Understanding India Unit 8 ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলন-বিকাশ আৰু ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদ

Understanding India Unit 8 ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলন-বিকাশ আৰু ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদ Notes, College and University Answer Bank for BA, B.com, B.sc, and Post Graduate Notes and Guide Available here, Understanding India Unit 8 ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলন-বিকাশ আৰু ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদ Solutions to each Unit are provided in the list of UG-CBCS Central University & State University Syllabus so that you can easily browse through different College and University Guide and Notes here. Understanding India Unit 8 ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলন-বিকাশ আৰু ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদ Question Answer can be of great value to excel in the examination.

Understanding India Unit 8 ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলন-বিকাশ আৰু ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদ

Join Telegram channel

Follow us:

Understanding India Unit 8 ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলন-বিকাশ আৰু ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদ Notes cover all the exercise questions in UGC Syllabus. Understanding India Unit 8 ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলন-বিকাশ আৰু ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদ Solutions provided here ensures a smooth and easy understanding of all the concepts. Understand the concepts behind every Unit and score well in the board exams.

ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলন-বিকাশ আৰু ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদ

UNDERSTANDING INDIA

(ভাৰতৰ বোধগম্যতা)

১। ‘Nationalism’ শব্দটো ক’ৰ পৰা আহিছে?

উত্তৰঃ ইংৰাজী ‘Nation’ শব্দৰ পৰা।

২। ‘Nation’ শব্দটো কোনটো ভাষাৰ পৰা উৎপত্তি হৈছে?

উত্তৰঃ লেটিন ভাষাৰ ‘Natio’ (নেচো) শব্দৰ পৰা।

৩। নেচো ‘Natio’ শব্দটোৰ অৰ্থ কি?

উত্তৰঃ জন্ম।

8।‌ কোনে অখণ্ড জাতীয়তাবাদক সার্বজনীন জাতীয়তাবাদ বুলিছে?

উত্তৰঃ মৰগেনথ’ই।

৫। জাতি-ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ প্ৰাৰম্ভিক অৱস্থা কি?

উত্তৰঃ জাতীয়তাবাদ।

৬। মহাত্মা গান্ধীৰ দাণ্ডিযাত্রা কেতিয়া আৰম্ভ হৈছিল?

উত্তৰঃ ১৯৩০ চনৰ ১২ মার্চ আৰম্ভ হৈছিল।

৭। কি ঘটনাৰ ফলত অসহযোগ আন্দোলন বন্ধ কৰা হৈছিল?

উত্তৰঃ চৌৰী-চৌৰাত হোৱা হিংসাত্মক ঘটনাৰ বাবে।

৮। ভাৰত ত্যাগ আন্দোলন কেতিয়া আৰম্ভ কৰা হৈছিল?

উত্তৰঃ ১৯৪২ চনত।

৯। আইন অমান্য আন্দোলন কিমান চনত আৰম্ভ হৈছিল?

উত্তৰঃ ১৯২৯ চনত।

১০। “কৰিম নাইবা মৰিম” কথাষাৰ কোনে কৈছিল?

উত্তৰঃ মহাত্মা গান্ধীয়ে কৈছিল।

১১। “স্বৰাজ মোৰ জন্মস্বত্ব” কথাষাৰ কোনে কৈছিল?

উত্তৰঃ বালগঙ্গাধৰ তিলকে কৈছিল।

১২। ভাৰতীয় মুছলিম লীগৰ কেতিয়া জন্ম হয়?

উত্তৰঃ ১৯০৬ চনৰ ৩০ ডিচেম্বৰ তাৰিখে ঢাকাৰ নবাব চেলি মুল্লাৰ ঘৰত।

১৩। ভাৰতক কেতিয়া স্বাধীনতা প্রদান কৰা হৈছিল?

উত্তৰঃ ১৯৪৭ চনৰ ১৫ আগষ্টত ভাৰতক স্বাধীনতা প্রদান কৰা হৈছিল।

১৪। ভাৰতৰ প্রথম প্রধানমন্ত্রী কোন আছিল?

উত্তৰঃ জৱাহৰলাল নেহৰু ভাৰতৰ প্রথম প্রধানমন্ত্রী হৈছিল।

১৫। ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদ কেতিয়াৰ পৰা বৃদ্ধি পাবলৈ ধৰিলে?

উত্তৰঃ ১৯ শতিকাৰ শেষৰ ফালে ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদ বৃদ্ধি হ’বলৈ ধৰিলে।

১৬। ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ পিতৃ হিচাপে কাক গণ্য কৰা হয়?

উত্তৰঃ দাদাভাই নাওৰজীক ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ পিতৃ হিচাপে গণ্য কৰা হয়।

১৭। ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলনৰ সময়ত কি কি প্রধান আন্দোলন আছিল?

উত্তৰঃ ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলনৰ সময়ত প্রধান আন্দোলনসমূহৰ ভিতৰত আছিল অসহযোগ আন্দোলন, আইন অমান্য আন্দোলন আৰু ভাৰত ত্যাগ আন্দোলন।

১৮। ভাৰত বিভাজনৰ সময়ত মুছলিম লীগৰ নেতা কোন আছিল?

উত্তৰঃ ভাৰত বিভাজনৰ সময়ত মহম্মদ আলী জিন্না মুছলিম লীগৰ নেতা আছিল।

১৯। পূৰ্ণ স্বৰাজৰ ধাৰণা কোনজন ভাৰতীয় নেতাই প্ৰস্তাৱ কৰিছিল?

উত্তৰঃ ১৯২৯ চনত ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ লাহোৰ অধিৱেশনৰ সময়ত জৱাহৰলাল নেহৰুৱে পূৰ্ণ স্বৰাজৰ ধাৰণাটো প্ৰস্তাৱ কৰিছিল।

২০। ভাৰতৰ জাতীয় গীত কোনে লিখিছিল?

উত্তৰঃ ৰবীন্দ্রনাথ ঠাকুৰে ভাৰতৰ জাতীয় গীত ৰচনা কৰিছিল, যাক “বন্দে মাতৰম” নামেৰে জনাজাত।

২১। ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলনৰ সময়ত “স্বৰাজ” শব্দটো কোনে উদ্ভাৱন কৰি জনপ্রিয় কৰি তুলিছিল?

উত্তৰঃ বাল গংগাধৰ তিলক।

১। চম্পাৰণ সত্যগ্ৰহৰ ভূমিকা কি আছিল?

উত্তৰঃ চম্পাৰণ সত্যাগ্রহ মহাত্মা গান্ধীৰ নেতৃত্বত শোষণকাৰী নীল ৰোপণকাৰীসকলৰ বিৰুদ্ধে এক সফল প্রতিবাদ আছিল। ই গান্ধীৰ প্রথম বৃহৎ পৰিমাণৰ আইন অমান্য আন্দোলন চিহ্নিত কৰে আৰু ন্যায় প্রাপ্তিৰ ক্ষেত্ৰত অহিংস প্রতিৰোধৰ শক্তি প্রদর্শন কৰে।

২। ৰাওলাট আইন কি আছিল আৰু ইয়াৰ প্ৰভাৱ ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলনত কেনেকুৱা আছিল?

উত্তৰঃ ৰাওলাট আইন ১৯১৯ চনত ব্রিটিছৰ দ্বাৰা গৃহীত এক দমনমূলক আইন আছিল, যিয়ে তেওঁলোকক ভিন্নমত দমন কৰিবলৈ আৰু বিচাৰ নোহোৱাকৈ ব্যক্তিসকলক কাৰাগাৰত বন্দী কৰাৰ ব্যাপক ক্ষমতা প্রদান কৰিছিল। ই ব্যাপক প্রতিবাদৰ সৃষ্টি কৰিছিল আৰু ব্ৰিটিছ শাসনৰ বিৰুদ্ধে ভাৰতীয়সকলক একত্ৰিত কৰাত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল।

৩। লোণ সত্যাগ্রহ বুলিও জনাজাত লোণ মাৰ্চৰ নেতৃত্ব কোনে কৰিছিল?

উত্তৰঃ মহাত্মা গান্ধীয়ে লোণ মাৰ্চৰ নেতৃত্ব দিছিল, যি ব্ৰিটিছ লোণৰ একচেটিয়া অধিকাৰৰ বিৰুদ্ধে এক অহিংস প্রতিবাদ আছিল। এইটো ভাৰতীয় ৰাষ্ট্ৰীয় আন্দোলনৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ মুহূর্ত আছিল যিয়ে গণ আইন অমান্যৰ শক্তি প্ৰদৰ্শন কৰিছিল।

৪। পুনা চুক্তি কি আছিল?

উত্তৰঃ ১৯৩২ চনত মহাত্মা গান্ধী আৰু ড° বি.আৰ. আম্বেদকাৰৰ মাজত স্বাক্ষৰিত চুক্তি আছিল পুনা চুক্তি। ইয়াৰ দ্বাৰা বিধায়িনী দলত দলিতসকলৰ বাবে (পূর্বতে অস্পৃশ্য বুলি জনাজাত) সংৰক্ষিত আসন নিশ্চিত কৰা হৈছিল, তেওঁলোকৰ ৰাজনৈতিক প্রতিনিধিত্ব আৰু অধিকাৰৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছিল।

৫। ঊনৈশ শতিকাৰ শেষৰ ফালে আৰু বিশ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ বৃদ্ধি আৰু বিকাশত কি কি কাৰকে অৰিহণা যোগাইছিল?

উত্তৰঃ ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ বৃদ্ধি আৰু বিকাশৰ ওপৰত কেইবাটাও কাৰকৰ প্রভাৱ পৰিছিল। প্ৰথমতে, শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ আৰু নতুন শিক্ষিত মধ্যবিত্ত শ্ৰেণীৰ উত্থানে সচেতনতাৰ ভাৱ আৰু আত্মশাসনৰ আকাংক্ষাৰ সৃষ্টি কৰিছিল। দ্বিতীয়তে, উদাৰতাবাদ আৰু গণতন্ত্ৰৰ দৰে পশ্চিমীয়া ৰাজনৈতিক ধাৰণাসমূহৰ প্ৰভাৱে ভাৰতীয় বুদ্ধিজীৱীসকলক ঔপনিৱেশিক শাসনক লৈ প্রশ্ন উত্থাপন কৰিবলৈ প্রেৰণা যোগাইছিল। তৃতীয়তে, ধনৰ নিষ্কাশন আৰু বৈষম্যমূলক নীতিকে ধৰি ব্ৰিটিছৰ অর্থনৈতিক শোষণে জাতীয়তাবাদী আৱেগক ইন্ধন যোগাইছিল। শেষত ভাৰতীয় নেতাৰ ভূমিকা, যেনে দাদাভাই নাওৰজী, বাল গংগাধৰ তিলক, ভাৰতীয় অধিকাৰৰ পোষকতা আৰু জাতীয়তাবাদী কার্যকলাপৰ আয়োজনত ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ বৃদ্ধিত গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল।

৬। স্বাধীনতাৰ পিছত জাতি গঠন প্রক্রিয়াত ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলনৰ প্ৰভাৱৰ বিষয়ে লিখা।

উত্তৰঃ ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলনে স্বাধীনতাৰ পাছত জাতি-নিৰ্মাণৰ প্ৰক্ৰিয়াত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলাইছিল। প্রথমতে, এই আন্দোলনে বৈচিত্র্যময় সম্প্রদায়ৰ মাজত জাতীয় পৰিচয় আৰু ঐক্যৰ ভাৱ জগাই তুলিছিল। ঔপনিৱেশিক শাসনৰ বিৰুদ্ধে সংগ্রামে বিভিন্ন পটভূমি আৰু অঞ্চলৰ ভাৰতীয়সকলক একত্ৰিত কৰি এক সামূহিক চেতনাৰ পোষকতা কৰিছিল। দ্বিতীয়তে, আন্দোলনে গণতান্ত্রিক শাসনৰ ভেঁটি স্থাপন কৰিলে। জাতীয় আন্দোলনৰ কেন্দ্রীয় স্বাধীনতা, সমতা আৰু ন্যায়ৰ নীতিসমূহে ভাৰতৰ সংবিধানত প্রকাশ পাইছিল, যিয়ে নতুন জাতিটোৰ বাবে গণতান্ত্রিক কাঠামো প্রতিষ্ঠা কৰিছিল। তৃতীয়তে, জাতীয় আন্দোলনে সমাজৰ প্ৰান্তীয় শ্ৰেণীৰ উত্থানৰ বাবে সমাজ সংস্কাৰ আৰু আন্দোলনৰ প্ৰেৰণা যোগাইছিল। স্বাধীনতাৰ যুঁজখন কেৱল ব্ৰিটিছ শাসনৰ বিৰুদ্ধেই নহয় সামাজিক বৈষম্য, জাতি বৈষম্য, লিংগ পক্ষপাতিত্বৰ বিৰুদ্ধেও আছিল। এই আদর্শসমূহ নতুন জাতিৰ কাঠামোত নিহিত হৈ সামাজিক ন্যায় আৰু সমতাৰ বাবে পদক্ষেপ গ্ৰহণৰ সূচনা কৰিছিল। সামগ্রিকভাৱে ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলনে স্বাধীনতাৰ পিছত জাতি নিৰ্মাণৰ মতাদর্শগত আৰু সাংগঠনিক কাঠামো প্রদান কৰিছিল।

৭। নতুন জাতি গঠনত ভাৰতীয় সংবিধানৰ তাৎপৰ্যৰ বিষয়ে লিখা।

উত্তৰঃ নতুন জাতি গঠনৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰতীয় সংবিধানৰ অপৰিসীম তাৎপর্য আছে। প্রথমতে ই ভাৰতক এখন সার্বভৌম, সমাজবাদী, ধৰ্মনিৰপেক্ষ আৰু গণতান্ত্রিক গণৰাজ্য হিচাপে প্রতিষ্ঠা কৰিছিল, যিয়ে ভাৰতীয় জনসাধাৰণৰ আত্মশাসন আৰু সামাজিক ন্যায়ৰ আকাংক্ষাক প্রতিফলিত কৰিছিল। দ্বিতীয়তে, সংবিধানে নিজৰ নাগৰিকসকলক মৌলিক অধিকাৰৰ নিশ্চয়তা প্রদান কৰে, ব্যক্তিগত স্বাধীনতা আৰু আইনৰ আগত সমতা নিশ্চিত কৰে। এই অধিকাৰসমূহে গণতান্ত্রিক সমাজৰ শিলাস্তৰ গঠন কৰে আৰু ন্যায় আৰু সর্বাংগীনতাৰ বাবে এক কাঠামো প্রদান কৰে। তৃতীয়তে, সংবিধানে চৰকাৰৰ গাঁথনি আৰু কেন্দ্ৰীয় আৰু ৰাজ্য চৰকাৰৰ মাজত ক্ষমতা বিতৰণৰ ৰূপৰেখা দাঙি ধৰিছে, যুক্তৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থা স্থাপন কৰিছে। ইয়াৰ উপৰিও ক্ষমতা পৃথকীকৰণৰ নীতিসমূহ সন্নিবিষ্ট কৰা হৈছে, চৰকাৰৰ তিনিটা শাখাৰ মাজত নিয়ন্ত্রণ আৰু ভাৰসাম্য নিশ্চিত কৰা হৈছে। ইয়াৰ উপৰিও সংবিধানে বিভিন্ন সম্প্ৰদায়ৰ সাংস্কৃতিক, ভাষিক আৰু শৈক্ষিক অধিকাৰৰ সুৰক্ষাৰ ব্যৱস্থা কৰি ভাৰতৰ বৈচিত্র্যক স্বীকৃতি দিয়ে।

৮। জাতীয়তাবাদৰ অসুবিধাসমূহ কি কি?

উত্তৰঃ জাতীয়তাবাদৰ অসুবিধাসমূহ হ’ল-

(ক) বিশ্বশান্তিৰ প্ৰতি ভাবুকি।

(খ) মানৱ কল্যাণৰ পৰিপন্থী।

(গ) সাম্রাজ্যবাদৰ সূচনা।

(ঘ) অর্থনৈতিক শোষণ।

(ঙ) সাংস্কৃতিক অৱদান।

(চ) গৃহবিপ্লৱৰ আশংকা।

৯। জাতীয়তাবাদৰ তিনিটা সীমাবদ্ধতা লিখা।

উত্তৰঃ জাতীয়তাবাদৰ তিনিটা সীমাবদ্ধতা হ’ল-

(ক) উগ্র জাতীয়তাবোধ জাত্যাভিমানৰ সৃষ্টি কৰি সভ্যতাৰ সংকট মাতি আনে।

(খ) লেক্সিৰ মতে, ক্ষমতা বৃদ্ধি পালে জাতীয়তাবাদ সাম্রাজ্যবাদলৈ ৰূপান্তৰিত হয়।

(গ) উগ্র জাতীয়তাবাদ বিশ্বশান্তিৰ বিৰোধী আৰু অন্যায়ৰ উৎস।

১০। জাতীয়তাবাদৰ অসুবিধাসমূহ বর্ণনা কৰা।

উত্তৰঃ জাতীয়তাবাদৰ অসুবিধাসমূহ তলত বর্ণনা কৰা হ’ল-

(ক) বিশ্ব শান্তিৰ প্ৰতি ভাবুকিঃ জাতীয়তাবাদে মানুহক নিজ ৰাষ্ট্রখন ভাল পাবলৈ শিকায়। কিন্তু কেতিয়াবা এনে স্বদেশপ্রেম যদি স্বদেশৰ পৰা বা স্বদেশৰ হকে আত্মবলিদান দিবলৈ মানুহক উদ্বুদ্ধ কৰি যুদ্ধ পৰিস্থিতিৰ সৃষ্টি কৰে তেতিয়া ই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় শান্তিৰ প্রতি ভাবুকি আনিব পাৰে। বিংশ শতিকাত সংঘটিত হোৱা দুখনকৈ বিশ্বযুদ্ধই ইয়াকে প্রমাণ কৰে।

(খ) মানৱ কল্যাণৰ পৰিপন্থীঃ জাতীয়তাবাদে উগ্র ৰূপ ধাৰণ কৰিলে সি মানুহৰ উপকাৰৰ পৰিৱৰ্তে অপকাৰহে কৰে। উগ্র জাতীয়তাবাদে মানুহৰ মনৰ সহ্য গুণ হ্রাস কৰে। ইয়াৰ ফলত মানুহে নিজৰ বাহিৰে আনৰ সভ্যতা, সংস্কৃতি, আদর্শক, ঘৃণা কৰিবলৈ লয়। ফলত মানুহৰ হাততে মানবীয়তা ভুলুষ্ঠিত হোৱাৰ দৰে ঘটনা সংঘটিত হয়।

১। ভাৰতৰ বিভাজনৰ ফলত ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ বৃদ্ধি আৰু বিকাশ আৰু নতুন জাতি গঠনত কি প্ৰভাৱ পৰিব?

উত্তৰঃ ১৯৪৭ চনত ভাৰত বিভাজনে ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদ আৰু নতুন জাতি গঠনত গভীৰ প্রভাৱ পেলাইছিল। প্রথমতে, ইয়াৰ ফলত ধর্মীয় ৰেখাৰ ভিত্তিত ভাৰত আৰু পাকিস্তান নামৰ দুখন পৃথক জাতি গঠন হ’ল। বিভাজনৰ ফলত ব্যাপক সাম্প্রদায়িক হিংসা, স্থানচ্যুতি আৰু গণ প্ৰব্ৰজনৰ সৃষ্টি হয়, যাৰ ফলত মানুহৰ অপৰিসীম দুখ-কষ্ট আৰু প্ৰাণ হেৰুৱাবলগীয়া হয়। এই কৰুণ ঘটনাই এক সংযুক্ত, সর্বাংগীণ ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ আদৰ্শক ভাঙি পেলোৱাৰ লগতে ধর্মীয় বিভাজনে সৃষ্টি কৰা প্ৰত্যাহ্বানসমূহৰ ওপৰত আলোকপাত কৰে।

দ্বিতীয়তে, বিভাজনে স্বাধীনতাৰ সংগ্ৰাম আৰু মুছলমানসকলৰ বাবে সুকীয়া গৃহভূমিৰ দাবী তীব্ৰতৰ কৰি তুলিলে। ইয়াত বৈচিত্রময় ভাৰতীয় সমাজৰ অন্তর্নিহিত জটিলতা আৰু উত্তেজনাসমূহৰ ওপৰত আলোকপাত কৰা হৈছিল। বিভাজনৰ হিংসাত্মক পৰিণতিই জাতি গঠনৰ প্ৰক্ৰিয়াত সাম্প্রদায়িক উত্তেজনা দূৰ কৰাৰ লগতে ধৰ্মীয় সম্প্ৰীতিৰ প্ৰসাৰৰ প্রয়োজনীয়তাক আৰু অধিক শক্তিশালী কৰি তুলিছিল।

তৃতীয়তে, বিভাজনে নৱগঠিত ভাৰত চৰকাৰৰ নেতৃত্ব আৰু শাসন ক্ষমতাৰ পৰীক্ষা কৰিছিল। লাখ লাখ শৰণাৰ্থীক গ্রহণ আৰু পুনর্বাসন, ভূখণ্ডৰ সীমা পুনৰ নিৰ্ধাৰণ আৰু বিভাজনৰ পিছৰ পৰিণতি পৰিচালনাৰ কামে যথেষ্ট প্রত্যাহ্বানৰ সৃষ্টি কৰিছিল। ইয়াৰ বাবে বিভাজনৰ ঘাঁবোৰ নিৰাময় আৰু ঐক্য আৰু জাতীয় পৰিচয়ৰ ভাৱ সুদৃঢ় কৰাৰ প্ৰচেষ্টাৰ প্ৰয়োজন আছিল।

২। ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ বৃদ্ধি আৰু বিকাশত নাৰীৰ ভূমিকা আৰু নতুন জাতি গঠনত তেওঁলোকৰ অৱদানৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।

উত্তৰঃ ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ বৃদ্ধি আৰু বিকাশত নাৰীয়ে গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল আৰু নতুন জাতি গঠনত উল্লেখযোগ্য অৱদান আগবঢ়াইছিল। প্রথমতে, সমাজৰ নীতি-নিয়ম ভংগ কৰি আৰু ব্ৰিটিছ ঔপনিৱেশিক শাসনক প্রত্যাহ্বান জনাই ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলনত মহিলাসকলে সক্রিয়ভাৱে অংশগ্রহণ কৰিছিল। তেওঁলোকে প্রতিবাদত যোগদান কৰিছিল, সমদলৰ আয়োজন কৰিছিল, আইন অমান্য আন্দোলনত মূল ভূমিকা পালন কৰিছিল। তেওঁলোকৰ অংশগ্রহণে স্বাধীনতাৰ কামৰ প্ৰতি তেওঁলোকৰ দায়বদ্ধতা আৰু সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক পৰিৱৰ্তনৰ বাবে তেওঁলোকৰ ইচ্ছা প্রদর্শন কৰিছিল।

দ্বিতীয়তে, ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলনত মহিলা নেত্রীসকল বিশিষ্ট ব্যক্তি হিচাপে আত্মপ্রকাশ কৰিছিল। জাতীয়তাবাদী সংগ্ৰামৰ নেতৃত্ব আৰু দিশ নির্দেশনা প্রদান কৰা উল্লেখযোগ্য মহিলাসকলৰ ভিতৰত আছিল সৰোজিনী নাইডু, এনি বেচান্ট, কমলা নেহৰু। তেওঁলোকে ব্ৰিটিছ অত্যাচাৰৰ বিৰুদ্ধে মাত মাতিছিল, নাৰীৰ অধিকাৰৰ পোষকতা কৰিছিল আৰু সমাজ সংস্কাৰৰ কাৰ্যৰ পোষকতা কৰিছিল।

তদুপৰি জনমত গঢ় দিয়া আৰু জাতীয়তাবাদী কাৰ্যৰ প্ৰতি সমর্থন সংগঠিত কৰাত নাৰীয়ে গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল। তেওঁলোকে শিক্ষাবিদ, লেখক, বক্তা হিচাপে অক্লান্তভাৱে কাম কৰিছিল, ঔপনিৱেশিক শাসনৰ অধীনত ভাৰতীয়সকলৰ দুৰ্দশাৰ বিষয়ে সজাগতা সৃষ্টি কৰিছিল আৰু স্বাধীনতা আৰু সমতাৰ আদৰ্শক প্ৰসাৰিত কৰিছিল।

জাতীয় আন্দোলনত সক্রিয়ভাৱে জড়িত হোৱাৰ উপৰিও নতুন জাতি গঠনত মহিলাসকলে উল্লেখযোগ্য অৱদান আগবঢ়াইছিল। সমাজ সংস্কাৰত তেওঁলোকে গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল, মহিলাৰ অধিকাৰ, শিক্ষা, সামাজিক সমতাৰ পোষকতা কৰিছিল। ৰাণী লক্ষ্মীবাই, বেগম বকেয়া সাখাৱত হোছেইন, ড° মুথুলক্ষ্মী ৰেড্ডিৰ দৰে মহিলাৰ প্ৰচেষ্টাই স্বাধীন ভাৰতত লিংগ সমতা আৰু নাৰী সবলীকৰণৰ বাট মুকলি কৰি দিলে।

৩। ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ বৃদ্ধিৰ ওপৰত অসহযোগ আন্দোলনৰ প্ৰভাৱ আৰু নতুন জাতিৰ কাঠামো গঢ়াত ইয়াৰ ভূমিকাৰ মূল্যায়ন কৰা।

উত্তৰঃ ১৯২০ চনত মহাত্মা গান্ধীয়ে আৰম্ভ কৰা অসহযোগ আন্দোলনে ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ বৃদ্ধিত যথেষ্ট প্রভাৱ পেলাইছিল আৰু নতুন জাতিটোৰ কাঠামো গঢ়াত গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল।

প্রথমতে, অসহযোগ আন্দোলনে ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলনে ব্যৱহাৰ কৰা পদ্ধতি আৰু কৌশলৰ পৰিৱৰ্তন ঘটালে। ইয়াত অহিংস প্ৰতিৰোধ আৰু আইন অমান্যক ব্রিটিছ কর্তৃত্বক প্রত্যাহ্বান জনোৱাৰ শক্তিশালী আহিলা হিচাপে পোষকতা কৰা হৈছিল। এই পন্থাই লাখ লাখ ভাৰতীয়ৰ মাজত অনুৰণন ঘটাই স্বাধীনতাৰ সংগ্ৰামত সক্রিয়ভাৱে অংশগ্রহণ কৰিবলৈ অনুপ্রাণিত কৰিছিল।

দ্বিতীয়তে, অসহযোগ আন্দোলনে গণ সংগঠন আৰু ৰাজনৈতিক জাগৰণৰ বাবে এক মঞ্চ প্রদান কৰিছিল। ইয়াত ছাত্র-ছাত্রী, কৃষক, শ্রমিককে ধৰি সমাজৰ বিভিন্ন শ্ৰেণীৰ ব্যাপক অংশগ্ৰহণৰ সাক্ষী হৈছিল। এই গণ জড়িততাই ভাৰতীয়সকলৰ মাজত একতা আৰু সংহতিৰ ভাৱ সৃষ্টি কৰিছিল, এক ভাগ-বতৰা পৰিচয় আৰু আত্মশাসন লাভৰ এক উমৈহতীয়া উদ্দেশ্যৰ পোষকতা কৰিছিল।

তদুপৰি অসহযোগ আন্দোলনে থলুৱা প্রতিষ্ঠানসমূহৰ বৃদ্ধি আৰু আত্মনিৰ্ভৰশীলতাত অৰিহণা যোগাইছিল। আন্দোলনৰ অংশ হিচাপে ভাৰতীয়সকলে ব্রিটিছ শিক্ষানুষ্ঠান, আদালত, প্রশাসনিক সংস্থাসমূহ বর্জন কৰে। ইয়াৰ ফলত ভাৰতীয় সংস্কৃতি, শিক্ষা, অর্থনৈতিক স্বাৱলম্বিতাক প্ৰসাৰিত কৰাৰ লক্ষ্যৰে জাতীয় বিদ্যালয় আৰু স্বদেশী উদ্যোগ আদি বিকল্প প্রতিষ্ঠান স্থাপন কৰা হয়। এই পদক্ষেপসমূহে এক শক্তিশালী জাতীয় আন্তঃগাঁথনিৰ বিকাশৰ ভেঁটি স্থাপন কৰাৰ লগতে ভাৰতীয় ঐতিহ্যৰ প্ৰতি গৌৰৱবোধক লালন-পালন কৰিছিল।

8।‌ ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ আদিম ভেটিৰ বিষয়ে লিখা।

উত্তৰঃ ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ প্ৰাৰম্ভিক ভেঁটি ১৯ শতিকাৰ পৰাই অনুমান কৰিব পাৰি যেতিয়া ভাৰতত বিভিন্ন সামাজিক-ধর্ম সংস্কাৰ আন্দোলনৰ উন্মেষ ঘটিছিল। ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ কিছুমান মূল প্ৰাৰম্ভিক ভেটিৰ ভিতৰত আছে-

(ক) সামাজিক-ধর্ম সংস্কাৰ আন্দোলনঃ ৰাজা ৰাম মোহন ৰায়ে প্রতিষ্ঠা কৰা ব্রহ্ম সমাজ আৰু স্বামী দয়ানন্দ সৰস্বতীয়ে প্ৰতিষ্ঠা কৰা আৰ্য সমাজৰ দৰে আন্দোলনৰ লক্ষ্য আছিল সামাজিক প্রথাৰ সংস্কাৰ আৰু ভাৰতীয় সংস্কৃতিক পুনৰুজ্জীৱিত কৰা। তেওঁলোকে ধর্মীয় আৰু সমাজ সংস্কাৰৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছিল, জাতিগত বৈষম্যক প্রত্যাহ্বান জনাইছিল আৰু ভাৰতীয় পৰম্পৰাৰ প্ৰতি গৌৰৱবোধক প্ৰসাৰিত কৰিছিল।

(খ) পশ্চিমীয়া ধাৰণাসমূহৰ প্ৰভাৱঃ ঔপনিৱেশিক যুগত পশ্চিমীয়া শিক্ষা আৰু ধাৰণাসমূহৰ সৈতে পৰিচিত হোৱাটোৱেও ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদক গঢ় দিয়াত ভূমিকা পালন কৰিছিল। ৰামমোহন ৰায়, দাদাভাই নাওৰজী, সুৰেন্দ্ৰনাথ বেনার্জী আদি ভাৰতীয় বুদ্ধিজীৱী আৰু চিন্তাবিদসকল জন লক আৰু জিন জে’ক ৰুছ’ৰ দৰে ইউৰোপীয় ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদৰ পৰা গণতন্ত্র, জাতীয়তাবাদ, স্বাধীনতাৰ ধাৰণাসমূহৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হৈছিল।

(গ) ভাৰতীয় ইতিহাস আৰু সংস্কৃতিৰ পুনৰুজ্জীৱনঃ ভাৰতৰ গৌৰৱময় অতীতৰ প্ৰতি আগ্রহ পুনৰুজ্জীৱিত কৰাত বংকিমচন্দ্ৰ চেটার্জীৰ দৰে পণ্ডিত আৰু বুদ্ধিজীৱীসকলে গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল। তেওঁলোকৰ লেখা যেনে বংকিমচন্দ্ৰৰ উপন্যাস ‘আনন্দমঠ’ৰ দেশপ্রেমমূলক গীত ‘বন্দে মাতৰম’য়ে ভাৰতীয় ইতিহাস আৰু সংস্কৃতিৰ প্ৰতি গৌৰৱবোধৰ প্ৰেৰণা যোগাইছিল আৰু জাতীয়তাবাদী আবেগক ইন্ধন যোগাইছিল।

(ঘ) ঔপনিৱেশিক নীতিৰ প্ৰতি সঁহাৰিঃ ব্ৰিটিছ ঔপনিৱেশিক নীতি যেনে গধুৰ কৰ আৰোপ কৰা, ভূমি ৰাজহ ব্যৱস্থা, পৰম্পৰাগত উদ্যোগ ধ্বংস কৰা আদিৰ ফলত ভাৰতীয়সকলৰ মাজত অসন্তুষ্টিৰ সৃষ্টি হৈছিল। এই নীতিসমূহৰ বিৰোধিতা আৰু আত্মশাসনৰ ইচ্ছাই ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ এক নৱজাত ভাৱৰ পোষকতা কৰিছিল।

(ঙ) ভাৰতীয় সংঘ গঠনঃ সুৰেন্দ্ৰনাথ বেনাৰ্জীয়ে প্রতিষ্ঠা কৰা ভাৰতীয় সংঘ আৰু গোপাল কৃষ্ণ গোখলেৰ নেতৃত্বত পুনা সার্বজনিক সভা আদি বিভিন্ন ভাৰতীয় সংঘ আৰু সংগঠনে ৰাজনৈতিক প্রকাশ আৰু ঔপনিৱেশিক শাসনৰ বিৰুদ্ধে ভাৰতীয় অভিযোগসমূহ প্ৰকাশৰ বাবে এক মঞ্চ প্রদান কৰিছিল।

৫। ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ বৃদ্ধিত ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছে কেনেদৰে অৰিহণা যোগাইছিল?

উত্তৰঃ ঔপনিৱেশিক কালত ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ বৃদ্ধিত ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্রেছে উল্লেখযোগ্য ভূমিকা পালন কৰিছিল। ইয়াৰ অৱদান কেইবাটাও মূল দিশত চাব পাৰিঃ

(ক) ৰাজনৈতিক মঞ্চঃ ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছে ভাৰতীয়সকলক ব্রিটিছ ঔপনিৱেশিক শাসনৰ বিৰুদ্ধে নিজৰ আকাংক্ষা আৰু অভিযোগ প্রকাশৰ বাবে এক ৰাজনৈতিক মঞ্চ প্রদান কৰিছিল। ই এক মঞ্চ হিচাপে কাম কৰিছিল য’ত বিভিন্ন পটভূমি, অঞ্চল আৰু সম্প্রদায়ৰ নেতাসকলে একত্রিত হৈ বিষয়সমূহৰ ওপৰত আলোচনা কৰিব পাৰিছিল আৰু ভাৰতীয়সকলৰ অধিকাৰ আৰু স্বাৰ্থৰ পোষকতা কৰিব পাৰিছিল।

(খ) জাতীয় ঐক্যঃ ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছে ভাৰতীয়সকলৰ মাজত জাতীয় ঐক্যৰ ভাৱ গঢ়ি তুলিছিল। ইয়াত আঞ্চলিক, ভাষিক, ধর্মীয় পার্থক্যক অতিক্ৰম কৰি দেশৰ বিভিন্ন প্রান্তৰ নেতা আৰু কৰ্মীসকলক একত্রিত কৰা হৈছিল। ব্রিটিছৰ বিভাজন-শাসন নীতিৰ প্রতিহত আৰু স্বাধীনতাৰ সংগ্ৰামত ভাৰতীয়সকলৰ সামূহিক কণ্ঠক শক্তিশালী কৰাত এই ঐক্য অতি গুৰুত্বপূর্ণ আছিল।

(গ) আত্মশাসনৰ পোষকতাঃ ভাৰতৰ বাবে আত্মশাসনৰ দাবীত ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্রেছে আগৰণুৱা আছিল। ই ভাৰতীয় জনসাধাৰণৰ আকাংক্ষাক স্পষ্ট কৰি দিছিল আৰু ৰাজনৈতিক অধিকাৰ, প্রতিনিধিত্ব, আৰু দায়িত্বশীল চৰকাৰৰ পোষকতা কৰিছিল। প্রস্তাৱ, আবেদন, ৰাজনৈতিক প্ৰচাৰৰ জৰিয়তে আইএনচিয়ে আত্মনিয়ন্ত্ৰণৰ অধিকাৰ আৰু ভাৰতত গণতান্ত্রিক ব্যৱস্থা প্রতিষ্ঠাৰ বাবে ধাৰাবাহিকভাৱে হেঁচা প্রয়োগ কৰিছিল।

(ঘ) গণ সংগঠনঃ ভাৰতীয় জনসাধাৰণক সংগঠিত কৰাত ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্রেছে গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল। ৰাজনৈতিক বিষয়সমূহৰ প্ৰতি সজাগতা সৃষ্টি আৰু জাতীয়তাবাদী কাৰ্যৰ প্ৰতি সমর্থন সংগ্ৰহৰ বাবে ৰাজহুৱা সভা, সমাৱেশ, প্রতিবাদৰ আয়োজন কৰিছিল। সমগ্র দেশতে বৃহৎ সংখ্যক লোকক সংগঠিত কৰাৰ ক্ষমতাই ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ বৃদ্ধিত এক শক্তিশালী গতি প্রদান কৰিছিল।

(ঙ) কৌশলৰ বিৱৰ্তনঃ পৰিৱৰ্তিত ৰাজনৈতিক পৰিস্থিতিৰ লগত খাপ খুৱাবলৈ আই এন চিয়ে সময়ৰ লগে লগে নিজৰ কৌশল বিকশিত কৰিছিল। ঔপনিৱেশিক ব্যৱস্থাৰ ভিতৰত সাংবিধানিক সংস্কাৰ আৰু প্ৰতিনিধিত্বৰ বাবে কৰা প্ৰাৰম্ভিক প্রচেষ্টাৰ পৰা ক্ৰমান্বয়ে ই সম্পূর্ণ স্বাধীনতাৰ অধিক আত্মবিশ্বাসী দাবীৰ দিশে স্থানান্তৰিত হয়। এই বিৱর্তনে ভাৰতীয় জনসাধাৰণৰ পৰিৱৰ্তিত আকাংক্ষা আৰু আৱেগক প্রতিফলিত কৰিছিল আৰু জাতীয়তাবাদৰ অধিক উগ্র ৰূপৰ বৃদ্ধিত অৰিহণা যোগাইছিল।

৬। জাতীয়তাবাদৰ সংজ্ঞা দিয়া। ইয়াৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ আলোচনা কৰা।

উত্তৰঃ ক্রেইন ব্ৰিণ্টনৰ মতে, কোনো এক গোষ্ঠীৰ প্ৰতি থকা সমর্পিত মনোভাৱক জাতীয়তাবাদ বুলিব পাৰি। শ্লেইচাৰৰ মতে, “জাতীয়তাবাদে সচেতন অৱস্থা, অনুভূতি আৰু মানুহৰ মাজত থকা সামূহিকতাবোধক বুজায় যি মানুহক ৰাষ্ট্ৰৰ আকাংক্ষিত বা আর্জিত ভবিষ্যৎ বা লক্ষ্যৰ প্রতি সমর্পিত কৰায়।”

জাতীয়তাবাদৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ হ’ল-

(ক) নিজস্ব ব্যক্তিত্বঃ প্রত্যেক জাতিৰে নিজা পৃথক পৰিচয় থাকে, তেওঁলোকে নিজস্ব শক্তি তথা ব্যক্তিত্ব থাকে। যদি তেওঁলোকক সুবিধা দিয়া যায় তেতিয়াহ’লে জাতিটোৰ বাবে নিজাকৈ ভাল কাম কৰিব পাৰে।

(খ) আত্ম নিৰ্ধাৰণৰ অধিকাৰঃ প্রত্যেক জাতিৰে ৰাজনৈতিকভাৱে শাসিত হোৱাৰ কামনাই জাতীয়তাবাদব জন্ম দিয়ে। জাতীয় স্বাধীনতাক প্রত্যেকজন জাতীয়তাবাদীয়ে জন্মস্বত্ব বুলি বিশ্বাস কৰাৰ লগতে এনে স্বাধীনতা লুপ্ত হ’লে আন্দোলন কৰাৰ উপৰিও কোনোবাই ইয়াত হেঙাৰ হিচাপে ঠিয় দিলে তাক বাধাদান কৰে।

(গ) একত্ৰীকৰণঃ জাতীয়তাবাদে এক নির্দিষ্ট ভূ-খণ্ডত বসবাস কৰা নির্দিষ্ট উমৈহতীয়া অর্থনৈতিক, সামাজিক, ৰাজনৈতিক, ঐতিহাসিক দুখ-কষ্টৰ মাজত সময় অতিবাহিত কৰা পৃথক ভাষা-ভাষী, ধৰ্মৰ লোক হ’লেও সকলোকে একত্ৰিত কৰিব পাৰে।

(ঘ) জাতিৰ গৌৰৱ অক্ষুণ্ণ ৰখাঃ জাতীয়তাবাদৰ ফলস্বৰূপে যেতিয়া এটা জাতি গঠন হয় বা জাতিৰাষ্ট্র প্রতিষ্ঠা হয় তেতিয়া সেই জাতিটোৱে নিজ জাতিৰ গৌৰৱ অক্ষুন্ন ৰখাৰ লগতে ইয়াক বৃদ্ধি কৰিব বিচাৰে।

(ঙ) যুদ্ধক যুক্তি-যুক্ত ৰূপত প্ৰতিষ্ঠা কৰাঃ জাতীয়তাবাদে নিজ জাতিৰ গৌৰৱ অক্ষুণ্ণ ৰখাৰ লগতে বৃদ্ধিৰ বাবে প্রচেষ্টা চলাওতে অন্য ৰাষ্ট্ৰৰ ভৌগোলিক অখণ্ডতাত আঘাত হানিব বিচাৰে। অর্থাৎ জাতীয়তাবাদৰ স্বাৰ্থত যুদ্ধক যুক্তিসংগত বুলি জাতীয়তাবাদীসকলে বিশ্বাস কৰে।

৭। জাতীয়তাবাদৰ গুণসমূহ বর্ণনা কৰা।

উত্তৰঃ জাতীয়তাবাদক আশীর্বাদস্বরূপ বুলি বিবেচিনা কৰা চিন্তাবিদসকলে জাতীয়তাবাদৰ বহুতো গুণৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিছে-

(ক) স্বদেশপ্রেমঃ জাতীয়তাবাদৰ প্ৰধান গুণ হ’ল যে ই এটা জাতিক নিজৰ দেশখনক, জাতিটোক, সংস্কৃতি, ঐতিহ্যক ভাল পাবলৈ শিকায়। জাতীয়তাবাদৰ ফলস্বৰূপে এখন ৰাষ্ট্ৰই আকাংক্ষিত দিশত উন্নতি কৰিবলৈ সক্ষম হ’ব পাৰে। জাতীয়তাবাদে মানুহক ৰাষ্ট্ৰৰ বাবে প্ৰাণ ত্যাগ কৰিবলৈও উদ্বুদ্ধ কৰিব পাৰে।

(খ) একত্ৰিত কৰিব পৰা শক্তিঃ জাতীয়তাবাদক মানুহৰ একত্ৰীকৰণৰ প্ৰধান শক্তি বুলিব পাৰি। জাতীয়তাবাদৰ দ্বাৰা উদ্বুদ্ধ এটা জাতিয়ে নিজৰ বৰ্ণগত, ভাষাগত, ধর্মীয় বিচ্ছিন্নতাক পাহৰি একতাৰ ডোলেৰে বান্ধ খাই এক উমৈহতীয়া জাতীয় স্বার্থৰ হকে কাম কৰিবলৈ অনুপ্রাণিত হ’ব পাৰে।

(গ) ৰাষ্ট্ৰৰ স্বাধীনতাঃ জাতীয়তাবাদে মানুহক আত্ম নির্ধাৰণৰ অধিকাৰ লাভৰ বাবে ৰাজনৈতিকভাৱে সচেতন কৰে। ফলত বিশ্বৰ পৰা সাম্রাজ্যবাদৰ দৰে নীতিক নির্মূল কৰাত জাতীয়তাবাদে সহায় কৰিব পাৰে। এসময়ত উগ্র জাতীয়তাবাদৰ ফলস্বৰূপে সাম্রাজ্যবাদী শক্তিয়ে দমন কৰি বখা উপনিৱেশসমূহৰ জনসাধাৰণে জাতীয়তাবাদৰ বাবেই স্বাধীনতা লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল।

(ঘ) সাহিত্য-সংস্কৃতিৰ বিকাশঃ জাতীয়তাবাদে জনসাধাৰণক নিজা সাহিত্য-সংস্কৃতি তথা ঐতিহ্যক ভাল পাবলৈ শিকায়। ফলত জাতীয়তাবাদী জনসাধাৰণে নিজ সংস্কৃতি ঐতিহ্যৰ বিকাশ সাধনৰ বাবে প্রচেষ্টা চলায়। এসময়ত ব্রিটিছ নাগৰিকে ভাৰতৰ দৰে উপনিৱেশসমূহত নিজ সভ্যতা-সংস্কৃতি শ্রেষ্ঠ বুলি গণ্য কৰি ভাৰতীয় সংস্কৃতি-সভ্যতাৰ প্রতি তুচ্ছ জ্ঞান কৰাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত জাতীয়তাবাদীসকলৰ প্ৰচেষ্টাত ভাৰতীয় সাহিত্য-সংস্কৃতিৰ নৱজাগৰণৰ সূচনা হৈছিল।

(ঙ) উদাৰতাবাদৰ পোষকতাঃ জাতীয়তাবাদে সাম্রাজ্যবাদৰ বিৰোধিতা কৰি আত্ম-নিৰ্দ্ধাৰণৰ অধিকাৰ স্বীকৃতি দিব বিচাৰে। ফলত একছত্রী শাসনৰ পৰিৱৰ্তে গণতান্ত্রিক শাসন প্রতিষ্ঠা কৰাত জাতীয়তাবাদে সহায় কৰে।

৮। ভাৰতৰ জাতীয়তাবাদৰ বিকাশত বৰঙণি যোগোৱা উপাদানসমূহৰ চমু ব্যাখ্যা দিয়া। 

অথবা

১৯ শতিকাত ভাৰতবৰ্ষত জাতীয়তাবাদৰ বিকাশৰ কাৰণসমূহ আলোচনা কৰা।

উত্তৰঃ ভাৰতত জাতীয়তাবাদৰ বিকাশঃ ঊনৈশ শতিকাত পৃথিৱীৰ সকলো দেশতে জাতীয়তাবাদৰ ভেঁটিত নতুন ৰাজনৈতিক চেতনা সৃষ্টি হয় ফলত সকলো দেশতেই জাতীয় ৰাষ্ট্ৰ গঠন কৰাৰ পৰিকল্পনা চলে। ভাৰতবৰ্ষতো বিভিন্ন কাৰণে জাতীয়তাবাদে গা কৰি উঠে।

১৮৫৭ চনৰ চিপাহী বিদ্রোহক বহুত ভাৰতৰ প্ৰথম স্বাধীনতা সংগ্রাম বা প্রথম জাতীয়তাবাদী আন্দোলন বুলি অভিহিত কৰে। তেতিয়াৰ পৰা ভাৰতবৰ্ষত জাতীয়তাবাদৰ আৰম্ভণি বুলিব পাৰি যদিও জাতীয় চেতনাবোধে পূর্ণাংগ ৰূপত গা কৰি উঠিব পৰা নাছিল। ১৮৮৫ চনত ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছ জন্মৰ কিছু বছৰৰ পিছৰ পৰাহে অর্থাৎ কুৰি শতিকাৰ আৰম্ভণিৰ পৰাহে ভাৰতত জাতীয়তাবাদে স্পষ্ট ৰূপ লাভ কৰিবলৈ সমর্থ হয়।

জাতীয়তাবাদ বিকাশৰ মূল কাৰণসমূহঃ

(ক) দেশীয় শাসকসকলৰ অসন্তুষ্টিঃ ব্ৰিটিছ শাসনে ভাৰতৰ দুৰ্বল শাসকসকলৰ পৰা ৰাজনৈতিক অধিকাৰ কাঢ়ি লোৱাত ভাৰতীয় দেশীয় ৰজাসকলে সময়োচিত ব্যৱস্থা গ্রহণ কৰিব নোৱাৰিলেও সুযোগ সুবিধা পালে ব্রিটিছ শক্তিৰ বিৰুদ্ধে থিয় দিবলৈ ভাৰতীয় জনতাক একগোট কৰিবলৈ চেষ্টাৰ ত্রুটি কৰা নাছিল। ছল-চাতুৰী কৰি এখন এখনকৈ ৰাজ্যসমূহ নিজৰ নিয়ন্ত্রণলৈ নিয়াটো ভাৰতীয় জনসাধাৰণে আৰু শাসকসকলে সহজভাবে ল’ব পৰা নাছিল।

(খ) অর্থনৈতিক শোষণঃ ভাৰতবাসীক কৰা ব্ৰিটিছৰ অর্থনৈতিক শোষণ আৰু ভাৰতবাসীৰ অর্থনৈতিক দুর্দশাই দেশাত্মবোধ আৰু ৰাজনৈতিক চেতনা জগাই তোলাৰ অন্যতম প্রধান কাৰণ। ব্ৰিটিছ শাসনৰ আৰম্ভণিৰ পৰাই ভাৰতৰ ধন-সোণকে আদি কৰি বিভিন্ন মূল্যৱান ধাতু ইংলণ্ডলৈ লৈ যোৱা হৈছিল।

ভাৰতত উদ্যোগ, কল-কাৰখানা প্রতিষ্ঠা কৰাৰ পৰিৱৰ্তে ভাৰতত উৎপাদিত কেঁচামাল নিজ দেশলৈ নি উৎপাদিত সামগ্ৰী পুনৰ ভাৰতীয় বজাৰত উচ্চ দামত বিক্ৰী কৰি বৃহৎ লাভ সংগ্রহ কৰিছিল আৰু হস্তশিল্পবিলাকৰ অৱনতি ঘটিছিল। পৰিকল্পিতভাৱে ভাৰতত গঢ়ি উঠা উদ্যোগবিলাক ধ্বংস কৰি ইংলেণ্ডত উৎপাদিত সামগ্রী বিক্ৰীৰ ব্যৱস্থা কৰা হ’ল।

ব্ৰিটিছসকলে কৃষিৰ উন্নতিৰ ব্যৱস্থা নকৰি জমিদাৰী প্ৰথা উদ্ভাৱন কৰি কৃষকক অধিক ৰাজহৰ বোজা জাপি দি শোষণ তীব্ৰতৰ কৰি তুলিলে।

(গ) পশ্চিমীয়া শিক্ষা ব্যৱস্থাঃ জাতীয়তাবাদৰ নৱজাগৰণত ইংৰাজী ভাষাৰ প্রচলনে বিশেষ অৰিহণা যোগাইছিল। ইংৰাজী শিক্ষাবিদ লর্ড মেকলে প্রথমতে ভাৰতত ইংৰাজী ভাষাৰ পোষকতা কৰিছিল। অষ্টাদশ শতিকাত ভাৰতবৰ্ষত সংস্কৃত, ফার্টি, আৰবী আদি ভাষাৰ যোগেদি টোল, পাঠশালা, মাদ্রাছা আদি অনুষ্ঠানত ধর্ম, দর্শন, ব্যাকৰণ, তর্কশাস্ত্ৰ আদিৰ বিষয়ত পুৰণিকলীয়া শিক্ষা পদ্ধতিত শিক্ষাদান কৰা হৈছিল। ১৯৪৪ চনৰ পৰা ব্ৰিটিছ চৰকাৰে ভাৰতত ইংৰাজী শিক্ষা অধিক জনপ্ৰিয় কৰাৰ ব্যৱস্থা হাতত লয়। চাৰ্লচ উডৰ প্ৰচেষ্টাত ভাৰতত এক সুসংহত নীতি গ্রহণ কৰি ভাৰতত নতুন অধ্যয়নৰ সূচনা হয়।

ইংৰাজসকলে ভাৰতত ইংৰাজী শিক্ষাৰ প্ৰচলনৰ দ্বাৰা ব্ৰিটিছ আদব-কায়দাৰে এক কেৰাণী শ্ৰেণী সৃষ্টি কৰাৰহে উদ্দেশ্য আছিল। ইংৰাজী ভাষা-উমৈহতীয়া ভাষা হোৱাৰ বাবে বহু ভাষা ভাষীৰ ভাৰতীয় লোকসকলে নিজৰ ভাৱ-আদর্শ বিনিময় কৰিবলৈ সুবিধা পালে। ইংলেণ্ডৰ গৌৰৱময় বিপ্লৱ, ফ্ৰান্সৰ বিপ্লৱ, আমেৰিকাৰ স্বাধীনতা যুদ্ধৰ বিষয়ে ভাৰতীয়সকলে জান লাভ কৰিলে। ইংৰাজী ভাষা জ্ঞানৰ যোগেদি ভাৰতীয় শিক্ষিতলোকে পশ্চিমীয়া দেশৰ জীৱন পদ্ধতি, গণতান্ত্রিক পদ্ধতিসমূহৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল। এনেদৰে শিক্ষিত শ্ৰেণীটোৰ মাজত এক বৈপ্লবিক ভাৱধাৰাৰ সূচনা কৰিছিল আৰু স্বাধীনতা, সমতাৰ ভিত্তিত নতুন ভাৰত গঢ়াৰ হাবিয়াস বৃদ্ধি পাইছিল।

(ঘ) ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছ আৰু সন্ত্রাসবাদীৰ ভূমিকাঃ ১৮৮৫ চনত জাতীয় কংগ্রেছ প্রতিষ্ঠাৰ আগলৈকে বিভিন্ন অনুষ্ঠান, সংগঠন আছিল যদিও সেইবিলাকে ভাৰতবাসীৰ মনত সীমিত প্রভাৱহে বিস্তাৰ কৰিছিল। কিন্তু ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ প্রতিষ্ঠাই জাতীয় আন্দোলনৰ বিকাশ ক্ষিপ্ৰতৰ কৰি তোলে। প্রথম পর্যায়ত জাতীয় কংগ্ৰেছে চৰকাৰৰ লগত আপোচ নীতিহে গ্রহণ কৰিছিল। কিন্তু ১৯০৫ চনৰ বংগ বিভাজনৰ পাছৰ পৰা জাতীয় কংগ্ৰেছে নিজৰ স্থিতি সলনি কৰিলে। সুৰেন্দ্ৰনাথ মোদী, মদনমোহন মালব্য, এনি বেচান্ত, মহাত্মা গান্ধী আদি নেতাৰ নেতৃত্বত ভাৰতৰ জাতীয় কগ্রেছে ব্রিটিছ বিৰুদ্ধে প্রতিবাদ আন্দোলন গঢ়ি তুলি ভাৰতীয় জনগণৰ সমৰ্থন আদায় কৰিবলৈ আৰু নেতৃত্ব দিবলৈ সক্ষম হৈছিল। এই সংগঠনেই ক্রমে স্ববাজ, স্বায়ত্ব শাসন আৰু কালক্ৰমত ব্ৰিটিছ শাসনৰ যুঁৱলি আঁতৰাই ভাৰতক স্বাধীনতা দিয়াত অগ্রণী ভূমিকা লৈছিল।

(ঙ) হিন্দু ধৰ্মৰ সংস্কাৰ সাধনঃ ১৮ আৰু ১৯ শতিকাৰ সময়ছোৱাত ভাৰতত বিভিন্ন সামাজিক আৰু ধর্মীয় অনুষ্ঠানে হিন্দুধৰ্মক পুনৰ সংস্কাৰধৰ্মী আন্দোলন কৰি তুলিছিল আৰু ভাৰতীয়সকলৰ ভাৰতীয় পৰম্পৰা আৰু ধৰ্মৰ প্রতি শ্রদ্ধাশীল কৰি গঢ়ি তুলি জাতীয় চেতনাবোধ জগাই তুলিবলৈ সক্ষম হৈছিল। সেইবিলাকৰ ভিতৰত ৰাজা ৰামমোহন ৰায়ে প্রতিষ্ঠা কৰা ব্রাহ্মসমাজ’, স্বামী দয়ানন্দ সৰস্বতীৰ নেতৃত্বত ‘আর্য সমাজ’, ৰামকৃষ্ণ পৰমহংসৰ ‘নেতৃত্বত ৰামকৃষ্ণ মিছন’ এনি বেচান্তৰ ‘থিয়চফিকেল চচাইটি’ প্রখ্যাত। ঊনৈশ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে জাতীয়তাবাদৰ যি ঢৌ আহিছিল সি প্রকৃততে হিন্দু জাতীয়তাবাদ আৰু ধর্মীয় জাগৰণ আছিল।

(চ) ব্ৰিটিছৰ দমনমূলক নীতিঃ ব্রিটিছ চৰকাৰে জনগণক শোষণ আৰু দমন নীতিৰে শাসন কৰিবলৈ বিচাৰিছিল। লর্ড লিটনৰ গভর্ণৰ জেনেৰেলৰ কালছোৱাত ভাৰতীয়সকলক দমন কৰিবলৈ অস্ত্র নিষিদ্ধ আইন, সংবাদ পত্র নিষিদ্ধ আইন আদি প্রয়োগ কৰিছিল। কিন্তু এই আইন ইংৰাজসকলৰ ক্ষেত্ৰত প্রয়োগ কৰা নহৈছিল। সেই সময়ত ভাৰতত প্ৰৱল দুর্ভীক্ষই দেখা দিছিল আৰু হাজাৰ হাজাৰ লোকে প্রাণ হেৰুৱাইছিল। লিটনৰ প্রশাসনে এনে দুর্যোগৰ প্রতি আওকান কৰিছিল। অথচ মহাৰাণী ভিক্টোৰিয়াৰ বাবে দিল্লীত জাক-জমকতাৰে ৰাজদৰবাৰ অনুষ্ঠিত কৰিছিল। জালিয়ানৱালাবাগত নিৰীহ জনসাধাৰণৰ সভাত জেনেৰেল ডায়াৰৰ বৰ্বৰ আক্রমণত শ-শ লোকে প্রাণ বিসর্জন দিছিল। এনেবোৰ কাৰ্যত ভাৰতবাসী ক্ষুব্ধ হৈ পৰিছিল আৰু ব্রিটিছৰ দমনৰ বিৰুদ্ধে একগোট হৈ থিয় দিবলৈ সাহস কৰিছিল।

৯। কোন পৰিস্থিতিত স্বদেশী আন্দোলন হৈছিল আলোচনা কৰা।

উত্তৰঃ ১৯০৫ খ্রীঃত লর্ড কার্জনে বংগদেশক শাসনৰ সুবিধাৰ কাৰণে দ্বিখণ্ডিত কৰিছিল। লর্ড কার্জনে জাতীয় সকলো আশা-আকাংক্ষাক উপেক্ষা কৰি একমাত্র প্রশাসনিক যুক্তি দেখুৱাই এই কাম কৰিছিল। কিন্তু বংগবাসী লোকে ইয়াক সহজে লোৱা নাছিল আৰু এইটো তেওঁলোকৰ জাতীয় ঐক্য মষিমূৰ কৰাৰ কাৰ্য বুলি ধৰিছিল। ইয়াৰ প্রতিবাদকল্পে গোটেই ভাৰতবৰ্ষত স্বদেশী আন্দোলন আৰম্ভ হয়।

বিদেশী বস্তু বর্জন আৰু স্বদেশী বস্তু গ্ৰহণৰ কাৰ্যসূচী গ্ৰহণ কৰি স্বদেশী আন্দোলন গঢ় লৈ উঠিল। প্রথম অৱস্থাত এই আন্দোলন বংগদেশতে গা কৰি উঠিছিল যদিও পাছত সমগ্র ভাৰতবৰ্ষতে ই বিয়পি পৰিছিল।

সুৰেন্দ্ৰনাথ বেনাৰ্জী বিপিনচন্দ্র পালৰ নিচিনা নেতাসকলে বংগদেশৰ বিভিন্ন ঠাইত সভা সমিতি পাতি বিদেশী বস্তু বর্জন কৰি স্বদেশী আন্দোলনক সফল কৰি তুলিবলৈ আহ্বান জনাইছিল। প্ৰচাৰ মাধ্যমসমূহেও এই আন্দোলনৰ সপক্ষে প্ৰচাৰ চলালে। ফলস্বৰূপে ভাৰতবৰ্ষৰ বিভিন্ন প্রান্তলৈ এই আন্দোলন বিয়পি পৰিল। ১৯০৫ আৰু ১৯০৬ চনৰ কংগ্ৰেছৰ অধিবেশনত স্বদেশী বস্তুৰ ব্যৱহাৰৰ বাবে গুৰুত্ব দিয়া হ’ল। মহাৰাষ্ট্ৰত বাল গংগাধৰ তিলক, বংগদেশত বিপিনচন্দ্র পাল, অৰবিন্দ ঘোষ আদি নেতাসকলে আন্দোলনৰ গুৰি ধৰিছিল।

বিদেশীবস্তু বৰ্জন কৰাৰ ফলস্বৰূপে দেশীয় বস্তুৰ উৎপাদন বাঢ়িবলৈ ধৰিলে আৰু ইংলেণ্ডৰ পৰা ভাৰতলৈ বস্তুৰ আমদানি কমিবলৈ ধৰিলে বন্দে মাতৰম ধ্বনিৰে ভাৰতবৰ্ষৰ জনতাক সক্ৰিয় কৰি তুলিলে। চৰকাৰেও এই আন্দোলন দমন কৰিবলৈ দৃঢ় প্রতিজ্ঞাবদ্ধ হৈছিল। আন্দোলনৰ নেতাসকলক আটক কৰা হৈছিল। ছাত্ৰসকলক আন্দোলনক আটক কৰা হৈছিল। ছাত্ৰসকলক আন্দোলনৰ পৰা বিৰত ৰাখিবলৈ শিক্ষানুষ্ঠানৰ মুৰব্বীসকলক বৃটিছ চৰকাৰে সাবধান কৰি দিছিল। আন্দোলন বিফল কৰিবলৈ চৰকাৰে হিন্দু মুছলমানৰ মাজত বিভেদৰ সৃষ্টি কৰিছিল। চৰকাৰে কঠোৰ ব্যৱস্থা গ্রহণ কৰাৰ স্বত্বেও স্বদেশী আন্দোলনে ভাৰতবাসীক প্ৰভাৱিত কৰিছিল।

আন্দোলনৰ লগে লগে বংগ দেশ, পাঞ্জাৱ আদিত সন্ত্রাসবাদী কার্যকলাপ বৃদ্ধি পাইছিল। ইয়াৰ ফলস্বৰূপে কংগ্ৰেছৰ মাজত বিভাজন আহি পৰিছিল। ১৯০৭ চনৰ চুৰটাত বহা কংগ্ৰেছ অধিবেশনত কংগ্ৰেছৰ পৰা চৰমপন্থীসকল ওলাই গৈছিল। এই আন্দোলনৰ ফলত ভাৰতবাসীৰ মনত জাতীয় চেতনাৰ ভাব জাগি উঠিছিল। এই আন্দোলনৰ ফলত ১৯০৬খ্ৰীঃৰ মুছলিম লীগৰ জন্ম হয়।

১০। অসহযোগ আন্দোলনৰ বিষয়ে এখন ৰচনা লিখা।

উত্তৰঃ মহাত্মা গান্ধীয়ে লণ্ডনত বেৰিষ্টাৰী পৰীক্ষাত উত্তীর্ণ হৈ আহি ৰাজকোটত ওকালতি আৰম্ভ কৰাৰ আগৰে পৰাই দক্ষিণ আফ্রিকাত ভাৰতীয় লোকসকলৰ ওপৰত ধৰ্ম, বর্ণ ভিত্তিত বৃটিছসকলে কৰা অত্যাচাৰৰ বৈষম্যমূলক আচৰণৰ প্ৰদৰ্শন কৰিছিল। ব্রিটিছসকলে কৰা অত্যাচাৰ বৈষম্যমূলক আচৰণৰ বিৰুদ্ধে আন্দোলন কৰিবলৈ তেওঁ আফ্রিকালৈ যায়। তেওঁ আফ্রিকাৰ পৰা ঘূৰি আহিয়েই ব্ৰিটিছৰ অত্যাচাৰ বিৰুদ্ধে জনমত গঢ়ি তুলিবলৈ ভাৰতৰ বিভিন্ন ঠাইত ভ্রমণ কৰে। ১৯১৫ চনত তেওঁ কলিকতাত বহা জাতীয় কংগ্রেছত যোগদান কৰে। এই অধিবেশনত অংশগ্রহণ কৰি ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ নেতাসকলৰ লগত আফ্রিকাত থকা ভাৰতীয় লোকসকলৰ দুৰৱস্থাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰে। গান্ধীজীৰ কালত নেতাসকল সন্তুষ্ট হয়। ইয়াৰ পিছৰ পৰাই তেওঁ ভাৰতীয় ৰাজনীতিত সক্রিয়ভাৱে প্রৱেশ কৰে আৰু অংশগ্রহণ কৰে।

গান্ধীজীয়ে ১৯১৫ চনত আহমেদাবাদত ‘সবৰমতী’ সত্যাগ্রহ আশ্রম স্থাপন কৰে। তেওঁৰ আশ্ৰমৰ মূলনীতি আছিল স্বাৱলম্বিতা, বিলাসিতা, বর্জন, সত্যবাদিতা, বাকসংযম, অহিংসা, আত্মত্যাগ পৰোপকাৰ, দেশসেৱা আদি। তেওঁ ভাৰতবৰ্ষক অহিংসা আন্দোলনৰ দ্বাৰা স্বাধীন কৰিবলৈ প্রতিজ্ঞা কৰিছিল। এই আশ্ৰমৰ মাধ্যমেৰে হৰিজনসকলৰ উন্নতি আৰু অস্পৃশ্যতা আৰু জাতিভেদ দূৰ কৰিবলৈ চেষ্টা চলাইছিল। গান্ধীজীয়ে জাতি ধর্ম, বর্ণ নির্বিশেষে সকলোৰে বাবে তেওঁৰ আশ্রম মুকলি ৰাখিছিল। এই আশ্রমেই আছিল গান্ধীজীৰ আন্দোলনৰ মূল কেন্দ্ৰ।

অহসযোগ আন্দোলনৰ মাধ্যমেৰে ১৯১৮ চনত আহমেদাবাদত হোৱ মিলমালিক আৰু বনুৱাৰ মাজত হোৱা বিবাদ সমাধান কৰে। প্ৰথম মহাসমৰৰ পাছত ব্ৰিটিছে ভাৰতীয়সকলক দিয়া স্বায়ত্বশাসনৰ প্রতিশ্রুতি পাহৰি গ’ল। ১৯১৯ চনৰ ১৩ এপ্রিলত জালিয়ানাৱালাবাগৰ হত্যাকাণ্ড সংযোজিত হ’ল। এই ঘটনৰ পাছতে গান্ধীজী অমৃতসবলৈ যায় আৰু বিৰাট ৰাজহুৱা সভাত দেশবাসীক আন্দোলনত যোগ দিবলৈ আহ্বান জনালে।

মহাত্মা গান্ধীৰ নেতৃত্বত ১৯১৯ চনৰ ২০ মাৰ্চত অসহযোগৰ মূল কাৰ্যসূচী গ্ৰহণ কৰা হ’ল। বিদেশী বস্তু বৰ্জন, ইংৰাজী শিক্ষানুষ্ঠান বর্জন, ইংৰাজৰ উপাধি বর্জন, আদালত বৰ্জন, নির্বাচন বর্জন আদি কাৰ্যসূচী গ্রহণ কৰা হ’ল। কংগ্ৰেছৰ নেতাসকলে সভা-সমিতিৰ যোগেদি সমগ্র ভাৰতবৰ্ষত আন্দোলনৰ কাৰ্যসূচী বুজাই দি জনসাধাৰণক ব্ৰিটিছৰ বিৰুদ্ধে সংগ্রাম কৰিবলৈ শক্তি আৰু অনুপ্ৰেৰণা যোগালে। ১৯২১ চনত গান্ধীজী অসমলৈ আহিছিল। ১৯২২ চনৰ ৫ ফ্ৰেব্ৰুৱাৰীত চৌৰিচৌৰাত তীব্র হিংসাত্মক ঘটনা ঘটে। চৌৰিচৌৰাত হিংসাত্মক ঘটনা সংঘটিত হোৱাত গান্ধীয়ে অসহযোগ আন্দোলন উঠাইল’লে।

এই আন্দোলনৰ বিফল হোৱাৰ কাৰণবোৰ হ’ল-

(ক) এই আন্দোলন বিফল হোৱাৰ প্ৰধান কাৰণ আছিল ইয়াৰ বাবে কোনো পূর্ব প্রস্তুতি নাছিল। সমগ্ৰ ভাৰত জুৰি এক সর্বাত্মক আন্দোলন গঢ়ি তুলিবলৈ হ’লে পূর্ব প্রস্তুতিৰ প্রয়োজন আছিল যদিও প্রয়োজনীয় ব্যবস্থা লোৱা নহ’ল।

(খ) যোগাযোগ আৰু পৰিবহণৰ অসুবিধাৰ বাবে এই আন্দোলন সুশৃংখলাবদ্ধভাৱে পৰিচালিত হোৱা নাছিল। আন্দোলনৰ কাৰ্যসূচী প্ৰচাৰ, প্ৰসাৰৰ বাবে নেতৃবৃন্দৰ মাজত আৰু জনসাধাৰণৰ মাজত যোগাযোগ অতি প্রয়োজনীয়। নেতা আৰু জনসাধাৰণৰ মাজত সমন্বয় সাধন নোহোৱাৰ বাবে আন্দোলন বিফল হৈছিল।

(গ) চৌৰিচৌৰা ঘটনাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত মহাত্মা গান্ধীয়ে এই আন্দোলনটো হঠাৎ বন্ধ কৰি দিয়াৰ বাবে আন্দোলনটো ব্যর্থ হৈছিল। চলি থকা এটা আন্দোলন হঠাতে বন্ধ কৰি দিয়াৰ বাবে জনসাধাৰণৰ আৰু কিছুমান নেতা নিৰাশ হৈ পৰিছিল।

১১। ভাৰত ত্যাগ আন্দোলনৰ বিষয়ে লিখা।

উত্তৰঃ দ্বিতীয় মহাযুদ্ধই ইংৰাজসকলক সংকটত পেলাইছিল। ভাৰতবাসীৰ সমৰ্থন লাভৰ আশাৰে ইংৰাজ চৰকাৰ ক্ৰিপছ প্ৰস্তাৱ আগবঢ়াইছিল। এই প্রস্তাৱত যুদ্ধৰ শেষত ভাৰতক ‘শাসনাধীকাৰ অৱস্থা’ দিয়া আৰু ইয়াৰ বাবে এখন সংবিধান সভা গঠনৰ প্রস্তাৱ আছিল কিন্তু প্রদেশসমূহে ইচ্ছা কৰিলে যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ পৰা ওলাই যোৱাৰ অধিকাৰ থকা দফাটোৰ ভাৰতবাসী সন্তুষ্ট নহ’ল। কংগ্ৰেছৰ কাৰ্যকৰী সভাই ১৯৪২ চনৰ জুলাই মাহত ইংৰাজৰ ভাৰত ত্যাগ প্রস্তাৱ গ্ৰহণ কৰিলে আৰু আঠ আগষ্টৰ সাধাৰণ সভাই প্রস্তাৱটো গ্রহণ কৰিলে। এই প্রস্তাৱ অনুসৰিয়েই ভাৰত ত্যাগ আন্দোলন আৰম্ভ হ’ল।

এই প্রস্তাৱটোত উল্লেখ কৰা হৈছিল যে অনতিপলমে ভাৰতবৰ্ষত ব্ৰিটিছ শাসনৰ অন্ত পেলোৱাটো ভাৰত আৰু ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ উভয়ৰ বাবে অপৰিহাৰ্য। ভাৰতে মুক্তিলাভ কৰিলে এখন সাময়িক চৰকাৰ গঠন কৰি ৰাষ্ট্ৰসংঘাতত যোগদান কৰিব। চৰকাৰে সকলোৰে গ্ৰহণযোগ্য হোৱাকৈ এখন সংবিধান প্রণয়ন কৰিবৰ বাবে সংবিধান কমিটি গঠন কৰিব। এই সংবিধানত ভাৰতক যুক্তৰাষ্ট্ৰ কৰাৰ ব্যৱস্থা কৰি অংগ ৰাজ্যবিলাকৰ অৱশিষ্ট ক্ষমতাৰ সৈতে অধিক ক্ষমতা প্রদান কৰা হ’ব। প্রস্তাৱটোত মহাত্মা গান্ধীক ভাৰত ত্যাগ আন্দোলনতক নেতৃত্ব দিয়াৰ বাবে অনুৰোধ জনোৱা হয়। গান্ধীয়ে জনসাধাৰণক উদ্দেশ্য কৰি কৈছিল “আপোনালোক সকলোৱে এই মুহূতৰ পৰা নিজকে স্বাধীন পুৰুষ বা মহিলা বুলি ধৰি লওঁক আৰু তেনেদৰে সকলো কাম কৰক। আমি কৰিম কিম্বা মৰিম।”

পাছদিনা পুৱাৰ ভাগতে ব্ৰিটিছ চৰকাৰে মহাত্মা গান্ধীকে কৰি কংগ্ৰেছৰ অন্যান্য নেতাসকলক আটক কৰিলে। লগে লগে কংগ্রেছকো বে-আইনী বুলি ঘোষণা কৰিলে। জনসাধাৰণৰ পথ প্রদর্শক নাছিল। সেইবাবে তেওঁলোকে নিজস্ব ভাব অনুসৰি আন্দোলনৰ কার্যব্যৱস্থা গ্রহণ কৰিয়ে। চৰকাৰৰ দমনমূলক ব্যৱস্থা বাঢ়ি গ’ল। জনসাধাৰণেও কঠোৰ মনোভাৱ গ্রহণ কৰিলে। প্রথম অৱস্থাত আন্দোলন শান্তিপূর্ণ আছিল বিভিন্ন ঠাইত বিক্ষোভ প্রদর্শন শোভাযাত্রা আৰু সভা অনুষ্ঠিত হৈছিল। বিভিন্ন কল-কাৰখানা বিলাকত শ্রমিকে অসহযোগ কৰিছিল। ঠায়ে ঠায়ে বিক্ষোভকাৰী জনতাৰ ওপৰত পুলিচে লাঠি চালনা আৰু গুলিচালনাও কৰিছিল। চৰকাৰৰ কঠোৰ দমনমূলক ব্যৱস্থাই জনসাধাৰণৰ ক্ষোভ বৃদ্ধি কৰিছিল আৰু বহুতো লোকে হিংসাৰ পথ বাচি লৈছিল। থানা, ডাকঘৰ আৰু ৰেলষ্টেচনত জনসাধাৰণে আক্ৰমণ কৰিলে আৰু জ্বলাই দিলে।

অসমতো গহপুৰৰ কনকলতা মুকন্দ কাকতি পুলিচৰ গুলিত নিহত হ’ল। ভাৰতবৰ্ষৰ বিভিন্ন ঠাইৰ দৰে অসমতো বেল লাইন বগৰোৱা জাপি পশ্চাৎঘাটি অর্থাৎ সংঘটিত হৈছিল।

দেশৰ বিভিন্ন ঠাইত টেলিফোন লাইন কাটি দিয়া হ’ল, ৰেল লাইন উঠাই দিয়া হ’ল। খেতিয়ক বিলাকে মাটিৰ খাজনা দিয়া বন্ধ কৰিলে। জয়প্রকাশ নাৰায়ণ, বাম মনোহৰ লেহিয়া আৰু আচফ আলি আদি নেতাই সন্ত্রাসবাদী কার্যত আগভাগ লৈছিল।

ভাৰত ত্যাগ আন্দোলনক বহুতে বিফল হোৱা বুলি অভিহিত কৰিলেও ইয়াৰ ইতিবাচক দিশ গুৰুত্বপূর্ণ। ১৯৪৭ চনৰ স্বাধীনতা ভেঁটি ৰচনা কৰাত এই আন্দোলনৰ অৱদান স্বীকাৰ কৰিবই লাগিব। ব্ৰিটিছ চৰকাৰে অনুভৱ কৰিছিল যে নিজৰ জীৱনক তুচ্ছ জ্ঞান কৰি স্বতঃস্ফূর্তভাৱে আন্দোলনত যোগদান কৰা জনসাধাৰণক বশ কৰি অহা সম্ভৱ নহয়। সেইবাবেই যদি শান্তিপূর্ণভাৱে ক্ষমতা হস্তান্তৰ কৰিবলৈ সোনকালে ব্যৱস্থা নকৰে তেন্তে ব্রিটিছক বহিষ্কাৰ কৰিবৰ কাৰণে ভাৰতীয়সকলে এক তীব্র আন্দোলন গঢ়ি তুলিব পাৰে।

১২। ১৯৪৭ চনৰ ভাৰতৰ স্বাধীনতা আইনৰ দফাবিলাক আলোচনা কৰা।

উত্তৰঃ ১৯৪৭ চনৰ ভাৰত স্বাধীনতা আইনৰ দফাবিলাক আছিল তলত দিয়া ধৰণৰ-

(ক) ১৯৪৭ চনৰ ১৫ আগষ্ট তাৰিখে ভাৰত আৰু পাকিস্তান দুখন স্বাধীন ৰাষ্ট্ৰ গঠন কৰিব পাৰিব।

(খ) দুয়োখন ৰাষ্ট্ৰৰ বাবে একোজনকৈ গৱৰ্ণৰ থাকিব আৰু তেওঁলোকে মন্ত্ৰী পৰিষদৰ পৰামৰ্শ মতে কাম কৰাৰ ব্যৱস্থা থাকিব।

(গ) ব্ৰিটিছ চৰকাৰৰ সকলো ক্ষমতা সংবিধান প্রণয়ন পৰিষদলৈ হস্তান্তৰ কৰা হ’ব। সংবিধান প্রস্তুত হৈ নুঠালৈকে দুয়োখন ৰাষ্ট্ৰৰ সংবিধান পৰিষদক আইন সভাৰ দৰে কাম কৰিবলৈ ক্ষমতা প্রদান কৰা হ’ব।

(ঘ) সংবিধান প্রণয়ন কৰালৈকে ১৯৩৫ চনৰ ভাৰত চৰকাৰৰ আইনৰ ব্যৱস্থাৱলীৰ ভিত্তিতেই প্রদেশ বিলাকৰ কাম-কাজ চলাই নিয়াৰ ব্যৱস্থা থাকিব। প্রয়োজন সাপেক্ষে পূৰ্বৰ আইনখনৰ সংশোধন সাধন কৰিব পাৰিব।

(ঙ) দেশীয় ৰাজ্যৰ ওপৰত আধিপত্য নোৱাৰা হ’ব। ইংলেণ্ডৰ ৰজাৰ ভেটো ক্ষমতাও নাথাকিব।

(চ) উত্তৰ-পশ্চিম সীমান্ত প্রদেশৰ উপজাতিবিলাকৰ লগত পূর্বতে যি আলোচনা হৈছিল তাক নতুন দেশ দুখনে অব্যাহত ৰাখিব পাৰিব।

(ছ) ইংলেণ্ডৰ ৰজাৰ ভাৰত সম্রাট উপাধি প্রত্যাহাৰ কৰা হ’ল। ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰ সচিবৰ কার্যালয় উঠাই দি তাৰ ঠাইত কমনৱেলথ সচিবৰ হাতত দায়িত্ব থাকিব।

(জ) ভাৰতত চাকৰি কৰি থকা সকলো কৰ্মচাৰী নিজ নিজ চাকৰিত বাহাল থাকিব আৰু পূৰ্বৰ সুবিধা ভোগ কৰি থাকিব পাৰিব।

১৩। ভাৰতৰ স্বাধীনতা সংগ্ৰামত মহাত্মা গান্ধীৰ ভূমিকা সম্পর্কে লিখা।

উত্তৰঃ ১৯১৯ চনৰ পিছৰে পৰা ভাৰতৰ স্বাধীনতা আন্দোলনে মহাত্মা গান্ধীৰ নেতৃত্বত সমগ্ৰ ভাৰততে প্রভাৱ বিস্তাৰ কৰিছিল। ফলত স্বাধীনতা আন্দোলনে জাতীয় চৰিত্ৰ লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল। ১৯১৯ চনৰ মার্চ মাহত ব্ৰিটিছ চৰকাৰে ৰাওলাট আইন গ্রহণ কৰি আন্দোলন দমনৰ ব্যৱস্থা ল’লে। তাৰ প্ৰতিবাদতে জাতীয় কংগ্রেছে এনে আইন বাতিল কৰিবলৈ আহ্বান জনালে। কিন্তু ব্রিটিছ চৰকাৰৰ অমনোযোগী মনোভাৱে জাতীয় কংগ্রেছ দলত অসহযোগ আন্দোলনৰ কাৰ্যসূচী গ্ৰহণ কৰিবলৈ বাধ্য কৰালে। মহাত্মা গান্ধীৰ নেতৃত্বত ১৯১৯ চনৰ ২০ মার্চত অসহযোগৰ মূল কাৰ্যসূচী গ্রহণ কৰা হ’ল। বিদেশী বস্তু বর্জন, ইংৰাজী শিক্ষানুষ্ঠান বর্জন ইংৰাজৰ উপাধি বর্জন, আদালত বর্জন নির্বাচন বর্জন আদি কাৰ্যসূচী গ্রহণ কৰা হ’ল। কংগ্রেছৰ নেতাসকলে সভা-সমিতিৰ যোগেদি সমগ্ৰ ভাৰতত আন্দোলনৰ কাৰ্যসূচী বুজাই দি জনসাধাৰণক ব্রিটিছৰ বিৰুদ্ধে সংগ্রাম কৰিবলৈ শক্তি আৰু অনুপ্ৰেৰণা যোগালে। ১৯২১ চনত গান্ধীজী অসমলৈ আহিছিল। ১৯২২ চনৰ ৫ ফ্রেব্ৰুৱাৰীত চৌৰিচৌৰাত তীব্র হিংসাত্মক ঘটনা ঘটে। যেতিয়া আন্দোলনৰ সমদল পথত আগবাঢ়ি গৈছিল তেতিয়া কিছুমান লোকে ২১ জন পুলিচ আৰু এজন সহকাৰী পুলিচ বিষয়াক আৰক্ষী চকিলৈ সোমাই দি জুই জ্বলাই দিয়া হৈছিল। এই ঘটনাটোকে চৌৰিচৌৰা ঘটনা বুলি কোৱা হয়। এই শোকাবহ ঘটনাৰ ফলস্বৰূপে গান্ধীজীয়ে ১৯২২ চনৰ ১২ ফ্ৰেব্ৰুৱাৰীত অসহযোগ আন্দোলন স্থগিত ৰাখিলে। গান্ধীজী ইয়াৰ পিছত পুনৰ গঠনমূলক কামত ব্যস্ত হৈ পৰিল। চৰকাৰে গান্ধীজীক গ্ৰেপ্তাৰ কৰিলে আৰু শেষত ১৯২৪ চনৰ ফ্ৰেব্ৰুৱাৰী মাহত মুক্তি দিলে, সমগ্ৰ ভাৰতবৰ্ষতে এই আন্দোলনে পূর্ব জগৰণ আনিলে। ইংৰাজ চৰকাৰৰ দৃষ্টিভংগী ত্যাগ কৰিলে। ওকালতি কৰা নেতাসকলে ওকালতি বাদ দিলে সুভাস চন্দ্র বসুরে I.C.S ত্যাগ কৰিলে। চৌৰিচোৰাত হিংসাত্মক ঘটনা সংঘটিত হোৱাত গান্ধীয়ে অসহযোগ আন্দোলন উঠাই ল’লে।

খিলাফট আন্দোলনৰ প্রতি সমর্থন দি জাতীয় কংগ্ৰেছে মুছলিম জনসাধাৰণৰ স্বাধীনতা আন্দোলনলৈ আকৃষ্ট কৰিছিল। চাইমন কমিছনৰ ভাৰতৰ বাবে এখন সংবিধান প্রস্তুত কৰা কার্যত কংগ্ৰেছ দলে বিৰোধিতা কৰিলে। ইয়াত এজনো ভাৰতীয় প্রতিনিধি নাছিল। আনহাতেদি নেহৰুৰ প্ৰতিবেদনৰ ওপৰত ব্ৰিটিছ চৰকাৰে একে ব্যবস্থা নহ’লে। সেইবাবে লাহোৰত ১৯২১ চনত বহা কংগ্ৰেছ দলৰ অধিৱেশনত পূর্ণ স্বৰাজৰ দাবী আৰু আইন অমান্য আন্দোলনৰ কার্যসূচী গ্রহণ কৰা হয়।

১৯৩০ চনত গান্ধীয়ে আইন অমান্য আন্দোলন আৰম্ভ কৰে দাণ্ডি যাত্ৰাৰে, গান্ধীয়ে লোন আইন ভংগ কৰিলে। সকলো লোকক অন্যায় আইন অমান্য কৰিবলৈ আৰু অন্যায় কৰ নিদিবলৈ অনুৰোধ জনোৱা হ’ল। লগে লগে অসহযোগৰ কাৰ্যসূচী অব্যাহত ৰখা হ’ল। গুজৰাট, বিহাৰ আৰু সংযুক্ত প্ৰদেশত কৰ দিয়াটো জনসাধাৰণে বন্ধ কৰিলে। ভাৰতৰ প্ৰতি অঞ্চলত আইন অমান্য আন্দোলন বিয়পি পৰিল। ব্রিটিছ চৰকাৰে কংগ্রেছ দলক বে-আইনী ঘোষণা কৰিলে আৰু হাজাৰ হাজাৰ লোকক বন্দী কৰিলে।

গান্ধী-আৰউইন চুক্তি অনুসৰি এই আন্দোলন প্রত্যাহাৰ কৰা হ’ল আৰু ঘুৰণীয়া মেজ-মেল সফল নোহোৱাত পুনৰ আইন অমান্য আন্দোলন আৰম্ভ হ’ল। এই আন্দোলত কংগ্রেছ দলে ভাৰতৰ পুৰুষ-নাৰী সকলোকে স্বাধীনতা সংগ্রামত যোগদান কৰিবলৈ অনুপ্রাণিত কৰিলে।   

ভাৰতবৰ্ষক সাম্প্রদায়িক ভিত্তিক ভাগ কৰাৰ বাবে ব্ৰিটিছ প্রধানমন্ত্রী ৰামছে মেকডোনাল্ডে ১৯৩২ চনত সাম্প্রদায়িক বাটোৱাৰাৰ কথা ঘোষণা কৰিছিল। কংগ্ৰেছ দলে ইয়াৰ বিৰোধিতা কৰি ভাৰতবৰ্ষক ভাগ ভাগ কৰাটো বিচৰা নাছিল। গান্ধীয়ে আমৰণ অনশন আৰম্ভ কৰিলে। পুণা চুক্তি অনুসৰি হিন্দুৰ মাজত বিভাজন ৰোধ কৰা হ’ল। আইন অমান্য আন্দোলনব প্রতিক্রিয়া স্বৰূপে বৃটিছ চৰকাৰে ভাৰত শাসন আইন ১৯৩৫ চনত গ্রহণ কৰিলে।

দ্বিতীয় মহাযুদ্ধত ভাৰতবাসীৰ সমৰ্থন পাবৰ বাবে ব্রিটিছ চৰকাৰে ষ্টার্ফোড-ক্রিপছ মিছন ভাৰতলৈ পঠালে। এই মিছনে এক ঘোষণাপত্ৰৰ যোগেদি ভাৰতক ডমিনিয়ন ষ্টেটাচ দিয়াৰ প্রতিশ্রুতি দিছিল। কোনো ৰাজ্যই ইচ্ছা কৰিলে ভাৰত যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ পৰা ওলাই যোৱাৰ অধিকাৰ থকা প্ৰস্তাৱটো ভাৰতৰ জাতীয় কংগ্রেছে নাকচ কৰিলে। ১৯৪২ চনৰ আগষ্ট মাহত বোম্বেত বহা কংগ্ৰেছ অধিবেশনত ভাৰত ত্যাগ আন্দোলনৰ কাৰ্যসূচী গ্ৰহণ কৰা হয়। ব্রিটিছ চৰকাৰে সৰহসংখ্যক কংগ্ৰেছী নেতাক বন্দী কৰিলে। প্রথমে এই আন্দোলন বিক্ষোভ প্রদর্শনতে আৱদ্ধ আছিল। পিছলৈ এই আন্দোলনে হিংসাত্মক ৰূপ ধাৰণ কৰিলে। ডাকঘৰ, থানা আৰু ৰেল ষ্টেচনত আক্রমণ চলিল আৰু অন্যান্য পশ্চাদঘাটি দলীয় কর্মী লিপ্ত হ’ল। ব্রিটিছ চৰকাৰে দমন নীতি গ্রহণ কৰিলে।

ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্রেছে ৬২ বছৰ ধৰি ব্ৰিটিছৰ অধীনত ভাৰতবাসীৰ মাজত জাতীয় চেতনাৰ বীজ সিঁচিছিল। জাতীয় চেতনাৰ জনসাধাৰণক উদ্বুদ্ধ কৰি জাতীয় কংগ্ৰেছে ইংৰাজৰ সাম্রাজ্যবাদী শাসনৰ বিৰুদ্ধে সংগ্রাম কৰিছিল আৰু শেষত জয়ী হৈছিল। ইয়াৰে ২৫ বছৰ কাল মহত্মা গান্ধীৰ পথ প্ৰদৰ্শনত ভাৰতৰ জনসাধাৰণে স্বাধীনতাৰ হকে ত্যাগ আৰু সংগ্রাম কৰিছিল। ১৯৪৭ চনৰ ১৫ আগষ্টত ভাৰতে ‘ভাৰত’ আৰু ‘পাকিস্তান’ নামৰ দুখন পৃথক ৰাষ্ট্ৰৰ নামকৰণণেৰে স্বাধীনতা লাভ কৰিলে, অকল সিমানেই নহয় স্বাধীন ভাৰতৰ মাটিত এবছৰ পুৰ নহওতেই এক ভাৰতীয় আততায়ীৰ গুলীত এইজনা মহামানৱে প্রাণ দিবলগীয়া হ’ল।

১৪। মহাত্মা গান্ধীৰ নেতৃত্বকালীন স্বাধীনতা আন্দোলনত মহিলাসকলৰ ভূমিকাৰ বিষয়ে চমুকৈ বর্ণনা কৰা।

উত্তৰঃ ভাৰতৰ স্বাধীনতা আন্দোলনত মহিলাসকলৰ অংশগ্রহণ স্বাধীনতা আন্দোলনৰ ইতিহাসত চিৰস্মৰণীয় হৈ ৰৈছে। প্রথম অৱস্থাত স্বাধীনতা সংগ্ৰামৰ ইতিহাসত ৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ত সবল মহিলা নেত্রী হিচাপে সর্বজনবিদিত আইৰিচ মহিলা এনী বেচান্তকেই জনা যায় যদিও পিছলৈ মহিলাসকল স্বাধীনতা আন্দোলনৰ অন্যতম অংশীদাৰ হৈ পৰিছিল। ১৯ শতিকাৰ প্রথমার্ধত ৰাজা ৰামমোহন ৰায়ক প্রমুখ্য কৰি সমাজ সংস্কাৰকসকলৰ নেতৃত্বত বিপ্লৱ গঢ়ি উঠিছিল, তাৰ প্ৰভাৱত ভাৰতীয় নাৰীসকলৰ মাজত এক অভূতপূর্ব সচেতনতা আৰু পৰিৱর্তন আহিছিল। ইয়াৰ পিছত স্বাধীনতা আন্দোলনৰ টৌৱে স্বতঃস্ফূতভাৱে মহিলাসকলকো স্পর্শ কৰিছিল। মহাত্মা গান্ধীৰ নেতৃত্বত ভাৰতীয় স্বাধীনতা আন্দোলনটোৱে এক স্বকীয় ৰূপ লাভ কৰিছিল। ১৯২০ চনৰ চেপ্তেম্বৰ মাহত লালা লাজপত ৰায়ৰ সভাপতিত্বত কলকতাত অনুষ্ঠিত কংগ্ৰেছৰ অধিৱেশনত মহাত্মা গান্ধীয়ে অসহযোগ আন্দোলনৰ প্ৰস্তাৱ দাঙি ধৰি ভাৰতৰ স্বাধীনতা আন্দোলনক এক নতুন গতি প্রদান কৰিছিল। মহিলাসকলক পাক ঘৰৰ চাৰিবেৰৰ মাজৰ পৰা উলিয়াই আনি সক্রিয় আন্দোলনকাৰী হিচাপে গঢ়ি তোলা সংক্রান্তত মহাত্মা গান্ধীয়ে মৃদুলা চাৰাভাইক এইদৰে কৈছিল- “I have brought the Indian women out of the kitchen, it is up to you (the women activists) to see that they do not go back.”

ইতিমধ্যেই এনী বেচান্তে ১৯১৭ চনত কংগ্ৰেছৰ দৰে এটা জাতীয় অনুষ্ঠানৰ সভানেত্রী হিচাপে নির্বাচিত হৈ মহিলাক উচ্চ পর্যায়ত প্রতিনিধিত্ব কৰি উৎসাহিত কৰিছিল। এনী বেচান্তৰ পিছত সৰোজিনী নাইডু, নেলী সেনগুপ্তা, অমৃত কৌৰ, কস্তুৰী বাঈ, বেগম চাহানাৱাজ, সৰলা দেবী, পার্বতী দেৱী, হানচা মেহতা আদি বীৰাঙ্গনা মহিলা কংগ্রেছৰ মাজলৈ আহিছিল আৰু গুৰুত্বপূর্ণ নেতৃত্ব গৈছিল। তেওঁলোকৰ নিঃস্বার্থ দেশপ্রেম, প্রৱল ইচ্ছা শক্তি, অদম্য সাহস আৰু শক্তিৰ গুণত তেওঁলোক জাতীয় নেত্ৰীৰ স্তৰলৈ উন্নীত হৈছিল আৰু সৰ্বসাধাৰণ মহিলাৰ বাবে প্ৰেৰণাৰ উৎস হৈ পৰিছিল। স্বাধীনতা আন্দোলনত সক্রিয়ভাৱে জড়িত মহিলাৰ সংখ্যা অধিক নাছিল যদিও তেওঁলোকে দেশাত্মবোধ আৰু ৰাজনৈতিক চেতনাবোধৰ প্ৰমাণ দাঙি ধৰিছিল তেওঁলোকৰ কাৰ্যৰ দ্বাৰা। ব্ৰিটিছ আইনৰ বিৰোধিতা কৰা, ব্ৰিটিছ চৰকাৰক অসহযোগ কৰা, জাতীয়তাবোধৰ ভাবধাৰা দেশৰ বিভিন্ন প্রান্তলৈ প্ৰসাৰিত কৰা, সৰ্বসাধাৰণ মহিলাক একত্রিত কৰি জাতীয় সংগ্ৰামত জড়িত কৰা, সৰ্বসাধাৰণ মানুহক স্বনিৰ্ভৰশীলতাৰ শিকনি দিয়া আদি কৰ্মৰ মাজেৰে মহিলাসকলেও ভাৰতৰ স্বাধীনতাৰ ৰণত পুৰুষৰ সমানেই সর্বতো প্ৰকাৰে অৰিহণা যোগাইছিল।

১৯৩০ চনৰ গান্ধীজীৰ দাণ্ডী যাত্ৰাৰ কাৰ্যসূচীত মহিলাসকল হৈ পৰিছিল যাত্ৰাৰ অন্যতম সহযোগী। বিশেষকৈ সকলো শ্ৰেণীৰ মহিলাৰ সঁহাৰি আছিল অভূতপূর্ব। কোনো ধৰণৰ পূৰ্বপ্ৰস্তুতি অবিহনেই বহুতো মহিলা আগবাঢ়ি আহিছিল দাণ্ডী যাত্ৰাত মহাত্মাৰ সহযোগী হ’বলৈ। এনেদৰেই গান্ধীয়ে সূচনা কৰিছিল এক নতুন ইতিহাসৰ। এই সময়তেই গান্ধীয়ে সরোজিনী নাইডুৰ ব্যক্তিত্বৰ দৃঢ়তাৰ উমান পাই তেওঁক তেওঁৰ উত্তৰাধীকাৰী হিচাপে স্বীকৃতি দিছিল। সৰোজিনী নাইডু আছিল ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ সভাপতিৰ আসন শুৱনি কৰা প্ৰথমগৰাকী ভাৰতীয় মহিলা। ভাৰতৰ স্বাধীনতা সংগ্ৰামত এই গৰাকী বীৰাঙ্গনাৰ অৱদান ভাৰতীয় ইতিহাসত সোণালী আখৰেৰে জিলিকি আছে।

মহাত্মা গান্ধীৰ নেতৃত্বত চলা স্বাধীনতা আন্দোলনৰ প্ৰতিটো পৰ্যায়ৰ প্রতিটো কার্যসূচীতেই মহিলাসকলৰ অংশ গ্রহণ সর্বাত্মক আছিল। ১৯৪০ চনৰ অক্টোবৰ মাহত আৰম্ভ কৰা ব্যক্তিগত সত্যাগ্রহ আন্দোলনতো সুচেতা কৃপালনীয়ে যোগদান কৰি মহিলাৰ প্ৰতিনিধিত্ব নিশ্চিত কৰিছিল। ১৯৪২ চনৰ ভাৰত ত্যাগ আন্দোলনৰ কাৰ্যসূচীত অৰুণা আশ্রফ আলি, ঊষা মেহতা আৰু তেওঁৰ সহযোগীসকল আৰু অন্যান্য জাতীয় তথা আঞ্চলিক নেত্রীসকলে সক্রিয়ভাৱে অংশ গ্রহণ কৰিছিল। জাতীয় নেতাসকলৰ লগত সহযোগ কৰি আন্দোলনৰ বা বাতৰি গাঁৱে-গাঁৱে প্ৰচাৰ কৰি সকলো শ্ৰেণীৰ মানুহকেই আন্দোলনত যোগদান কৰিবলৈ আহ্বান জনাইছিল। মহিলাসকলৰ সক্রিয় অংশ গ্রহণে আন্দোলনতো শক্তিশালী হোৱাত যথেষ্ট সহায় কৰিছিল। ভাৰত ত্যাগ আন্দোলনৰ সময়ত দেশৰ প্ৰায়বোৰ জাতীয় নেতাই গ্রেপ্তাৰবৰণ কৰিছিল আৰু সেয়েহে আন্দোলনৰ গুৰু দায়িত্ব মূলতে মহিলাসকলৰ ওপৰত পৰিছিল। ইয়াৰ অংশ হিচাপে ১৯৪২ চনৰ ৯ আগষ্টত মুম্বাইৰ গোৱালিয়ৰ টেংকত আয়োজন কৰা জনসভাত যেতিয়া জাতীয় নেতাসকলক গ্ৰেপ্তাৰ কৰা হৈছিল, তেতিয়া অৰুণা আশ্রফ আলিয়ে জাতীয় পতাকা উত্তোলন কৰি কাৰ্যসূচী আগবঢ়াই নিছিল। সেইদৰে পুৰুষসকলৰ দৰেই মহিলাসকলো কাৰাবন্দীত্বৰ পৰা ৰেহাই পোৱা নাছিল। মুঠতে আন্দোলনৰ কোনো এটা পর্যায়তেই মহিলাসকল পিছপৰি থকা নাছিল। ১৯২৬ চনত নেত্রী স্থানীয় মহিলাসকলৰ চেষ্টাত সৰ্বভাৰতীয় মহিলা সন্মিলন অনুষ্ঠিত হৈছিল যাৰ জৰিয়তে মহিলাসকল এক সুকীয়া শক্তি হিচাপে প্রতিপন্ন হৈছিল। কেইগৰাকীমান মহীয়সী মহিলাই জাতীয় পর্যায়ত নিজ ব্যক্তিত্বৰে উজ্জ্বলি উঠিছিল। পুৰুষৰ তুলনাত নাৰীসকলৰ অৱদান কোনো গুণেই কম নাছিল। মহাত্মা গান্ধীৰ আহ্বানত ধনী-দুখীয়া, শিক্ষিতা-অশিক্ষিতা সকলো শ্ৰেণীৰ নাৰীয়েই হিল-দ’ল ভাঙি আন্দোলনৰ সমূহ কাৰ্যসূচীত অংশ ল’বলৈ বাটলৈ ওলাই আহিছিল।