সন্মান আৰু ক্ষমতা , মার্ক্সবাদী দৰ্শনত অন্তৰ্ভুক্ত কৰে।
নব্য-মার্ক্সবাদৰ ইতিহাস (History of Neo Marxism)
নৱ-মাৰ্ক্সবাদী চিন্তাধাৰা উদ্ভৱ হৈছিল সমাজ আৰু ৰাজনীতিগত সমস্যাসমূহৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত, যিবোৰ প্ৰচলিত মাৰ্ক্সবাদী তত্ত্বে যথাযথভাৱে সমাধান কৰিব পৰা নাছিল।
প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধৰ পিছত, কিছুমান নৱ-মাৰ্ক্সবাদী চিন্তক প্ৰচলিত মাৰ্ক্সবাদৰ পৰা বিভক্ত হৈ ফ্ৰাংকফুৰ্ট স্কুল গঠন কৰিছিল। যদিও ফ্ৰাংকফুৰ্ট স্কুলৰ চিন্তাবিদসকলে নিজকে নৱ-মাৰ্ক্সবাদী বুলি কেতিয়াও স্বীকৃতি দিয়া নাছিল। ২০শ শতিকাৰ শেষভাগত, নৱ-মাৰ্ক্সবাদ আৰু আন মাৰ্ক্সবাদী তত্ত্বসমূহ গণতান্ত্ৰিক আৰু পুঁজিবাদী পাশ্চাত্য সমাজত অপ্ৰিয় হৈ পৰিছিল। ৰেড স্কেৰ (Red Scare) চলাকালীন সময়ত এই শব্দটোৱে নেতিবাচক অৰ্থ লাভ কৰিছিল। এই কাৰণেই, তাৰপিছৰ সমাজতত্ববিদসকলে নৱ-মাৰ্ক্সবাদ শব্দটোৰ পৰা নিজকে দূৰত ৰাখিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল।
সামৰণি (Conclusion)
বাস্তৱবাদ অনুসৰি, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থা এটা অৰাজক (anarchic) প্ৰকৃতিৰ হয়, য’ত শক্তিশালী ৰাষ্ট্ৰসমূহে নিজৰ স্বাৰ্থ ৰক্ষা কৰিবলৈ শক্তিৰ প্ৰয়োগ কৰে। ই জোৰ দিয়ে যে শক্তি, সামৰিক ক্ষমতা, আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ স্বাৰ্থই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ মূল চালিকা শক্তি। নব্য-বাস্তৱবাদ বাস্তৱবাদৰ আধাৰত গঢ় লোৱা হলেও, ই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাৰ গঠনগত (structural) বৈশিষ্ট্যক গুৰুত্ব দিয়ে।
Hi, I’m Dev Kirtonia, Founder & CEO of Dev Library. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
