Class 12 History Chapter 1 ইটা মণি আৰু হাড়বােৰ Question Answer to each chapter is provided in the list so that you can easily browse throughout different chapter Assam Board HS Class 12 History Chapter 1 ইটা মণি আৰু হাড়বােৰ and select needs one.
Class 12 History Chapter 1 ইটা মণি আৰু হাড়বােৰ
Also, you can read the AHSEC book online in these sections Solutions by Expert Teachers as per AHSEC (CBSE) Book guidelines. These solutions are part of AHSEC All Subject Solutions. Here we have given Assam Board Class 12 History Chapter 1 ইটা মণি আৰু হাড়বােৰ Solutions for All Subject, You can practice these here.
ইটা মণি আৰু হাড়বােৰ
পাঠ: ১
প্রথম খণ্ড
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰ প্রশ্ন
প্ৰশ্ন ১। মহেঞ্জোদাৰােৰ ৰাস্তাবিলাক কিমান আহল বহল আছিল ?
উত্তৰঃ প্রায় ১৩.৫ মিটাৰৰ পৰা ৩৩ মিটাৰ পর্যন্ত আহল বহল আছিল ।
প্রশ্ন ২। কোন চনত আলেকজেণ্ডাৰে ভাৰত আক্রমণ কৰিছিল ।
উত্তৰঃ খ্রীঃ পূঃ ৩২৬ – ত আক্রমণ কৰিছিল ।
প্রশ্ন ৩। লিংগ বুলিলে কি বুজা ?
উত্তৰঃ সদাশিৱৰ পূজাৰ লগত লিংগ জড়িত ।
প্রশ্ন ৪। কেতিয়া হৰপ্পা সভ্যতাৰ পতন ঘটিছিল ?
উত্তৰঃ প্রায় খ্রীঃ পূঃ ১৭০০ বা খ্রীঃ পূঃ ১৭৫০ ৰ ভিতৰত এই সভ্যতাৰ পতন ঘটিছিল বুলি কোৱা হয় ।
প্রশ্ন ৫ । সভ্যতা বুলিলে কি বুজা ?
উত্তৰঃ কোনাে ব্যক্তি বা সমাজৰ বিৱৰ্তন প্রক্রিয়াকে সভ্যতা বুলি কোৱা হয় ।
প্রশ্ন ৬। মহেঞ্জোদাৰােৰে স্থানাগাৰটোৰ আয়তক্ষেত্র কিমান আছিল ?
উত্তৰঃ ইয়াৰ আয়তক্ষেত্র ৩০x২৩x৪ মিটাৰ আছিল ।
প্রশ্ন ৭। হৰপ্পা সভ্যতাৰ বিকাশ কাল উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ খ্রীঃ পূঃ ২৫০০ ৰ ভিতৰত এই সভ্যতাই বিকাশ লাভ কৰিছিল ।
প্রশ্ন ৮। সিন্ধু সভ্যতা উত্তৰ আৰু দক্ষিণ দিশত কিমান মাইল জুৰি বিস্তৃত আছিল ?
উত্তৰঃ দুয়ােফালে প্রায় ১৬০০ কিলােমিটাৰ বিস্তৃত আছিল ।
প্রশ্ন ৯। মেছােপটেমীয়া আৰু বেবিলনীয় সভ্যতাৰ বিকাশ কাল নিৰূপণ কৰা ।
উত্তৰঃ খ্রীঃ পূঃ ৩২৫০ ৰ পৰা খ্রীঃ পূঃ ২৭৫০ ৰ ভিতৰত এই সভ্যতাৰ বিকাশ হৈছিল বুলি অনুমান কৰা হয় ।
প্রশ্ন ১০। সিন্ধু সভ্যতাৰ সময়ত এতিয়ালৈ কিমান চীল – মােহৰ আৱিষ্কাৰ হৈছে ?
উত্তৰঃ প্রায় ১০৭ টা চীল মােহৰ আৱিষ্কাৰ হৈছে ।
প্রশ্ন ১১। হৰপ্পা সভ্যতাৰ বিষয়ে কেতিয়া তথ্য লাভ কৰা গৈছিল ?
উত্তৰঃ ১৯২১-২২ চনত তথ্য লাভ কৰা গৈছিল ।
প্রশ্ন ১২। সামাজিক বৈষম্য সৃষ্টি কৰা এটা উপাদানৰ নাম লিখা ।
উত্তৰঃ ব্যক্তিগত সম্পত্তিয়ে সমাজৰ বৈষম্যৰ সৃষ্টি কৰে ।
প্রশ্ন ১৩। আলেকজেণ্ডাৰ কানিংহাম কোন আছিল ।
উত্তৰঃ ভাৰতীয় পূৰাতত্ত্ব বিভাগৰ পিতৃ – পুৰুষ আছিল ।
প্রশ্ন ১৪। লিপি বুলিলে কি বুজা ?
উত্তৰঃ লিখাৰ পদ্ধতিকে লিপি বুলি কোৱা হয় ।
প্রশ্ন ১৫। জাতক বুলিলে কি বুজা ?
উত্তৰঃ জাতকবােৰ হ’ল পুথি । এইবােৰ পালি ভাষাত উল্লেখ হৈছিল ।
প্রশ্ন ১৬। দ্রোণ কোন আছিল ?
উত্তৰঃ দ্রোণ এজন ব্রাহ্মণ পণ্ডিত আছিল । তেওঁ কুৰুবংশৰ কোৱৰসকলক ধনুবিদ্যা শিকাইছিল ।
প্রশ্ন ১৭। দ্রৌপদী কোন আছিল ?
উত্তৰঃ দ্রুপদ ৰজাৰ জীয়ৰী দ্রৌপদী পঞ্চপাণ্ডৱৰ সহধর্মীণী আছিল ।
প্রশ্ন ১৮। গৌতম আৰু বশিষ্ঠ কোন আছিল ?
উত্তৰঃ এই দুয়ােজন বৈদিক যুগৰ ঋষি আছিল ।
প্রশ্ন ১৯। এটা বংশৰ দুটা পৰিয়ালৰ মাজত চলা বিবাদৰ কাহিনী কোনখন কাব্যত বর্ণনা কৰা হৈছে ?
উত্তৰঃ মহাভাৰত নামৰ কাব্যত বর্ণনা কৰা হৈছে ।
প্রশ্ন ২০। সিন্ধু সভ্যতাৰ যুগত কেইবিধ বিবাহ পদ্ধতিৰ কথা জনা যায় ?
উত্তৰঃ চাৰিবিধ বিবাহ পদ্ধতিৰ কথা জনা যায় ।
প্রশ্ন ২১। বৈশ্যসকল কি বৃত্তিৰ লগত জড়িত আছিল ?
উত্তৰঃ তেওঁলােক ব্যৱসায় – বাণিজ্যৰ লগত জড়িত আছিল ।
প্রশ্ন ২২। বাঘক কিয় ঘৰৰ মুখিয়ালজনৰ লগত তুলনা কৰা হৈছে ?
উত্তৰঃ কাৰণ বাঘৰদৰে ঘৰৰ মুখিয়ালজন সাহসী আৰু শক্তিশালী হােৱা উচিত ।
প্রশ্ন ২৩। প্রাকৃতিক মনােমােহা সুদর্শন হ্রদ কত অৱস্থিত আছিল ?
উত্তৰঃ গুজৰাটৰ গিৰিণাৰ নামে ঠাইত এই হ্রদটো অৱস্থিত আছিল ।
প্রশ্ন ২৪। ইন্দ্ৰ দেৱতাক অন্য কি নামেৰে জনা যায় ।
উত্তৰঃ বৰুণ দেৱতা হিচাপেও জনা যায় ।
প্রশ্ন ২৫। কোনখন গাঁৱৰ পৰা পাটলীপুত্ৰ চহৰখন গঢ়ি উঠিছিল ?
উত্তৰঃ পাটলী গ্রাম নামৰ গাঁওখন পিছলৈ পাটলীপুত্র চহৰ হয় ।
প্রশ্ন ২৬। ভাৰতৰ পুৰাতত্ত্ব বিভাগৰ পিতৃ কোন ?
উত্তৰঃ ডাইৰেক্টৰ জেনেৰেল আলেকজেণ্ডাৰ কানিংহাম ।
প্রশ্ন ২৭। দেৱনামপ্রিয় প্রিয়দর্শী বুলি কাক বুজোৱা হৈছিল ?
উত্তৰঃ মৌর্য সম্রাট অশােকক কোৱা হৈছিল ?
প্রশ্ন ২৮। হৰপ্পা যুগৰ এখন নগৰৰ নাম উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ লােথাল হ’ল হৰপ্পা যুগৰ এখন নগৰ ।
প্রশ্ন ২৯। কোনজন গুপ্ত সম্রাটৰ নামৰ লগত সুদর্শন হ্ৰদৰ নাম জড়িত ?
উত্তৰঃ গুপ্ত সম্রাট ৰুদ্ৰদমনৰ নামৰ লগত এই হ্রদৰ নাম জড়িত আছিল । কাৰণ প্রাকৃতিক দুর্যোগৰ সময়ত এই হ্রদৰ যি ক্ষতি সাধন হৈছিল , পিছত ৰুদ্ৰদমনে ইয়াক পুনৰ নিৰ্মাণ কৰাইছিল বুলি কোৱা হয় ।
প্রশ্ন ৩০। ভাৰতবৰ্ষৰ পুৰাতত্ত্বৰ পিতৃ হিচাপে কাক আখ্যা দিয়া হয় ?
উত্তৰঃ আলেকজেণ্ডাৰ কানিংহামকে ভাৰতৰ পুৰাতত্ব বিভাগৰ পিতৃ বুলি কোৱা হয় । তেওঁ ভাৰতৰ পুৰাতত্ত্ব বিভাগৰ প্রথম ডাইৰেক্টৰ জেনেৰেল আছিল ।
প্রশ্ন ৩১। অর্থশাস্ত্র পুথিখন কোনে ৰচনা কৰিছিল ?
উত্তৰঃ কৌটিল্য বা চানক্য ।
প্রশ্ন ৩২। হৰপ্পা সভ্যতাৰ দুখন স্থানৰ নাম উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ হৰপ্পা সভ্যতাৰ দুখন স্থানৰ নাম হ’ল—
( ক ) ‘ৰাজস্থানৰ কালিনগান’ । আৰু
( খ ) গুজৰাটৰ লােথান ।
প্রশ্ন ৩৩। শিলালিপিসমূহৰ সাক্ষ্য সীমাবদ্ধতা কিছুমান উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ শিলালিপিবােৰৰ সীমাবদ্ধতা আছে—
( ক ) শিল্পকৌশলমূলক সীমাবদ্ধতা লিপিৰ দূর্বোধ্য পাক ।
( খ ) খােদাই কৰা আখৰৰ অস্পষ্টতাৰ বাবে পাঠোদ্ধাৰ অসম্ভৱ হৈ পৰে ।
( গ ) হাজাৰ বছৰ পৌৰাণিক হােৱাৰ বাবে বাখৰবােৰ ভগাছিগা , লুপ্ত হােৱা বাবে পাঠোদ্ধাৰ অসম্ভৱ হৈ পৰে ।
( ঘ ) লিপিত ব্যৱহাৰ কৰা শব্দৰ অৰ্থ বা মানে স্থিৰ কৰাটো নিশ্চিত কৰিব নােৱাৰি ।
( ঙ ) স্থান বিশেযে শব্দৰ ব্যৱহাৰ বা অর্থ বেলেগ বেলেগ হ’ব পাৰে কাৰণে পাঠোদ্ধাৰ নিশ্চিত নহয় । গতিকে শিলালিপিৰ সীমাবদ্ধতা থকা দেখা যায় ।
প্রশ্ন ৩৪। হৰপ্পা সভ্যতাৰ যি কোনাে দুটা বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ ( ক ) সুন্দৰ পৰিকল্পনাৰে এখন নগৰীয়া সভ্যতা আছিল ।
( খ ) নগৰৰ মাজত আছিল উন্নত নলাসজা পদ্ধতি ।
প্রশ্ন ৩৫। হৰপ্পা সভ্যতাত শস্য গুৰি কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা সঁজুলিবিধৰ নাম কি আছিল ?
উত্তৰঃ এই সঁজুলি বিধক জাত বুলি জনা গৈছিল ।
প্রশ্ন ৩৬। Further excavations of Mohenjo – daro কোনে লিখিছিল ?
উত্তৰঃ আর্ণেষ্ট মেক নামৰ লােকজনে লিখিছিল ।
প্রশ্ন ৩৭। ব্রাহ্মী আৰু খৰেষ্টি আখৰৰ পাঠ উদ্ধাৰ প্রথমে কোনে কৰিছিল ?
উত্তৰঃ জেমচ প্রিন্সচেপে এই আখৰৰ পাঠ প্রথমে উদ্ধাৰ কৰিছিল ।
প্রশ্ন ৩৮। সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতা প্রথমে ক’ত আৱিষ্কাৰ হৈছিল ?
উত্তৰঃ হল্লা আৰু মহাঞ্জোদাৰােত আৱিষ্কাৰ হৈছিল ।
প্রশ্ন ৩৯। আলেকজেণ্ডাৰ কানিংহাম কোন আছিল ?
উত্তৰ ভাৰতীয় পুৰাতত্ত্ব বিভাগৰ পিতৃপুৰুষ আছিল ।
প্রশ্ন ৪০। হৰপ্পা সভ্যতাৰ স্থানসমূহত প্রাপ্ত এবিধ শস্যৰ নাম লিখা ।
উত্তৰঃ হৰপ্পা সভ্যতাৰ স্থানসমূহত প্রাপ্ত এবিধ শস্যৰ নাম হ’ল গম ।
প্রশ্ন ৪১। গুপ্ত সম্রাট সমুদ্রগুপ্তৰ ৰাজসভাৰ কবিজন কোন আছিল ?
উত্তৰঃ হৰিসেন আছিল ৰাজসভাৰ কবি ।
চমু প্রশ্নোত্তৰ ( ২/৩/৪ )
প্রশ্ন ১। তলত উল্লেখ কৰা নাম কেইটাৰ অৰ্থ প্ৰকাশ কৰা ।
কুবেৰ , বৰুণ , ইন্দ্ৰ আৰু যম ।
উত্তৰঃ কুবেৰ __ধনৰ দেৱতা ।
বৰুণ___পানীৰ দেৱতা ।
ইন্দ্র___স্বৰ্গৰ দেৱতা ।
যম____মৃত্যুৰ দেৱতা ।
প্রশ্ন ২। সিন্ধু সভ্যতাৰ আন এটি নাম কি ? পুৰাতত্ববিদৰ মতে সংস্কৃতিশব্দৰ অর্থ কি ?
উত্তৰঃ হৰপ্পা হ’ল সিন্ধু সভ্যতাৰ আন এটি নাম । হৰপ্পা সভ্যতাৰ পৰাই সংস্কৃতি শব্দটোৰ উৎপত্তি হৈছিল । সংস্কৃতি শব্দটোৱে কোনাে ঠাইত উদ্ধাৰ হোৱা ভগ্নাৱশেষক বুজায় ।
প্রশ্ন ৩। সুদর্শন হ্ৰদৰ বিষয়ে ক’ৰ পৰা জানিব পাৰে ? কোনে ইয়াক নির্মাণ কৰাইছিল ?
উত্তৰঃ প্ৰাকৃতিক সৌন্দর্যৰে ভৰপূৰ সুদর্শন হ্রদটো গুজৰাটৰ গিৰিণাৰনামে ঠাইত অৱস্থিত । মৌর্য যুগৰ গুজৰাটৰ এজন স্থানীয় শাসকে এই হ্রদটো নিৰ্মাণ কৰাইছিল ।
প্রশ্ন ৪। প্রাচীন ভাৰতৰ প্ৰথম পুথিখনৰ নাম লিখা ।
উত্তৰঃ মনুস্মৃতি ।
প্রশ্ন ৫। হৰপ্পা যুগত সভ্যতা আৰু সংস্কৃতিক বিকাশ হােৱা ঠাইবােৰৰ নাম উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ হৰপ্পা যুগত সভ্যতা আৰু সংস্কৃতি বিকাশ হােৱা ঠাইবােৰ হ’ল বর্তমান পাকিস্তানৰ কিছু অংশ , দক্ষিণ আফগানিস্তান । পাঞ্জাৱ , ৰাজস্থান , গুজৰাট , হবিয়ানা আৰু উত্তৰ প্ৰদেশৰ কিছু অংশ । জম্মু , বেলুচিস্তান , গুজৰাট ।
প্রশ্ন ৬। হৰপ্পা যুগৰ নগৰবােৰৰ কেইটমান বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ হৰপ্পা যুগৰ নগৰবােৰৰ কেইটামান প্রধান বৈশিষ্ট্য হ’ল –
( ক ) নগৰবােৰ সুন্দৰ আঁচনিৰ দ্বাৰা নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল ।
( খ ) নগৰবিলাক দুটা ভাগত ভাগ কৰা হৈছিল — বাহিৰ নগৰ অংশ আৰু ভিতৰৰ নগৰ অংশ ।
( গ ) নগৰবােৰৰ বাস্তবােৰ সুন্দৰ পৰিকল্পনাৰে নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল ।
( ঘ ) ঘৰবােৰ নিৰ্মাণৰ ক্ষেত্ৰত আঁচনি গ্ৰহণ কৰা হৈছিল ।
প্রশ্ন ৭। সিন্ধু সভ্যতাৰ নলা – নর্দমা সম্বন্ধে মেকে কি মন্তব্য কৰিছিল ?
উত্তৰঃ মেক নামৰ পণ্ডিতজনে সিন্ধু সভ্যতাৰ যুগৰ নলা ব্যৱস্থাক প্রাচীন কালৰ অতি উন্নত পৰিকল্পনা বুলি অভিহিত কৰিছিল । কাৰণ সেই সময়ত নােখান্দি নগৰৰ পানীবােৰ বাহিৰলৈ যােৱাৰ ব্যৱস্থা কৰিছিল ।
প্রশ্ন ৮। চানহােদাৰােৰ জনসাধাৰণৰ শিল্প সম্বন্ধে চমুকৈ লিখা ।
উত্তৰঃ চানহােদাৰোৰ নগৰখন ইটাৰে নির্মিত আছিল । ইয়াত এটি মণি তৈয়াৰ কৰা কাৰখানাও আছিল বুলি জনা যায় । ইয়াৰােপৰি মণি বিন্ধা কৰা যন্ত্র এটিও আৱিষ্কৃত হৈছে ।
প্রশ্ন ৯। ভাৰতৰ বিষয়ে বিৱৰণ লিখাৰ ক্ষেত্ৰত আলবেৰুণীয়ে সন্মুখীন হােৱা সমস্যা দুটা লিখা ।
উত্তৰঃ সমস্যা দুটা হ’ল—
( ক ) সংস্কৃত ভাষাটোৰ আৰবী আৰু পাৰ্চী ভাষাৰ পাৰ্থক্য ।
( খ ) ধর্ম বিশ্বাস আৰু ব্যৱহাৰিক নীতিৰ পার্থক্য ।
প্রশ্ন ১০। লােথান চহৰত ইটাৰে নির্মিত দুটা নির্মাণ কাৰ্যৰ নাম লিখা ।
উত্তৰঃ ( ক ) লােথান চহৰৰ ঘৰবােৰ ইটাৰে তৈয়াৰ কৰা হৈছিল ।
( খ ) চহৰৰ নলাবােৰ ইটাৰে তৈয়াৰ কৰা হৈছিল ।
প্রশ্ন ১১। হৰপ্পা যুগৰ শিক্ষাৰ বিষয়ে উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ হৰপ্পা যুগৰ শিক্ষাৰ প্ৰসাৰৰ বিষয়ে বিশেষ তথ্য পাবলৈ নাই । ইয়াৰােপৰি সকলাে মানুহ শিক্ষিত আছিল বুলি কোনাে তথ্য পােৱা নাযায় । অৱশ্যে কিছুসংখ্যক মানুহ শিক্ষিত আছিল বুলি জনা যায় ।
প্রশ্ন ১২। হৰপ্পা সভ্যতাৰ যুগত সম্পর্ক থকা তিনিখন বাহিৰা দেশৰ নাম উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ এই তিনিখন বাহিৰৰ দেশ হ’ল ওমান , দিশমুন আৰু মেছােপটেমিয়া ।
প্রশ্ন ১৩। হৰপ্পা যুগৰ চোতালৰােৰৰ ব্যৱহাৰ সম্পর্কে লিখা ।
উত্তৰঃ হৰপ্পা যুগৰ ঘৰবােৰৰ মাজত ডাঙৰ ডাঙৰ চোতাল তৈয়াৰ কৰা হৈছিল । এই চোতালবােৰ সাধাৰণতে ৰন্ধাবঢ়া আৰু বােৱা কটাৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল । গ্রীষ্ম আৰু শীতকালত এই চোতালবােৰৰ ব্যৱহাৰ সমানে হৈছিল ।
প্রশ্ন ১৪। হৰপ্পা যুগৰ নগৰবােৰৰ বৈশিষ্ট্যবােৰ কি কি আছিল ?
উত্তৰঃ ( ক ) হৰপ্পা যুগৰ নগৰবােৰ পৰিকল্পনাৰ দ্বাৰা নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল ।
( খ ) নগৰসমূহ দুটা ভাগত ভাগ কৰা হৈছিল — বাহিৰৰনগৰ অংশ আৰু ভিতৰৰৰ নগৰ অংশ ।
( গ ) নগৰৰ চোতালবােৰ আহল – বহল আৰু ভাগ ভাগ কৰা হৈছিল ।
( ঘ ) ঘৰবােৰ শৃঙ্খলাবদ্ধভাৱে নিৰ্মাণ কৰা দেখা গৈছিল ।
প্রশ্ন ১৫। হৰপ্পা সভ্যতা কিমান ঠাই জুৰি আছিল ?
উত্তৰঃ হৰপ্পা সভ্যতা ১২,৯৯,৮০০ কিলােমিটাৰ জুৰি বিস্তৃত আছিল । চহৰৰ চাৰিসীমা সমকোণী ধৰণৰ আছিল । উল্লেখযােগ্য যে আন সকলাে সভ্যতাৰ ভিতৰত হৰপ্পা সভ্যতাৰ বিস্তৃতি অতি বেছি আছিল ।
প্রশ্ন ১৬। সমুদ্রগুপ্তৰ লগত জড়িত প্রশস্তিখনৰ নাম লিখা । বর্তমান ভাৰতৰ কোন ঠাইত এই প্রশস্তিখন পােৱা যায় ?
উত্তৰঃ সমুদ্রগুপ্তৰ লগত এলাহবাদ প্রশস্তিৰ নাম জড়িত হৈ আহিছে । বর্তমানে এই প্রশস্তি পত্ৰখন উত্তৰ প্ৰদেশৰ এলাহাবাদত পােৱা যায় ।
প্রশ্ন ১৭। ( ক ) সিন্ধু সভ্যতাৰ সময়কাল নিৰূপণ কৰা ।
উত্তৰঃ ধাতুৰ ব্যৱহাৰৰ ফালৰ পৰা সিন্ধু সভ্যতা অস্ত্র যুগৰ বুলি কোৱা হয় । কাৰণ এই যুগত তামৰ ব্যৱহাৰ বহুল পৰিমাণে হৈছিল । সময়সীমাৰ ফালৰপৰা সিন্ধু সভ্যতাৰ কালছােৱা হ’ল খ্রীঃপূঃ ২৬০০ ৰপৰা খ্রীষ্টাব্দ ১৯০০ লৈ ।
প্রশ্ন ১৮। ( খ ) পৰিত্যক্ত পেলনীয়া সামগ্রীও ইতিহাস পুনৰনিৰ্মাণৰ বাবে আৱশ্যকীয় উপকাৰী হােৱাৰ দুটা কাৰণ দেখুওৱা ।
উত্তৰঃ কাৰণ দুটা—
( ক ) বুৰঞ্জীবিদসকলে পেলনীয়া সামগ্ৰীৰ পৰা বহু তথ্য আৱিষ্কাৰ কৰিব পাৰে ।
( খ ) মৃতকৰ সমাধিৰ পৰা সাংস্কৃতিক নীতি – নিয়ম জানিব পাৰে , সময় নিৰূপণ কৰিব পাৰে ।
প্রশ্ন ১৯ । হৰপ্পা সভ্যতাৰ সময়ৰ আৱিষ্কৃত কিছুমান ধাতুৰ নাম লিখা ।
উত্তৰঃ আৱিষ্কৃত কিছুমান ধাতু হ’ল মােহৰ , পােৰাইটা , জোখ – মাফ , টিন , ব্রোঞ্জ , তাম আদি ।
প্রশ্ন ২০। সিন্ধু সভ্যতাৰ স্তৰ কেইটাৰ কথা উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ সিন্ধু সভ্যতাক সাধাৰণতে চাৰিটা স্তৰত ভাগ কৰা হৈছে । এই স্তৰ কেইটা হ’ল—
( ক ) সিন্ধু সভ্যতাৰ আদিস্তৰ ।
( খ ) সিন্ধু অৱবাহিকাৰ উত্তৰ অঞ্চল ।
( গ ) সিন্ধু সভ্যতাৰ সূচনা পর্ব । আৰু
( ঘ ) সিন্ধু সভ্যতাৰ পৈণত কাল ।
প্রশ্ন ২১। সিন্ধু সভ্যতাৰ যুগৰ নলাবােৰ কেনেদৰে নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল ?
উত্তৰঃ সেই যুগত নলাবােৰ আঁচনিৰ দ্বাৰা নির্মাণ কৰা হৈছিল । উদাহৰন হিচাপে প্ৰতিটো পৰিয়ালৰ পৰা মলিয়ন পানী ওলাই যােৱাৰ কাৰণে পােৰা ইটাৰে নলা নির্মাণ কৰা হৈছিল । এই পানীবােৰ ওলাই গৈ মূল পথৰ নলাত পৰিছিলগৈ । আৰু সেই নলাৰে পানী গৈ সিন্ধু নদীত পৰিছিল ।
প্রশ্ন ২২। সিন্ধু সভ্যতাৰ পতনৰ তিনিটা কাৰণ উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ সিন্ধু সভ্যতাৰ পতনৰ তিনিটা কাৰণ হ’ল—
( ক ) বিশাল সাম্রাজ্যৰ অখণ্ডতা ৰখাৰ ক্ষেত্ৰত দেখা দিয়া ব্যর্থতা ।
( খ ) আভ্যন্তৰীণ বিশৃংখলতা । আৰু
( গ ) ইন্দ্র বা বৰুণ দেৱতাৰ দ্বাৰা সংঘটিত হােৱা প্রাকৃতিক দুর্যোগ ।
প্রশ্ন ২৩। মেকেৰ মতে হৰপ্পা যুগৰ জনসাধাৰণ চাফ – চিকুণ , স্বাস্থ্য আৰু পৰিৱেশ সম্পর্কে কেনেধৰণৰ সজাগতা অৱলম্বন কৰিছিল ?
উত্তৰঃ মেকেৰ মতে হৰপ্পা যুগৰ জনসাধাৰণ পৰিৱেশ সম্বন্ধে সজাগ আছিল । কাৰণ দূষিত পানী ওলাই যােৱাৰ কাৰণে পােৰা – ইটাৰে নলা নির্মাণ কৰা হৈছিল । নলাবােৰ চাফ চিকুণকৈ ৰখাৰ কাৰণে নলাৰ ওপৰত ঢাকনি দিয়া হৈছিল । ঘৰৰ সন্মুখ চাফ – চিকুণ কৰি ৰাখিছিল । মুঠতে সেই যুগৰ জনসাধাৰণ পৰিয়াল সম্পর্কে খুব সজাগ আছিল ।
প্রশ্ন ২৪। ১৯৪৭ চনত ভাৰতীয় পুৰাতত্ত্ব বিভাগৰ সঞ্চালক প্রথম জন কোন আছিল ? কোনখন পুঁথিৰ জৰিয়তে আৰু কাক সিন্ধু সভ্যতাৰ ধ্বংসকাৰী বুলি কৈছিল ।
উত্তৰঃ ঘৰ ৰবাৰ্ট এৰিক মার্টিমাৰ হুইলাৰ আছিল সেই সময়ৰ ভাৰতীয় পুৰাতত্ত্ব বিভাগৰ সঞ্চালক প্রধান । ঋকবেদত উল্লেখ থকা মতে ইন্দ্ৰদেৱতাক সিন্ধু সভ্যতাৰ ধ্বংসকাৰী বুলি কোৱা হৈছে । কাৰণ বিশেষ কাৰণত ইন্দ্রই নগৰখনত বানপানীৰ সৃষ্টি কৰি এই সভ্যতাক ধ্বংস কৰিছিল ।
প্রশ্ন ২৫। ঋকবেদত উল্লেখ থকা পূৰ ’ শব্দৰ অর্থ কি ?
উত্তৰঃ ঋকবেদত উল্লেখ থকা পূৰ ’ শব্দৰ অৰ্থ হ’ল বান্ধ বা মথাউৰি ।
প্রশ্ন ২৬। হৰপ্পা সভ্যতাৰ যুগৰ ধর্ম সম্বন্ধে আলােচনা কৰা ।
উত্তৰঃ হৰপ্পা যুগৰ লােকসকল মাতৃ পূজাত বিশ্বাসী আছিল বুলি কোৱা হয় । ইয়াৰােপৰি তেওঁলােকে কিছুমান নির্বোধ জীৱ – জন্তুকো পূজা – পাতল কৰিছিল । এইবােৰৰ ভিতৰত গড় , সিংহ , বাঘ আদি । এই বিলাকৰ পৰা জনসাধাৰণৰ মাজত টোটেম বিশ্বাসৰ গভীৰতাৰ বিষয়ে জানিব পাৰি । এই ক্ষেত্ৰত ধ্যানমগ্ন যােগীক ভালেমান পশুৱে আগুৰি থকা চীলটোলৈ আঙুলিয়াব পাৰি ।
প্রশ্ন ২৭। হৰপ্পা যুগৰ কিছুমান গৃহৰ নাম উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ সেই যুগৰ কিছুমান উল্লেখযােগ্য নির্মাণ কার্য হ’ল এটি বিশাল গা – ধােৱা ঘৰুৱা স্নানাগাৰ , এটি ধর্মীয় সভাগৃহ , এটি শস্য ভৰাল আৰু এটি সমূহীয়া আৱাস গৃহ ।
প্রশ্ন ২৮। হৰপ্পা যুগৰ কিছুমান উৎপাদিত সামগ্ৰীৰ কথা উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ হৰপ্পা যুগৰ জনসাধাৰণ সাধাৰণতে কৃষিজীৱী আছিল । সেই সময়ত উৎপাদিত সামগ্ৰীবােৰৰ ভিতৰত আছিল গম , বালি , সৰিয়হ , ধান , কপাহ আদি ।
প্রশ্ন ২৯। হৰপ্পা সভ্যতা কত অবস্থিত ? এইসভ্যতা কোনে আৰু কেতিয়া আৱিষ্কাৰ কৰিছিল ?
উত্তৰঃ বৰ্তমানৰ ভাৰতৰ পাঞ্জাৱ আৰু পাকিস্তানত হৰপ্পা সভ্যতাৰ প্ৰসাৰ ঘটিছিল । ১৯২১ চনত দয়াৰাম চাহানীয়ে এই সভ্যতা আৱিষ্কাৰ কৰিছিল ।
প্রশ্ন ৩০। মেগাস্থানিচ কোন আছিল ? তেওঁ কেতিয়া ভাৰতলৈ আহিছিল ?
উত্তৰঃ মেগাস্থানিচ গ্ৰীচ দেশৰ এজন ভ্ৰমণকাৰী আছিল । তেওঁ মৌর্য যুগত চন্দ্রগুপ্তৰ শাসনকালত ভাৰতলৈ আহিছিল ।
প্রশ্ন ৩১। মহেঞ্জোদাৰাে সভ্যতা ক’ত অৱস্থিত ? কোনে আৰু কেতিয়া এই সভ্যতা আৱিষ্কাৰ কৰিছিল ?
উত্তৰঃ বর্তমান পাকিস্তানৰ লাৰকানা অঞ্চলত মহেঞ্জোদাৰাে সভ্যতাই বিৰাজ কৰিছিল । ১৯২২ চনত আৰ ডি বেনাৰ্জীয়ে এই সভ্যতা আৱিষ্কাৰ কৰিছিল ।
প্রশ্ন ৩২। লিপি বুলিলে কি বুজা ।
উত্তৰঃ তামৰ ফলি , শিলৰ ফলি আদিত লিখি থােৱা বা লিখি ৰখা মূল্যবান টোকাসমূহক লিপি বুলি কোৱা হয় ।
প্রশ্ন ৩৩। প্রাচীন লিপি সমূহত কি ভাষা ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল ?
উত্তৰঃ প্রাচীন লিপি সমূহত লিখন কার্যত ঘাইকৈ প্রাকৃত ভাষাৰ প্রচলন ঘটিছিল । অৱশ্যে পিছলৈ তামিল , পালি আৰু সংস্কৃত ভাষাৰও প্রয়ােগ ঘটিছিল ।
প্রশ্ন ৩৪। লিপিবােৰত সাধাৰণতে কি কথা লিপিবদ্ধ কৰা হৈছিল ?
উত্তৰঃ প্রাচীন কালৰ লিপিবােৰত সাধাৰণতে কোনাে ৰজাৰ শাসনকাল , ৰজাৰ গুণ , বিক্রম , জয় – পৰাজয়ৰ ঘটনা আৰু কোনাে কালৰ ঘটনাৰ চন – তাৰিখ আদি খােদিত কৰা হৈছিল ।
প্রশ্ন ৩৫। ছাৰকোতাদা চহৰখন কত অৱস্থিত আছিল ? কোনেইয়াক আৱিষ্কাৰ কৰিছিল ?
উত্তৰঃ বর্তমান গুজৰাটৰ আহমেদাবাদ চহৰৰপৰা প্রায় ২৭০ কিলােমিটাৰ উত্তৰ – পশ্চিমত এই চহৰখন অৱস্থিত আছিল । ১৯৭২ চনত জগতপতি যােশীয়ে এই চহৰখন আৱিষ্কাৰ কৰিছিল ।
প্রশ্ন ৩৬। হৰপ্পা সভ্যতাৰ যুগৰ জলসিঞ্চন ব্যৱস্থা কেনে আছিল ?
উত্তৰঃ হৰপ্পা সভ্যতাৰ যুগৰ জলসিঞ্চন ব্যৱস্থা অতি উন্নত ধৰণৰ আছিল । পুখুৰী আৰু সৰু সৰু সুতিবােৰৰ সহায়ত জলসিঞ্চন ব্যৱস্থা হাতত লােৱা হৈছিল । এইবােৰৰ সহায়ত খেতি পথাৰলৈ পানী বােৱাই নিয়া হৈছিল ।
প্রশ্ন ৩৭। কালিবানগান চহৰখন ক’ত অৱস্থিত ? কোনে আৰু কেতিয়া ইয়াক আৱিষ্কাৰ কৰিছিল ?
উত্তৰঃ ৰাজস্তানৰ ঘগ্রানদীৰ পাৰত এই চহৰখন অবস্থিত । বি বি লাল আৰু এ এন ঘােষে ১৯৫৩ চনত এই চহৰখনৰ ভংগ্নাৱশেষ আৱিষ্কাৰ কৰে ।
প্রশ্ন ৩৮। লােথান চহৰখন কত অৱস্থিত আছিল ? কোনে ইয়াক আৱিষ্কাৰ কৰিছিল ?
উত্তৰঃ লােথাল এখন বন্দৰ চহৰ আছিল । গুজৰাটৰ কেম্বে উপকৃত অঞ্চলত ই অৱস্থিত আছিল । ১৯৫৭ চনত এচ আৰ ৰাৱে এই চহৰখনৰ ভংগ্নাৱশেষ আৱিষ্কাৰ কৰিছিল ।
প্রশ্ন ৩৯। হৰপ্পা সভ্যতাৰ দুটা কাল বা সময়ৰ কথা উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ হৰপ্পা সভ্যতাৰ দুটা কাল বা সময় হ’ল–
( ক ) প্রাক্ হৰপ্পা কাল । আৰু
( খ ) পূর্ণাংগ হল্লা কাল ।
প্রশ্ন ৪০। চানহােদাৰাে নামৰ চহৰখন ক’ত অবস্থিত ? ইয়াৰ আৱিষ্কাৰক জনৰ নাম লিখা ।
উত্তৰঃ বর্তমান পাকিস্তানৰ সিন্ধু প্রদেশৰ সিন্ধু নদীৰ পাৰত এই চহৰখন অৱস্থিত আছিল । এন জি মজুমদাৰে ১৯৩১ চনৰ এই চহৰখনৰ অৱস্থিতি আৱিষ্কাৰ কৰিছিল ।
প্রশ্ন ৪১। সিন্ধু সভ্যতাৰ সময়ৰ আৰু বর্তমান পাকিস্তানৰ অন্তৰ্গত চাৰিখন ঠাইৰ নাম লিখা ।
উত্তৰঃ এই চাৰিখন ঠাই হ’ল চানহােদাৰাে , কোতদিছি , মহেঞ্জোদাৰাে আৰু হৰপ্লা ।
প্রশ্ন ৪২। সিন্ধু সভ্যতাৰ যুগৰ দুখন প্রধান চহৰৰ নাম লিখা ।
উত্তৰঃ এই দুখন চহৰ হ’ল মহেঞ্জোদাৰাে আৰু হৰপ্পা ।
প্রশ্ন ৪৩। সিন্ধু সভ্যতাৰ সময়ৰ তিনিটা প্রধান যােগাযােগ ব্যৱস্থাৰ কথা উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ তিনিটা প্রধান যােগাযােগ ব্যৱস্থা হ’ল গৰুগাড়ী , নাও আৰু জাহাজ ।
প্রশ্ন ৪৪। হৰপ্পা যুগৰ পাত্ৰবােৰ কিহেৰে তৈয়াৰী আছিল ? এই পাত্ৰবােৰ কেনেদৰে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল ?
উত্তৰঃ হৰপ্পা যুগৰ পাত্ৰবােৰ শিল আৰু লােহাৰ দ্বাৰা তৈয়াৰী আছিল । খাদ্য বস্তু তৈয়াৰ কৰা আৰু খাদ্য গুৰি কৰাৰ বাবে সাধাৰণতে পাত্ৰবােৰ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল ।
| Sl. No. | সূচী-পত্ৰ |
| Chapter 1 | ইটা মণি আৰু হাড়বােৰ |
| Chapter 2 | ৰজা কৃষক আৰু নগৰসমূহ |
| Chapter 3 | স্বজন বৰ্ণ আৰু শ্রেণী |
| Chapter 4 | দার্শনিক প্রত্যয় আৰু স্থাপত্য |
| Chapter 5 | যুগে যুগে অসম |
| Chapter 6 | পর্যটকৰ দৃষ্টিভংগীৰে |
| Chapter 7 | ভক্তি আৰু চুফী পৰম্পৰা, ধার্মিক বিশ্বাসৰ পৰিৱৰ্তন আৰু ধর্মীয় গ্রন্থ |
| Chapter 8 | এখন সাম্রাজ্যৰ ৰাজধানী বিজয়নগৰ |
| Chapter 9 | কৃষক, জমিদাৰ আৰু ৰাজ্য |
| Chapter 10 | সম্রাট আৰু ইতিহাস |
| Chapter 11 | উপনিবেশবাদ আৰু গ্রাম্য সমাজ |
| Chapter 12 | বিদ্রোহীসকল আৰু ৰাজ |
| Chapter 13 | ঔপনিবেশিক কালৰ ভাৰতীয় নগৰ |
| Chapter 14 | মহাত্মা গান্ধী আৰু জাতীয় আন্দোলন: সমসাময়িক দৃষ্টিৰে |
| Chapter 15 | ভাৰত বিভাজন আৰু ৰাজনীতি |
| Chapter 16 | ভাৰতীয় সংবিধান সংকলন |
প্রশ্ন ৪৫। হৰপ্পা যুগৰ কিছুমান পােহনীয়া জীৱ – জন্তুৰ নাম উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ হৰপ্পা যুগৰ পােহনীয়া জীৱ – জন্তুবােৰ হ’ল– যাড়গৰু , বলধ , উট , গাহৰী , ম’হ , কুকুৰ আৰু গাই গৰু আছিল প্রধান ।
প্রশ্ন ৪৬। সিন্ধু সভ্যতাৰ যুগত ব্যৱহাৰ কৰা চাৰিবিধ ধাতুৰ নাম লিখা ।
উত্তৰঃ এই চাৰিবিধ সামগ্রী হ’ল সােণ , ৰূপ , তাম আৰু ব্ৰঞ্জ ।
প্রশ্ন ৪৭। লােথাল চহৰখন কিহৰ কাৰণে বিখ্যাত আছিল ?
উত্তৰঃ লােথাল চহৰখন এটি সামুদ্রিক বন্দৰ আছিল । এই বন্দৰটোৰ জৰিয়তে অন্য দেশৰ লগত বেহা – বেপাৰ চলিছিল ।
প্রশ্ন ৪৮। সিন্ধু সভ্যতাৰ সময়ত ৰপ্তানি কৰা কেইবিধমান সামগ্ৰীৰ নাম লিখা ।
উত্তৰঃ সেই সময়ত ৰপ্তানি কৰা কেইবিধমান সামগ্রী হ’ল কপাহ , কাপােৰ , মুকুতা , হাতীৰ দাঁত আৰু হাতী দাঁতৰপৰা তৈয়াৰ কৰা নানা ধৰণৰ সামগ্রী ।
প্রশ্ন ৪৯। সিন্ধু সভ্যতাৰ যুগত পূজা – পাতল কৰা চাৰিগৰাকী দেৱ – দেৱীৰ নাম লিখা ।
উত্তৰঃ সেই সময়ত পূজা অর্চনা কৰা চাৰিগৰাকী দেৱ – দেৱী হ’ল শিৱ , মাতৃদেৱতা , গছ গছনি আৰু জীৱ – জন্তু ।
প্রশ্ন ৫০। হৰপ্পা সভ্যতাক প্রাচীন সভ্যতা বুলি কোৱাৰ কাৰণ কি ?
উত্তৰঃ বর্তমান সময়ৰ পৰা প্ৰায় চাৰিহাজাৰ পাঁচশ বছৰ আগতে এই সভ্যতাৰ অৱস্থিতি নির্ণয় কৰা হৈছে । সেইকালৰ পৰা আন আন সভ্যতাতকৈ হৰপ্পা সভ্যতাক প্রাচীন সভ্যতা বুলি কোৱা হয় ।
প্রশ্ন ৫১। হৰপ্পা যুগৰ শিল্প সম্বন্ধে আলােচনা কৰা ।
উত্তৰঃ ( ক ) হল্পা যুগত জনসাধাৰণে শিল , তাম আৰু ত্ৰঞ্জৰ পৰা নানা ধৰণৰ সা – সৰঞ্জাম আৰু চিকাৰৰ কাৰণে অস্ত্র তৈয়াৰ কৰিছিল ।
( খ ) চিকাৰ কার্যত ব্যৱহাৰ কৰাৰ কাৰণে তীখাৰ গুটি বা গুলী তৈয়াৰ কৰিছিল ।
( গ ) মাটিৰ পাত্ৰ তৈয়াৰ কৰাৰ কাৰণে চকৰী ব্যৱহাৰ কৰিছিল ।
( ঘ ) হস্তশিল্পৰ ব্যৱহাৰৰ আছিল হৰপ্পা যুগৰ শিল্পৰ আন এক প্রধান বৈশিষ্ট্য ।
প্রশ্ন ৫২। কেতিয়াৰ পৰা খনন কাৰ্যৰ জৰিয়তে ভগ্নাৱশেষ আৱিষ্কাৰৰ কাম হাতত লােৱা হৈছিল ? এতিয়ালৈ আৱিষ্কাৰ হােৱা চাৰিখন চহৰৰ নাম লিখা ।
উত্তৰঃ ১৯২১ আৰু ১৯২২ চনৰ পৰা খনন কার্যৰ দ্বাৰা প্রাচীন সভ্যতাৰ ভগ্নাৱশেষৰ তথ্য লাভ কৰিব পৰা গৈছে ।
খনন কাৰ্যৰ দ্বাৰা এতিয়ালৈ আৱিষ্কাৰ হােৱা চাৰিখন চহৰ হ’ল হৰপ্পা , মহেঞ্জোদাৰো , লােথাল আৰু চাহােদাবাে ।
প্রশ্ন ৫৩। হৰপ্পা যুগত সভ্যতা – সংস্কৃতিৰ বিকাশ হােৱা ঠাইসমূহৰ নাম লিখা ।
উত্তৰঃ সভ্যতা আৰু সংস্কৃতিৰ বিকাশ লাভ কৰা ঠাইবােৰ হ’ল সিন্ধু প্রদেশ , বেলুচিস্থান , পঞ্জাৱ , হাৰিয়ানা , উত্তৰ প্ৰদেশৰ পশ্চিম অংশে , জম্মু ৰাজস্থান , গুজৰাট আৰু মহাৰাষ্ট্ৰৰ উত্তৰ অংশে ।
প্রশ্ন ৫৪। হৰপ্পা যুগৰ খাদ্য প্রাণীলৰ বিষয়ে চমু আভাস দিয়া ।
উত্তৰঃ সিন্ধু নদী উপত্যকা আৰু পার্শ্ববর্তী অঞ্চলসমূহ পলসুৱা আৰু ইয়াৰ জলবায়ু খেতিৰ কাৰণ উপযােগী আছিল । ফলত এই অঞ্চলত প্ৰচুৰ পৰিমাণে খাদ্য সামগ্রী উৎপাদন হৈছিল । উৎপাদিত শয্যসমূহৰ ভিতৰত গম , বার্লি , তিল , তিচি , সৰিয়হ আৰু কপাহ । গম আৰু বার্লি তাৰ জনসাধাৰণৰ প্রধান খাদ্য আছিল । ইয়াৰােপৰি খেজুৰ , তৰমুজ আৰু আঙ্গুৰৰ খাদ্য হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিছিল । খ্রীঃ পূঃ চাৰিহেজাৰ বছৰৰ আগৰ পৰাই বেলুচিস্থানৰ মাহৰ গড়ত কপাহৰ খেতি কৰা হৈছিল । মাংস হিচাপে ছাগলি , ভেড়া , গৰু আৰু গাহৰি ব্যৱহাৰ কৰিছিল । নানা ধৰণৰ মাছে খাদ্যৰ তালিকাত আছিল ।
প্রশ্ন ৫৫। মহেঞ্জোদাৰােৰ দুটা প্রধান বৈশিষ্ট্যৰ কথা উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ ( ক ) মহেঞ্জোদাৰো চহৰখন প্রায় দুশ হেক্টৰ ভূমি সামৰি অৱস্থিত আছিল । গৰখন দুর্গৰে আগুৰা আছিল । ইয়াত এটা ডাঙৰ ৰাজহুৱা স্নানাগাৰ আছিল ।
প্রশ্ন ৫৬। মহেঞ্জোদাৰো নগৰখনৰ গঠন প্রণালীৰ বিষয়ে আলােচনা কৰা ।
উত্তৰঃ বর্তমানে আৱিষ্কৃত হােৱা মহেঞ্জোদাৰে চহৰখনৰ সাতটা স্তৰ লক্ষ্য কৰা যায় । ইয়াৰপৰা চহৰখন সাতবাৰ ধ্বংস হােৱাৰ পিছত ইয়াক তেনেদৰে নিৰ্মাণ কৰা বুলি অনুমান কৰা হয় । ইয়াৰ দুটা ভাগ আছিল — দুৰ্গৰ ভিতৰৰ অংশ আৰু দুৰ্গৰ বাহিৰৰ অংশ । দুয়াে অংশৰ কাষে কাষে ঘৰবােৰ নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল । ঘৰবােৰৰ কিছুমান দুই – তিনিমহলীয়া আছিল । আৰু এইবােৰ আহল – বহল আছিল । বাসগৃহবােৰ শাৰী শাৰীকৈ নিৰ্মাণ কৰা দেখা যায় । ঘৰৰ লগত সংলগ্ন কৰি একোটাকৈ পকী নাদ আৰু স্নানাগাৰ আছিল । স্নানাগাৰৰ পৰা বাহিৰলৈ পানী ওলাই যােৱাৰ কাৰণে পকী নলা সজা হৈছিল ।
প্রশ্ন ৫৭। মহেঞ্জোদাৰােৰ বৃহৎ স্নানাগাৰৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা । অথবা , মহেঞ্জোদাতে উদ্ধাৰ হােৱা বৃহৎস্নানাগাৰটোৰ মূল বৈশিষ্ট্যসমূহ কি কি আছিল ?
উত্তৰঃ মহেঞ্জোদাৰো চহৰৰ এটি প্রধান বৈশিষ্ট্য আছিল এটি বিশাল স্নানাগাৰ । সেই আনাগাৰটো দীঘে ১৮০ ফুট আৰু পথালিয়ে ১০৮ ফুট আছিল । ইয়াৰ মাজভাগত ৩৯ ফুট দীঘল , ২৩ ফুট বহল আৰু ৮ ফুট দ এডােখৰ ঠাই পকী কৰি তাত সাতােৰাৰ কাৰণে উপযােগী কৰি তােলা হৈছিল । ইয়াৰ ওচৰত এটা কোঠালিত থকা নাদ এটাৰ পৰা পানী নি সাঁতােৰা ঠাইত পানী যােগান ধৰা হৈছিল । ইয়াৰ পৰা পানী ওলাই যােৱাৰ কাৰণে ডাঙৰ পকী নলা তৈয়াৰ কৰা হৈছিল । সাতােৰা ঠাইৰ দুয়ােকাষে তললৈ নামি যােৱাৰ কাৰণে খটখটি তৈয়াৰ কৰা হৈছিল ।
প্রশ্ন ৫৮। হৰপ্পা যুগৰ জোখ মাফ সম্বন্ধে আলােচনা কৰা ।
উত্তৰঃ জোখ মাফৰ প্ৰচলন হৰপ্পা যুগৰ পৰাই লক্ষ্য কৰা যায় । সামগ্রী জোখাৰ কাৰণে সৰু আকৃতিৰ ডগা আছিল । সৰু আকৃতিৰ ডগাবােৰ বালিত থকা অতি সূক্ষ্ম খনিজ পদার্থ দ্বাৰা নির্মিত আৰু চাৰিচুকীয়া আছিল । ডাঙৰ ডগাবােৰৰ আকৃতি শংকুৰ দৰে । ওজন ব্যৱস্থা আছিল সঠিক আৰু স্থিৰ । ঐতিহাসিক ত্রিপাঠীৰ মতে জোখ – মাফত কোনেও ফাকি দিয়া নাছিল । বা তেনে অভ্যাস মানুহৰ নাছিল বুলিব পাৰি ।
প্রশ্ন ৫৯ । হৰপ্পা যুগৰ লিপিৰ বিষয়ে আলােচনা কৰা । অথবা , হৰঞ্জীয় লিপিসমূহৰ যিকোনাে দুটা বৈশিষ্ট্য লিখা ।
উত্তৰঃ হৰপ্পা যুগৰ আৰু লিখন পদ্ধতিৰ বিষয়ে সবিশেষ জনা নাযায় । অৱশ্যে লিপিৰ বিষয়ে কিছু কথা জানিব পাৰি । তথ্য মতে লিখন পদ্ধতি বা লিখােতে প্রথম শাৰী সোঁহাতৰ পিনৰ পৰা বওপিনলৈ আৰু পিছৰ শাৰী লিখােতে বওপিনৰ পৰা সোপিনলৈ লিখা হৈছিল । অৱশ্যে ঐতিহাসিক আৰ চি মজুমদাৰৰ মতে প্রথম শাৰী সোপিনৰ পৰা বাঁওপিনে আৰু দ্বিতীয় শাৰী বাঁওপিনৰ পৰা সেঁপিনে লিখিছিল ।
প্রশ্ন ৬০। হৰপ্পা যুগৰ চীল বা মােহৰৰ বিষয়ে চমুকৈ উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ হৰপ্পা যুগৰ চীল মােহৰবােৰত হৰফ খােদাই কৰা দেখা গৈছে । সাধাৰণতে এই মােহৰবােৰৰ আকৃতি চাৰি কোণীয়া আছিল । কিছুমানৰ আকৃতি পথালিতকৈ দীঘে বেছি আছিল । কিছুমানৰ আকৃতি পথালিতকৈ দীঘে বেছি আছিল । এইবােৰ হাতীদাঁত জিকমিকাই থকা বস্তু আৰু বেলেগ বেলেগ ৰঙৰ গুৰিৰ দ্বাৰা নির্মিত আছিল । ইয়াৰ কিছুমান চীনা নক্সা থকা আৰু কিছুমান চৰি থকা আছিল ।
প্রশ্ন ৬১। সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতাৰ বিষয়ে আমি কি কি উৎসৰ পৰা জানিব পাৰো ?
উত্তৰঃ তলত উল্লেখ কৰা উৎসসমূহৰ পৰা আমি সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতাৰ বিষয়ে জানিব পাৰাে । যেনে—
( ক ) খনন কাৰ্যৰ ফলত উদ্ধাৰ হােৱা অট্টালিকা , ৰাস্তা – পদূলি , বৃহৎ স্নানাগাৰ আদিৰ পৰা আমি এই সভ্যতা সম্পর্কে কিছু তথ্য লাভ কৰিব পাৰাে ।
( খ ) আৱিষ্কৃত হােৱা নানা ধৰণৰ বাচন – বৰ্তন , মুদ্রা আদিৰ পৰা সিন্ধু সভ্যতাৰ বিষয়েও কিছু তথ্য লাভ কৰিব পাৰি ।
( গ ) ‘এতিয়ালৈ আৱিষ্কৃত হােৱা প্রায় দুহেজাৰ চীল – মােহৰৰ পৰাও এই সভ্যতা সম্পর্কে বহুতাে তথ্যৰ সম্ভেদ পােৱা গৈছে ।
( ঘ ) শিল্পীসকলে তৈয়াৰ কৰা নানা ধৰণৰ মূৰ্তিবােৰেও সেই যুগৰ সমাজ ব্যৱস্থা আৰু ধর্ম সম্বন্ধে কিছু আভাস দিয়ে ।
( ঙ ) বর্তমানে আৱিষ্কৃত হােৱা যুদ্ধৰ সঁজুলি যেনে কুঠাৰ , যাঠি , ডেগাৰ , ধনুকাড় আদিৰ পৰাও সিন্ধু সভ্যতাৰ সামাজিক চিন দাঙি ধৰিবলৈ সক্ষম হৈছে ।
প্রশ্ন ৬২। হৰপ্পা যুগৰ সমাজ ব্যৱস্থা সম্বন্ধে আলােচনা কৰা । নাইবা , হৰপ্পা যুগৰ সমাজ ব্যৱস্থাত সমাজত সকলাে সমান আছিল নে ?
উত্তৰঃ হৰপ্পা যুগত সমাজত সকলাে সমান আছিল বুলি ক’ব নােৱাৰি । বাসগৃহ নির্মাণশৈলীলৈ চাই বুজিব পাৰি যে সমাজত শ্রেণী বিভাজন আছিল । ধনী আৰু দুখীয়া এই দুটা শ্রেণী আছিল সমাজত ।
বৃহৎ দুৰ্গ আৰু প্ৰসাদ আদিও আছিল । আনহাতে দুটা কোঠালিৰ সৰু সৰু ঘৰবােৰও আছিল । মজলীয়া ধৰণৰ কিছুমালাে দেখা যায় । এনে ধৰণৰ ঘৰৰ সংখ্যাই আছিল অধিক । তেনেদৰে সমাজত কৰ্মৰাে বিভাজন ঘটিছিল ।
প্রশ্ন ৬৩। আলেকজেণ্ডাৰ কানিংহামৰ বিষয়ে চমুকৈ উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃআলেকজেণ্ডাৰ কানিংহাম ভাৰতীয় পূর্বতত্ত্ব বিভাগৰ প্ৰথমজন সঞ্চালক প্রধান আছিল । উনৈছ শতিকাৰ তেৱেই প্রথম হৰপ্পা বা সিন্ধু উপত্যকাৰ আৱিষ্কাৰ সম্বন্ধে জনসাধাৰণৰ আগত সুন্দৰ চিত্ৰ দাঙি ধৰে । তেৱেঁই প্রথম হৰপ্পাত চীল বা মােহৰ আৱিষ্কাৰ কৰিছিল । অৱশ্যে প্রথমে তেওঁ তাত যে এটি প্রাচীন সভ্যতাই বিৰাজমান কৰিছিল সেইটো উপলব্ধি কব্বি পৰা নাছিল । সেয়ে তেতিয়াই তাত খনন কাৰ্য আৰম্ভ কৰা নাছিল । তেতিয়া খনন কার্য আৰম্ভ কৰা হ’লে হয়তাে সেই সময়তে হৰপ্পা বা সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতা সম্বন্ধে তথ্যৰ সন্ধান পােৱা গ’লহেঁতেন ।
প্রশ্ন ৬৪। হৰপ্পা সভ্যতাযে নগৰীয়া সভ্যতা আছিল তাৰ কেইটামান উদাহৰণ দিয়া ।
উত্তৰঃ তলত উল্লেখ কৰা তথ্যসমূহৰ পৰা হৰপ্লাক নগৰীয়া সভ্যতা বুলি প্রমাণ পােৱা যায় । যেনে–
( ক ) হৰপ্তাৰ নগৰবােৰৰ গঠন প্রণালী পৰিকল্পিত আৰু ঘন জনবসতিপূর্ণ আছিল ।
( খ ) ৰাষ্ট্ৰবােৰ সু – পৰিকল্পিত আৰু আহল বহল আছিল ।
( গ ) প্রতিটো বাসগৃহৰ পৰা ওলাই যােৱাৰ কাৰণে পকী নলাৰ ব্যৱস্থা আছিল ।
( ঘ ) ঘৰৰ সংলগ্নকৈ কুঁৱা বা নাদ তৈয়াৰ কৰা হৈছিল ।
( ঙ ) ঘৰ বা অট্টালিকাবােৰ পােৰা ইটাৰে তৈয়াৰ কৰা হৈছিল ।
( চ ) প্ৰতিটো পৰিয়ালৰে সুন্দৰ স্নানাগাৰ দেখিবলৈ পােৱা যায় ।
( ছ ) ঘৰবিলাক কেমহলীয়া দেখা যায় ।
( জ ) চোতালৰ চাৰিওপিনে ঘৰবােৰ নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল ।
প্রশ্ন ৬৫। হৰপ্পাৰ সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতাক কিয় তাম্র যুগ বুলি কোৱা হয় ?
উত্তৰঃ প্ৰচুৰ ধাতুৰ ব্যৱহাৰৰ ফালৰপৰা হৰপ্পা যুগক ব্ৰঞ্জৰ যুগ বুলি কোৱা হয় । কাৰণ সেই সময়ত বহুলৰূপত তামৰ ব্যৱহাৰ হৈছিল । অৱশ্যে টিনৰ ব্যৱহাৰাে দেখা যায় । তামৰ আৰু টিনৰ মিশ্রণ ঘটাই তেওঁলােকে ব্রঞ্জ নামে এক শংকৰ ধাতুৰ সৃষ্টি কৰিছিল । অৱশ্যে সেই সময়ত লােৰ ব্যৱহাৰৰ বিষয়ে জনা নাযায় । কাৰণ লােৰ সামগ্ৰীৰ ব্যৱহাৰ আজিলৈ আৱিষ্কৃত হােৱা নাই ।
প্রশ্ন ৬৬। হৰপ্পাৰ লােকসকলে হস্তনির্মিত সামগ্রী প্রস্তুত কৰিবলৈ কেঁচামাল কিদৰে সংগ্রহ কৰিছিল ?
উত্তৰঃ হস্তশিল্প সামগ্ৰীৰ বাবে মাটি , পাথৰ , মণি , কাঠ , ধাতু আদি নিজৰ বসতিতে অনুসন্ধান , ভ্ৰমণৰ বাণিজ্যৰ দ্বাৰা সংগ্ৰহ কৰিছিল । নাগেশ্বৰ , বালাকাট , আফগানিস্তান শেহলৈ ৰাজস্থান , গুজৰাট আদি ঠাইৰ পৰা সংগ্ৰহ কৰিছিল । মেছপটেমিয়া , ওমান আদি ঠাইত বাণিজ্যিক উপায়েও সামগ্রী সংগ্রহ কৰিছিল ।
প্রশ্ন ৬৭। হৰপ্পাৰ লােক সকলৰ জীৱন নির্বাহৰ দুটা কৌশল লিখা ।
উত্তৰঃ হৰপ্পাৰ লােকসকলৰ জীৱন নির্বাহৰ দুটা কৌশল হ’ল– খেতি – বাতি আৰু নানা ধৰণৰ যেনে — গৰু ম’হ , ভেড়া , ছাগলী , গাহৰি আৰি জীৱ – জন্তু পুহিছিল ।
প্রশ্ন ৬৮। হৰপ্পীয় সংস্কৃতিৰ বিশ্বাস সম্পর্কে চমুকৈ লিখা ।
উত্তৰঃ হৰপ্পীয় সংস্কৃতি বিশ্বাস মতে মৃতপাত্র শৈলীৰ লগত সম্বন্ধ আছিল ।এই সংস্কৃতিৰ সময়ত কৃষি , পশুপালন তথা শিল্পৰ প্রমাণ পােৱা গৈছে । বাসিন্দাসকলৰ বিভিন্ন কলাৰ সম্বন্ধে জ্ঞান আছিল ।
প্রশ্ন ৬৯। ইতিহাস পুনৰ নিৰ্মাণৰ কাৰণে পেলনীয়া বস্তুক দৰকাৰী সমল বুলি গণ্য কৰা দুটা কাৰণ দশোৱা ।
উত্তৰঃ ইয়াৰ দুটা কাৰণ হ’ল—
( ক ) পেলনীয়া সামগ্রীবােৰ ইতিহাস নির্মাণৰ দিশত অতি আৱশ্যক আছিল ।
( খ ) ইয়াৰ বিশ্লেষণৰ দ্বাৰা পুৰণি ছবিবােৰ চকুত ভাঁহি উঠাত সহায় হয় ।
প্রশ্ন ৭০। সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতাৰ নগৰসমূহত দুর্গ নগৰ নামনিৰ নগৰতকৈ কেনেদৰে পৃথক আছিল ?
উত্তৰঃ দুর্গ নগৰবােৰ নামনিৰ নগৰতকৈ পৃথক আছিল । বাহিৰা শত্ৰুৰ পৰা নগৰখনক ৰখাৰ কাৰণ দুর্গ নগৰ নিৰ্মাণ কৰিছিল । দুৰ্গৰ ভিতৰত ভড়াল ঘৰ নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল । ইয়াৰ ভিতৰত প্রখ্যাত ৰাজহুৱা ভঁড়ালটিও আছিল । এইবােৰ ইটা আৰু কাঠেৰে নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল ।
প্রশ্ন ৭১। ৰাজস্থানৰ ক্ষেত্ৰী অঞ্চল আৰু দক্ষিণ ভাৰতৰ পৰা হৰপ্পা সভ্যতাৰ অধিবাসীসকলে কি কি ধাতু সংগ্রহ কৰিছিল ?
উত্তৰঃ ৰাজস্থানৰ ক্ষেত্ৰী অঞ্চলৰ পুৰা সােণ আৰু দক্ষিণ ভাৰতৰ পৰা সােণ আৰু সীহ সংগ্রহ কৰিছিল ।
ৰচনাধর্মী প্রশ্নোত্তৰ
প্রশ্ন ১। হৰপ্পা যুগৰ কৃষি প্ৰণালীৰ চমু আভাস দিয়া । অথবা , হপ্পা যুগৰ মানুহৰ প্ৰধান জীৱিকা কি আছিল ?
উত্তৰঃ সেই সময়ত কৃষিয়েই আছিল মানুহৰ জীৱিকাৰ প্রধান উৎস । মাটিবােৰ পলসুৱা হােৱাৰ লগতে খেতিৰ কাৰণে জলবায়ু উপযােগী আছিল।ইয়াৰােপৰি খেতিৰ কাৰণে উপযুক্ত জলসিঞ্চন পদ্ধতিও গ্রহণ কৰা হৈছিল । উদাহৰণ হিচাপে সিন্ধু নদী আৰু আন অঞ্চলত অৱস্থিত নদীসমূহৰপৰা খেতি পথাৰলৈ পানী যােগান ধৰাৰ ব্যৱস্থা আছিল । ফলত প্রচুৰ পৰিমাণ খাদ্য উৎপাদন সম্ভৱ হৈছিল ।খেতিয়সকলে বছৰত দুটা খেতি কৰিছিল । সেই দুবিধ কৃষি হ’ল ৰবি আৰু খাৰিফ শস্য । উৎপাদিত শস্যসমূহৰ ভিতৰত গম , বার্লি , বজৰা , জোৱাৰ , মটৰ – মাহ , বুট মাহ , মচুৰমাহ , তিল , তিচি , সৰিয়হ আৰু কপাহ আছিল প্রধান ।
কৃষিত নাঙলৰ ব্যৱহাৰ দেখা যায় । বানৱালী আৰু বাহাবালপুৰত টেকোটাৰ পুৰণানাঙলে ইয়াৰ সাক্ষী বহন কৰে । আনহাতে উত্তৰ – পূব আফগানিস্তানৰ ছাৰটুখাই নামে ঠাইত শিৰলু থকা হাল বােৱা পথাৰৰ নমুনাও পােৱা গৈছে । সেই অঞ্চলত নদীৰ পৰা খাল খান্দি খেতি পথাৰত পানী যােগান ধৰাৰ প্ৰমাণ পােৱা গৈছে । ঘৰত ব্যৱহাৰ কৰাৰ দৰে কুঁৱা খান্দি সেই যুগৰ মানুহে কৃষি পথাৰত পানী যােগান ধৰাৰ ব্যৱস্থা হাতত লৈছিল বুলি তথ্যৰ পৰা জনা যায় । গতিকে ওপৰৰ তথ্যৰ পৰা দেখা যায় সিন্ধু উপত্যকাৰ যুগৰ মানুহৰ খেতি আছিল । জীৱিকাৰ প্রধান উৎস ।
প্রশ্ন ৩। হৰপ্পা আৰু মহেঞ্জোদাৰ যুগৰ ঘৰ – দুৱাৰ , ৰাস্তা – পদূলি আৰু নলা নর্দমাৰ বিষয়ে চমুকৈ আলােচনা কৰা । অথবা , মহেঞ্জোদাৰােৰ গৃহ স্থাপত্যকলা প্রণালী সম্পর্কে ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰঃ ( ক ) ঘৰ – দুৱাৰ :- হৰপ্পা আৰু মহেঞ্জোদাৰো সভ্যতাৰ যুগৰ ঘৰ – দুৱাৰবােৰৰ গঠন প্রণালী অতি পৰিকল্পিত আছিল । ঘৰবিলাক কেবা মহলীয়া আছিল । কোনাে কোনাে ঘৰৰ দেৱাল সাতফুট পর্যন্ত ডাঠ আছিল । তেনে ঘৰবােৰ চহকীলােকৰ আছিল । ঘৰবােৰ ভাটাত তৈয়াৰী পােৰা ইটাৰে নির্মিত আছিল । ঘৰবােৰ বিভিন্ন আকাৰৰ আছিল । চোতালৰ চাৰিওপিনে ঘৰবােৰ নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল । ঘৰৰ আকাৰ সাধাৰণতে সমকোণী আছিল ।
( খ ) ৰাস্তা – পদূলি :- ৰাস্তাবােৰ সাধাৰণতে সু – পৰিকল্পিত আৰু আহলবহল আছিল । ঘৰত প্রৱেশ কৰাৰ কাৰণে মূল ৰাস্তাৰ পৰা সৰু সৰু ৰাস্তাবােৰ তৈয়াৰ কৰিছিল ।
( গ ) নলা নর্দমা :- ৰান্ধনি ঘৰ আৰু গা – ধােৱা ঘৰৰ পৰা তেলেৰা পানীবােৰ ওলাই যােৱাৰ কাৰণে পকী নলাৰ সৃষ্টি কৰা হৈছিল । এই পানীবােৰ মূল নলাত পৰি সেইবােৰ সিন্ধুনদীত পৰিছিল । নলা – নর্দমাবােৰ পােৰা ইটাৰে তৈয়াৰী আছিল । নলাবােৰ মাজে সময়ে চাফ কৰাৰ কাৰণে ইয়াৰ ওপৰত প্রয়ােজন অনুসৰি ঢাকনি দিয়া হৈছিল ।
প্রশ্ন ৪। হৰপ্পা যুগৰ ধর্মীয় দিশৰ প্রধান বৈশিষ্ট্যবােৰ আলােচনা কৰা ।
উত্তৰঃ ঐতিহাসিক আৰ চি মজুমদাৰৰ মতে হৰপ্পা যুগত মাতৃপূজাৰ প্ৰচলন দেখা যায় । দেৱী শক্তিৰ প্রতীক —শক্তিৰূপে প্রতিষ্ঠাতা । অৱশ্যে পিছৰ কালৰ শক্তি পূজাৰ সৈতে দেবীপূজাৰ শাদৃশ্য নাথাকিবও পাৰে । তেনেহ’লেও মূল বিশ্বাসৰ সােনত ক্ষেত্ৰত একেই আছিল ।
হৰপ্পা সভ্যতাত দেৱী আছিল শক্তি আৰু উৰ্বৰতাৰ প্রতীক । মাটি খান্দি পােৱা কোনাে মূর্তিত জুইৰ ধোৱা লগাৰ চিন দেখা গৈছে । ইয়াৰ পৰা সেই সময়তাে মূর্তিৰ আগত ধূপ – ধূনা জ্বলাইপূজা অর্চনাৰ প্ৰমাণ পােৱা যায় । মহেঞ্জোদাৰােত উদ্ধাৰ হােৱা চীল – মােহৰৰ ধ্যানমগ্ন চক্ষু মুদ্রিত পদ্মাসনত উপবিষ্ট এটি মূর্তি দেখিবলৈ পােৱা গৈছে । মূর্তিটোৰ তিনিটা মূৰ , তিনিটা শিং আৰু তিনিখন মুখ আছিল । মূর্তিটোৰ চাৰিওপিনে জীৱ – জন্তুৱে আৱৰি আছে । বহুতাে পণ্ডিতে এইটো শিৱৰ পূর্ব সংস্কৰণ বুলি ক’ব খােজে । কাৰণ শিৱক ত্রি – মূর্তি , পশুপতি আৰু মহাযােগী বুলি কোৱা হয় ।
মূর্তিটোৰ মূৰত থকা শিঙক ত্রিশূলৰ পূর্ব সংস্কৰণ বুলি ধৰি ল’ব পাৰি । এনে দেৱতাক বহুলােকে উৰ্বৰতাৰ দেৱতা বুলি মানি ল’ব খােজে । এইবােৰৰ উপৰি সিন্ধু সভ্যতাৰ যুগত শিৱলিংগৰ আকৃতিৰ বহুতাে পাথৰ উদ্ধাৰ হৈছে । গতিকে ইয়াৰপৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে শিৱৰ উপাসনা সেইসময়ৰ পৰাই চলি আহিছে । ইয়াৰােপৰি ধৰ্মীয় প্রতীক হিচাপে স্বস্তিকা চিন ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল । শিৱ পূজাৰ উপৰি গছ – গছনি , শিল , নদ-নদী আৰু জীৱ – জন্তুক প্রকৃতিৰ আধাৰ হিচাপে পূজা – অর্চনা কৰা হৈছিল । এইবােৰ ভিতৰত ভাল বেয়া , ভূত – প্রেত আদিবােৰ লুকাই থকা বুলি বিশ্বাস কৰা হৈছিল । স্বস্তিক চিনৰ ব্যৱহাৰ সূর্য পূজাৰ প্ৰচলন পােৱা যায় ।
প্রশ্ন ৫। সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতাৰ এটি বর্ণনা দিয়া । এই সভ্যতাৰ ঐতিহাসিক গুৰুত্ব কি ?
উত্তৰঃ বুৰঞ্জীবিদসকলৰ মতে সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতা ভাৰতীয় সভ্যতাৰ ভিতৰত আটাইতকৈ প্রাচীনতম আৰু এক নগৰকেন্দ্রিক সভ্যতা বুলি ক’ব পাৰি । ভাৰত পৰাধীন হৈ থকাৰ সময়ত সেই
সময়ৰ প্রত্নতাত্ত্বিক বিভাগৰ ডাইৰেক্টৰ জেনেৰেল ছাৰ জন মাৰ্চাল – এ পােন প্রথমে সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতাৰ আৱিষ্কাৰৰ কথা ঘােষণা কৰে । ইয়াৰ পিছত ১৯২১ চনত সিন্ধু প্রদেশৰ লাৰকানা জিলাৰ মহেঞ্জোদাৰো ( বর্তমান পাকিস্তানৰ অন্তর্ভুক্ত ) আৰু পাঞ্জাৱৰ হাত খনন কার্য চলায় । এই নগৰ দুখনৰ ধ্বংসাৱশেষ আৱিষ্কাৰ হােৱাৰ আগলৈ মানুহে আৰ্যসভ্যতাকে ভাৰতৰ প্রাচীনতম সভ্যতা বুলি গণ্য কৰিছিল । সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতা আৱিষ্কাৰ হােৱাৰ পাছত এই সভ্যতাই আর্যসভ্যতাৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলাই সভ্যতাৰ মান উন্নত কৰাত সহায় কৰিছিল ।
মহেঞ্জোদাৰাে ভগ্নাৱশেষৰ পৰা সহজে অনুমান কৰিব পাৰি যে অতি প্রাচীনকালত লােকসকলে নগৰ পৰিকল্পনা আৰু স্বাস্থ্য – বিজ্ঞানতএক উচ্চ মানৰ কৌশল প্রয়ােগ কৰিছিল । বহু পৰিকল্পিত হৈ থকা শাৰী শাৰী ৰাস্তাবােৰ বিভিন্ন বিভাগবােৰৰ আৰু চৰকাৰী ঘৰবােৰৰ লগত সংযােগ আদিৰ পৰাই নগৰখন পৰিকল্পিতভাৱে তৈয়াৰ কৰা বুলি সহজে অনুমান কৰিব পাৰি । ৯ ফুটৰ পৰা ৩৪ ফুটলৈ প্রশস্ত আলিবাট মহেঞ্জোদাৰােত আবিষ্কৃত হৈছে । আলিবাটৰ দুয়ােকাষে সুন্দৰ সুন্দৰ গৃহসমূহ নির্মাণ কৰা হৈছিল । গৃহ বা ঘৰবােৰ দুই – তিনিমহলীয়া আৰু আহল-বহল আছিল।নগৰখনৰ প্ৰতিটো পথতে ৰাজহুৱা কুঁৱা আৰু গা – ধােৱা ঘৰ আছিল । প্রত্যেকটো থকা ঘৰৰ লগত একোটাকৈ পকীনাদ আৰু স্নানাগাৰ আছিল । স্নানাগাৰৰ পৰা বাহিৰলৈ পানী ওলাই যাব পৰা সুন্দৰ নলাৰ ব্যৱস্থা , ঘৰবােৰৰ গঠন প্রণালীৰ দ্বাৰা ধনী দুখীয়াৰ বাসস্থান পার্থক্য বুজা যায়।সুবৃহৎ গড়ৰেন গৰখনক সুৰক্ষিত কৰি ৰাখিছিল । দালান আৰু ঘৰবােৰত বহুতাে খিৰিকী আছিল ।
হৰপ্পাত সকলােতকৈ উল্লেখযােগ্য দালান হ’ল এটি বিশাল শস্যৰ ভঁৰাল । এইটো দীঘে ১৬৯ ফুট আৰু পথালিয়ে ১৩৫ ফুট আছিল । বনুৱাসকলৰ কাৰণে ১৪ টা সৰু সৰু দালান এটি ব্লক পােৱা গৈছে ।
সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতা ভাৰতীয় ইতিহাসৰ এক গৌৰৱময় অধ্যায় বুলি কব পাৰি । সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতাই আর্যসভ্যতাৰ বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত যথেষ্ট অৰিহণা আগবঢ়াইছে । সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতাৰ নিদর্শন আন আন বহুতাে ঠাইত পােৱা গৈছে । বেলুচিস্তান , ভৱালপুৰ , প্রভৃতি অঞ্চলতাে খননকার্যৰ ফলত এই সভ্যতাৰ চিহ্ন আদি পােৱা গৈছে ।
নগৰকেন্দ্রিক সভ্যতা :- মহেঞ্জোদাৰো আৰু হাত খান্দি খােৱা বিভিন্ন ধ্বংসাৱশেষৰ পৰা এইটো সহজে অনুমান কৰিব পাৰি যে উভয় চহৰ দুখন উন্নত পৰিকল্পনাৰ দ্বাৰা নির্মাণ কৰা হৈছিল । এই দুখন ঠাইৰ মাটি খান্দি যি ভগ্নাৱশেষ অৱিষ্কাৰ কৰা হৈছে তাৰ পৰা বুজিব পৰা যায় যে অন্ততঃ পাঁচ হাজাৰ বছৰ আগতে সিন্ধু নদীৰ উপত্যকাত প্রাচীন কালত এটা উন্নত সভ্যতাই গঢ় লৈ উঠিছিল । ইয়াৰ পৰা ভাৰতীয় সভ্যতাৰ প্রাচীনত্ব নিঃসন্দেহে উপলব্ধি কৰিব পাৰি । শিল আৰু তামৰ যুগৰ দোমােজাতে এই সভ্যতাই বিকাশ লাভ কৰে ।
ধ্বংসাৱশেষৰ পৰা সেই কালৰ নগৰ পৰিকল্পনা আৰু গৃহনির্মাণ প্রণালীৰ এটা আভাস পােৱা যায় । নগৰৰ ৰাজপথৰ দুয়ােকাষে ইটাৰে শৃংখলা লগাই সজা শাৰী শাৰী ঘৰ , প্রতি ঘৰৰ লগতে একোটাকৈ পকী নদা , গা – ধােৱা ঘৰ আৰু পানী চলাচল কৰিবলৈ নির্মাণ কৰা সুন্দৰ খালেৰে পৰিপূৰ্ণ আছিল । নগৰৰ চাৰিওফালে ইটাৰে নির্মিত গড় আছিল । নগৰৰ পানী যােগান ব্যৱস্থা অতি উন্নত ধৰণৰ আছিল । সুন্দৰ কাৰুকাৰ্যৰ সুশােভিত মাটি আৰু তামৰ পাত্ৰ আৰ সােণেৰে অংকিত কৰা বলদ আৰু অন্যান্য প্রতিকৃতিয়ে সেই যুগৰ শিল্পকলা আৰু প্ৰতিভাৰ চানেকী দাঙি ধৰিছে । হাত উদ্ধাৰ হােৱা শিলামূর্তিয়ে সেই যুগৰ উচ্চস্তৰৰ ভাস্কর্য আৰু শিল্প প্রতিভাৰ পৰিচয় দিয়ে ।
হৰপ্পা আৰু মহেঞ্জোদাৰােত উন্নত ধৰণৰ অর্থনৈতিক অবস্থা আছিল । প্ৰচুৰ পৰিমাণৰ খাদ্য আৰু উপযুক্ত পৰিবহণ ব্যৱস্থা আছিল । প্রচুৰ পৰিমাণৰ খাদ্য , উপযুক্ত পৰ্বিহণ ব্যৱস্থা আদি নাথাকিলে এইদৰে নগৰ স্থাপন হয়তাে সম্ভৱ নহ’লহেঁতেন । মােহৰত নানা প্রকাৰৰ লিপিৰ ব্যৱহাৰ দেখা গৈছিল । সিন্ধু উপত্যকাৰ ভিন ভিন অঞ্চলৰ পৰা মুঠপ্রায় দুহেজাৰৰাে অধিক বেছিচিল মােহৰ আৱিষ্কাৰ হৈছে ।
ঐতিহাসিক গুৰুত্ব :- সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতাৰ সকলােবােৰ দিশ চালি – জাৰি চাই বহুতাে ইতিহাসবিদে ভাৰতীয় ইতিহাসত সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতাই এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ঠাই দখল কৰি গৈছে বুলি মত পােষণ কৰিছে । কাৰণ সিন্ধু নদীৰ সভ্যতা অতি প্রাচীনতম ভাৰতীয় সভ্যতা আৰু ই সকলাে ফালৰ পৰা পূর্ণতা লাভ কৰা একনগৰীয়া সভ্যতা আছিল । সেয়ে ভাৰতীয়সকলৰ জীবন চর্চাৰ ক্ষেত্ৰত সিন্ধুসভ্যতাৰ দান অস্বীকাৰ কৰিব নােৱাৰি । এই সভ্যতাৰ পৰাই পিছৰ কালৰ আর্য সভ্যতাই বহুতাে ধ্যান – ধাৰণা , ধর্ম – কর্ম আদি গ্ৰহণ কৰাৰ প্ৰমাণ পােৱা যায় । ইয়াৰ উপৰি মাতৃদেৱীৰ আৰাধনা , জীৱ – জন্তু আৰু দক্ষৰ উপাসনা , শিৱৰ প্রতি আৰাধনা , মূর্তি পূজা , লিংগ আদি ধর্মীয় দিশৰ বিভিন্ন প্রতিফলন হিন্দুধৰ্মৰ ওপৰত পৰাৰ প্ৰমাণ পােৱা যায় । ভাৰতীয়সকলৰ শিল্পকলা , চিত্র – বিজ্ঞান সাজ – পাৰ আদিতাে মহেঞ্জোদাৰােত আবিষ্কৃত হােৱা চিহ্নবােৰে প্ৰভাৱ পেলাইছে । গতিকে সকলাে দিশ পর্যালােচনা কৰি চালে দেখা যায় যে ভাৰতীয় সভ্যতা কেইবাটাও সভ্যতাৰ মিশ্রিত দান – উপাদানেৰে গঠিত যদিও সিন্ধু উপত্যকাৰ দানে যে এই উপাদানসমূহৰ ওপৰত যথেষ্ট প্রভাৱ পেলাইছে সেই বিষয়ে কোনাে সন্দেহ নাই ।
প্রশ্ন ৬। সিন্ধু সভ্যতাৰ ঘাই বৈশিষ্ট্যবােৰ বৰ্ণনা কৰা । নাইবা , হৰঞ্জীয় সভ্যতাৰ নগৰ কেন্দ্ৰসমূহৰ আঁচনিৰ এটি বিৱৰণ দিয়া । নাইবা , সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতা সম্পর্কে এটি বর্ণনা দিয়া ।
উত্তৰঃ বুৰঞ্জীবিদসকলৰ মতে সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতা ভাৰতীয় সভ্যতাৰ ভিতৰত আটাইতকৈ প্রাচীনতম আৰু একনগৰীয়া আৰ্হিৰ দ্বাৰা গঢ়ি উঠা সভ্যতা বুলি ক’ব পাৰি । ভাৰত পৰাধীন হৈ থকা সময়ত সেই সময়ৰ প্রত্নতাত্ত্বিক বিভাগৰ ডাইৰেক্টৰ জেনেৰেল ছাৰ জন । মার্চালে পােন প্রথমে সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতাৰ আৱিষ্কাৰৰ কথা ঘােষণা কৰে । ইয়াৰ পিছত ১৯২১ চনত সিন্ধু প্রদেশৰ লাৰকানা জিলাৰ মহেঞ্জোদাৰো ( বর্তমান পাকিস্তানৰ অন্তর্ভুক্ত ) আৰু পঞ্জাৱৰ হাত খনন কার্য চলায় । এইনগৰ দুখনৰ ধ্বংসাবশেষ আৱিষ্কাৰ হােৱাৰ আগলৈকে মানুহে আর্য সভ্যতাকে ভাৰতৰ প্রাচীনতম সভ্যতা বুলি গণ্য কৰিছিল । সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতা আৱিষ্কাৰ হােৱাৰ পিছত এই সভ্যতাই আর্য সভ্যতাৰ ওপৰত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰি আর্যসভ্যতাৰ মান উন্নত কৰাত সহায় কৰিছিল । এছিয়া মহাদেশত এতিয়ালৈ সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতাৰ দৰে আন কোনাে মানবিশিষ্ট সভ্যতাৰ নিদর্শন পােৱা হােৱা নাই । ইয়াত আৱিষ্কাৰ হােৱা বিভিন্ন ধৰণৰ সা – সঁজুলিৰ আৱিষ্কাৰে প্রমাণ কৰে যে যীশুখ্রীষ্ট জন্মৰ প্ৰায় চাৰি হাজাৰ বছৰ আগতে সিন্ধু অঞ্চলত এক অতি সভ্য জাতিয়ে শাসন কৰিছিল ।
ইয়াৰ সকলােবােৰ কার্যপ্রণালীয়েই সু – পৰিকল্পিত আছিল । সেয়ে সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতাক বহুততাে ইতিহাসবিদে নগৰীয়া সভ্যতা বুলিও আখ্যা দিয়ে । বর্তমান যুগৰ পৌৰ সভাৰ কার্য প্রণালীৰ নিচিনা সিন্ধু সভ্যতাৰ কার্য প্রণালী বিজ্ঞান সন্মত আছিল । ইয়াৰ খনন কাৰ্যৰ সহায়ত একোটা স্তৰত বহু মৃতকৰ স্তুপ আৰু কংকাল পােৱা গৈছে । সেয়ে কোনাে প্রাকৃতিক দুর্যোগৰ কাৰণে এই সভ্যতাৰ পতন ঘটা বুলি বহুতাে বুৰঞ্জীবিদে মত পােষণ কৰে । তলত সিন্ধু সভ্যতাৰ মূল বৈশিষ্ট্যসমূহ আলােচনা কৰা ।
( ক ) নগৰীয়া সভ্যতা :- মহেঞ্জোদাৰাে আৰু হৰপ্পা নামৰ দুখন অতি সুন্দৰ প্রণালীৰে গঢ়া নগৰ আছিল । নগৰ দুখনৰ নিৰ্মাণ কার্য অতি উন্নত ধৰণৰ আছিল । বাট পথােৰ পকা আৰু আহল – বহল আছিল । ৰাজপথৰ দুয়ােকাযে ইটাৰে শৃঙ্খলা লগাই সজা শাৰী শাৰী ঘৰ আছিল । প্রতিঘৰৰ লগতে একোটাকৈ পকীনা পণ্য সামগ্রী চলাচল কৰিবলৈ নিৰ্মাণ কৰা সুন্দৰ খালেৰে পৰিপূৰ্ণ আছিল । ব্যৱহাৰ কৰা পানী ওলাই যােৱাৰ কাৰণে সুন্দৰ নর্দমাৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছিল । এই নগৰৰ মাজভাগত থকা সুবৃহৎ স্নানাগাৰটো আছিল অতি উল্লেখযােগ্য । ই প্রায় ১৮০ ফুট দীঘল আৰু ১০৮ ফুট বহল আছিল । ইয়াৰ মাজত এটা ডাঙৰ পুখুৰী আছিল । সেয়ে এইটো নিঃসন্দেহে ক’ব পৰা যায় যে এনে পৰিকল্পিত নগৰীয়া জীৱনৰ প্রমাণ সেই যুগত অন্য কোনাে ঠাইতে পােৱা বিৰল ।
( খ ) অর্থনৈতিক আৰু সামাজিক দিশ :- এই দুই নগৰৰ অধিবাসীসকলে অর্থনৈতিক আৰু সামাজিক দিশত ব্যৱহাৰ কৰা বহুতাে নিদর্শন পােৱা গৈছে । এই নিদর্শনে দুইনগৰৰ জনসাধাৰণৰ কাৰিকৰী দিশৰ শ্ৰেষ্ঠতাকে প্রতিপন্ন কৰে । নানা সুন্দৰ কাৰু কাৰ্যৰে সুশােভিত মাটি আৰু তামৰ পাত্র আদিয়ে আৰু মােহৰত অঙ্কিত কৰা ফলৰ আৰু অন্যান্য প্রতি কৃতিয়ে সেই যুগৰ শিল্পকলা আৰু প্ৰতিভাৰ নিদর্শন দাঙি ধৰে । হৰপ্পাত উদ্ধাৰ হােৱা দুটা শিলামূর্তিও সেই কালৰ ভাস্কর্য শিল্পৰ শ্ৰেষ্ঠ বৈশিষ্ট্য । সােণ , ৰূপ আৰু হাতীৰ দাঁতৰ বিভিন্ন অলংকাৰৰ সেই যুগৰ শ্রেষ্ঠ নিদর্শন । ল’ৰা – ছােৱালীৰ খেলাৰ পুতলাৰ নানা নিদর্শন পােৱা গৈছে । খেলৰ সামগ্ৰীৰ ভিতৰত গাড়ী আৰু চকী উল্লেখযােগ্য ।
( গ ) কৃষি – পশুপালন :- কৃষি আৰু পশুপালন সিন্ধু সভ্যতাৰ ঘাই বৈশিষ্ট্য আছিল । কৃষি আৰু পশুপালনে আছিল মানুহৰ জীৱিকাৰ প্ৰধান আহিলা । কৃষি পদ্ধতি অতি উন্নত ধৰণৰ আছিল সেই বিষয়ে সন্দেহ নাই । জলসিঞ্চন পদ্ধতিৰে উন্নত ধৰণৰ খেতি কৰিছিল । সাধাৰণতে গম আৰু যৰ ধানৰ খেতি কৰিছিল । সমূহীয়া ভঁৰালৰ জৰিয়তে উৎপাদিত শস্যসমূহ সংৰক্ষণ কৰি ৰাখিছিল । গৰু , হাতী , গাহৰি , ভেড়া আদি জন্তু পুহিছিল । খনন কার্যত পােৱা বিভিন্ন আঁকা আৰু মুদ্ৰাত থকা জন্তুৰ মূৰ্তিৰ পৰা সাধাৰণতে সিন্ধু উপত্যকাৰ মানুহে যে পশুপালন কৰিছিল , তাৰ বিষয়ে জানিব পাৰি । অৱশ্যে ঘোৰাৰ ব্যৱহাৰ কৰাৰ প্ৰমাণ পােৱা নাযায় ।
( ঘ ) ব্যৱসায় আৰু বাণিজ্য বিভিন্ন দেশৰ মাজত চলা ব্যৱসায় – বাণিজ্যও সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতাৰ আন এক গুৰুত্বপূৰ্ণ বৈশিষ্ট্য । জলপথ আৰু স্থল পথেদি বিভিন্ন দেশৰ লগত ব্যৱসায় বাণিজ্য চলিছিল । বিভিন্ন ঠাইৰ বস্তু বিভিন্ন ধৰণৰ প্রসাধন সামগ্রী বাহিৰৰ পৰা আমদানি কৰা হৈছিল । নাৰী সমাজে ওঁঠত ৰং লগােৱাৰ প্ৰমাণ পােৱা যায় ।
( ঙ ) ধর্ম :- সিন্ধু উপত্যকাৰ জনসাধাৰণৰ ধর্মমত সম্বন্ধে সঠিককৈ কোৱা টান । কিন্তু তাত পােৱা বিভিন্ন চিত্রসমূহৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে , শিৱ আৰু দুর্গাপূজাৰ প্ৰচলন আছিল । গছ আৰু জীবজন্তুকো পূজা – পাতল দিয়া হৈছিল বুলি অনুমান কৰা যায় । মৃতদেহ দাহন কৰা আৰু সমাধিস্থ কৰা দুয়ােটা প্রথা প্রচলন আছিল ৷ পণ্ডিত মাছেল চাহাবৰ মতে সিন্ধু উপত্যকাৰ ধৰ্ম অনুসৰি ভাৰতীয় ভাবাপন্ন আছিল আৰু প্রচলিত হিন্দুধৰ্মৰ লগত ইয়াৰ পার্থক্য অতি সামান্য ।
প্রশ্ন ৭। হৰপ্পাৰ লােকসকলে হস্তনির্মিত সামগ্রী প্রস্তুত কৰিবলৈ কেঁচামাল কিদৰে সংগ্ৰহ কৰিছিল ?
উত্তৰঃ হৰপ্পা সভ্যতাৰ লােকসকলে হস্তনির্মিত সামগ্রীবােৰ প্ৰস্তুত কৰিবলৈ কেঁচা সামগ্রীবােৰ নানা উপায়েৰে সংগ্ৰহ কৰিছিল ৷ উদাহৰণ হিচাপে নাগেশ্বৰ আৰু কলাকোটত বসতি স্থাপন কৰি শংখ সংগ্রহ কৰিছিল । সিন্ধু সভ্যতাৰ যুগত তাম , ব্রঞ্জ , ৰূপ আৰু সােণৰ ব্যৱহাৰ আছিল । দক্ষিণ ভাৰতৰ ৰাজস্থান আৰু আফগানিস্থানৰ পৰা তাম আমদানি কৰিছিল । আফগানিস্থানৰ শ্ৰোতঘাটৰ পৰানীৰ মূল্যবান পাথৰ লেপিছ লাজুলিৰ সংগ্রহ কৰিছিল । গুজৰাটৰ ভৰাচৰ পৰা কার্ণিলিয়ান , ৰাজস্থান আৰু উত্তৰ গুজৰাটৰ পৰা শ্বেত পাথৰ আৰু আন ধাতু ৰাজস্থানৰ পৰা সংগ্ৰহ কৰিছিল । নদীৰ বালিৰ পৰা সােণ সংগ্ৰহ কৰা হৈছিল । ৰাজপুতনা দক্ষিণ ভাৰত , পাৰস্য আৰু আফগানিস্থান আদি অঞ্চলৰ পৰা সীহ আমদানি কৰা হৈছিল ।
প্রশ্ন ৮। হৰপ্লা নগৰীৰ নলা নির্মাণ প্রণালীৰ বিষয়ে বর্ণনা কৰা ।
উত্তৰঃ হৰপ্পা নগৰসমূহৰ আটাইতকৈ উল্লেখযােগ্য বৈশিষ্ট্য আছিল জল নিষ্কাশন ব্যৱস্থা বা নল নির্মাণ প্রণালী । বাটৰ কাষৰ নলাবােৰৰ ওপৰত শিল নাইবা ইটাৰ ঢাকনী ৰখাৰ প্রমাণ পােৱা যায় । নলাবােৰ চাফা কৰাৰ কাৰণে ঢাকনীবােৰৰ মাজত ছিদ্র ৰখা হৈছিল , যাতে মানুহ সােমাব পাৰে । ৰাস্তাবােৰ সমান্তৰাল আছিল আৰু পৰস্পৰ সমকোণীভাৱে কটাকটি কৰিছিল । এই নির্মাণ পদ্ধতিৰ দ্বাৰা ধাৰণা কৰা হৈছে যে প্রথমে নলাৰে সৈতে ৰাস্তাসমূহ নির্মাণ কৰি পিছত ইয়াৰ কাষে কাষে বিভিন্ন ধৰণৰ ভৱন আৰু গৃহ নির্মাণ কৰা হৈছিল ।
প্রশ্ন ৯। হৰপ্পা সভ্যতা কি কাৰণত ধ্বংস হৈছিল ?
উত্তৰঃ যিকোনাে সভ্যতাৰ উত্থান আৰু পতন এটি চিৰাচৰিত ঘটনা । ঠিক তেনেদৰে সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতাৰ উত্থান আৰু পতনৰ ঘটনাৱােৰ এটা চিৰাচৰিত ব্যৱস্থা বুলি ক’ব পাৰি । তলত আলােচনা কৰা ধৰণে সিন্ধু উপত্যকাৰ পতনৰ কাৰণবােৰ আলােচনা কৰিব পাৰি ।
( ক ) কিছুমান পণ্ডিতৰ মতে সিন্ধু উপত্যকাৰ ভূমিৰ উৰ্বৰতা ক্রমে কমি গৈছিল । বহু ঠাই মৰুভূমিলৈ পৰিৱৰ্তিত হৈছিল । এনে পৰিৱর্তনৰ ফলত জীৱ – জন্তুৰ প্ৰতি ভাবুকি আহি পৰিছিল । স্বাভাৱিক বৃষ্টিপাতৰ পৰিমাণে কমি আহিছিল ।
( খ ) আন কিছুমান পণ্ডিতৰ মতে ভূমিকম্প বা মহামাৰীৰ ফলতাে এই সভ্যতাৰ পতন ঘটিছিল । বিশৃঙ্খলভাৱে য’ত ত’তে পৰি থকা ন’ৰ কংকালবােৰৰ পৰা এনে ধাৰণা কৰা হৈছে ।
( গ ) আন কিছুমানৰ মতে হঠাৎ সৃষ্টি হােৱা প্ৰৱল বানপানীৰ ফলতাে সিন্ধু উপত্যকাৰ সভ্যতাৰ পতন আন এটা অন্যতম কাৰণ হ’ব পাৰে ।
( ঘ ) আন এক সূত্রমতে হৰপ্পাৰ লােকসকলে পিছলৈ প্রাকৃতিক পৰিৱেশৰ ক্ষতি সাধন কৰিছিল । গছ – গছনি কাটি , জীৱ – জন্তু বধ কৰি অঞ্চলটিৰ জৈৱ বিচিত্ৰতাৰ ভাৰসাম্য নষ্ট কৰাৰ ফলত এই সভ্যতা বিপন্ন হৈ পৰা বুলি অনুমান কৰা হয় ।
( ঙ ) আন এক তথ্যমতে বহিঃআক্ৰমণত সিন্ধু সভ্যতা ধ্বংস হৈছিল । কোনাে কোনাে পণ্ডিতৰ মতে এই আক্রমণকাৰীসকল হ’ল দ্রাবিড়সকল , জনজাতিসকল বা আর্যগােষ্ঠীৰ লােকসকল । বুৰঞ্জীবিদ আৰ . ই , এম , হুইলাৰে মত পােষণ কৰি কৈছে যে ইন্দ্রই আৰ্যসকলৰ প্রধান সেনাপতি হিচাপে ঘোঁৰাত উঠি সিন্ধু সভ্যতাৰ নগৰবােৰ ধ্বংস কৰিছিল ।
( চ ) শেষত প্রকৃতিগত কাৰণৰ ফলতেই সিন্ধু সভ্যতাৰ ধ্বংস হােৱা বুলি ক’ব পাৰি ।
প্রশ্ন ১০। লিপি সমূহৰ সাক্ষ্য সীমাবদ্ধতা সম্পর্কে ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰঃ লিপি সমূহৰ সীমাবদ্ধতা সমূহ হ’ল—
( ক ) লিপিৰ আখৰবােৰ ভালদৰে খােদিত নকৰাৰ ফলত ইয়াৰ প্রকৃত অর্থ বা তত্ত্ব বুজি পােৱাত অসুবিধা হয় ।
( খ ) বহু সময়ত লিপিবােৰ পৰিত্যক্ত অৱস্থাত থকাত ইয়াৰ প্রকৃত পাঠোদ্ধাৰ কৰাত লিপিতত্ত্ব বিদসকলৰ যথেষ্ট অসুবিধাই দেখা দিয়ে ।
( গ ) লিপিসমূহৰ বেছিভাগতে ৰাজনৈতিক আৰু অর্থনৈতিক কথাবােৰ উল্লেখ কৰা নহয় । এনে অৱস্থাত সেই সময়ৰ ৰাজনৈতিক আৰু অর্থনৈতিক পৰিস্থিতিসমূহ প্রসংগত লিপিতত্ত্ববিদসকলে সমাজক বিশ্বাস দিয়াত ব্যৰ্থ হৈছে ।
( ঘ ) লিপিসমূহত সাধাৰণতে কোনাে এজন ৰজাৰ বিচাৰ ধাৰণা আৰু মনৰ ভাবহে ব্যক্ত কৰা দেখা যায় । এনে অৱস্থাত সেই সময়ৰ ৰজাজনৰ দোষ – গুণ বিচাৰ কৰাটো অতি কঠিন ।
( ঙ ) তেনে অৱস্থাত অতীতক বুজিবলৈ লিপিৰ তথ্যসমূহ পর্যবেক্ষণ কৰােতে সমসাময়িক তথ্যসমূহৰ লগত তুলনা কৰাটো আৱশ্যক হৈ পৰে ।
( চ ) সেই ফালৰ পৰা দেখা যায় , প্রাচীন ভাৰতৰ ইতিহাস ৰাজনৈতিক আৰু অর্থনৈতিক ইতিহাস পুনৰ ৰচনাৰ ক্ষেত্ৰত লিপিসহ যথেষ্ট সমল নহয় বুলি লিপিতত্ত্ববিদসকলে মত পােষণ কৰে ।
Hi, I’m Dev Kirtonia, Founder & CEO of Dev Library. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
Why next page is not open…
See Next Page no … below related posts…
Aaram sai padna
Hakjsks