আন্তর্জাতিক মুদ্রা নিধি – পটভূমি, উদ্দেশ্য, কাৰ্য, সফলতা আৰু বিফলতাসমূহ – International Monetary Fund (IMF) – Background, Objectives, Functions, Successes, and Failures
পটভূমি (Background)
স্বাধীনতাৰ পিছৰ পৰা আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানসমূহে বিশ্ব অৰ্থনীতি আৰু বিকাশশীল দেশসমূহৰ বৃদ্ধিত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰি আহিছে। এই পৰ্যায়েৰে IMF, বিশ্ব বেংক, WTO, BRICS Bank (NDB) আৰু অন্যান্য বিত্তীয় সংস্থাসমূহৰ বিকাশ ঘটিছে।
ব্ৰেটন উড্ছ প্ৰণালী ১৯৪৪ চনত যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ নিউ হেম্পশ্বায়াৰ-ৰ ব্ৰেটন উড্ছত আয়োজিত এখন আন্তৰ্জাতিক সন্মিলনত স্থাপন কৰা এক বৈশ্বিক মুদ্ৰা প্ৰণালী আছিল। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পাছত আন্তৰ্জাতিক বাণিজ্য আৰু আৰ্থিক স্থিৰতা নিশ্চিত কৰিবলৈ এই প্ৰণালী সৃষ্টি কৰা হৈছিল। যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ নেতৃত্বত ৪৪ খন ৰাষ্ট্ৰৰ সহযোগত ১৯৪৪ চনত ব্রেটন উড্ সম্মিলন অনুষ্ঠিত হৈছিল। এই সম্মিলনত মূলতঃ এক সুস্থিৰ আৰু সহযোগিতামূলক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বিত্তীয় ব্যৱস্থা (International Financial Institution) গঢ়ি তোলাত বিশেষ গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হৈছিল। তাৰ প্রেক্ষাপটতে বিশ্বত অর্থনৈতিক সৱলীকৰণৰ স্বাৰ্থত বিশ্ব বেংক (World Bank), আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মুদ্রা নিধি (International Monetary Fund/IMF) বিশ্ব বাণিজ্য সস্থা (World Trade Organization/WTO) আদি গঠনৰ সিদ্ধান্ত লোৱা হৈছিল।
1947-1990 স্বাধীনতা পৰৱৰ্তী আৰু শীতল যুদ্ধৰ সময় (Post-Independence and Cold War Period 1947-1990)
এই সময়ছোৱাত, বিশ্ব বেংক আৰু IMF-এ নতুনকৈ স্বাধীন হোৱা দেশসমূহৰ আৰ্থিক পুনৰুজ্জীৱনৰ বাবে বিত্তীয় সহায় আগবঢ়ায়। 1947 চনত GATT (General Agreement on Tariffs and Trade) স্থাপিত হয়, যিয়ে 1995 চনত WTO (World Trade Organization) ৰূপে পৰিগণিত হয়। 1970ৰ দশকৰ তেল সংকট আৰু 1980ৰ দশকৰ ঋণ সংকটৰ সময়ত IMF আৰু বিশ্ব বেংকে উন্নয়নশীল দেশসমূহক Structural Adjustment Programs (SAPs)ৰ অধীনত ঋণ প্ৰদান কৰে।
উদাৰীকৰণ আৰু গোলকীকৰণৰ সময় 1991-2010 (Liberalization and Globalization 1991-2010)
1991 চনত ভাৰত IMF আৰু বিশ্ব বেংকৰ সহায় লৈ উদমীকৰণ, বেসৰকাৰীকৰণ আৰু গোলকীকৰণৰ নীতি গ্ৰহণ কৰে। 1997 চনৰ এছিয়ান বিত্তীয় সংকটৰ সময়ত IMF আৰু ADB (Asian Development Bank) এছিয়ান দেশসমূহক আৰ্থিক সহায় আগবঢ়ায়। 2008 চনৰ বিশ্বব্যাপী বিত্তীয় সংকটৰ পিছত, IMF আৰু বিশ্ব বেংকে বিভিন্ন দেশৰ অৰ্থনীতি পুনৰুদ্ধাৰৰ বাবে সহায় আগবঢ়ায়।
2010-বৰ্তমান প্ৰযুক্তি অৰ্থনীতি আৰু নতুন বিত্তীয় কাঠামো
এই সময়ছোৱাত, IMF, বিশ্ব বেংক, আৰু WTOৰ লগতে নতুন বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানসমূহ বিকশিত হয়। 2015 চনত BRICS দেশসমূহে New Development Bank (NDB) স্থাপন কৰে, আৰু এছিয়ান Infrastructure Investment Bank (AIIB) গঠন হয়। ডিজিটেল অৰ্থনীতি, ক্ৰিপ্ট’কাৰেন্সী, আৰু ফিনটেক (Fintech) শিল্পৰ বিকাশৰ লগে লগে বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানসমূহ নতুন নিয়মাৱলী আৰু নীতি গ্ৰহণ কৰি আহিছে।
1947ৰ পৰা বৰ্তমানলৈ বিশ্বব্যাপী বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানসমূহে বৈশ্বিক অৰ্থনীতি স্থিতিশীল কৰিবলৈ, উন্নয়নশীল দেশসমূহক ঋণ আৰু সহায় প্ৰদান কৰিবলৈ, আৰু গোলকীকৰণ লগত খাপ খুৱাই নতুন বিত্তীয় কাঠামো গঠনৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছে।
আন্তর্জাতিক মুদ্রা নিধি (IMF)
গঠন (Structure): বিশ্বত অর্থনৈতিক সুস্থিৰতা গঢ়ি তোলাৰ স্বাৰ্থত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মুদ্রা নিধিৰ গঠন হৈছিল। বিশেষতঃ ১৯০০ চনত দেখা দিয়া অর্থনৈতিক সংকট (Economic crisis) আৰু দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ ফলত হোৱা অর্থনৈতিক বিপৰ্যয়ৰ পৰা ৰাষ্ট্ৰসমূহক উদ্ধাৰৰ অৰ্থে এই অনুষ্ঠানৰ গঠন অপৰিহাৰ্য আছিল। এই অনুষ্ঠানটো প্রাথমিকতে ৪৪ খন সদস্য ৰাষ্ট্ৰৰ উপস্থিতিত আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ ব্রিটন উডছ চহৰত ১৯৪৪ চনত এক আলোচনা মর্মে গঠন প্রক্রিয়া আৰম্ভ হৈছিল আৰু ১৯৪৫ চনৰ ২৭ ডিচেম্বৰত এই সংগঠনটোৱে আনুষ্ঠানিক মর্যাদা লাভ কৰে। বৰ্তমান ইয়াৰ সদস্য সংখ্যা ১৯০ খন ৰাষ্ট্ৰ।
উদ্দেশ্য (Objectives)
আন্তর্জাতিক মুদ্রা নিদি গঠনৰ প্ৰধান উদ্দেশ্যসমূহ হৈছে-
১। এই নিধিৰ প্রধান উদ্দেশ্য হৈছে বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত অর্থনৈতিক সহযোগিতা বৃদ্ধি কৰা।
২। এই নিধিৰ আন এটা উদ্দেশ্য হৈছে বিশ্বত অর্থনৈতিক অৱস্থাক সুস্থিৰতা প্রদান। ইয়াৰ দ্বাৰা বিশ্বৰ প্ৰত্যেক ৰাষ্ট্ৰব্যৱস্থাই বাণিজ্যিক প্ৰসাৰতা গঢ়ি তুলিবলৈ সক্ষম হ’ব পাৰে আৰু এক সমানুপাতিক অর্থনৈতিক বিকাশ সম্ভৱপৰ হয়।
৩। এই নিধিয়ে বিদেশী মুদ্রা বিনিয়োগৰ ক্ষেত্ৰত ৰাষ্ট্ৰসমূহে সম্মুখীন হোৱা বাধাসমূহ নোহোৱা কৰিবলৈ প্ৰয়াস কৰে। ইয়াৰ ফলত আন্তর্জাতিক বাণিজ্য ব্যৱস্থা অধিক বিকশিত আৰু গতিশীল হ’ব বুলি গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হয়।
৪। এই নিধিয়ে বিনিয়োগৰ ক্ষেত্ৰত যাতে প্রতিযোগিতাৰ সলনি বিনিয়োগ ব্যৱস্থাত স্থিৰতা হয়, সেই কথাত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে।
৫। এই নিধিয়ে পুঁজিৰ ধন ব্যৱহাৰৰ সুবিধা যাতে সকলো সদস্য ৰাষ্ট্ৰই লাভ কৰিব পাৰে আৰু এই ক্ষেত্ৰত কোনোধৰণৰ বৈষম্য সৃষ্টি নহয়, সেই বিষয়ত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে।
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মুদ্ৰা নিধি (IMF) ৰ প্ৰধান কাৰ্যসমূহ (Major Functions of IMF)
১। বিনিময় স্থিৰতা: যেতিয়া এখন দেশৰ মুদ্ৰাৰ মূল্য অন্য মুদ্ৰাৰ তুলনাত অধিক পৰিৱর্তনশীল নহয়। ই বৈদেশিক বাণিজ্য, বিনিয়োগ, আৰু অৰ্থনৈতিক স্থিৰতা অটুট ৰাখিবলৈ সহায় কৰে।
২। বিত্তীয় অনুদান প্ৰদান: বিত্তীয় অনুদান প্ৰদান হৈছে চৰকাৰ বা কোনো সংস্থা দ্বাৰা ব্যক্তি, প্রতিষ্ঠান, বা অন্য কোনো সংস্থালৈ মুঠ অর্থ বা আৰ্থিক সহায় প্ৰদান, যি সাধাৰণতে উভতি দিবলগীয়া নহয়। এই অনুদান সাধাৰণতে শিক্ষা, স্বাস্থ্য, গৱেষণা, বা উন্নয়নমূলক কামৰ বাবে প্ৰদান কৰা হয়।
৩। কাৰিকৰী দিশত সহায় প্ৰদান: যেতিয়া কোনো ব্যক্তি, সংগঠন, বা দেশক প্ৰযুক্তি, দক্ষতা উন্নয়ন, পৰামৰ্শ, বা অভিজ্ঞতা আদান-প্ৰদানৰ জৰিয়তে সহায় কৰা হয়। সাধাৰণতে, এই সহায় শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰ, গৱেষণা, অৱকাঠামো উন্নয়ন, আৰু ব্যৱস্থাপনাগত দক্ষতা বৃদ্ধিৰ বাবে প্ৰদান কৰা হয়।
৪। কৰ নিৰ্ধাৰণ হ্ৰাস: কৰ নিৰ্ধাৰণ হ্ৰাস হৈছে চৰকাৰৰ দ্বাৰা লোৱা পদক্ষেপ, য’ত কোনো ব্যক্তি বা প্ৰতিষ্ঠানৰ ওপৰত থকা কৰৰ পৰিমাণ কমোৱা হয়। ই আয়কৰ, কোম্পানী কৰ, বা অন্যান্য পৰোক্ষ কৰৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰযোজ্য হ’ব পাৰে। কৰ হ্ৰাসৰ মূল উদ্দেশ্য হ’ল বিনিয়োগ বৃদ্ধি, উদ্যোগ প্ৰসাৰ, আৰু উপভোক্তা ব্যয় শক্তি বঢ়োৱা।
৫। বহুতৰপীয়া বিনিময় হাৰৰ ওপৰত বাধা আৰোপ: বহুতৰপীয়া বিনিময় হাৰৰ ওপৰত বাধা আৰোপ হৈছে কোনো দেশৰ চৰকাৰ বা কেন্দ্ৰীয় বেংকে বৈদেশিক মুদ্ৰাৰ বিনিময় হাৰৰ ওপৰত নিয়ন্ত্রণ আৰোপ কৰাৰ প্ৰক্ৰিয়া। এই ব্যৱস্থাৰ দ্বাৰা চৰকাৰে মুদ্ৰাৰ বিনিময় হাৰ স্থিৰ ৰাখে বা নিৰ্দিষ্ট সীমাৰ ভিতৰত ৰাখিবলৈ পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰে।
| Sl. No. | CONTENTS |
| Unit – 1 | লোক নীতি আৰু বিশ্লেষণ |
| Unit – 2 | ৰাজ্য আৰু লোক নীতি |
| Unit – 3 | ৰাজনৈতিক অৰ্থনৈতিক আৰু নীতি |
| Unit – 4 | ভাৰতৰ নীতি সিদ্ধান্তৰ আৰ্হিসমূহ |
| Unit – 5 | আদৰ্শ আৰু নীতি |
আন্তর্জাতিক মুদ্রানিধি সফলতা আৰু বিফলতাসমূহ (Success and failure of International Monetary Fund)
সফলতাসমূহ
১। সংকট প্ৰতিক্ৰিয়া: IMF ক প্ৰায়ে “অন্তিম ভৰসাৰ ঋণদাতা” বুলি গণ্য কৰা হয়, যিয়ে আৰ্থিক সংকটৰ সময়ত দেশসমূহক বিত্তীয় সহায় প্ৰদান কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, ১৯৯৭-৯৮ চনৰ এছিয়ান বিত্তীয় সংকট আৰু ২০১৮ চনৰ আৰ্জেন্টাইন সংকট।
২। বিনিয়োগকাৰীৰ বিশ্বাস পুনৰুদ্ধাৰ: IMF ৰ সম্পৃক্ততাই বিনিয়োগকাৰীৰ বিশ্বাস পুনৰুদ্ধাৰ কৰিবলৈ, মুদ্ৰাৰ স্থিৰতা ৰক্ষা কৰিবলৈ, আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পুঁজিবজাৰত দেশসমূহক পুনৰ প্ৰৱেশ কৰিবলৈ সহায় কৰে।
৩। আৰ্থনৈতিক সংস্কাৰ প্ৰচাৰ: IMF ৰ প্ৰভাৱ কেৱল মুদ্ৰা-নীতি স্থিৰতাৰ ভিতৰতে সীমাবদ্ধ নহয়; ই সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহত দৰিদ্ৰতা হ্ৰাসৰ বাবে কৰা প্ৰচেষ্টাতো গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে।
৪। ক্ষমতা উন্নয়ন: IMF ৰ সহায়ত দেশসমূহে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মানদণ্ড অনুসৰি বিত্তীয় স্থিতিশীলতা সূচক (FSI) বিকাশ কৰে আৰু কৰ ব্যৱস্থা, মুদ্ৰা-নীতি, আৰু ৰাজহ-ব্যৱস্থাপনাৰ ক্ষেত্ৰত কাৰিকৰী সহায় লাভ কৰে।
বিফলতাসমূহ
১। আৰ্থিক সংকট অধিক গভীৰ কৰা: ১৯৯৭-৯৮ চনৰ এছিয়ান বিত্তীয় সংকট আৰু আৰ্জেন্টিনা (২০০১, ২০১৮) ৰ দৰে ঘটনাত IMF ৰ কঠোৰ নীতিয়ে সংকট অধিক গভীৰ কৰি তোলে।
২। কঠোৰ ঋণৰ শর্ত: IMF ৰ সংৰচনাগত সামঞ্জস্যকৰণ আঁচনি (SAPs) ৰ অধীনত চৰকাৰৰ ব্যয় হ্ৰাস, বেসৰকাৰীকৰণ, আৰু অনুদান উঠাই দিয়া হয়, যিয়ে দৰিদ্ৰতা আৰু আয় বৈষম্য বৃদ্ধি কৰে।
৩। ঋণ সংকটৰ সমাধানত ব্যৰ্থতা: গ্ৰিছ (২০১০-২০১৮) আৰু জাম্বিয়া (২০২০-২০২২) ৰ দৰে দেশসমূহ IMF ৰ সংস্কাৰৰ বাবেই দীঘলীয়া অৰ্থনৈতিক মন্দাৰ সন্মুখীন হয়।
৪। সামাজিক প্ৰভাৱ উপেক্ষা: IMF ৰ নীতি প্ৰায়ে বিত্তীয় স্থিতিশীলতাৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্ব দিয়ে, ফলস্বৰূপে স্বাস্থ্য, শিক্ষা, আৰু জনসেৱাৰ খণ্ড ক্ষতিগ্ৰস্ত হয়।
৫। একেধৰণৰ নীতি সকলো দেশত প্ৰয়োগ: IMF প্ৰায়ে একেধৰণৰ অৰ্থনৈতিক সমাধান সকলো দেশত প্ৰয়োগ কৰে, স্থানীয় অৰ্থনৈতিক পৰিস্থিতি বিবেচনা নকৰাৰ বাবে বহু দেশত সংকট বৃদ্ধি পায়।
৬। পশ্চিমা দেশসমূহৰ প্ৰভাৱ: IMF ৰ নেতৃত্ব মূলত আমেৰিকা আৰু ইউৰোপীয় দেশসমূহৰ নিয়ন্ত্ৰণত থাকে, যিয়ে উন্নয়নশীল দেশসমূহৰ প্ৰকৃত স্বাৰ্থ উপেক্ষা কৰে।
সামৰণি (Conclusion)
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মুদ্ৰা নিধি (IMF) বিশ্বব্যাপী বিত্তীয় স্থিতিশীলতা ৰক্ষাৰ প্ৰয়াস কৰে, কিন্তু ইয়াৰ নীতি বহুক্ষেত্ৰত বিতর্কিত আৰু ব্যৰ্থ প্ৰমাণ হৈছে। IMF ৰ কঠোৰ ঋণৰ শর্ত, একেদৰে সকলো দেশত একে নীতি প্ৰয়োগ, আৰু সামাজিক প্ৰভাৱ উপেক্ষাৰ বাবে এছিয়ান বিত্তীয় সংকট, গ্ৰিছ সংকট, আৰু আৰ্জেন্টিনাৰ অৰ্থনৈতিক সমস্যাৰ দৰে বহুক্ষেত্ৰত সংকট অধিক গভীৰ হৈছে। লগতে, উন্নয়নশীল দেশসমূহত দৰিদ্ৰতা হ্ৰাসৰ পৰিৱৰ্তে ইয়াৰ নীতিয়ে অধিক আৰ্থিক সংকট সৃষ্টি কৰিছে। সেয়েহে, IMF ৰ সফলতা যেমন আছে, তেনেদৰে ইয়াৰ ব্যৰ্থতাও স্পষ্ট, যাৰ বাবে ই সময়ানুসৰি উন্নত আৰু ন্যায্য নীতি গ্ৰহণ কৰাৰ প্ৰয়োজন।
Hi, I’m Dev Kirtonia, Founder & CEO of Dev Library. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
