ৰাষ্ট্ৰ কি? সংজ্ঞা, উপাদান, বৈশিষ্ট্য, বিৱৰ্তন, ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তি আৰু সামাজিক চুক্তিসমূহ | What is a State? Definition, Elements, Features, Evolution, Origin of the State, and Social Contract Theories
পৰিচয় (introduction)
মানুহ সামাজিক জীৱ, আৰু সমাজত থাকোঁতে মতবিৰোধ, বিতর্ক, আৰু সংঘাত সৃষ্টি হয়। এই মতবিৰোধ সমাধান কৰিবলৈ নীতি-নিয়ম, আইন, আৰু পৰম্পৰাৰ সহায় লোৱা হয়। সমাজ ব্যৱস্থাপনাৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ ফলত চৰকাৰ আৰু ৰাষ্ট্ৰ ব্যৱস্থা গঢ় লৈ উঠিল।
ৰাজনীতি মূলত সমাজৰ বিভিন্ন বিষয়, মতবিৰোধ, আৰু শক্তিৰ বিতৰণ নিয়ন্ত্ৰণ কৰাৰ প্ৰক্রিয়া। ইয়াৰ মূল লক্ষ্য হৈছে সমাজত শৃংখলা বজাই ৰাখি, স্বাৰ্থসিদ্ধি, আৰু কল্যাণমূলক ব্যৱস্থা নিশ্চিত কৰা।
ইতিহাসৰ বিৱর্তনত শাসনব্যৱস্থাৰ পৰিৱৰ্তন ঘটিছে— প্ৰাচীন যুগত ৰজা আৰু জমিদাৰসকলে শাসন কৰিছিল, আৰু ক্ৰমে গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থা গঢ় লৈ উঠিল। ৰাজনীতি মানেই কেবল চৰকাৰৰ নীতি-নিয়ম নহয়, বৰঞ্চ সমাজত ব্যক্তি, গোষ্ঠী, আৰু চৰকাৰৰ মাজত হোৱা মতবিৰোধ, সংঘাত, আৰু স্বাৰ্থসিদ্ধিৰ প্ৰচেষ্টাও ইয়াৰ অন্তৰ্ভুক্ত।
মানুহ সামাজিক জীৱ হৈয়ো ৰাজনীতিৰ পৰা আঁতৰি থাকিব নোৱাৰে। সামাজিক পৰিস্থিতিয়ে ৰাজনৈতিক পৰিৱর্তন ঘটাই, ঠিক তেনেদৰে ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাই সামাজিক জীৱনত প্ৰভাৱ পেলায়। এৰিষ্টটলে কৈছিল, “Man is a social and political animal.” অৰ্থাৎ, মানুহ ৰাজনীতিৰ পৰা মুক্ত হ’ব নোৱাৰে।
আধুনিক সময়ত গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থা প্ৰভাৱশালী হৈ উঠিছে, য’ত জনসাধাৰণে নিজৰ প্রতিনিধি নিৰ্বাচন কৰি শাসন ব্যৱস্থা গঠন কৰে। ৰাজনীতি সমাজ বিকাশৰ অঙ্গ, আৰু ইয়াৰ অধ্যয়ন সমাজক বুজি পৰিৱৰ্তনৰ দিশত আগবঢ়াৰ বাবে অত্যন্ত গুৰুত্বপূর্ণ। গতিকে,ৰাজনীতি হৈছে সমাজ ব্যৱস্থাপনাৰ প্ৰক্ৰিয়া, য’ত সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ, শক্তিৰ বণ্টন, আৰু মতবিৰোধ সমাধান কৰা হয়। ই নিৰ্ধাৰণ কৰে কেনেদৰে সম্পদ বিতৰণ কৰা হ’ব, আইন প্ৰণয়ন কৰা হ’ব, আৰু কোনো ৰাজনৈতিক প্ৰাধিকৰণ কেনেদৰে কাম কৰিব। ৰাজনীতি ন্যায়, অধিকাৰ, ক্ষমতাৰ গঠন, আৰু শাসন প্ৰণালীৰ দৰে বিষয়ক লৈ বিতৰ্ক আৰু চিন্তাচৰ্চা কৰে। মুঠতে, ৰাজনীতি হৈছে সমাজৰ গঠনত, জনসাধাৰণৰ জীৱনত, আৰু দেশৰ প্ৰগতি আৰু পৰিৱৰ্তনত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰা এক প্ৰক্ৰিয়া। সকলো লোকে ৰাজনীতিত প্রত্যক্ষ বা পৰোক্ষভাৱে অংশগ্রহণ কৰে। ৰাজনীতিয়ে সকলোকে প্রভাৱিত কৰে। বহল অৰ্থত ৰাজনীতি বুলিলে তলত উল্লেখ কৰা অৰ্থবোৰ প্ৰকাশ কৰে-
১। ৰাজনীতি ক্ষমতা আহৰণ কৰা সংগ্ৰামৰ লগত জড়িত।
২। ৰাজনীতি সামূহিক স্বার্থপূৰণৰ লগত জড়িত এক প্রক্রিয়া।
৩। ৰাজনীতি স্বাৰ্থৰ সংঘাতৰ লগত জড়িত এক বিষয়।
৪। ৰাজনৈতিক দল, নেতা, চৰকাৰ, নিৰ্বাচন, সংগঠিত গোট ৰাজনীতিৰ অবিচ্ছেদ্য অংগ।
৫। চৰকাৰ আৰু জনসাধাৰণৰ মাজত চৰকাৰী নীতি আৰু আঁচনি বিষয়ত হোৱা মতপার্থক্য ৰাজনীতিৰ প্ৰধান বৈশিষ্ট্য।
৬। ৰাজনীতি সামাজিক কোনো গোট বা সংগঠিত গোটৰ স্বাৰ্থ সিদ্ধিৰ বাবে কৰা কার্যকলাপ।
৭। ৰাজনীতি দুটা বা ততোধিক পক্ষ বা গোটৰ মাজত হোৱা বহুপাক্ষিক প্রক্রিয়া।
৮। ৰাজনীতি সামুহিক স্বার্থ পূৰণৰ বাবে গঢ়ি তোলা আন্দোলন, বিক্ষোভ বা প্রতিবাদ, যাৰ যোগেদি হেঁচা প্রয়োগ কৰা হয়।
৯। ৰাজনীতি সমাজৰ মংগলৰ বাবে গ্রহণ কৰা চৰকাৰী নীতি।
ৰাষ্ট্ৰ (State)
ৰাষ্ট্ৰ হৈছে এক আইনগত আৰু ৰাজনৈতিক সংগঠন, যি সমাজৰ সকলো দিশ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু পৰিচালনা কৰে। ব্যক্তিৰ জীৱন আৰু অধিকাৰ সুৰক্ষিত কৰি, জনসাধাৰণৰ কল্যাণ সাধন কৰাই ইয়াৰ প্ৰধান উদ্দেশ্য। আইন, পৰিয়াল, সংস্কৃতি আদি ৰাষ্ট্ৰৰ অংশ, আৰু ইয়াৰ অবিহনে কোনো ৰাজনৈতিক সংগঠন সম্ভৱ নহয়। সহজ ভাষাত, ৰাষ্ট্ৰ হ’ল জনসাধাৰণৰ ইচ্ছা-আকাংক্ষা প্ৰতিফলিত কৰা এক স্বতন্ত্ৰ আৰু সার্বভৌম প্রতিষ্ঠান। ৰাষ্ট্ৰ শব্দটো ইংৰাজী ‘State’ শব্দৰ প্রতিশব্দ। State শব্দটো লেটিন শব্দ ‘Status’ শব্দটোৰ পৰা বিকশিত হৈছিল। এই Status শব্দই এটা সামাজিক স্থিতিক বুজায়। পঞ্চম শতিকাৰ শেষৰফালে বিশাল ৰোমান সাম্রাজ্য ভাগি টুকুৰা-টুকুৰ হোৱাৰ পাছত টিউটন (Teutons) জনজাতিসকলে প্রতিষ্ঠা কৰা সৰু বাজ্যক্ষেত্রত বুজাবলৈ ষ্টেট শব্দটোৰ ব্যৱহাৰ কৰিছিল। ভাষাতত্ত্ববিদসকলে বিশ্বাস কৰে যে এই টিউটনসকলৰ ‘ষ্টেটাচ’ৰ পৰা ইংৰাজী State শব্দৰ বিকাশ হৈছিল। অৱশ্যে ৰাজনীতি বিজ্ঞানৰ ইতিহাসত ইটালিৰ দাৰ্শনিক মেকিয়াভেলিয়ে তেওঁৰ ‘প্রিন্স’ (The Prince) নামৰ গ্ৰন্থত পোনপ্ৰথমে ৰাষ্ট্ৰ শব্দটোৰ ব্যৱহাৰ কৰিছিল।
ৰাষ্ট্ৰৰ সংজ্ঞা (Definition of State)
১। ব্লাণ্টচলিৰ মতে, “ৰাষ্ট্ৰ হৈছে এক নির্দিষ্ট ভূ-খণ্ডত ৰাজনৈতিকভাৱে সংগঠিত জনসাধাৰণ।”
২। অপেনহেইমৰ মতে, “জনসাধাৰণে যেতিয়া এক সার্বভৌম চৰকাৰৰ অধীনত এখন দেশত একগোট হৈ বাস কৰে তেতিয়া ৰাষ্ট্ৰৰ সৃষ্টি হয়।”
৩। বাৰ্কাৰৰ মতে, “আইনৰ মাধ্যমেৰে এক শৃংখলাবদ্ধ ব্যৱস্থা বৰ্তাই ৰাখিবলৈ গঠিত হোৱা বিশেষ সংঘই হ’ল ৰাষ্ট্ৰ।”
৪। ব’ডিনৰ মতে, “ৰাষ্ট্ৰ হ’ল কিছুমান পৰিয়াল আৰু সেই পৰিয়ালবোৰৰ ধন সম্পত্তিৰ মিলিত সংগঠন, যি সংগঠন চূড়ান্ত ক্ষমতা আৰু যুক্তিৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্রিত হয়।”
ৰাষ্ট্ৰৰ উপাদানসমূহ (Elements of State)
ৰাষ্ট্ৰৰ কিছুমান মৌলিক উপাদান আছে। এই উপাদানসমুহে ৰাষ্ট্ৰৰ সৃষ্টি কৰিছে। এই উপাদানসমুহ তলত চমুকৈ আলোচনা কৰা হ’ল-
১। জনসমষ্টি: জনসমষ্টি ৰাষ্ট্ৰৰ অন্যতম মূল উপাদান। কোনো অঞ্চলত স্থায়ীভাৱে বসবাস কৰা লোকসকলৰ উপস্থিতি নাথাকিলে ৰাষ্ট্ৰৰ অস্তিত্ব সম্ভৱ নহয়।
২। নিৰ্দিষ্ট ভূখণ্ড: নিৰ্দিষ্ট ভূখণ্ড হৈছে ৰাজ্যৰ মূল উপাদান, যাৰ অন্তর্গত ভূমি, জলসীমা, আৰু বায়ু সীমা থাকে। ইয়াৰ সীমা নিৰ্ধাৰিত হয় আৰু ৰাজ্যৰ পূৰ্ণ সাৰ্বভৌমত্বৰ অধীনত থাকে, য’ত কোনো বাহ্যিক শক্তিয়ে হস্তক্ষেপ কৰিব নোৱাৰে। এটা স্থিৰ আৰু পৰিষ্কাৰভাৱে চিনাক্ত কৰা ভূখণ্ড নাথাকিলে কোনো ৰাষ্ট্ৰ গঠন সম্ভৱ নহয়। ভূখণ্ডহীন জনগোষ্ঠীক আন ৰাষ্ট্রৰ অধীনত বাস কৰিব লগা হয়, যিয়ে তেওঁলোকৰ ৰাজনৈতিক সত্ত্বাক সংকটত পেলাব পাৰে। সেইবাবে, ভূখণ্ডই ৰাজ্যৰ অস্তিত্বৰ বাবে অত্যন্ত গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰে।
৩। চৰকাৰ: চৰকাৰ হৈছে ৰাজ্যৰ এটা মুখ্য উপাদান, যিয়ে ৰাজ্যখনৰ শাসন, ব্যৱস্থাপন, আৰু আইন প্রণয়ন কৰে। ই কাৰ্যনির্বাহী, বিধানসভা, আৰু ন্যায়পালিকা এই তিনিটা শাখাৰ সমন্বয়ে গঠিত হয়। চৰকাৰে দেশৰ সুশাসন, ন্যায়, আৰু নাগৰিকসকলৰ কল্যাণ নিশ্চিত কৰে।
৪। সাৰ্বভৌমত্ব: সাৰ্বভৌমত্ব হৈছে ৰাজ্যৰ এক অন্তিম আৰু সর্বোচ্চ ক্ষমতা, যাৰ জড়িয়তে ই নিজৰ অভ্যন্তৰীণ আৰু বৈদেশিক বিষয়সমূহত সম্পূৰ্ণ স্বায়ত্তশাসন ভোগ কৰে। ই দুপ্ৰকাৰৰ হয়— অভ্যন্তৰীণ সাৰ্বভৌমত্ব (দেশৰ ভিতৰতে আইন প্ৰণয়ন আৰু কাৰ্যনির্বাহৰ শক্তি) আৰু বৈদেশিক সাৰ্বভৌমত্ব (অন্যান্য ৰাষ্ট্ৰৰ পৰা স্বাধীনতা আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় স্বীকৃতি)। সাৰ্বভৌমত্বৰ অভাৱে কোনো অঞ্চলক স্বাধীন ৰাজ্য বুলি স্বীকৃতি দিয়া নাযায়।
- ৰাজনৈতিক তত্ত্বৰ গুৰুত্ব ব্যাখ্যা কৰা।
- আমি ৰাজনৈতিক তত্ত্ব কিয় অধ্যয়ন কৰা উচিত? দুটা যুক্তি আগবঢ়োৱা।
- ৰাজনৈতিক তত্ত্ব অধ্যয়নত প্রয়োজনীয়তা ব্যাখ্যা কৰা।
ৰাষ্ট্ৰৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ (Characteristics of State)
ৰাষ্ট্ৰ এক সু-সংগঠিত ৰাজনৈতিক একক, যাৰ নিজস্ব ভূখণ্ড, চৰকাৰ, জনসংখ্যা আৰু সার্বভৌমত্ব থাকে। ৰাজনৈতিক বিজ্ঞানত, ৰাষ্ট্ৰৰ সংজ্ঞা, উপাদানসমূহ আৰু বৈশিষ্ট্যসমূহ অধ্যয়ন কৰাৰ পিছত কিছুমান মৌলিক বৈশিষ্ট্য স্পষ্টভাৱে প্ৰকাশ পায়। যেনে-
১। ৰাষ্ট্ৰৰ এক স্থায়ী আৰু নিৰ্দিষ্ট ভূ-খণ্ড থাকিব লাগে। ভূ-খণ্ডৰ সীমা স্পষ্টভাৱে চিনাক্ত হোৱাটো প্ৰয়োজনীয়, য’ত ৰাষ্ট্ৰৰ চৰকাৰৰ নিয়ন্ত্ৰণ প্ৰযোজ্য হয়। ভূ-খণ্ডৰ আকাৰ সৰু বা ডাঙৰ হ’ব পাৰে, কিন্তু তাৰ অস্তিত্ব ৰাষ্ট্ৰ গঠন হোৱাৰ প্ৰাথমিক চৰ্ত।
২। যিকোনো ৰাষ্ট্ৰত মূলতঃ দুটা ধৰণৰ বাসিন্দা থাকে— নাগৰিক আৰু বিদেশী। নাগৰিকে ৰাষ্ট্ৰৰ অধীনত স্বীকৃত হোৱাকৈ বিশেষ অধিকাৰ আৰু দায়িত্ব ভোগ কৰে, যেতিয়ালৈ বিদেশীসকলে সীমিত অধিকাৰ লাভ কৰে আৰু বিশেষ নিয়মনীতিৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্ৰিত হয়।
৩। ৰাষ্ট্ৰৰ নিজস্ব নীতি অনুসৰি নাগৰিকত্ব প্ৰদান আৰু প্ৰত্যাহাৰ কৰিবলৈ ক্ষমতা থাকে। নাগৰিকসকলক কেতিয়াবা বিশেষ অধিকাৰ প্ৰদান কৰা হয়, যেনে ভোটাধিকাৰ, আইনী সুৰক্ষা, আৰু ৰাজনৈতিক অংশগ্ৰহণৰ সুযোগ।
৪। যিকোনো ৰাষ্ট্ৰৰ এক সংগঠিত চৰকাৰ থাকিব লাগে, যিয়ে ৰাষ্ট্ৰৰ আইন, নীতি-নিয়ম, আৰু পৰিচালনাৰে জনগণৰ শান্তি আৰু সুৰক্ষা নিশ্চিত কৰে। চৰকাৰৰ ধৰণ বিভিন্ন হ’ব পাৰে—গণতান্ত্ৰিক, স্বৈৰাচাৰী, ৰাজতান্ত্ৰিক, আদিকে ধৰি।
৫। সার্বভৌমত্ব ৰাষ্ট্ৰৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ বৈশিষ্ট্য। কোনো ৰাষ্ট্ৰে নিজৰ সীমাৰ ভিতৰত সম্পূৰ্ণ নিয়ন্ত্ৰণ ৰাখিব লাগে আৰু বাহ্যিক হস্তক্ষেপৰ পৰা মুক্ত থাকিব লাগে। সার্বভৌমত্ব দুটা ভাগত বিভক্ত—আভ্যন্তৰীণ (নিজৰ অঞ্চলত সম্পূৰ্ণ ক্ষমতা) আৰু বাহ্যিক (অন্য ৰাষ্ট্ৰৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ পৰা মুক্ত)।
৬। ৰাষ্ট্ৰৰ এক সুস্পষ্ট আইনী কাঠামো থাকিব লাগে, য’ত জনসাধাৰণে পালন কৰিবলগীয়া নীতি-নিয়ম থাকে। এই নীতি-নিয়ম আইনসভাৰ দ্বাৰা প্ৰণয়ন হয় আৰু আদালতৰ দ্বাৰা প্ৰয়োগ কৰা হয়।
৭। ৰাষ্ট্ৰৰ উচিত আন কোনো ৰাষ্ট্ৰ বা শক্তিৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্রিত নহ’ব। ৰাষ্ট্ৰক নিজে নিজৰ অভ্যন্তৰীণ আৰু বাহ্যিক নীতি নিৰ্ধাৰণ কৰাৰ সম্পূৰ্ণ স্বাধীনতা থাকিব লাগে।
৮। ৰাষ্ট্ৰ গঠন কৰিবলৈ চাৰিটা মুখ্য উপাদানৰ প্ৰয়োজন। যেনে- নির্দিষ্ট ভূ-খণ্ড,জনসংখ্যা,চৰকাৰ,সার্বভৌমত্ব।
AS Per UGC Syllabus Notes
| Sl. No. | Syllabus |
| 1 | ৰাষ্ট্ৰ কি? সংজ্ঞা, উপাদান, বৈশিষ্ট্য, বিৱৰ্তন, ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তি আৰু সামাজিক চুক্তিসমূহ (What is a State? Definition, Elements, Features, Evolution, Origin of the State, and Social Contract Theories) |
| 2 | উত্তৰ আধুনিকতাবাদ কি? সংজ্ঞা, বিকাশ, সমালোচনা (What is Postmodernism? Definition, Development, Criticism) |
| 3 | ৰাজনৈতিক তত্ত্ব কি? ৰাজনীতিৰ অৰ্থ, উৎপতি, প্ৰকাৰ, বৈশিষ্ট্য, বিকাশ, পৰিসৰ, প্ৰকৃতি (What is Political Theory? – Meaning of Politics, Origin, Types, Features, Development, Scope, and Nature) |
| 4 | বহুসংস্কৃতিবাদ কি? সংজ্ঞা, বৈশিষ্ট্য, বিকাশ, উত্থান, তত্ত্ব, বৰ্ণসংকৰতা, সাংবিধানিক বিচিত্রতা (Definition, Features, Evolution, Emergence, Theories, Racial Hybridity, and Constitutional Diversity) |
| 5 | মার্ক্সবাদ কি?- নীতি, মার্ক্সবাদী দৃষ্টিভংগীৰ অৰ্থ আৰু পৰিসৰ, মার্ক্সবাদী দৃষ্টিভংগী আৰু ভাৰতৰ ৰাজনীতি (What is Marxism? – Principles, Meaning and Scope of the Marxist Perspective, and Marxist Perspective and Indian Politics) |
| 6 | গণতন্ত্ৰ কি? সংজ্ঞা, বৈশিষ্ট্য, বিকাশ, প্ৰকাৰ, ধাৰণা, চৰ্তসমূহ (What is Democracy? Features, Evolution, Types, Concepts, Conditions) |
| 7 | নাগৰিকত্ব কি? ইয়াৰ সংজ্ঞা, বৈশিষ্ট্য, প্ৰকাৰ, বিকাশ, উদাৰবাদী, পদ্ধতিসমূহ, কাৰণ, বৈশিষ্ট্যসমূহ আৰু উপাদানসমূহ (What is Citizenship? Its Definition, Features, Types, Development, Liberal Views, Methods, Causes, Characteristics, and Elements) |
ৰাজনীতি তত্ত্বৰ বোধগম্যতা
| Sl. No. | CONTENTS |
| Unit – 1 | ৰাজনীতি কিঃ তাত্ত্বিক ৰাজনৈতিক |
| Unit – 2 | ৰাজনৈতিক তত্ত্বৰ ঐতিহ্য, মার্ক্সবাদী ঐতিহ্য, বহুসংস্কৃতিবাদ |
| Unit – 3 | ৰাজনৈতিক তত্ত্বৰ সমালোচনা আৰু সমকালীন দৃষ্টিভঙ্গী |
| Unit – 4 | ৰাজনৈতিক তত্ত্ব আৰু অনুশীলন – I |
| Unit – 5 | ৰাজনৈতিক তত্ত্ব আৰু অনুশীলন – II |
AS Per UGC Old Syllabus ৰাজনীতি তত্ত্বৰ বোধগম্যতা
| Sl. No. | CONTENTS |
| Unit – 1 | ৰাজনীতি কি? ৰাজনৈতিকৰ তাত্ত্বিককৰণ |
| Unit – 2 | ৰাজনৈতিক তত্ত্বৰ পৰম্পৰাসমূহ |
| Unit – 3 | ৰাজনৈতিক তত্ত্বত সমালোচনামূলক আৰু সমসাময়িক পটভূমি |
| Unit – 4 | ৰাজনৈতিক তত্ত্ব আৰু প্ৰয়োগ – ১ |
| Unit – 5 | ৰাজনৈতিক তত্ত্ব আৰু প্ৰয়োগ – ২ |
ৰাষ্ট্ৰৰ ক্ৰমবিকাশ (Evolution of the State)
গ্ৰীচৰ সভ্যতাৰ বিকাশ আৰু ৰাজনৈতিক চিন্তাধাৰাই আধুনিক ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ পথ প্রসস্ত কৰিছিল। গ্ৰীচত নগৰ-ৰাজ্য (City-States) ৰূপে ৰাজনৈতিক গঠন দেখা গৈছিল, যাৰ ভিতৰত আটেনছ (Athens) গণতন্ত্ৰৰ বাবে বিখ্যাত। এই নগৰ-ৰাজ্যসমূহ স্বাধীন আছিল আৰু নাগৰিকসকল ৰাজনৈতিক সিদ্ধান্তগ্রহণৰ অংশ হৈছিল। পিছলৈ ৰোমান সাম্ৰাজ্য এই ধাৰণাসমূহ গ্ৰহণ কৰি কেন্দ্রীভূত ৰাজত্ব অবিৰাম কৰে। মধ্যযুগত সামন্তবাদৰ (Feudalism) বিকাশ ঘটে, য’ত ভূমি আৰু আনুগত্যৰ ভিত্তিত শক্তি বিতৰণ হৈছিল। ইয়াৰ পিছত আধুনিক ৰাষ্ট্ৰৰ জন্ম হয়, বিশেষকৈ ১৬৪৮ চনৰ ৱেষ্টফেলিয়া চুক্তিৰ পিছত, যি আধুনিক সার্বভৌম জাতীয় ৰাজ্যৰ (Sovereign Nation-State) পৰিকল্পনাৰ আধাৰ স্থাপন কৰিছিল।
ৰাষ্ট্ৰৰ বিকাশ জনগোষ্ঠীয় গোটৰ পৰা আৰম্ভ হৈ গ্ৰীক নগৰ-ৰাজ্য, ৰোমান সাম্ৰাজ্য, সামন্তবাদ আৰু অৱশেষত আধুনিক ৰাষ্ট্ৰব্যৱস্থালৈ পৰ্যন্ত উপনীত হৈছে। গ্ৰীচত নগৰ-ৰাজ্য (City-States) আছিল, যিবোৰ অভ্যন্তৰীণ সংঘাতৰ ফলত ধ্বংস হয়। তাৰ পিছত ৰোমান সাম্ৰাজ্যে আইন, প্রশাসন, আৰু অভিজাততন্ত্রৰ বিকাশ সাধন কৰে। ৰোমান সাম্ৰাজ্যৰ পতনৰ পিছত সামন্তবাদৰ যুগ আৰম্ভ হয়, য’ত ভূমি আৰু আনুগত্যৰ ভিত্তিত শক্তি বিতৰণ হৈছিল। কিন্তু ঔদ্যোগিক বিপ্লৱ, নৱজাগৰণ, আৰু সংস্কাৰ আন্দোলনে সামন্তবাদৰ অন্ত ঘটায়।
পোন্ধৰ শতিকাৰ পিছত আধুনিক ৰাষ্ট্ৰব্যৱস্থাৰ বিকাশ ঘটে, যাৰ তাত্ত্বিক ভিত্তি নিক’ল মেকিয়াভেলিৰ চিন্তাধাৰাত দেখা পোৱা যায়। এইদৰে, ৰাষ্ট্ৰ এক ক্রমান্বয়ে বিকশিত হোৱা সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক গঠন, যাৰ উৎপত্তিৰ বিষয়ে নানান তত্ত্ব বিদ্যমান।
ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তি সম্পৰ্কীয় তত্ত্বসমূহ (Theories of the Origin of State)
ৰাষ্ট্ৰৰ জন্ম বা উৎপত্তি কেনেকৈ হ’ল সেই বিষয়ে বিভিন্ন ধাৰণা আছে। ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তি সম্পর্কে বহুতো তত্ত্ব আছে। ৰাষ্ট্ৰ উৎপত্তিৰ সম্ভেদ বিচাৰি উলিওৱা বা ৰহস্য বিচাৰি যোৱাটো এক জটিল কাম। গীলথ্রাইষ্টে কৈছে, “ৰাজনৈতিক সচেতনতা জন্মৰ পৰিৱেশৰ বিষয়ে আমি বুৰঞ্জীৰ পৰা একোৱেই নাজানো। বুৰঞ্জী য’ত বিফল, তাত আমি অনুমানৰ আশ্রয় ল’ব লাগে।”
ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তি সম্পৰ্কীয় তত্ত্ববোৰ সাধাৰণতে তিনি শ্ৰেণীত বিভক্ত কৰিব পাৰি। যেনে-
১। ঐশ্বৰিক মতবাদ (Divine Origin Theory)।
২। সামাজিক চুক্তি তত্ত্ব (Social Contract Theory)।
৩। ঐতিহাসিক বা ক্রমবিৱৰ্তনমূলক বা বৈজ্ঞানিক তত্ত্ব (Historical or Evolutionary or Scientific Theory)।
উক্ত ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তি সম্পৰ্কীয় তত্ত্ববোৰ তলত চমুকৈ আলোচনা কৰা হ’ল-
ঐশ্বৰিক মতবাদ (Divine Origin Theory):
ঐশ্বৰিক মতবাদ অনুসৰি, ৰাষ্ট্ৰ ঈশ্বৰৰ সৃষ্টি, আৰু ৰজাই ভগৱানৰ প্ৰতিনিধি। ভগৱানে নিজে ৰাষ্ট্ৰ শাসন নকৰিলে, বরঞ্চ এজন ৰজাক শাসনৰ দায়িত্ব দিলে। সেয়ে ৰজাৰ আদেশ ভগৱানৰ আদেশ হিচাপে গণ্য হৈছিল, আৰু প্ৰজাসকলে নিৰ্বিচাৰে তাক মানি চলিছিল।
এই মতবাদত ৰজাৰ সাৰ্বভৌম ক্ষমতা স্থাপন হৈছিল, তেওঁ জনসাধাৰণৰ প্ৰতি দায়বদ্ধ নাছিল, কেৱল ঈশ্বৰৰ ওচৰত দায়বদ্ধ আছিল। সমাজৰ শৃংখলা ৰক্ষা আৰু অধৰ্ম দূৰ কৰিবলৈ ভগৱানে ৰজাক পৃথিবীত পঠাইছিল। খ্ৰীষ্টান ধৰ্মগ্ৰন্থসমূহত এই মতবাদৰ সমর্থন পোৱা যায়। ‘The Old and New Testament’-ত ৰাষ্ট্ৰৰ ঐশ্বৰিক সৃষ্টি আৰু ৰজাৰ ঈশ্বৰ-প্ৰেৰিত ভূমিকাৰ উল্লেখ আছে। ৰবাৰ্ট ফিলমাৰৰ Patriarch গ্ৰন্থত এই মতবাদৰ প্ৰসঙ্গ দাঙি ধৰা হৈছে।
ঐশ্বৰিক অধিকাৰৰ মতবাদ (Divine Right of Kings) মতে, ৰজাসকল ঈশ্বৰৰ প্ৰতিনিধি আৰু তেওঁলোকৰ ক্ষমতা ঈশ্বৰৰ পৰা অহা। এই মত অনুসৰি, ৰজাৰ আদেশ প্রশ্ন কৰা অপৰাধ, আৰু প্ৰজাসকলে তেওঁক বাধ্যতামূলকভাৱে মানি চলিব লাগিব।
ইউৰোপত এই মতবাদক ইংলেণ্ডৰ প্ৰথম জেমছ আৰু ফ্ৰান্সৰ ষষ্ঠদশ লুই সমৰ্থন কৰিছিল। বাইবেলত এই মতৰ সমৰ্থনত উল্লেখ আছে যে সকলো ক্ষমতা ঈশ্বৰৰ পৰা আহে। যদিও মধ্যযুগত পোপক ঈশ্বৰৰ প্ৰধান প্রতিনিধি বুলি গণ্য কৰা হৈছিল, ক্ৰমে ৰজাসকলে নিজৰ ক্ষমতাক ঈশ্বৰীয় বুলি দাবী কৰিবলৈ ধৰিলে। পিছলৈ গণতান্ত্ৰিক ভাৱধাৰাৰ বিকাশৰ লগে লগে এই মতবাদৰ প্ৰভাৱ হ্ৰাস পাই।
ঐশ্বৰিক অধিকাৰৰ মতবাদৰ গুৰুত্ব হ্ৰাস হোৱাৰ কাৰণ (The reasons for the decline in the importance of the Divine Right Theory)
১। সামাজিক চুক্তি মতবাদৰ বিকাশ: সামাজিক চুক্তি মতবাদে ৰাষ্ট্ৰ ঈশ্বৰৰ সৃষ্টি নহয়, মানুহৰ প্ৰয়োজনত সৃষ্টি হোৱা বুলি ধাৰণা আগবঢ়ালে। ইয়াতে ব্যক্তিসত্তাক গুৰুত্ব দিয়ে আৰু ঐশ্বৰিক মতবাদক প্ৰত্যাহ্বান জনায়।
২। গণতান্ত্ৰিক ভাবাদৰ্শৰ বিকাশ: গণতান্ত্ৰিক মতবাদ অনুসৰি, ৰাইজৰ মতেই ঈশ্বৰৰ মতত পৰিণত হয়। এই ধাৰণাই ৰজাৰ ঐশ্বৰিক অধিকাৰ অস্বীকাৰ কৰি জনসাধাৰণক গুৰুত্ব দিয়ে।
৩। ৰাজনীতিৰ পৰা ধৰ্মৰ বিচ্ছেদ: আধুনিক যুগত ধৰ্ম আৰু ৰাজনীতি পৃথক কৰা হৈছে। ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ প্ৰসাৰত ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰত ধৰ্মীয় মতাদৰ্শৰ প্ৰভাৱ হ্ৰাস পায়।
৪। বৈজ্ঞানিক জ্ঞান আৰু যুক্তিৰ প্ৰাধান্য: অন্ধবিশ্বাসৰ ঠাইত যুক্তি, বিশ্লেষণ আৰু বৈজ্ঞানিক অনুসন্ধানৰ বিকাশে ঐশ্বৰিক মতবাদক দুৰ্বল কৰি তুলিলে।
ঐশ্বৰিক অধিকাৰৰ মতবাদৰ সমালোচনা (Criticism)
১। অবিশ্বাসযোগ্য আৰু অলৌকিক মতবাদ: ঈশ্বৰে ৰজাক প্ৰজা শাসন কৰিবলৈ নিযুক্ত কৰিছে বুলি ধাৰণা কৰা অবাস্তৱ, কাৰণ ই কোনো বাস্তৱ তথ্যৰ ওপৰত আধাৰিত নহয়।
২। স্বেচ্ছাচাৰিতা আৰু ৰজাৰ স্বাৰ্থপূৰণ: এই মতবাদৰ যোগেদি ৰজাসকলে স্বৈৰাচাৰিতাৰ সহায়ত নিজৰ স্বাৰ্থ ৰক্ষা কৰিব পাৰিছিল আৰু জনসাধাৰণৰ ওপৰত শাসন কঢ়িয়াই নিবলৈ বাধ্য কৰিছিল।
৩। গণতন্ত্রবিৰোধী আৰু দায়িত্বশীল চৰকাৰৰ বিপক্ষে: ঐশ্বৰিক মতবাদত ৰজাক ঈশ্বৰৰ প্ৰতিনিধি বুলি গণ্য কৰা হয়, যাৰ ফলত জনসাধাৰণৰ মতামতক গুৰুত্ব দিয়া নহয়। ই গণতান্ত্ৰিক মূল্যবোধৰ বিপৰীতে যায়।
৪। নৈতিকতাৰ বিপক্ষে: ধৰ্মীয় বিশ্বাস অনুসৰি ঈশ্বৰ ন্যায়, সত্য আৰু নৈতিকতাৰ প্ৰতীক। কিন্তু স্বেচ্ছাচাৰী ৰজাৰ নিৰ্দয় শাসনক ঈশ্বৰৰ অনুমোদন হিচাপে দৰ্শোৱা অনৈতিক।
৫। যুক্তিবিৰোধী: ৰাষ্ট্ৰ এক মানৱসৃষ্ট প্রতিষ্ঠান। মানুহে নিজৰ প্ৰয়োজন পূৰণৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰ গঢ়ে, কোনো অলৌকিক শক্তিৰ দ্বাৰা নহয়।
৬। আধুনিক ৰাষ্ট্ৰত প্ৰযোজ্য নহয়: বৰ্তমান যুগত অধিকাংশ ৰাষ্ট্ৰ গণতান্ত্রিক আৰু কল্যাণকামী, যি ঐশ্বৰিক মতবাদৰ বিপৰীত।
৭। ৰাষ্ট্ৰ এক সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক অনুষ্ঠান: ঐশ্বৰিক মতবাদত ৰাষ্ট্ৰক ধৰ্মীয় ৰূপ দিয়া হয়, কিন্তু ৰাষ্ট্ৰ সমাজ আৰু জনসাধাৰণৰ দ্বাৰা গঠিত এক ৰাজনৈতিক প্ৰণালী।
৮। বিজ্ঞানসন্মত নহয়: ঈশ্বৰৰ দ্বাৰা ৰাষ্ট্ৰ সৃষ্টি হৈছে দাবী বিজ্ঞানৰ ওপৰত ভিত্তি নথকা এক কাল্পনিক ধাৰণা।
৯। ইতিহাসৰ বিপক্ষে: ইতিহাসত ক’তো দেখা নাযায় যে কোনো ৰাষ্ট্ৰ ঈশ্বৰে সৃষ্টি কৰিছে, বৰং মানুহে নিজেই ৰাষ্ট্ৰ গঠন কৰিছে।
১০। বিপদজনক: ঐশ্বৰিক মতবাদ স্বেচ্ছাচাৰী ৰাজশক্তিক ধৰ্মীয় অনুমোদন দিয়ে, যাৰ ফলত শাসক প্ৰজাৰ অধিকাৰ হৰণ কৰিব পাৰে।
সামাজিক চুক্তি তত্ত্ব (Social Contract Theory)
সামাজিক চুক্তি তত্ত্ব (Social Contract Theory) এইটো ধাৰণা প্ৰস্তুত কৰে যে সমাজ আৰু চৰকাৰ এজন ব্যক্তিৰ স্বইচ্ছায় কৰা এক চুক্তিৰ ফলস্বৰূপে গঠিত হয়, য’ত ব্যক্তিসকলে নিৰাপত্তা আৰু শৃংখলাৰ বিনিময়ত কিছুমান অধিকাৰ চৰকাৰক ত্যাগ কৰে। এই তত্ত্বটো এইটো ধাৰণা প্ৰদান কৰে যে মানুহ “প্ৰাক-সামাজিক অৱস্থা” (state of nature) ৰ অন্তৰ্ভুক্ত আছিল, য’ত কোনো সংগঠিত সমাজ বা চৰকাৰ নাছিল। লোকসকলে একেলগে মিলি এটা সমাজ আৰু চৰকাৰ গঠন কৰিবলৈ একমত হয়, যাতে সংগঠিত জীৱনৰ সুবিধাসমূহ উপভোগ কৰিব পাৰি। এই বাবে, তেওঁলোকে নিজৰ কিছুমান স্বাধীনতা ত্যাগ কৰে যাতে সমাজত শৃংখলা আৰু সুৰক্ষা নিশ্চিত কৰা যায়।
হবছৰ সামাজিক চুক্তি (Hobbes Social Contract)
থমাছ হব্ছৰ মতে, আদিম অৱস্থাত মানুহ প্ৰাকৃতিক ৰাজ্যত বাস কৰিছিল, য’ত কোনো আইন-শৃংখলা নাছিল আৰু শক্তিশালীৰ শাসন চলিছিল। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে মানুহ স্বাৰ্থপৰ, আত্মকেন্দ্রিক, আৰু হিংস্ৰ। এই অৱস্থা এৰাৰ বাবে, মানুহে নিজৰ কিছু অধিকাৰ এৰি এখন শক্তিশালী চৰকাৰ (Leviathan) স্থাপন কৰিছিল। এই সামাজিক চুক্তিৰ দ্বাৰা, মানুহে শৃংখলা, সুৰক্ষা, আৰু স্থায়িত্ব লাভ কৰে। থমাছ হবছৰ মতে, মানুহ জন্মগতভাৱে স্বাৰ্থপৰ, হিংস্ৰ আৰু ক্ষমতালিপ্সু, যাৰ ফলত প্ৰাকৃতিক অৱস্থাত সমাজ অৰাজক আৰু সংঘাতপূর্ণ আছিল। এই অৰাজকতাৰ পৰা মুক্তি পাবলৈ, মানুহে এক সামাজিক চুক্তি সম্পাদন কৰি নিজৰ সকলো অধিকাৰ এখন শক্তিশালী সার্বভৌম শাসকৰ হাতত অৰ্পণ কৰিলে। এই শাসক—”সর্বশক্তিমান ৰজা”—আইনৰ ঊর্ধ্বত আছিল, আৰু জনসাধাৰণে তেওঁৰ বিৰুদ্ধে বিদ্রোহ কৰিব নোৱাৰিলে। এনেদৰে, এক শক্তিশালী ৰাষ্ট্ৰৰ সৃষ্টি হৈছিল, যিয়ে আইন-শৃংখলা আৰু স্থিতিশীলতা নিশ্চিত কৰিছিল।
ঐতিহাসিক বা ক্রমবিবর্তনমূলক বা বৈজ্ঞানিক তত্ত্ব (Historical or Evolutionary or Scientific Theory)
ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তিৰ ওপৰত থকা বিভিন্ন মতবাদৰ ভিতৰত ঐতিহাসিক মতবাদটো অধিক গ্রহণযোগ্য মতবাদ বুলি মানি লোৱা হয়। ই এক বিজ্ঞানসন্মত মতবাদ। এই মতবাদ অনুসৰি ৰাষ্ট্ৰ ক্ৰমবিৱৰ্তনৰ ফলতহে সৃষ্টি হৈছে; একেদিনাই সৃষ্টি হোৱা নাই। এই তত্ত্বৰ মতে দীর্ঘকাল ধৰি মানৱ জীৱন আৰু সমাজৰ নানা উপাদানৰ ক্ৰমবিকাশৰ ফলত মানুহৰ ৰাজনৈতিক জীৱনে বৰ্তমানৰ ৰূপ পৰিগ্ৰহ কৰিছে। ৰাষ্ট্ৰ মানুহৰ প্ৰকৃতি আৰু স্বভাৱৰ বিকশিত ৰূপ। কেৱল মাত্র এটা উপাদানে ৰাষ্ট্ৰৰ সৃষ্টিত অৰিহণা যোগোৱা নাই।
সামৰণি (Conclusion)
ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ মূল শক্তি হৈছে ৰাজনৈতিক সচেতনতা। শান্তি, সুৰক্ষা, আৰু বিকাশ নিশ্চিত কৰিবলৈ জনসাধাৰণৰ সক্রিয় অংশগ্ৰহণ আৰু আইন-কানুনৰ প্ৰতি আনুগত্য বাধ্যতামূলক। ৰাজনৈতিক সচেতনতা অবিহনে ৰাষ্ট্ৰৰ স্থায়িত্ব কল্পনা কৰিব নোৱাৰি।
Hi, I’m Dev Kirtonia, Founder & CEO of Dev Library. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
