Public Policy in India Unit 5 আদৰ্শ আৰু নীতি, College and University Answer Bank for BA, B.com, B.sc, and Post Graduate Notes and Guide Available here, Public Policy in India Unit 5 আদৰ্শ আৰু নীতি Solutions to each Unit are provided in the list of UG-CBCS Central University & State University Syllabus so that you can easily browse through different College and University Guide and Notes here. Public Policy in India Unit 5 আদৰ্শ আৰু নীতি Question Answer can be of great value to excel in the examination.
Public Policy in India Unit 5 আদৰ্শ আৰু নীতি
Public Policy in India Unit 5 আদৰ্শ আৰু নীতি Notes cover all the exercise questions in UGC Syllabus. The provided here ensures a smooth and easy understanding of all the concepts. Public Policy in India Unit 5 আদৰ্শ আৰু নীতি Understand the concepts behind every Unit and score well in the board exams.
Ideology and Policy
PUBLIC POLICY IN INDIA
ভাৰতৰ লোক নীতি
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰ
১। উন্নয়ন প্ৰশাসনৰ ধাৰণাটো কোনে প্ৰচাৰ কৰিছিল?
উত্তৰঃ এডবার্ড. ডব্লিউ. ওৱেডনাৰে উন্নয়ন প্ৰশাসনৰ ধাৰণাটো প্ৰচাৰ কৰিছিল।
২। উন্নয়ন প্ৰশাসন ধাৰণাটো প্ৰথমে কোনে আবিষ্কাৰ কৰিছিল?
উত্তৰঃ উন্নয়ন প্রশাসন ধাৰণাটো প্ৰথমে ভাৰতবৰ্ষৰ ইউ. এল. গোস্বামী নামৰ এজন পণ্ডিতে আৱিষ্কাৰ কৰিছিল।
৩। “উন্নয়ন প্রশাসন হৈছে এক প্ৰচেষ্টা, যি প্ৰচেষ্টা, যি প্ৰচেষ্টাই সংগঠন এটাৰ ৰাজনৈতিক, অর্থনৈতিক, সামাজিক উদ্দেশ্য সফল কৰাৰ দায়িত্ব বহন কৰে।” ―কোনে কৈছিল?
উত্তৰঃ এডবার্ড, ডব্লিউ, ওৱেডনাৰ।
৪। আমোলাতন্ত্ৰ শব্দটোৰ সূক্ষ্ম আৰু স্পষ্ট বিশ্লেষণ পোনপ্ৰথমবাৰৰ বাবে কোনে দাঙি ধৰিছিল?
উত্তৰঃ মেক্স ওৱেবাৰ।
৫। ফ্রেড ডব্লিউ ৰিগছয়ে কোন দেশত জন্ম গ্ৰহণ কৰে?
উত্তৰঃ চীন দেশত।
৬। দৃষ্টিৰ অৰ্থ কি?
উত্তৰঃ অক্সফর্ড অভিধানে দৃষ্টিশক্তিক কল্পনা বা জ্ঞানেৰে ভৱিষ্যতৰ বিষয়ে চিন্তা বা পৰিকল্পনা কৰাৰ সামর্থ্য হিচাপে সংজ্ঞায়িত কৰে।
৭। আমোলাসকল আৰু মন্ত্ৰীসকলৰ মাজৰ দুটা পার্থক্য লিখা।
উত্তৰঃ মন্ত্ৰীসকল হৈছে ৰাজনৈতিক কার্যপালিকা আৰু অস্থায়ী কার্যপালিকা আনহাতে আমোলাসকল অ-ৰাজনৈতিক কার্যপালিকা আৰু স্থায়ী।
৮। ভাৰতত অৰ্থনীতিৰ নেহৰুভিয়ান আৰ্হি কি?
উত্তৰঃ মিশ্ৰিত অৰ্থনীতিৰ নেহৰুভিয়ান আৰ্হিটো উৎপাদন ক্ষমতা সৰ্বাধিক কৰাৰ বাবে প্ৰস্তুত কৰা হৈছিল, যিবোৰ ভাৰতৰ স্বাধীনতাৰ প্ৰাকমুহূৰ্তত ভয়ংকভাৱে অপর্যাপ্ত আছিল। ৰাজহুৱা আৰু ব্যক্তিগত খণ্ডৰ উদ্যোগ দুয়োটাই দেশত স্বাধীনতাৰ আৰম্ভণিতে বিৰাজ কৰা অভাৱৰ পৰিস্থিতি অতিক্ৰম কৰাত অৰিহণা যোগাব লাগিছিল।
৯। নেহৰু মহালানোবিছ আৰ্হি কি?
উত্তৰঃ মহালানোবিছ মূলতঃ ভাৰতৰ দ্বিতীয় পঞ্চবার্ষিক পৰিকল্পনাৰ মুখ্য অর্থনীতিবিদ হৈ পৰিছিল, যি ভাৰতৰ আটাইতকৈ নাটকীয় অর্থনৈতিক বিতৰ্কৰ অধীন হৈ পৰিছিল। আৰ্হিটোৰ সাৰাংশ হ’ল এটা ঘৰুৱা ব্যৱহাৰ সামগ্ৰী খণ্ড গঢ়ি তোলাৰ দিশত ঔদ্যোগিক বিনিয়োগৰ আৰ্হিৰ পৰিৱৰ্তন।
১০। নেহৰুৰ আদৰ্শ কি আছিল?
উত্তৰঃ নেহৰুৱে ১৯৫০ ৰ দশকত সংসদীয় গণতন্ত্র, ধর্ম নিৰপেক্ষতা আৰু বিজ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তিৰ প্ৰচাৰ কৰিছিল, যি আধুনিক ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে ভাৰতৰ আৰ্কক শক্তিশালীভাৱে প্রভাৱিত কৰিছিল। আন্তর্জাতিক বিষয়ত তেওঁ ভাৰতক শীতল যুদ্ধৰ দুটা খণ্ডৰ পৰা আঁতৰাই ৰাখিছিল।
১১। পাঁচ বছৰীয়া পৰিকল্পনাৰ সভাপতি আৰু উপ-ৰাষ্ট্ৰপতি কোন আছিল?
উত্তৰঃ পাঁচ বছৰীয়া পৰিকল্পনাৰ সভাপতি আছিল জৱাহৰলাল নেহৰু আৰু গুলজাৰিলাল নন্দা উপ-ৰাষ্ট্ৰপতি আছিল।
১২। কোনটো পাঁচ বছৰীয়া পৰিকল্পনা মহালানোবিছ আৰ্হিৰ ওপৰত আধাৰিত?
উত্তৰঃ দ্বিতীয় পঞ্চবার্ষিক পৰিকল্পনাটো মহালানোবিছ আৰ্হিৰ ওপৰত আধাৰিত আছিল, যি হৈছে ১৯৫৩ চনত ভাৰতীয় পৰিসংখ্যাবিদ প্রশান্ত চন্দ্ৰ মহালানোবিছৰ দ্বাৰা বিকশিত এক অর্থনৈতিক বিকাশ আৰ্হি।
১৩। ভাৰতীয় পৰিকল্পনাৰ জনক কাক কোৱা হয়?
উত্তৰঃ ভাৰতীয় অর্থনৈতিক পৰিকল্পনাৰ জনক হৈছে ছাৰ এম বিশ্বেশ্বৰায়। ছাৰ এম. ভি নামেৰে জানাজাত ছাৰ এম. বিশ্বেশ্বৰায় এজন অভিযন্তা, ৰাজনীতিবিদ আৰু এজন পণ্ডিত আছিল।
১৪। উন্নয়নৰ বাবে ভাৰতে কোনটো আৰ্হি গ্ৰহণ কৰিছে?
উত্তৰঃ উন্নয়নৰ দুটা আৰ্হি হৈছে উন্নয়নৰ পুঁজিবাদী আৰু সমাজতান্ত্রিক আৰ্হি ভাৰতে এই দুয়োটা আৰ্হিৰ উপাদানবোৰ একেলগে গ্ৰহণ কৰি মিশ্ৰিত অর্থনীতি বুলি জনা যায়।
১৫। বৃদ্ধি আৰু উন্নয়নৰ নেহৰুভিয়ান আৰ্হি কি আছিল?
উত্তৰঃ সংসদীয় গণতন্ত্র, ধৰ্মনিৰপেক্ষতা, কল্যাণমূলক সম্পত্তি স্থাপনৰ বাবে অৰ্থনৈতিক পৰিকল্পনা আৰু সংৰক্ষনবিহীন নীতিৰ চাৰিটা স্তম্ভৰ ওপৰত আধাৰিত। উন্নয়নৰ নেহৰুৱিয়াম আৰ্হি আজিও সংস্কাৰ আৰু অৰ্থনৈতিক উদাৰীকৰণৰ পাছতো প্ৰাসংগিক।
১৬। নেহৰু সমাজবাদ কি?
উত্তৰঃ নেহৰুৰ অধীনত ভাৰতৰ সৰ্ববৃহৎ ৰাজনৈতিক দল ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছে ১৯৩৬ চনত সমাজবাদক আৰ্থ-সামাজিক নীতিৰ বাবে এক আদর্শ হিচাপে গ্ৰহণ কৰিছিল। ১৯৮০ আৰু ১৯৯০- ৰ দশকৰ শেষৰ ফালে, ভাৰত চৰকাৰে বিদেশী বিনিয়োগ আকৰ্ষিত কৰাৰ লক্ষ্যৰে ব্যক্তিগতকৰণ ৰক্ষা কৰি ভাৰতীয় অর্থনীতিক প্রণালীবদ্ধভাৱে উদাৰ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে।
১৭। স্বাধীনতাৰ পিছত ভাৰতত কেনে ধৰণৰ অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থা অনুসৰণ কৰা হৈছিল।
উত্তৰঃ স্বাধীনতাৰ পিছত, ভাৰতে এক মিশ্রিত অর্থনীতি আৰ্হি গ্ৰহণ কৰে। ইয়াত সৰ্বেশ্ৰেষ্ঠ সমাজতান্ত্ৰিক আৰু পুঁজিবাদী গুণাগুণ আছে। ৰাজহুৱা আৰু ব্যক্তিগত উভয় খণ্ডক গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল।
১৮। ভাৰতীয় বৈদেশিক নীতিৰ জনক কোন?
উত্তৰঃ ১৯২০ ৰ দশকৰ শেষৰ ফালৰ পৰা, স্বাধীনতা নেতাসকলৰ মাজত বিশ্ব বিষয়ত দীৰ্ঘদিনীয়া আগ্রহ থকা জৱাহৰলাল নেহৰুৱে আন্তর্জাতিক বিষয়ত কংগ্ৰেছৰ স্থিতি প্ৰস্তুত কৰিছিল। ১৯৪৭ চনৰ পৰা প্ৰধানমন্ত্ৰী আৰু বৈদেশিক পৰিক্ৰমা মন্ত্ৰী হিচাপে নেহৰুৱে বিশ্বৰ প্রতি ভাৰতৰ দৃষ্টিভংগী ব্যক্ত কৰে।
১৯। ভাৰতত অৰ্থনীতিৰ নেহৰুভিয়ান আৰ্হি কি?
উত্তৰঃ ভাৰতত অৰ্থনীতিৰ নেহৰুভিয়ান আৰ্হিটো উৎপাদন ক্ষমতা সর্বাধিক কৰাৰ বাবে প্ৰস্তুত কৰা হৈছিল, যিবোৰ ভাৰতৰ স্বাধীনতাৰ প্ৰাকমুহূৰ্তত ভয়ংকৰভাৱে অপর্যাপ্ত আছিল। ৰাজহুৱা আৰু ব্যক্তিগত খণ্ডৰ উদ্যোগ দুয়োটাই দেশত স্বাধীনতাৰ আৰম্ভণিতে বিৰাজ কৰা অভাৱৰ পৰিস্থিতি অতিক্ৰম কৰাত অৰিহণা যোগাব লাগিছিল।
২০। নেহৰুৱিয়ান শব্দটোৰ অৰ্থ কি?
উত্তৰঃ নেহৰুৱিয়ান শব্দটোৰ অৰ্থ হৈছে জৱাহৰলাল নেহৰুৰ দ্বাৰা সমর্থিত দর্শন বা আদর্শ।
২১। অর্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত নেহৰুৰিয়ান শব্দটোৰ অৰ্থ কি?
উত্তৰঃ অর্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত, নেহৰুৱিয়ান শব্দটোৰ অৰ্থ হৈছে দেশৰ অৰ্থনীতিৰ দিশ প্ৰস্তুত কৰাত সক্ৰিয় ৰাজ্যিক হস্তক্ষেপ আৰু পৰিকল্পিত উন্নয়ন।
২২। আদৰ্শৰ অৰ্থ কি?
উত্তৰঃ আদৰ্শৰ অৰ্থ হৈছে অৰ্থনৈতিক, সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক মূল্যবোধ আৰু লক্ষ্য সম্পৰ্কীয় ধাৰণাবোৰৰ এক সংস্থা, যি এই লক্ষ্যবোৰ প্ৰাপ্ত কৰাৰ বাবে কাৰ্যসূচী বোৰ তৈয়াৰ কৰিব পাৰে। আদৰ্শ শব্দটো হৈছে এক নিৰ্দিষ্ট সংস্কৃতিৰ বিশেষত্ব থকা মতামত আৰু বিশ্বাসৰ এক গোট।
চমু আৰু ৰচনাধৰ্মী প্রশ্নোত্তৰ
১। চৰকাৰৰ দুই ধৰণৰ কাৰ্যপালিকা কি কি?
উত্তৰঃ চৰকাৰৰ দুই ধৰণৰ কাৰ্যপালিকা হৈছে—
(ক) ৰাজনৈতিক কাৰ্যপালিকা : ৰাজনৈতিক কাৰ্যপালিকা হৈছে প্ৰধানমন্ত্রী আৰু তেওঁৰ মন্ত্ৰী পৰিষদ আৰু ৰাষ্ট্ৰ আৰু চৰকাৰৰ মুৰব্বীজন।
(খ) স্থায়ী কাৰ্যপালিকা : অসামৰিক সেৱাৰ বিষয়াসকল অথবা আমোলাসকল হৈছে স্থায়ী কার্যপালিকা। তেওঁলোক প্রকৃতিগতভাৱে অৰাজনৈতিক আৰু একে সময়তে স্থায়ী।
২। স্বাধীনতাৰ পিছত ভাৰতে গ্ৰহণ কৰা নেহৰু মহালানোবিছ অর্থনৈতিক ৰণনীতিৰ মুখ্য উপাদানবোৰ কি কি নোটে কোনো পাঁচটা উপাদান সূচায়?
উত্তৰঃ (ক) আমি এটা বন্ধ অৰ্থনীতি ধাৰণ কৰোঁ।
(খ) অৰ্থনীতি দুটা খণ্ডৰে গঠিত : ব্যৱহাৰ সামগ্ৰী খণ্ড C আৰু মূলধনী সামগ্ৰী খণ্ড K ।
(গ) মূলধনী সামগ্ৰীবোৰ স্থানান্তৰ কৰিব নোৱাৰি।
(ঘ) সম্পূর্ণ ক্ষমতা উৎপাদন।
(ঙ) মূলধনী সামগ্ৰীৰ যোগানৰ দ্বাৰা বিনিয়োগ নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়।
৩। ভাৰতীয় অর্থনীতিত শেহতীয়া পৰিৱৰ্তনবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ (ক) ৰাষ্ট্ৰীয় উপাৰ্জনৰ বৰ্ধিত হাৰ আৰু জনমূৰি উপাৰ্জন।
(খ) কৃষি আৰু ঔদ্যোগিক উৎপাদন বৃদ্ধি।
(গ) ৰাষ্ট্ৰীয় উপাৰ্জনৰ খণ্ডগত গঠন।
(খ) বৃত্তিগত আৰ্হি।
(ঙ) মৌলিক আৰু গধুৰ উদ্যোগৰ বিকাশ।
(চ) সামাজিক মূলধন গঠন।
৪। উন্নয়ন প্রশাসন কি?
উত্তৰঃ উন্নয়ন প্ৰশাসনৰ ধাৰণাটো এক নতুন ধাৰণা। উন্নয়নশীল ৰাষ্ট্ৰসমূহে আধুনিক বাবে প্রয়োজনীয় সকলো কাৰ্য সামৰি গ্ৰহণ কৰা প্রশাসন ব্যৱস্থাকে উন্নয়ন প্রশাসন বুলি ক’ব পাৰি। ৰাষ্ট্ৰীয় আয়ৰ সম্প্ৰসাৰণৰ বাবে সম্পদৰাজি সঠিকভাৱে চালিত আৰু সুনির্দিষ্ট কৰি অৰ্থনৈতিক উন্নয়নৰ বাবে চলোৱা প্ৰচেষ্টাৰ সৈতে উন্নয়ন প্রশাসন জড়িত হৈ থাকে। চমুকৈ ক’বলৈ গ’লে ৰাষ্ট্ৰীয় অৰ্থনীতিৰ বুনিয়াদৰ পৰিকল্পিত পৰিবৰ্তন সাধন কৰা প্রশাসন ব্যবস্থাই হৈছে উন্নয়ন প্রশাসন। উন্নয়ন প্রশাসন লোক প্ৰশাসনৰ এক কাৰ্যমুখী ধাৰণা, গঠনমূখী ধাৰণা নহয়। এই ধাৰণাই নিত্য-কৰ্ম আৰু পৰম্পৰাগত প্ৰশাসন ব্যৱস্থাৰ অধ্যয়নতেই সীমাবদ্ধ হৈ নাথাকি প্ৰশাসনীয় ব্যৱস্থাৰ গতিশীলতাৰ অধ্যয়নতহে অধিক গুৰুত্ব আৰোপ কৰে। ৰাষ্ট্ৰীয় উন্নয়নৰ ৰেখাচিত্ৰ নীতি, কাৰ্যসূচী আৰু আঁচনি নিৰ্ধাৰণ আৰু কাৰ্যকৰীকৰণৰ সৈতে উন্নয়ন প্রশাসন জড়িত হয়। মুঠতে ক’বলৈ গ’লে, উন্নয়ন প্রশাসন হৈছে এক প্রচেষ্টা, যি প্রচেষ্টাই সংগঠন এটাৰ ৰাজনৈতিক, অর্থনৈতিক, সামাজিক উদ্দেশ্য সফল কৰাৰ দায়িত্ব বহন কৰে।
৫। উন্নয়ন প্ৰশাসনৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ উন্নয়ন প্ৰশাসনৰ বিভিন্ন বৈশিষ্ট্য দেখা যায়।
সেই বৈশিষ্ট্যসমূহৰ বিষয়ে তলত উল্লেখ কৰা হ’ল–
(ক) পৰিৱৰ্তনমুখী : উন্নয়ন প্ৰশাসনৰ এক উল্লেখযোগ্য বৈশিষ্ট্য হ’ল পৰিৱৰ্তনমুখী। অর্থাৎ এই প্রশাসনে আর্থ-সামাজিক উন্নতিৰ বাবে পুৰণা দৃষ্টিভংগীক গুৰুত্ব নিদি নতুন দৃষ্টিভঙ্গী গ্ৰহণ কৰিছে। ফলস্বৰূপে এই প্ৰশাসন পৰম্পৰাগত প্ৰশাসনত পৃথক হিচাপে বিবেচিত হৈছে। এখন দেশৰ আৰ্থ-সামাজিক পৰিৱৰ্তনে উন্নয়নৰ পথ মুকলি কৰিব পাৰে।
(খ) ফলাফলমুখী : উন্নয়ন প্ৰশাসনৰ আন এক বৈশিষ্ট্য হ’ল ই সদায় ফলাফলমুখী হয়। উন্নয়ন প্রশাসন হৈছে লোক প্ৰশাসনৰ এক কাৰ্যমুখী ধাৰণা, গঠনমুখী ধাৰণা নহয়। গতিকে এই প্রশাসনে প্রশাসনীয় ব্যৱস্থাৰ গতিশীলতাৰ অধ্যয়নত অধিক গুৰুত্ব দিয়ে। উন্নয়ন প্ৰশাসনৰ মূল উদ্দেশ্য হ’ল জনমূৰি আয় বৃদ্ধি কৰা। সেয়ে উন্নয়ন প্রশাসনে মজুত থকা সম্পদৰ বাহিৰেও নতুন সম্পদ উদ্ভাৱন কৰি উন্নয়নমূলক উদ্দেশ্য সাধনৰ বাবে উপযুক্ত কৌশল গ্রহণ কৰা কাৰ্যৰ সৈতেও জড়িত হয়।
(গ) প্রতিশ্রুতিবদ্ধ : উন্নয়ন প্ৰশাসনৰ আন এক বৈশিষ্ট্য হ’ল প্ৰশাসকসকলৰ প্রশাসনিক লক্ষ্যৰ প্ৰতি প্ৰতিজ্ঞাবদ্ধ। আমোলাসকলে প্ৰশাসনত আর্থ-সামাজিক পৰিৱৰ্তন অনাত মুখ্য ভূমিকা লয়।
(ঘ) গ্রাহকমুখী : উন্নয়ন প্ৰশাসনৰ আন এক বৈশিষ্ট্য হ’ল গ্রাহকমুখী। উন্নয়ন প্রশাসনে জনসাধাৰণৰ আশা-আকাংক্ষাসমূহ পূৰণ কৰাত গুৰুত্ব দিয়ে।
(ঙ) অস্থায়ী ধাৰা : উন্নয়ন প্ৰশাসনে পৰিৱৰ্তনৰ মাজেৰে উন্নতি সাধন কৰিব বিচাৰে। এই প্রশাসনে সদায় আধুনিকীকৰণ অর্থাৎ নতুন নতুন জ্ঞান কৌশলৰ ওপৰত গুৰুত্ব প্ৰদান কৰে। গতিকে উন্নয়ন প্ৰশাসনৰ কোনো নিগাজী চিৰস্থায়ী ধাৰা নাই।
৬। উন্নয়ন প্ৰশাসনৰ ধাৰণাটোৰ বিকাশত ফ্ৰেড-ডব্লিউ ৰিগছৰ অৱদান আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ উন্নয়ন প্ৰশাসনৰ ধাৰণাটোৰ এটা নতুন দিশৰ সূক্ষ্ম বিশ্লেষণ দাঙি ধৰি ফ্ৰেড-ডব্লিউ ৰিগছে লোক প্রশাসনলৈ এক মূল্যবান অৱদান আগবঢ়ায়। ৰিগছৰ মতে প্রশাসন সম্বন্ধে সুক্ষ্মভাৱে জ্ঞান আহৰণ কৰিবলৈ হ’লে ইয়াৰ পৰিবেশটো অধ্যয়ন কৰিব লাগিব। লোক প্রশাসনৰ পৰিবেশ সম্বন্ধে বিশ্লেষণ দাঙি ধৰিবলৈ যাওঁতে অন্য বিষয়সমূহৰ ধাৰণাৰ ওপৰত ৰিগছে বহু পৰিমাণে নির্ভৰশীল হোৱা পৰিলক্ষিত হয়। সমাজবিদ্যা, পদার্থ বিজ্ঞান, জীৱবিদ্যা আদি বিভিন্ন বিষয়ৰ পৰা ধাৰণা আৰু শব্দ ধৰি কৰি তেওঁলোকে প্রশাসন সম্বন্ধে তেওঁৰ ধাৰণাসমূহ প্ৰকাশ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছে। সেই তত্ত্বকেইটা হ’ল– (ক) পাৰিবেশিক দৃষ্টিভঙ্গী (খ) গাঁথনি কার্যগত দৃষ্টিভঙ্গী আৰু (গ) আদর্শগত আৰ্হি।
ৰিগছৰ মতে প্ৰশাসন আৰু পৰিবেশৰ মাজত পাৰস্পৰিক প্ৰভাৱ পৰে, গতিকে এই প্ৰভাৱৰ বিভিন্ন দিশসমূহ অধ্যয়ন কৰিলেহে প্রশাসন সম্বন্ধে সঠিক জ্ঞান আহৰণ কৰিব পৰা যায়। তেওঁৰ এই দৃষ্টিভঙ্গীক পাৰিবেশিক দৃষ্টিভংগী বুলি কোৱা হয়। ৰিগছে পৰিৱেশ শব্দটো জীৱবিদ্যাৰ পৰা আনি প্রশাসন অধ্যয়নত প্রয়োগ কৰিছে। ই কোনো জীৱ বা সংগঠন আৰু এইসমূহৰ পৰিবেশৰ পাৰস্পৰিক সম্বন্ধৰ সৈতে জড়িত। কোনো জীৱই নিজৰ ভৌগোলিক আৰু সামাজিক পৰিবেশৰ সৈতে খাপ খুৱাই লৈ জীয়াই থকাৰ পথ উলিয়ায়। ঠিক সেইদৰেই প্রশাসনেও ইয়াৰ পৰিৱেশৰ সৈতে পাৰস্পৰিক ক্ৰিয়া কৰি নিৰ্ধাৰিত উদ্দেশ্যত উপনীত হ’বলৈ কার্যক্ষম হৈ থাকে। গতিকে প্রশাসন সম্বন্ধে সম্যক জ্ঞান আহৰণ কৰিবলৈ হ’লে সমাজ আৰু বিভিন্ন সামাজিক কাৰকসমূহৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰা অত্যন্ত প্রয়োজন হয়। ৰিগছে প্রশাসনীয় ব্যৱস্থাৰ ওপৰত পাৰিবেশিক চর্তসমূহৰ প্রভাৱ ব্যাখ্যা কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছে।
লোক প্ৰশাসন আৰু ইয়াৰ পাৰিপাৰ্শ্বিকতাৰ পাৰস্পৰিক সম্বন্ধ বা ক্রিয়া সম্পর্কে বিশ্লেষণ দাঙি ধৰোতে উন্নয়ন প্রশাসন সম্বন্ধে তেওঁ এটা স্পষ্ট ধাৰণা ব্যক্ত কৰা দেখা যায়।
প্ৰক্ৰিয়াটোক ৰিগছে উন্নয়ন আখ্যা দিছে। প্ৰয়োজনীয় সামগ্ৰী, মানৱীয় আৰু সাংস্কৃতিক পৰিবেশ গঢ়ি তুলিবলৈ বৃদ্ধি হোৱা মানৱ সমাজৰ সমৰ্থত এই স্বতন্ত্ৰতা প্ৰতিফলিত হয়। তেওঁ দৃঢ়তাৰে বিশ্বাস কৰিছিল যে লোক প্ৰশাসনে ভিন্ন সামাজিক আৰু পৰিৱেশিক পটভূমিত কাৰ্যক্ষম হৈ পৰিৱেশিক চৰ্তসমূহৰ সৈতে নিজকে খাপ খুৱাই সামাজিক উদ্দেশ্য সাধনৰ বাবে প্ৰচেষ্টা চলায় আৰু সেইবাবেই ৰিগছে লোক প্ৰশাসনৰ পৰিৱেশ অধ্যয়নত ব্ৰতী হৈ পৰিছিল।
ৰিগছৰ পাৰিৱেশিক আৰ্হি সৃষ্টিশীল যদিও অত্যন্ত বিতর্কিত প্ৰশাসনীয় আৰ্হি, তেওঁ সামাজিক ব্যৱস্থাৰ তিনিটা আৰ্হিৰ বিষয়ে উল্লেখ কৰিছে। সেই আৰ্হিকেইটা হ’ল– (ক) কৃষি বা পৰম্পৰাগত সমাজ, (খ) পৰিৱৰ্তিত সমাজ আৰু
(গ) ঔদ্যোগিক সমাজ। ৰিগছে উল্লেখ কৰা তিনি ধৰণৰ সমাজত বেলেগ বেলেগ প্রশাসনীয় ব্যৱস্থা দেখা যায়। চমুকৈ ক’বলৈ হ’লে পৰম্পৰাগত সমাজখনে উন্নয়নৰ পথত আগুৱাই যোৱাৰ লগে লগে প্ৰশাসনীয় ব্যৱস্থাৰো পৰিৱৰ্তন হয়। প্ৰশাসনীয় ব্যৱস্থা পৰিৱৰ্তন হওঁতে ৰিগছে প্রত্যক্ষ কৰা তিনি ধৰণৰ আৰ্হি হৈছে– (ক) অখণ্ডিত আৰ্হি, (খ) তিনিসেৰীয় আৰ্হি, (গ) খণ্ডিত আৰ্হি।
সমাজৰ গাঁথনি আৰু কাৰ্যৰ সূক্ষ্ম বিশ্লেষণ কৰিলে দেখা যায় সকলো সমাজৰেই কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ কাম থাকে। যেনে– প্রশাসনীয় কার্য, ধর্মীয় কার্য, অর্থনৈতিক কার্য ইত্যাদি। একে কাৰ্যসমূহ সমাজৰ কিছুমান নিৰ্দিষ্ট গোট বা অংগৰ দ্বাৰা সম্পাদন কৰা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, পৰিয়ালে সামাজিক কাৰ্য, বজাৰ অৰ্থনৈতিক কার্য, বিধানমণ্ডল বা ৰাজনৈতিক দলসমূহে ৰাজনৈতিক কাৰ্য সম্পাদন কৰে।
সামাজিক পৰিৱৰ্তন প্ৰক্ৰিয়াৰ প্ৰতি লক্ষ্য কৰিলে দেখা যায় পৰম্পৰাগত সমাজখনক পৌৰাণিক সমাজ বুলিব পাৰি। এই সমাজখন কৃষি প্রধান হোৱা বাবে ইয়াক কৃষি সমাজ বুলিব পাৰি। ৰিগছে এই সমাজখনক উন্নয়নৰ প্ৰাথমিক পৰ্যায়ত স্থান দিছে। আনহাতে উচ্চতম পৰ্যায়ৰ সমাজখনক তেওঁ ঔদ্যোগিক সমাজ বুলি কৈছে। তেওঁৰ ভাষাত উন্নয়ন প্ৰক্ৰিয়াৰ নিম্নতম পৰ্যায়ৰ সমাজখনক পৰম্পৰাগত সমাজ আৰু উচ্চতম পৰ্যায়ৰ সমাজখনক ঔদ্যোগিক সমাজ বুলি উল্লেখ কৰা হৈছে। এই দুয়ো ধৰণৰ সমাজত প্ৰশাসনীয় আৰ্হি সম্পূর্ণ বেলেগ হয়। পৌৰাণিক কৃষি সমাজত অখণ্ডিত আৰ্হিৰ প্ৰশাসন ব্যৱস্থাৰ দ্বাৰাই সকলো কাম-কাজ সম্পাদন কৰা দেখা যায়। এই ধৰণৰ সমাজত প্ৰশাসনীয় কাৰ্য আৰু দায়িত্বৰ বিভাজন নহয়। বিশেষকৈ ৰাজ পৰিয়াল অথবা গাঁৱৰ মুৰব্বীয়ে সকলো প্ৰশাসনীয় কাৰ্য সম্পাদন কৰে। ইয়াৰ বিপৰীতে উদ্যোগ সমাজত প্ৰশাসনীয় ব্যৱস্থা খণ্ডিত হয়। উদ্যোগ সমাজ, উন্নত সমাজ আৰু এই সমাজ জটিল হোৱা বাবে এটা প্ৰশাসনীয় কর্তৃপক্ষই সমাজৰ সকলো কাৰ্য আৰু দায়িত্ব সম্পাদন কৰা সম্ভৱপৰ নহয় ফলস্বৰূপে প্ৰশাসনীয় কাৰ্য আৰু দায়িত্বৰ বিভাজন হ্যা। বিভাজিত কার্যসমূহ বেলেগ বেলেগ প্রশাসনীয় বিভাগে অথবা শাখাই সম্পাদন কৰে।
কৃষি আৰু উদ্যোগ সমাজৰ উপৰিও ৰিগছে আন এক সমাজৰ কথাও উল্লেখ কৰিছে। সেইখন হ’ল পৰিৱৰ্তিত সমাজ। কৃষি আৰু উদ্যোগ সমাজৰ মাজৰ সমাজখনক ৰিগছে পৰিৱৰ্তিত সমাজ বুলি আখ্যা দিছে। পৰিৱৰ্তিত সমাজখনে পুৰণা ৰীতি-নীতিক মানি লোৱাৰ লগতে নতুন ৰীতি-নীতি আৰু আদৰ্শকো গ্ৰহণ কৰিছে। ৰিগছৰ মতে, এই সমাজৰ প্ৰশাসন তিনিসেৰীয়া আৰ্হি বা প্রিজম আৰ্হিৰ হয় বুলি কয়। তেওঁৰ মতে, এই সমাজখন পৌৰাণিক আৰু আধুনিক বৈশিষ্ট্যৰ এক ‘সংমিশ্রণ সমাজ’। এনে সমাজত গাঁও আৰু নগৰ দুই ধৰণৰ সমাজ ব্যৱস্থা থাকে। বিগছৰ ভাষাত পৰিৱৰ্তিত সমাজ এনে এখন সমাজ য’ত পৌৰাণিক আৰু ঔদ্যোগিক দুয়োখন সমাজেই প্রতিফলিত হয়।
এইদৰে ৰিগছে তিনি ধৰণৰ সমাজৰ পৰিপ্ৰেক্ষিত উন্নয়ন প্ৰশাসনৰ ধাৰণাৰ এক বিশ্লেষণ দাঙি ধৰিছে। এই প্ৰসংগত তেওঁ কয় যে পৃথকীকৰণ আৰু সংযুক্তিকৰণ এই দুটা হৈছে উন্নয়নৰ মূল চাবি-কাঠী। পৃথকীকৰণে পাৰদৰ্শিতাৰ ভিত্তিত প্ৰশাসনিক কাৰ্য আৰু দায়িত্বৰ বিভাজন কৰা বুজায় আৰু সংযুক্তিকৰণে বিভাজিত কাৰ্য আৰু দায়িত্বক একত্ৰিত কৰি উন্নতিৰ পথত সমাজখনক আগুৱাই নিয়াৰ প্ৰচেষ্টাক বুজায়। এই ধৰণৰ পৃথকীকৰণ আৰু সংযুক্তিকৰণ প্ৰক্ৰিয়া যিমানেই উচ্চ মানদণ্ডৰ হ’ব সিমানেই উন্নয়নৰ হাৰ বৃদ্ধি পাব। অন্যথা উন্নয়ন বাধাপ্ৰাপ্ত হৈ পৰিব। তেওঁৰ মতে, কোনো এটা প্ৰশাসন ব্যৱস্থা সু-পৰিকল্পিতভাৱে বৰ্তি থাকিবলৈ সেই প্ৰশাসৰ ব্যৱস্থাৰ চৌপাশৰ পৰিবেশটে’ সুস্থ হোৱাটো জৰুৰী, কিয়নো নির্দিষ্ট এক পৰিৱেশতহে প্রশাসন যন্ত্ৰ এটাই নিজৰ দায়িত্ব আৰু কৰ্তব্য সুচাৰৰূপে চলাই নিব পাৰে।
৭। কৃষি বা পৰম্পৰাগত সমাজ আৰু ঔদ্যোগিক সমাজৰ মাজৰ পাৰ্থক্য আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ কৃষি বা পৰম্পৰাগত সমাজ আৰু ঔদ্যোগিক সমাজৰ মাজত বহু পার্থক্য পৰিলক্ষিত হয়।
সেইবোৰ হ’ল–
(ক) কৃষি সমাজ সামাজিক ৰীতি-নীতি আৰু আদৰ্শ আৰোপিত প্ৰকৃতিৰ হয়, আনহাতে ঔদ্যোগিক সমাজসমূহ ৰুচিসম্পন্ন হয়।
(খ) কৃষি সমাজসমূহ সামাজিক নীতিৰ আদৰ্শসমূহ সীমিত অথবা কোনো সম্প্রদায় বা এলেকাকেন্দ্রিক হয়। কিন্তু ঔদ্যোগিক সমাজৰ সামাজিক আদৰ্শ বা নীতিসমূহ সার্বজনীন হয়।
(গ) প্ৰশাসনীয় ব্যৱস্থা অখণ্ডিত বা বিস্তাৰিত প্ৰকৃতিৰ হয়। পৰম্পৰাগত বা কৃষি সমাজত, আনহাতে প্রশাসনীয় ব্যবস্থা খণ্ডিত আৰু স্বতন্ত্ৰ প্ৰকৃতিৰ হয় ঔদ্যোগিক সমাজত।
(ঘ) পৰম্পৰা বা কৃষি সমাজখনৰ গতিশীলতা নাথাকে, কিয়নো তেনে সমাজৰ ব্যক্তিসকল সাধাৰণতে ভ্রমণকাৰী নহয়, আনহাতে উদ্যোগ সমাজৰ সদায়েই গতিশীলতা থাকে।
(ঙ) পৰম্পৰা বা কৃষি সমাজখন অতি সহজ আৰু তেনে সমাজত বৃত্তিগত স্থায়িত্ব পৰিলক্ষিত হয়। আনহাতে উদ্যোগিক সমাজত সামাজিক জটিলতা আৰু বৃত্তিগত গতিশীলতা পৰিলক্ষিত হয়।
৮। তিনিসেৰীয়া আৰ্হিৰ ওপৰত এটি টোকা লিখা।
উত্তৰঃ কৃষি বা পৰম্পৰা আৰু উদ্যোগ সমাজৰ মাজৰ সমাজখনক ৰিগছে পৰিৱৰ্তিত সমাজ বুলি কৈছে। এনে সমাজৰ প্ৰশাসন তিনিসেৰীয়া আৰ্হি বা প্রিজম আৰ্হিৰ হয় বুলি তেওঁ কয়। তেওঁ এই Prismatic শব্দটো পদাৰ্থ বিজ্ঞানৰ পৰা আনিছে। তেওঁৰ মতে এই সমাজখন পৌৰাণিক আৰু আধুনিক বৈশিষ্ট্যৰ এক সংমিশ্রণ সমাজ। এই সমাজখন পৌৰাণিক ৰীতি- নীতি আৰু আদৰ্শৰ পৰা কিছু আগুৱাই আধুনিক বা ঔদ্যোগিক পৰ্যায়লৈ গতি কৰে। কিন্তু এই গতি বা পৰিৱৰ্তন অসম্পূৰ্ণ হোৱাৰ উপৰিও ইয়াৰ ধাৰাবাহিকতা নাথাকে। এনে সমাজত গাঁও আৰু নগৰ দুয়ো ধৰণৰ সমাজ ব্যৱস্থা থাকে। দুয়োখন সমাজৰ পাৰ্থক্যও বহু পৰিমাণে স্পষ্ট হোৱা দেখা যায়। উদাহৰণস্বৰূপে ক’ব পাৰি যে নগৰ অঞ্চলত উন্নত যাতায়াত ব্যৱস্থা, টেলিফোন, বিজুলী-বাতিকে ধৰি বিভিন্ন ধৰণৰ আধুনিক সা-সৰঞ্জাম বাসিন্দাসকল উপভোগ কৰে। আনহাতে গাঁও অঞ্চলত এনে আধুনিক সা-সুবিধা নথকাত গাঁওবাসীসকলে পৰম্পৰাগত ভাৱেই জীৱন নিৰ্বাহ কৰে। গতিকে প্রশাসনিক ব্যবস্থাই সমাজৰ এই সংমিশ্ৰিত বৈশিষ্ট্য আগত ৰাখিহে প্রশাসনীয় কার্য সম্পাদন কৰিব পাৰিব।
৯। কৃষি বা পৰম্পৰাগত সমাজৰ ওপৰত এটি টোকা লিখা।
উত্তৰঃ ৰিগছৰ মতে, উন্নয়নৰ প্ৰাথমিক পৰ্যায়ৰ সমাজখনেই হ’ল কৃষি সমাজ। পৌৰাণিক কৃষি সমাজত অখণ্ডিত আৰ্হিৰ প্ৰশাসন ব্যৱস্থাৰ দ্বাৰাই সকলো কাম-কাজ সম্পাদন কৰা দেখা যায়। কৃষি বা পৰম্পৰাগত সমাজখন অতি সৰল আৰু ইয়াৰ মানুহবোৰে সাধাৰণ জীৱন নিৰ্বাহ কৰি দিন অতিবাহিত কৰে। এই সমাজখনৰ গতিশীলতা নাথাকে ৰিগছৰ মতে খণ্ডিত আৰ্হি কৃষি সমাজতহে পৰিলক্ষিত হয়। এই সমাজত প্ৰশাসনৰ মুৰব্বী হ’ল ৰাজ পৰিয়াল বা গাঁৱৰ মুৰব্বী। এনে প্ৰশাসন ব্যৱস্থাত প্ৰশাসনৰ সকলো দায়িত্ব এক কৰ্তৃপক্ষৰ হাতত অপূর্ণ কৰা হয়। কৃষি সমাজ একক ব্যবস্থা বুলিও ক’ব পাৰি। কিয়নো এনে ব্যৱস্থাত প্ৰশাসনৰ সকলো দায়িত্ব এটা কৰ্তৃপক্ষৰ হাতত অৰ্পণ কৰা হয়। এই ধৰণৰ সমাজত প্ৰশাসনীয় কার্য আৰু দায়িত্বৰ বিভাজন নহয়। এনে ব্যৱস্থাত প্ৰশাসনীয় কর্তৃপক্ষই গাঁওবাসীৰ পৰা অটল বিশ্বাস আৰু শ্রদ্ধা আদায় কবিবলৈ সক্ষম হয়।
১০। নেহৰু ৱিয়ানৰ ভূমিকা সম্পৰ্কে লিখা।
উত্তৰঃ জৱাহৰলাল নেহৰু (১৮৮৯-১৯৬৪) যাৰ সৈতে নেহৰুৱিয়ান শব্দটি জড়িত কিছুমান ৰাজনৈতিক, সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক আদৰ্শৰ সদস্য। স্বাধীন ভাৰতৰ প্ৰতি তেওঁৰ দৃষ্টিভংগীত এই আদর্শবোৰে স্থান পাইছিল। নেহৰু তেওঁৰ কিশোৰ কালৰ পৰাই স্বাধীনতা আন্দোলনৰ সৈতে জড়িত আছিল আৰু ঊনবিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিৰ উত্থান-পতনৰ সময়ত ভাৰতীয় ৰাজনীতিত এক উদীয়মান ব্যক্তি হৈ পৰিছিল।
১৯২৯ চনত, নেহৰু তেওঁৰ পৰামৰ্শদাতা মহাত্মা গান্ধীৰ অব্যক্ত অনুমোদনৰ সৈতে কংগ্ৰেছৰ সভাপতি নির্বাচিত হয়। কংগ্ৰেছ দলৰ সভাপতি হিচাপে নেহৰুৱে ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ লাহোৰ অধিবেশনত ব্ৰিটিছ ৰাজৰ পৰা সম্পূর্ণ স্বাধীনতা বা পূৰ্ণ স্বৰাজৰ আহ্বান জনায়, আৰু বাওঁফালৰ ফালে কংগ্ৰেছৰ নিৰ্ণায়ক পৰিৱৰ্তনৰ বাবে উদগনি দিয়ে। এজন প্রতিশ্রুতিবদ্ধ জাতীয়তাবাদী, নেহৰু আৰু কংগ্ৰেছে ১৯৩০ ৰ দশকত ভাৰতীয় ৰাজনীতিত আধিপত্য বিস্তাৰ কৰিছিল, যিহেতু দেশখন স্বাধীনতাৰ দিশে আগবাঢ়িছিল। তেওঁ ভাৰতক পশ্চিমীয়া ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ দৰে ঔদ্যোগিকভাৱে আগবাঢ়ি যোৱাটো চাব বিচাৰিছিল, কিন্তু সমতা, সমতা, সামাজিক ন্যায় আৰু স্বাধীনতাৰ ধাৰণাসমূহৰ সৈতে আপোচ নকৰাকৈ। নেহৰুৰ দৃষ্টিভংগী আৰু নীতিৰ ওপৰত কোনো ধাৰণা নোহোৱাকৈ, আজি ভাৰতত ৰাজহুৱা নীতিৰ প্ৰকৃতি আৰু সাৰাংশ বুজি পোৱা সম্ভৱ নহয়। জৱাহৰলাল নেহৰুক এজন দূৰদৰ্শী নেতা হিচাপে গণ্য কৰা হয় যিয়ে কল্পনা আৰু জ্ঞানেৰে ভাৰতৰ ভৱিষ্যতৰ বিষয়ে ভাবিছিল বা পৰিকল্পনা কৰিছিল।
১১। নেহৰুৱিয়ান আদৰ্শ আৰু দৃষ্টিভঙ্গীৰ প্ৰকৃতিৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ নেহৰুৱিয়ান শব্দটোৰ অর্থ হৈছে স্বাধীন ভাৰতৰ প্ৰথম প্ৰধানমন্ত্রী জৱাহৰলাল নেহৰুৰ দ্বাৰা সমর্থিত এক দর্শন বা আদর্শ। ৰাজনৈতিকভাৱে, নেহৰুৱিয়ান শব্দটোৰ অৰ্থ হৈছে ধৰ্মনিৰপেক্ষতা, বৈজ্ঞানিক মনোবৃত্তি আৰু সামগ্রিক উদাবাদৰ প্ৰতি এক দৃঢ় প্রতিশ্রুতি। অর্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত, নেহৰুৱিয়ানৰ অৰ্থ হৈছে দেশৰ অৰ্থনীতিৰ দিশ প্ৰস্তুত কৰাৰ ক্ষেত্ৰত সক্রিয় ৰাজ্যিক হস্তক্ষেপ আৰু লগতে পৰিকল্পিত উন্নয়ন। ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে ফেবিয়ান সমাজতান্ত্রিক আদৰ্শ আৰু পৰিকল্পিত অৰ্থনীতিৰ ছোভিয়েট আৰ্হিৰ মিশ্ৰণ প্ৰদৰ্শন কৰা নীতিসমূহৰ ৰূপায়ণ। সামাজিকভাৱে, নেহৰুভিয়ান শব্দটোৰ অৰ্থ হৈছে নিপীড়িত সম্প্রদায়বোৰৰ সামাজিক কল্যাণৰ প্রতি এক প্রতিশ্রুতি।
স্বাভাৱিক ভাষাত ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে অৰ্থনৈতিক, সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক মূল্যবোধ আৰু লক্ষ্য সম্পর্কীয় ধাৰণাবোৰৰ এক সংস্থা, যি এই লক্ষ্যবোৰ প্ৰাপ্ত কৰাৰ বাবে কাৰ্যসূচীৰোৰ তৈয়াৰ কৰিব পাৰে। আদর্শ শব্দটো কেৱল এক নিৰ্দিষ্ট সংস্কৃতিৰ বিশেষত্ব থকা মতামত আৰু বিশ্বাসৰ এক গোট। আদর্শ হৈছে এক ধাৰণা যি অতীতক অৰ্থ প্ৰদান কৰা, বর্তমানক ব্যাখ্যা। কৰা আৰু ভৱিষ্যতৰ পূৰ্বানুমান কৰা। অর্থাৎ, আদর্শ হৈছে এক ধাৰণা বা নীতিৰ সমষ্টি, যি বিশেষকৈ এটা পৰিঘটনা ব্যাখ্যা কৰিব বিচাৰে, এক নির্দিষ্ট আৰ্থ-সামাজিক-ৰাজনৈতিক সাংস্কৃতিক শৃংখলা সমর্থন বা প্রত্যাখ্যান কৰিবলৈ। ইংৰাজীৰ অত্মফৰ্ড অভিধানে দৃষ্টিক কল্পনা বা জ্ঞানেৰে ভৱিষ্যতৰ বিষয়ে চিন্তা বা পৰিকল্পনা কৰাৰ সামৰ্থ্য হিচাপে সংজ্ঞায়িত কৰে। ইয়াৰ সৰল অৰ্থ হৈছে ভৱিষ্যত কেনেকুৱা হ’ব পাৰে তাৰ এক মানসিক প্রতিচ্ছবি। জৱাহৰলাল নেহৰুক এজন দূৰদৰ্শী নেতা হিচাপে গণ্য কৰা হয় যিয়ে কল্পনা আৰু জ্ঞানেৰে ভাৰতৰ ভৱিষ্যতৰ বিষয়ে ভাবিছিল বা পৰিকল্পনা কৰিছিল। তেওঁক আধুনিক ভাৰতৰ স্থপতি বিদ হিচাপেও জন্য যায়। নেহৰুৱিয়ান, দৃষ্টি আৰু আদৰ্শৰ অৰ্থ স্পষ্ট কৰাৰ পিছত, আমি নেহৰুৰ ধাৰণা আৰু বিশ্বাসৰ আঁৰৰ দৰ্শন ভালদৰে বুজি পাওঁ।
১৯৪৭ চনৰ আগষ্ট মাহত সমাপ্ত হোৱা ব্ৰিটিছ শাসনৰ পিছত, নেহৰুক কংগ্ৰেছে স্বাধীন ভাৰতৰ প্রথম প্রধানমন্ত্রী হিচাপে কাৰ্যভাৰ গ্ৰহণ কৰিবলৈ নিৰ্বাচিত কৰিছিল। তেওঁৰ নেতৃত্বৰ প্ৰশ্নটো ইতিমধ্যে ১৯৪১ চনত নিষ্পত্তি কৰা হৈছিল, যেতিয়া গান্ধীয়ে নেহৰুক তেওঁৰ ৰাজনৈতিক উত্তৰাধিকাৰী হিচাপে স্বীকাৰ কৰিছিল। প্ৰধানমন্ত্ৰী হিচাপে নেহৰুৱে ভাৰতৰ প্ৰতি তেওঁৰ দৃষ্টিভংগী উপলব্ধি কৰিবলৈ ওলাইছিল। ১৯৫০ চনৰ ২৬ জানুৱাৰীত সংবিধান গ্ৰহণৰ লগে লগে নেহৰুৱে অৰ্থনৈতিক, সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক সংস্কাৰৰ এক উচ্চাকাংক্ষী কাৰ্যসূচী আৰম্ভ কৰে। মুখ্যতঃ, তেওঁ বহুবচন বা বহুদলীয় ব্যৱস্থা ৰক্ষা কৰাৰ সময়ত উপনিৱেশৰ পৰা গণৰাজ্যলৈ ভাৰতৰ পৰিৱৰ্তনৰ তদাৰক কৰিছিল।
নেহৰুৰ নেতৃত্বত কংগ্ৰেছ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ দল হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰে। ৰাষ্ট্ৰীয় আৰু ৰাজ্যিক পৰ্যায়ৰ ৰাজনীতিত আধিপত্য বিস্তাৰ কৰে আৰু ১৯৫১, ১৯৫৭ আৰু ১৯৬২ চনত একেৰাহে নিৰ্বাচনত জয়লাভ কৰে। প্ৰধানমন্ত্ৰীৰ কাৰ্যকালৰ অন্তিম বছৰবোৰত ৰাজনৈতিক সমস্যা আৰু ১৯৬২ চনৰ চীন-ভাৰত যুদ্ধৰ সময়ত নেতৃত্বৰ তথাকথিত বিফলতা স্বত্ত্বেও নেহৰু ভাৰতৰ জনসাধাৰণৰ মাজত জনপ্ৰিয় হৈ আছিল। ১৯৬৪ চনৰ ২৭ মে’ত নতুন দিল্লীত তীব্ৰ হৃদৰোগত আক্ৰান্ত হৈ নেহৰুৰ মৃত্যু হয়। তেওঁৰ জীৱনকালত তেওঁ কাশ্মীৰী পণ্ডিত সম্প্ৰদায়ৰ হোৱাৰ বাবে পণ্ডিত নেহৰু নামেৰে জনাজাত আছিল, আনহাতে ভাৰতীয় শিশুসকলে তেওঁক চাচা নেহৰু বুলি জানিছিল।
১২। নেহৰুৱিয়ান দৃষ্টিভংগী আৰু পৰিচালনা নীতিৰ সম্পৰ্কে লিখা।
উত্তৰঃ আমি সকলোৱে জানো যে নেহৰুৱে ১৯৪৭ চনৰ ১৫ আগষ্টত ভাৰতৰ প্ৰধানমন্ত্রী হিচাপে কাৰ্যভাৰ গ্ৰহণ কৰে আৰু Trust with Destiney” শীৰ্ষক তেওঁৰ বিখ্যাত উদ্বোধনী ভাষণ প্ৰদান কৰে। ইয়াত এইদৰে লিখা আছিল “বহু বছৰৰ আগতে আমি নিয়তিৰ সৈতে এক প্ৰয়াস কৰিছিলোঁ, আৰু এতিয়া সময় আহি পৰিছে যেতিয়া আমি আমাৰ প্ৰতিশ্ৰুতি সম্পূৰ্ণৰূপে বা সম্পূৰ্ণ পৰিমাণে নহয়, কিন্তু যথেষ্ট পৰিমাণে মুকলি কৰিম। মাজনিশাৰ সময়ত, যেতিয়া বিশ্ব টোপনি যায়, ভাৰতে জীৱন আৰু স্বাধীনতাৰ প্ৰতি সাৰ পাব। এক মুহূর্ত আছে, যিটো আহে কিন্তু ইতিহাসত খুব কম, যেতিয়া আমি পুৰণিৰ পৰা নতুনলৈ ওলাই যাওঁ, যেতিয়া এটা বয়স শেষ হয়, আৰু যেতিয়া এটা জাতিৰ আত্মাই দীৰ্ঘদিন ধৰি দমন কৰি উচ্চাৰণ বিচাৰে। এইটো উপযুক্ত যে এই গাম্ভীৰ্যপূৰ্ণ মুহূৰ্তত আমি ভাৰত আৰু তেওঁৰ জনসাধাৰণৰ সেৱা আৰু মানৱতাৰ এতিয়াও বৃহত্তৰ উদ্দেশ্যৰ প্ৰতি সমৰ্পণৰ প্ৰতিশ্ৰুতি লওঁ” (নেহৰু, ১৯৪৬)।
পাৰেখে (১৯৯১) এই উদ্বোধনী ভাষণৰ বাবে নেহৰুৱে প্ৰস্তুত কৰা ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰীয় দৰ্শনক দায়ী কৰিছে। নেহৰুৰ বাবে, আধুনিকীকৰণ আছিল ৰাষ্ট্ৰীয় দৰ্শন, যাৰ সাতটা লক্ষ্য আছিল- ৰাষ্ট্ৰীয় ঐক্য, সংসদীয় গণতন্ত্র, ঔদ্যোগিকৰণ, সমাজবাদ, ধর্মীয় সম্প্রীতি, বৈজ্ঞানিক মনোবৃত্তিৰ বিকাশ, আৰু অ-সংৰেখন। নেহৰুৱে “ৰাজ্যৰ পৃষ্ঠপোষকতাত ঔদ্যোগিকৰণ, সম্পদ উৎপাদন ক্ষমতা বৃদ্ধি আৰু অসামৰিক ব্যৱহাৰৰ বাবে পাৰমাণৱিক শক্তি ব্যৱহাৰ “ৰ পোষকতা কৰিছিল।
১৩। নেহৰুৰ অৰ্থনৈতিক নীতিবোৰ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ অর্থনৈতিক নীতিৰ ওপৰত নেহৰুৱে এক মিশ্ৰিত অৰ্থনীতিৰ পোষকতা কৰিছিল, য’ত চৰকাৰ নিয়ন্ত্ৰিত ৰাজহুৱা খণ্ড, ব্যক্তিগত খণ্ডৰ সৈতে একেলগে থাকিব। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে মৌলিক আৰু গধুৰ উদ্যোগ স্থাপন ভাৰতীয় অৰ্থনীতিৰ বিকাশ আৰু আধুনিকীকৰণৰ বাবে মৌলিক। সেয়েহে চৰকাৰে মুখ্যতঃ ৰাজহুৱা খণ্ডৰ মুখ্য উদ্যোগ যেনে ইস্পাত, লো, কয়লা আৰু শক্তিত বিনিয়োগৰ নিৰ্দেশ দিছিল; ইয়াৰ দ্বাৰা ৰাজসাহায্য আৰু সংৰক্ষণবাদী নীতিৰ সৈতে উন্নয়নৰ প্ৰচাৰ কৰা হয়। নীতি নিৰ্ধাৰণৰ ক্ষেত্ৰত, নেহৰুৰ দৃষ্টিভঙ্গী অভূতপূর্ব আছিল। তেওঁ ১৯৪৮ আৰু ১৯৫৬ চনৰ ঔদ্যোগিক নীতি প্ৰস্তাৱৰ আঁৰৰ মুখ্য মস্তিষ্ক আছিল আৰু ৰাজহুৱা খণ্ডৰ ধাৰণাটোৰ প্ৰচাৰক আছিল। তেওঁ বিচাৰিছিল যে নীতি বিজ্ঞান আৰু বিশেষকৈ পাৰমাণৱিক শক্তিৰ দিশত অভিমুখী হ’ব। নেহকৰে দেশৰ দ্রুত ঔদ্যোগিকৰণৰ ভেঁটি স্থাপন কৰিছিল তেওঁৰ দৃষ্টিভংগী আৰু প্ৰচেষ্টাৰ বাবেই আজি ভাৰতক বিশ্বৰ অন্যতম প্রধান প্রযুক্তিগতভাবে উন্নত ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে গণ্য কৰা হয়।
নেহৰুৰ পৰিচালনাত, ৰাজহুৱা খণ্ডই ভাৰতীয় অর্থনীতিত এক আদেশসূচক উচ্চতা অর্জন কৰিছিল। ১৯৫৬ চনৰ মে মাহত সংসদত নেহৰুৱে এইদৰে কৈছিল “তেওঁ বিচাৰিছিল যে ৰাজহুৱা খণ্ডৰ দখলৰ বাবে এখন ক্ষেত্ৰ কিমান বিশাল আৰু শোষিত নহয়, আৰু ৰাজহুৱা খণ্ডদখল কৰি আছে সেয়া সংসদই উপলব্ধি কৰক। আমি বেয়া নাপাওঁ যদি ব্যক্তিগত খণ্ড আগবাঢ়ে, যদিহে মৌলিক আৰু কৌশলগত বিষয়বোৰৰ ক্ষেত্ৰত, ৰাজহুৱা খণ্ডই ক্ষেত্ৰখন ধৰি ৰাখে।
সেয়েহে, এইটো নেহৰুৰ বিশ্বাস আছিল যে ৰাজহুৱা খণ্ডই দেশৰ পৰা দৰিদ্ৰতা আৰু অৰ্থনৈতিক অনগ্ৰসৰতা যথেষ্ট পৰিমাণে নিশ্চিহ্ন কৰাত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিব পাৰে। তেওঁ ব্যক্তিগত খণ্ডৰ ভূমিকাকো গুৰুত্ব দিছিল। তেওঁ তেওঁলোকক আধুনিক ভাৰতৰ মন্দিৰ বুলি অভিহিত কৰিছিল। তেওঁ স্পষ্ট দৃষ্টিভংগীৰে কৈছিল যে “ৰাজহুৱা আৰু ব্যক্তিগত খণ্ডৰ মাজৰ পাৰ্থক্য আপেক্ষিক গুৰুত্বৰ এটা আছিল ব্যক্তিগত আৰু ৰাজহুৱা খণ্ডবোৰক দুটা পৃথক সত্তাৰ দৰে একো হিচাপে চাব নোৱাৰি”।
নেহৰুৱে ওকালতি কৰিছিল যে ৰাজহুৱা উদ্যোগসমূহক পর্যাপ্ত স্বায়ত্তশাসন দিয়া উচিত। তেওঁ এই উদ্যোগসমূহৰ বাবে আমোলাতান্ত্রিক ব্যবস্থাপনা শৈলীৰ ব্যৱহাৰৰ বিৰোধী আছিল। তেওঁ স্পষ্টকৈ এইদৰে কৈছিল “মোৰ কোনো সন্দেহ নাই যে এনে ধৰণৰ ৰাজহুৱা উদ্যোগত প্রয়োগ কৰা স্বাভাৱিক চৰকাৰী প্ৰক্ৰিয়াই সেই ৰাজহুৱা উদ্যোগটো বিফল কৰিব। সেয়েহে, আমি ৰাজহুৱা উদ্যোগবোৰৰ কাম কৰাৰ বাবে এক প্ৰণালী বিকশিত কৰিব লাগিব য’ত এফালে পৰ্যাপ্ত পৰীক্ষা আৰু সুৰক্ষা আছে আৰু আনফালে, সেই উদ্যোগটোৰ বাবে দ্রুততাৰে আৰু পলম নকৰাকৈ কাম কৰাৰ পৰ্যাপ্ত স্বাধীনতা আছে”।
তেওঁ তেওঁলোকৰ ওপৰত কঠোৰ সংসদীয় নিয়ন্ত্ৰণৰ বিৰোধিতা কৰিছিল। “আমি প্রতিদিনে এই ঘৰত বহি ইয়াৰ পৰা ৰাজহুৱা উদ্যোগ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব নোৱাৰো। এইটো কেৱল কৰিব নোৱাৰি। কিন্তু যদি আমি অত্যাধিক আগ্রহী হওঁ, আমি যথেষ্ট পৰিমাণৰ ধন হেৰুৱাম, আৰু ই এক প্ৰকাৰৰ স্থিৰ পৰিৱেশ বিকশিত কৰিব, যি বর্ধিত উদ্যোগৰ বাবে অতি বেয়া”। সেয়েহে, নেহৰুৱে ৰাজহুৱা উদ্যোগসমূহৰ সংসদীয় নিয়ন্ত্ৰণ আৰু স্বায়ত্ত শাসনৰ মাজত সঠিক ভাৰসাম্য সুৰক্ষিত কৰিবলৈ আগ্ৰহী আছিল।
ডাঙৰ ৰাজ্য নিয়ন্ত্ৰিত উদ্যোগৰ বাবে নেহৰুৰ অগ্ৰাধিকাৰে অৱশ্যে তেওঁৰ সমালোচকসকলৰ মতে পৰিমাণগত নিয়মাৱলী, শুল্ক, ঔদ্যোগিক অনুজ্ঞাপত্ৰ আৰু অন্যান্য বহুতো নিয়ন্ত্ৰণৰ এক জটিল প্ৰণালী সৃষ্টি কৰিছিল। ভাৰতত অনুমতি পত্ৰ ৰাজ নামেৰে জনাজাত এই প্ৰণালীটো অর্থনৈতিক অদক্ষতাৰ বাবে দায়বদ্ধ আছিল যিয়ে পি.ভি. নৰসিংহ ৰাওৰ অধীনত ১৯৯১ চনত কংগ্ৰেছ চৰকাৰে আৰম্ভ কৰা উদাৰীকৰণ নীতিলৈকে উদ্যোগীক দমন কৰিছিল আৰু কেইবা দশক ধৰি অৰ্থনৈতিক বিকাশ হ্ৰাস কৰিছিল। তথাপিও, মূল আৰু মৌলিক ক্ষেত্ৰত ৰাজ্যিক খণ্ডৰ প্ৰতি তেওঁৰ দৃষ্টিভংগী সময়তকৈ বহু আগুৱাই গৈছিল আৰু আজিও আমদানি বহন কৰে।
১৪। কৃষি নীতিৰ ওপৰত নেহৰুৱিয়ান দৃষ্টিভংগী ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ নেহৰুৰ নেতৃত্বত চৰকাৰে দ্ৰুত ঔদ্যোগিকৰণৰ লগতে কৃষি সংস্কাৰ আৰম্ভ কৰিছিল। তেওঁ উপলব্ধি কৰিছিল যে ঔদ্যোগিকৰণ কাৰ্যকৰী হ’বলৈ, ইয়াত এক সহায়ক কৃষি অর্থনীতি আৰু এক ক্ষুদ্ৰ পৰিমাণৰ ঔদ্যোগিক আধাৰৰ প্ৰয়োজন নগৰ পৰিকল্পনাৰ ওপৰত তেওঁৰ ধাৰণাবোৰ ৰাস্তা আৰু উদ্যানৰ বাহিৰত শিক্ষা, মনোৰঞ্জন, নিযুক্তি আৰু ব্যৱসায়লৈ গৈছিল যি লক্ষণীয়ভাবে আধুনিক আছিল। বস্তিবোৰে তেওঁক দুখিত কৰিছিল, তেওঁ চহৰ আৰু গাঁওখনৰ মাজত এক সহজীৱী সম্পৰ্ক কল্পনা কৰিছিল।
এক সফল ভূমি সংস্কাৰ নীতি প্ৰৱৰ্তন কৰা হৈছিল, যিয়ে বৃহৎ ভূমিধাৰণ বিলুপ্ত কৰিছিল, কিন্তু ভূমিৰ মালিকীস্বত্বৰ সীমা নির্ধাৰণ কৰি ভূমি পুনৰ বিতৰণ কৰাৰ প্ৰচেষ্টা যথেষ্ট পৰিমাণে সফল হোৱা নাছিল। আকৌ, নেহৰুৰ নেতৃত্বত চৰকাৰে বৃহৎ পৰিমাণৰ সমবায় কৃষি প্ৰৱর্তন কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল, কিন্তু ইয়াৰ প্ৰচেষ্টা বোৰ ভূমিমালিক গ্ৰাম্য অভিজাতসকলৰ দ্বাৰা হতাশ হৈছিল, যিসকলে নেহৰুৰ প্ৰচেষ্টাৰ বিৰোধিতা কৰাত যথেষ্ট ৰাজনৈতিক সমর্থন লাভ কৰিছিল। ১৯৬০-ৰ দশকৰ আৰম্ভণিলৈকে কৃষি উৎপাদন সম্প্ৰসাৰিত হৈছিল, কিয়নো অতিৰিক্ত ভূমি খেতিৰ অধীনলৈ অনা হৈছিল আৰু কিছুমান জলসিঞ্চন প্ৰকল্পৰ প্ৰভাৱ পৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। কৃষি বিশ্ববিদ্যালয় স্থাপনেও কৃষি বিকাশত অৰিহণা যোগাইছিল। নেহৰুৰ নেতৃত্বৰ সময়ত সেউজ বিপ্লৱ এক বৃহৎ সফলতাৰ কাহিনী আছিল। বিপ্লৱক শস্য উৎপাদনত বৈচিত্র্যতা আৰু বৃদ্ধিৰ প্ৰয়াস হিচাপে দেখা গৈছিল। ই উত্তৰ ভাৰতক উচ্চ উৎপাদনশীল ঘেঁহুৰ এক বৃহৎ উৎপাদক হিচাপে পৰিবৰ্তন কৰিছিল। অৱশ্যে সেউজ বিপ্লৱৰ সমালোচকৰ অংশ আছে আৰু বহুতো পৰিৱেশবিদে ইয়াক অত্যাধিক সাৰ ব্যৱহাৰৰ বাবে সমালোচনা কৰিছে। সেউজ বিপ্লৱক অর্থনৈতিক আৰু আঞ্চলিক অসমতা সৃষ্টি কৰাৰ বাবেও সমালোচনা কৰা হৈছে। অৱশ্যে, এই বিপ্লৱে কৃষি উৎপাদনত আত্মনিৰ্ভৰশীলতা আনিছিল বুলি আমি দৃষ্টি হেৰুৱাব নালাগে। ই নতুন সঁজুলি আৰু উৎপাদনৰ কৌশল কঢ়িয়াই আনিছিল আৰু ভাৰতক কৃষিগতভাৱে উন্নত দেশসমূহৰ মানচিত্ৰত উচ্চ স্থান দিছিল।
১৫। সামাজিক নীতিৰ ওপৰত নেহৰুৰ বিষয়ে লিখা।
উত্তৰঃ নেহৰু ভাৰতৰ শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ এজন মহান দূৰদৰ্শী আছিল। তেওঁ ভাৰতৰ শিশু আৰু যুৱকসকলৰ বাবে শিক্ষাৰ পোষকতা কৰে আৰু ভাৰতৰ ভৱিষ্যতৰ প্ৰগতিৰ বাবে ইয়াক অপৰিহাৰ্য বুলি বিশ্বাস কৰে। তেওঁৰ কাৰ্যকালত উচ্চশিক্ষাৰ বহুতো প্ৰতিষ্ঠান স্থাপনৰ তদাৰক কৰা হৈছিল, যাৰ ভিতৰত আছে সৰ্বভাৰতীয় চিকিৎসা বিজ্ঞান প্রতিষ্ঠান (এই মছ), ভাৰতীয় প্রযুক্তিবিদ্যা প্রতিষ্ঠান (আই.আই.টি), ভাৰতীয় ব্যৱস্থাপনা প্রতিষ্ঠান (আই.আই.এম), ৰাষ্ট্ৰীয় প্রযুক্তিবিদ্যা প্রতিষ্ঠান (এন.আই.টি) আৰু ভাৰতীয় ৰাজহুৱা প্ৰশাসন প্রতিষ্ঠান (আই.আই.পিএ), নতুন দিল্লী।
কেইটামান প্ৰথম হাৰৰ প্ৰতিষ্ঠানৰ দ্বান্দ্বিকতা আৰু (কোনো শিক্ষা অবিহনে প্রতিষ্ঠান)ৰ আধিক্যই নেহৰুক বিচলিত কৰিছিল। তেওঁ শৈক্ষিক স্বাধীনতাৰ বিষয়ে লিখিছিল আৰু বিদেশী শৈক্ষিক সহযোগিতাক সমৰ্থন কৰিছিল। একে সময়তে তেওঁ দেখি দুখ পাইছিল যে বহুতো বিদেশী বিশেষজ্ঞ “দ্বিতীয় হাৰৰ সামগ্ৰী আছিল, আৰু তথাপিও বিদ্রূপাত্মকভাবৰ, তেওঁলোকৰ বহুত সক্ষম ভাৰতীয় সমকক্ষতকৈ অধিক পৰিশোধ কৰিছিল। তেওঁ প্রয়োজন হ’লে বিশেষ নিযুক্তি মাধ্যমৰ জৰিয়তে বিদেশত প্ৰশিক্ষণ প্রাপ্ত ভাৰতীয়সকলক অধিক কার্যকৰীভাৱে নিয়োজিত কৰাৰ পৰামৰ্শ দিয়ে।
নেহৰুৱে ভাৰতৰ সকলো শিশুক বিনামূলীয়া আৰু বাধ্যতামূলক প্রাথমিক শিক্ষাৰ নিশ্চয়তা দিয়াৰ পঞ্চবার্ষিক পৰিকল্পনাত এক প্ৰতিশ্ৰুতিৰ কথাও উল্লেখ কৰে। এই উদ্দেশ্যৰ বাবে নেহৰুৱে গণ গাঁও নামভৰ্তি কাৰ্যসূচী সৃষ্টি আৰু হাজাৰ হাজাৰ বিদ্যালয় নিৰ্মাণৰ তদাৰক কৰিছিল। নেহৰুৱে পুষ্টিহীনতাৰ বিৰুদ্ধে যুঁজিবলৈ শিশুসকলক বিনামূলীয়া গাখীৰ আৰু আহাৰৰ ব্যৱস্থা কৰাৰ দৰে পদক্ষেপো আৰম্ভ কৰিছিল, প্রাপ্তবয়স্ক শিক্ষা কেন্দ্র, প্রাপ্তবয়স্কসকলৰ বাবে আয়োজিত বৃত্তিমূলক আৰু কাৰিকৰী বিদ্যালয়, বিশেষকৈ গ্রাম্য অঞ্চলত।
১৬। হিন্দু বিবাহ আইনৰ ওপৰত এটা চমুটোকা লিখা।
উত্তৰঃ নেহৰুৰ নেতৃত্বত, সংসদই মহিলাৰ আইনী অধিকাৰ আৰু সামাজিক স্বাধীনতা বৃদ্ধিৰ বাবে হিন্দু ব্যক্তিগত আইনত বহুতো পৰিৱৰ্তন প্ৰণয়ন কৰিছিল। নেহৰুৰ আগ্ৰহত অনুচ্ছেদ ৪৪ ভাৰতীয় সংবিধানত অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছিল য’ত কোৱা হৈছে ‘ৰাজ্যখনে সমগ্ৰ ভাৰতৰ সমগ্ৰ অঞ্চলত নাগৰিকসকলৰ বাবে এক অভিন্ন নাগৰিক সংহিতা সুৰক্ষিত কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিব’। অনুচ্ছেদটোৱে ভাৰতত ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ আধাৰ গঠন কৰিছে।
আটাইতকৈ লক্ষণীয়ভাৱে, মুছলমানসকলৰ বিবাহ আৰু উত্তৰাধিকাৰ সম্পৰ্কীয় বিষয়ত তেওঁলোকৰ ব্যক্তিগত আইন ৰখাৰ স্বাধীনতা আছিল। যদিও নেহৰুৱে মুছলমান ব্যক্তিগত আইনক আইনৰ পৰা ৰেহাই দিছিল, তেওঁৰ চৰকাৰে ১৯৫৪ চনত বিশেষ বিবাহ আইন গৃহীত কৰিছিল। এই আইনৰ আঁৰৰ ধাৰণাটো আছিল ভাৰতৰ সকলোকে অসামৰিক বিবাহৰ অধীনত ব্যক্তিগত আইনৰ বাহিৰত বিবাহ কৰাৰ সামৰ্থ দিয়া। এই আইনখনে বহুবিবাহক অবৈধ বুলি ঘোষণা কৰে আৰু লগতে কয় যে আৰু উত্তৰাধিকাৰ সংশ্লিষ্ট ব্যক্তিগত আইনৰ সলনি ভাৰতীয় উত্তৰাধিকাৰী আইনৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্ৰিত হ’ব।
১৭। নেহৰু আৰু সংৰক্ষণ নীতিৰ ওপৰত এটা চমু টোকা লিখা।
উত্তৰঃ অনুসূচীত জাতি আৰু অনুসূচীত জনজাতিৰ লোকসকলে সম্মুখীন হোৱা সামাজিক অসমতা আৰু অসুবিধাবোৰ নিৰ্মূল কৰিবলৈ চৰকাৰী সেৱা আৰু শিক্ষানুষ্ঠানসমূহত সংৰক্ষণৰ এক ব্যবস্থা সৃষ্টি কৰা হৈছিল। নেহৰুৱে ধৰ্মনিৰপেক্ষতা আৰু ধৰ্মীয় সম্প্রীতিকো সমর্থন কৰিছিল, চৰকাৰত সংখ্যালঘুসকলৰ প্ৰতিনিধিত্ব বৃদ্ধি কৰিছিল। তেওঁৰ বাবে, শৰণাৰ্থী সমস্যাৰ সমাধান পুনসংস্থাপনত আছিল, বিতৰণ প্ৰদান কৰাত নহয়। তেওঁ দলিত শব্দটো অস্বীকাৰ কৰিছিল, কিয়নো তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে ই ব্যক্তিজনক কলংকিত কৰিছিল আৰু তেওঁ সকলোৱে ইতিবাচক পদক্ষেপৰ বাবে আছিল।
১৮। নেহৰুৱিয়ান আৰু সমাজতান্ত্ৰিক আদৰ্শৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতে সমাজবাদৰ আধাৰত অৰ্থনৈতিক সমৃদ্ধি লাভ কৰিব পাৰে। তেওঁ সমাজবাদৰ দৰ্শনৰ প্ৰতি প্ৰতিশ্ৰুতিবদ্ধ আছিল। কিন্তু তেওঁৰ সমাজবাদৰ ধাৰণাটো মার্ক্স আৰু অন্যান্য ৰাজনৈতিক তাত্ত্বিকসকলৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰিত ধাৰণাতকৈ একেবাৰে পৃথক আছিল। ভাৰতৰ স্বাধীনতাৰ বহু আগতে নেহৰুৱে ১৯২৯ চনত ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ লাহোৰ অধিৱেশনত ৰাষ্ট্ৰপতিৰ ভাষণত ঘোষণা কৰিছিল যে তেওঁ এজন সমাজতান্ত্রিক, গণতান্ত্রিক আৰু সামন্ততান্ত্রিক আভিজাত্যত বিশ্বাস নকৰে। একে সময়তে তেওঁৰ সমাজবাদৰ আদৰ্শই ব্যক্তিগত স্বাধীনতাকো বুজাইছিল। “সমাজবাদৰ অধীনত কিয় ব্যক্তিজনৰ বাবে যথেষ্ট স্বাধীনতা থাকিব নালাগে মই দেখা নাই; প্রকৃততে, বর্তমান ব্যৱস্থাই দিয়াতকৈ বহুত বেছি স্বাধীনতা দিয়া। তেওঁৰ বিবেক আৰু মনৰ স্বাধীনতা, উদ্যোগৰ স্বাধীনতা আৰু আনকি সীমিত স্কেলত ব্যক্তিগত সম্পত্তি ৰখা হ’ব পাৰে।
১৯২৭ চনত নেহৰুৰ ছোভিয়েট ইউনিয়ন ভ্রমণ তেওঁৰ দাৰ্শনিক আৰু ৰাজনৈতিক দৃষ্টিভংগীৰ গঠনত এক গুৰুত্বপূর্ণ স্থান আছিল। তেওঁ নির্ণায়কভাৱে গণতান্ত্ৰিকতাৰ ফালে ঘূৰি ছিল আৰু সমাজতান্ত্রিক বিশ্বাসৰ একান্ত সমৰ্থক হৈ পৰিছিল। নেহৰুৱে এইদৰে কৈছে যেতিয়ালৈকে। ব্যক্তিগত একচেটিয়া অধিকাৰ থাকে, তেতিয়ালৈকে সমাজৰ কোনো সমাজতান্ত্রিক গাঁথনিৰ বিকাশ সম্ভৱ নহয়। সেয়েহে, সমাজে উৎপাদনৰ মুখ্য উপায়বোৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰা আৰু এই একচেটিয়া আধিপত্যবোৰ বিকশিত হোৱা প্ৰতিহত কৰাটো অভ্যাৱশ্যকীয় হৈ পৰে। যদি “গণতান্ত্রিক সমাজবাদ’য়ে নেহৰুভিয়ান ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতিৰ আদৰ্শগত মূল গঠন কৰে, তেন্তে তেওঁ যি পৰিকল্পনা কৰিছিল সেয়া আছিল মানুহৰ সন্মতিৰ ওপৰত আধাৰিত এক কল্যাণমূলক ৰাজ্য, মতবাদ আৰু হিংসাৰ পৰা বঞ্চিত আৰু নৈতিক মূল্যবোধৰ ওপৰত দৃঢ়ভাৱে আধাৰিত।
পৰিকল্পনা, সামূহিক বিকাশ, বিকেন্দ্রীকৰণ, নিযুক্তি, জনস্বাস্থ্য, পৰিয়াল পৰিকল্পনা, ধৰ্মনিৰপেক্ষতা আৰু সমান সুযোগৰ ওপৰত তেওঁৰ চিন্তাই তেওঁ কল্পনা কৰা সমতাবাদী ভাৰত কঢ়িয়াই আনিছে। তেওঁ সমাজৰ অধিগ্ৰহণকাৰী প্ৰৱণতাৰ সমালোচনা কৰিছিল, আৰু এনেদৰে সেইবোৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰাত ৰাজ্যৰ ভূমিকাক সমৰ্থন কৰিছিল। তেওঁ প্ৰস্তাৱ দিছিল যে প্ৰতিখন গাঁওতে এখন পঞ্চায়ত, এখন সমবায় সমিতি আৰু এখন বিদ্যালয় থাকিব লাগে (দাস, অ’পি.চি.আই.টি.)।
১৯। ৰাজহুৱা প্ৰশাসনৰ ওপৰত নেহৰুৰ মতামত লিখা।
উত্তৰঃ দেশৰ উন্নয়নৰ বাবে কিছুমান নীতি নিৰ্ধাৰণ কৰাৰ উপৰিও আৰু সেইবোৰ ৰূপায়ণৰ বাবে গাঁথনি নিৰ্ধাৰণ কৰাৰ উপৰিও, প্রশাসনবিজ্ঞানৰ অধ্যয়ন আৰু প্ৰয়োগত নেহৰুৰ অৱদান অভূতপূর্ব। দেশত প্রশাসনিক সংস্কাৰ অনাত তেওঁৰ যথেষ্ট আগ্ৰহ আছিল।
নতুন দিল্লীৰ ইণ্ডিয়ান ইনষ্টিটিউট অৱ পাব্লিক এডমিনিষ্ট্ৰেচন (আই.আই.পিএ), যাৰ সৈতে তেওঁ ইয়াৰ সভাপতি হিচাপে আৰম্ভণিৰ পৰাই জড়িত আছিল, দেশত প্ৰশাসনৰ উন্নতি আৰু বিকাশত তেওঁৰ আগ্ৰহৰ এক উদাহৰণ। তেওঁ প্ৰতিষ্ঠানটোৰ কাম আৰু বিকাশত যথেষ্ট আগ্রহ লৈছিল। নেহৰুক কিছুমান নীতি ৰূপায়ণৰ গাঁথনি স্থাপন আৰু গাঁথনিটো বজাই ৰখাৰ বাবে কৰ্মচাৰীৰ পছন্দৰ বাবে কৃতিত্ব দিয়া হয়।
প্রখ্যাত বিজ্ঞানী ডঃ হোমি ভাভাৰ নেতৃত্বত স্বায়ত্তশাসিত পাৰমাণৱিক শক্তি আয়োগ গঠন কৰাৰ সময়ত নেহৰুৱে সঠিক সংগঠন বিকশিত কৰে। একেদৰে, তেওঁ দেশৰ সৰ্বোচ্চ পৰিসাংখ্যিক প্রতিষ্ঠান, যেনে ইণ্ডিয়ান ষ্টেটিষ্টিকেল ইনষ্টিটিউট, কলকাতা (তেতিয়াৰ কলকাতা) পৰিচালনা কৰাৰ বাবে অধ্যাপক মহালানোবিছক (যাক ভাৰতত পৰিসাংখ্যিক বিজ্ঞানৰ জনক বুলি কোৱা হয়) বাছনি কৰিছিল। এই সংগঠনবোৰ আৰু চৰকাৰী নিয়ন্ত্ৰণৰ সৈতে স্বায়ত্তশাসন দিয়া আৰু বহুতো সংগঠনৰ নতুন আৰ্হি আছিল, যিবোৰ নেহৰুৰ চিন্তাধাৰাৰ বাবে তেওঁলোকৰ উত্থানৰ বাবে ঋণী।
নেহৰুৱে শাসনৰ ক্ষেত্ৰত অসুৰক্ষিত হোৱা বিষয়বোৰৰ আশংকা কৰিছিল দুর্নীতি, প্রশাসনিক বিলম্ব, আৰু অসাধু বিষয়া আৰু জনসাধাৰণৰ মাজত সম্পৰ্ক স্থাপন কৰা। তেওঁৰ বাবে অসামৰিক সেৱাৰ নিৰপেক্ষতা এক কল্পকাহিনী আছিল, যদিও তেওঁ আমোলাসকলক বস্তুনিষ্ঠ আৰু বিচ্ছিন্ন চিন্তাধাৰা গঢ়ি তুলিবলৈ উৎসাহিত কৰিছিল। তেওঁ বিচাৰিছিল যে ৰাজাৰ ৰাজ্যপালসকলে সাংবিধানিক পৰিকাঠামোৰ ভিতৰত তেওঁলোকৰ ভূমিকা কঠোৰভাৱে পালন কৰা আৰু নিজকে “উৎকৃষ্ট শ্রেণী” বুলি অনুভৱ নকৰা।
নেহৰুৱে দুৰ্নীতিৰ যথেষ্ট সমালোচনা কৰিছিল, যি প্ৰশাসনৰ লগতে সমাজলৈ আহিছিল। নেহৰুৱে এইদৰে কৈছে চৰকাৰে নিজৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ অভিপ্রায় স্বত্বেও পদবী আৰু নথিপত্ৰৰ মাজত দুর্নীতি নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ অক্ষম হৈ পৰিছে আৰক্ষী আৰু আন বিষয়াসকলক তেওঁলোকৰ মুখ বচাবলৈ ৰক্ষা কৰি আছে। এইটো কেৱল তেতিয়াহে সফল হ’ব পাৰে যদি ইয়াত ভাৰতীয় আৰক্ষীৰ স্বেচ্ছামূলক সমর্থন থাকে।
নেহৰু আছিল সামূহিক উন্নয়ন আৰু পঞ্চায়তি ৰাজ কাৰ্যসূচীৰ আঁৰৰ চালিকা শক্তি। সকলোৱে জানে যে বিভিন্ন ৰাজ্যত কেনেদৰে তিনি স্তৰৰ পঞ্চায়তি ৰাজ প্ৰতিষ্ঠান (পি.আৰ.আই.) আৰম্ভ কৰা হৈছিল; আৰু লগতে, ১৯৫২ চনত আৰম্ভ কৰা সামুহিক উন্নয়ন কাৰ্যসূচী (চি.ডি.পি)। নেহকরে বিশ্বাস কৰিছিল যে এইবোৰে প্ৰশাসনক মানুহৰ ওচৰলৈ অনাত সহায় কৰিব পাৰে। এইবোৰক সংবাদ মাধ্যমৰ জৰিয়তে বাছনি কৰা হৈছিল যাৰ জৰিয়তে ৰাইজৰ প্ৰতিজন সক্রিয় সদস্যক সমাজৰ মঙ্গলৰ বাবে কোনো না কোনো ৰূপত কিবা বা আন কাম কৰিবলৈ আকৰ্ষিত কৰিব পাৰি।
নেহৰুৱে এই প্রতিষ্ঠানসমূহক প্ৰকৃত ক্ষমতা প্ৰদান কৰি শক্তিশালী কৰিব বিচাৰিছিল। তেওঁ মত পোষণ কৰিছিল যে এই প্রতিষ্ঠানসমূহৰ তুলনাত বিষয়াসকলৰ ভূমিকা প্ৰকৃতিত পৰামৰ্শদাতা হ’ব লাগে। তেওঁ অনুভৱ কৰিছিল যে পঞ্চায়ত প্ৰধানসকলক ভুল কৰাৰ পৰিমাণলৈকে সর্বাধিক অক্ষাংশ দিয়া প্রয়োজন কিয়নো তেওঁ ভাবিছিল যে এনে ভুলবোৰে তেওঁলোকক তেওঁলোকৰ তাৎক্ষণিক আৰু দৈনন্দিন সমস্যাবোৰ শিকা আৰু যত্ন লোৱাত সহায় কৰিব।
তেওঁ সঠিকভাৱে কৈছিল পঞ্চায়তৰ ভুলবোৰে দেশৰ নিৰাপত্তা বিপদাপন্ন নকৰিব। নেহৰুৰ বাবে পঞ্চায়ত প্রধান এজন প্রশাসকও আছিল। পঞ্চায়তৰ প্ৰতিজন সদস্যই এক নির্দিষ্ট ক্ষেত্রত এজন প্ৰশাসক আছিল, আৰু তেওঁক এনেদৰে স্বীকৃতি আৰু সন্মান দিয়া উচিত। তেওঁ পঞ্চায়তি ৰাজ প্ৰতিষ্ঠানসমূহ অব্যাহত ৰখাটো বিচাৰিছিল। তেওঁ গণতান্ত্ৰিক বিকেন্দ্ৰীকৰণৰ ধাৰণাটোক সমর্থন আগবঢ়াইছিল। তেওঁৰ প্ৰধানমন্ত্রীত্বৰ শেষভাগত, তেওঁ গণতান্ত্রিক বিকেন্দ্ৰীকৰণৰ সলনি এপলবিৰ ‘বিকেন্দ্ৰীকৃত গণতন্ত্ৰ’ শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ পছন্দ কৰিছিল।
২০। নেহৰুৰ প্ৰতিৰক্ষা আৰু বৈদেশিক নীতিৰ ওপৰত এটা টোকা লিখা।
উত্তৰঃ প্ৰতিৰক্ষা আৰু বৈদেশিক নীতিৰ ওপৰত নেহৰুৰ মতামত আছিল এনেধৰণৰ–
স্বাধীনতাৰ পিছত নেহৰুৱে ব্রিটেন আৰু অন্যান্য গণৰাজ্য দেশসমূহৰ সৈতে সুসম্পর্ক বজাই ৰাখিব বিচাৰিছিল আৰু লণ্ডন ঘোষণাপত্ৰত স্বাক্ষৰ কৰিছিল, যাৰ অধীনত ভাৰতে সন্মত হৈছিল যে, যেতিয়া ই ১৯৫০ চনৰ জানুৱাৰীত গণৰাজ্য হ’ব, ই কমনৱেলথ অব নেশ্যনছত যোগদান কৰিব আৰু ব্ৰিটিছ ৰাজতন্ত্ৰক ইয়াৰ স্বতন্ত্ৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মুক্ত সংগঠনৰ প্ৰতীক আৰু গণৰাজ্যৰ মুৰব্বী হিচাপে গ্ৰহণ কৰিব।
যদিও নেহৰুৱে প্ৰতিখন দেশৰ সৈতে শান্তি আৰু বন্ধুত্বপূর্ণ সম্পৰ্কত বিশ্বাস কৰিছিল, তেওঁ কাশ্মীৰ সন্দৰ্ভত পাকিস্তানৰ বিৰুদ্ধে প্রস্তুতি আৰু প্ৰকৃত অভিযানৰ নেতৃত্ব দিছিল। তেওঁ ১৯৪৮ চনত হায়দাবাদ আৰু ১৯৬১ চনত গোৱা দখল কৰিবলৈ অত্যাধিক সামৰিক শক্তি ব্যৱহাৰ কৰিছিল। তেওঁ ১৯৪৭ চনত ভাৰতৰ ভূ-কৌশলগত, সামৰিক শক্তি আৰু দুৰ্বলতাৰ বিষয়ে যথেষ্ট সংবেদনশীল আছিল।
নেহৰুৱে পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰৰ বিকাশৰ কল্পনা কৰিছিল আৰু ১৯৪৮ চনত ভাৰতৰ পাৰমাণৱিক শক্তি আয়োগ স্থাপন কৰিছিল। ১৯৪৮ চনৰ আৰম্ভণিৰ পৰাই, নেহৰুৰ ঔদ্যোগিক ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ বিৰুদ্ধে থিয় দিবলৈ এই কাৰ্যসূচী বিকশিত কৰাৰ আৰু দক্ষিণ এছিয়াৰ অন্যান্য ৰাজ্য, বিশেষকৈ পাকিস্তানতকৈ ভাৰতৰ আঞ্চলিক শ্ৰেষ্ঠতাৰ অংশ হিচাপে পাৰমাণৱিক অস্ত্র ক্ষমতা প্রতিষ্ঠা কৰাৰ উচ্চাকাংক্ষা আছিল। নেহৰুৱে মানৱ স্বাস্থ্যৰ ওপৰত পাৰমাণৱিক বিস্ফোৰণৰ কুপ্ৰভাৱৰ প্ৰথম অধ্যয়ন আৰম্ভ কৰিছিল, আৰু তেওঁ ধ্বংসৰ এই ভয়ংকৰ ইঞ্জিন বুলি কোৱা বিলুপ্তিৰ বাবে নিৰন্তৰ প্ৰচাৰ চলাইছিল।
তেওঁৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ অৱদান আছিল শীতল যুদ্ধৰ সময়ত তেওঁৰ অ-সংৰেখন নীতি। ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে যে নেহৰুৱে আৰম্ভণিৰ পৰা ভাৰতৰ ঔদ্যোগিক আধাৰ নিৰ্মাণত ক্ষমতা প্রতিবন্ধক (আমেৰিকা যুক্তৰাজ্য আৰু তেতিয়াৰ ইউ.এছ.এছ.আৰ.) দুয়োটাৰ পৰা বিত্তীয় আৰু কাৰিকৰী সমর্থন লাভ কৰিছিল। ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল যে ভাৰতে দুয়োটা খণ্ডৰ প্ৰতি নিৰপেক্ষতা বজাই ৰাখিছিল। ছোভিয়েট ইউনিয়ন আৰু পশ্চিম জার্মানীৰ সহায়ত বোকাৰো আৰু ৰাউৰকেলাত ষ্টীল মিল কমপ্লেক্স’ নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল। তেওঁৰ আদৰ্শবাদী দৃষ্টিভংগীয়ে ভাৰতক অ-সংৰেখনত নেতৃত্বৰ স্থিতি দিয়াৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছিল। যথেষ্ট ঔদ্যোগিক বিকাশ হৈছিল। দৰাচলতে, ১৯৫০ আৰু ১৯৬৫ চনৰ ভিতৰত উদ্যোগটো বার্ষিক ৭.০ শতাংশ বৃদ্ধি পাইছিল আৰু ঔদ্যোগিক উৎপাদন প্রায় কঁপাই তুলিছিল আৰু ভাৰতক বিশ্বৰ সপ্তম সর্ববৃহৎ ঔদ্যোগিক দেশ হিচাপে গঢ়ি তুলিছিল।
নেহৰুক ভাৰতীয় বৈদেশিক নীতিৰ একমাত্ৰ স্থপতি হিচাপে গণ্য কৰা হৈছে। তেওঁ শীতল যুদ্ধত প্ৰতিদ্বন্দিতা কৰা দুটা শত্রু মহাশক্তিৰ বিৰোধিতাত এছিয়া আৰু আফ্ৰিকাৰ নৱস্বাধীন ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত সমৰ্থন গঢ়ি তুলিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ শক্তিশালী সমৰ্থক হোৱাৰ বাবে নেহৰু কাশ্মীৰ সম্পৰ্কীয় গ্ৰাহাম প্ৰতিবেদনৰ দ্বাৰা আচৰিত হৈছিল যিয়ে তৃতীয় পক্ষৰ হস্তক্ষেপৰ পৰামৰ্শ দিছিল। দেশৰ প্ৰতিৰক্ষা অস্ত্ৰ-শস্ত্ৰতকৈ ইয়াৰ মনোবলৰ ওপৰত অধিক নিৰ্ভৰশীল বুলি গুৰুত্ব আৰোপ কৰি তেওঁ ভাৰত আৰু পাকিস্তানৰ মাজত বিতর্কিত সমস্যা, বিশেষকৈ পাৰস্পৰিক লাভজনক উন্নয়ন মূলক প্ৰকল্পৰ সৈতে সম্পর্কিত বিষয়বোৰ সহযোগিতাৰ ভাৱনাৰে সমাধান কৰাৰ বাবে এটা গোচৰ তৈয়াৰ কৰে।
আন্তর্জাতিক ক্ষেত্ৰত, নেহৰু সামৰিক পদক্ষেপ আৰু সামৰিক মিত্ৰতাৰ বিৰোধী আছিল। নেহৰুৱে সংসদত দিয়া ভাষণবোৰে সমগ্ৰ বিশ্বৰ সমসাময়িক উন্নয়নৰ এক উজ্বল বিশ্লেষণ: আৰু মূল্যাঙ্কন প্ৰদান কৰে ইণ্ডোনেছিয়াত বিদেশী হস্তক্ষেপ, ভিয়েটনাম আৰু আলজেৰিয়াত ঔপনিৱেশিক বিৰোধী সংগ্রাম। তেওঁ ছোভিয়েটৰ পাৰমাণৱিক পৰীক্ষা স্থগিতক আদৰণি জনাইছিল, কিন্তু হাংগেৰীত মস্কোৰ হস্তক্ষেপক গৰিহণা দিছিল। তেওঁ বিতর্কিত সকলৰ সন্মতিৰ বাহিৰে আন দেশৰ মাজৰ বিবাদত হস্তক্ষেপ কৰা ভাৰতৰ বিৰুদ্ধে দৃঢ়ভাৱে আছিল।
১৯৫৪ চনৰ ২৯ এপ্ৰিলত নেহৰুৱে চীন-ভাৰত সীমান্ত চুক্তিৰ আধাৰ হিচাপে ভাৰতত পঞ্চশীল হিচাপে জনাজাত শান্তিপূর্ণ সহাবস্থানৰ পাঁচটা নীতি চীনৰ সৈতে স্বাক্ষৰ কৰে। পিছৰ বছৰবোৰত, বৈদেশিক নীতিয়ে সীমান্ত বিবাদৰ ওপৰত চীনা দৃঢ়তা বৃদ্ধি আৰু চীনৰ বিৰক্তিৰ বাবে তিব্বতৰ পৰা চতুর্দশ দালাই লামাক আশ্ৰয় দিয়াৰ নেহৰুৰ সিন্ধান্তৰ ফলত ভুগিছিল, যাৰ ফলত ১৯৬২ চনত ভাৰত-চীনৰ মাজত যুদ্ধ হৈছিল। চীনৰ সৈতে যুদ্ধৰ ফলত এক আমূল পৰিৱৰ্তন ঘটিছিল। তাৰ পিছত নেহৰু অধিক বাস্তববাদী আৰু প্ৰতিৰক্ষামুখী হৈ পৰে।
২১। নেহৰু-মহালানোবিছ ৰণনীতি আৰু ইয়াৰ সমালোচকসকলে অর্থনৈতিক বিকাশৰ কল্পনা কেনেদৰে কৰিছে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ যদিও দ্বিতীয় পঞ্চবার্ষিক পৰিকল্পনাৰ আৰ্হি হিচাপে সংকীর্ণভাৱে চিনাক্ত কৰা হৈছে, নেহৰু যুগৰ অৰ্থনীতি আৰু মহালানোবিছ আৰ্হিতকৈ ইয়াৰ লক্ষ্যবোৰ অনুসৰণ কৰাৰ বাবে গ্ৰহণ কৰা উপায়ৰ প্ৰতিনিধি একোৱেই অধিক প্রতিষ্ঠিত নহয়। বিখ্যাত আৰ্হিটো প্ৰথমে পলিমেঘথৰ দ্বাৰা বিকাশৰ ওপৰত এখন প্ৰবন্ধত প্ৰকাশ পাইছিল। আৰ্হিটোৰ উদ্দেশ্য আছিল উপাৰ্জনৰ স্তৰ বৃদ্ধি কৰাৰ প্ৰকল্পটোৰ বাবে বিশ্লেষণাত্মক ভেঁটি প্ৰদান কৰা সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৰ অনুৰোধত নেহৰুৰ অধ্যক্ষতাত অনুষ্ঠিত কংগ্ৰেছৰ ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিকল্পনা সমিতিত ইতিমধ্যে ঔদ্যোগিকৰণৰ বিষয়ে চিন্তা-চৰ্চা কৰা হৈছিল। এই কাৰণে ইয়াক প্ৰায়ে নেহৰু মহালানোবিছ ৰণনীতি বুলি কোৱা হয়। বিকাশ ত্বৰান্বিত কৰাৰ জৰিয়তে দ্রুতগতিত উপাৰ্জনৰ স্তৰ বৃদ্ধি কৰাৰ সমাপ্তি ৰক্ষা কৰাৰ বাবে এইটো এটা আৰ্হি আছিল, কিয়নো উপাৰ্জনৰ স্তৰ বৃদ্ধি কৰাটো দৰিদ্ৰতা দূৰ কৰাৰ উপায় হিচাপে বিবেচিত হৈছিল।
মহালানোবিছে দুটা খণ্ডৰ সৈতে এক অৰ্থনীতিৰ ধাৰণা কৰিছিল, প্ৰতিটোৱে ক্ৰমান্বয়ে মূলধন আৰু উপভোক্তা সামগ্রী উৎপাদন কৰে। চৰকাৰ অবিহনে বন্ধ অর্থনীতিৰ আৰ্হি হোৱাৰ বাবে, তেওঁলোকৰ উৎপাদন এনেদৰে মুঠ ঘৰুৱা উৎপাদন বা ৰাষ্ট্ৰীয় উপাৰ্জনলৈ বৃদ্ধি হ’ব। সেই সময়ৰ অৰ্থনৈতিক তত্ত্বৰ পৰা এক আকর্ষণীয় প্রস্থানত, মূলধন কমি অহা লাভৰ অধীন হোৱা নাছিল। ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে যে মূলধনী সামগ্ৰীৰ উৎপাদনত বিনিয়োগৰ অধিক প্ৰাৰম্ভিক আবণ্টনে ভবিষ্যতে অর্থনীতিক ইয়াৰ অধিক ভঁৰাল দিব। এই মূলধনী সামগ্ৰীবোৰ বিনিয়োগৰ ভৌতিক সমকক্ষ হোৱাৰ সৈতে, মূলধনী সামগ্রী উৎপাদনৰ বাবে অধিক প্ৰাৰম্ভিক আবণ্টনে ভবিষ্যতে অধিক বিনিয়োগ সক্ষম কৰে। এনেদৰে সকলো সম্ভৱ বিনিয়োগ কৰা হৈছে বুলি ধৰি লৈ, এক উচ্চস্তৰৰ বিনিয়োগ– পৰিপেক্ষিতত মূলধনক কামত ভাল কৰি দিয়াতকৈ অধিক নহয়– বাস্তৱিক কৰা হয়। নিৱেশ যিমান হ’লহেঁতেন তাতকৈ অধিক হয় যদি প্ৰাৰম্ভিক আৱণ্টন উপভোক্তা সামগ্ৰীৰ উৎপাদনৰ বাবে অধিক বেয়া হয়।
আৰম্ভণি বিন্দুৰ সন্দৰ্ভত অৰ্থনীতিৰ বিকাশৰ হাৰ হয় এতিয়া পৰিকল্পনাকাৰীৰ সমস্যা হৈছে উপাৰ্জনৰ লক্ষ্য স্তৰৰ বাবে মূলধনী সামগ্রী খণ্ডলৈ আৱণ্টন কৰিব লগা বিনিয়োগৰ অংশত উপনীত হোৱা। অৱশ্যে, পঞ্চাশৰ দশকৰ অৰ্থনৈতিক নীতি বুজিবলৈ চেষ্টা কৰোঁতে এইটো স্বীকাৰ কৰাটো গুৰুত্বপূৰ্ণ যে, আনকি ইয়াৰ স্থপতিবিদৰ বাবেও, আৰ্হিটো কেৱল ঔদ্যোগিকৰণৰ ৰণনীতিৰ নিৰ্দেশনা হিচাপেহে বুজাইছিল। সেয়েহে, সেই দিনৰ ভাষাত কি ‘দ্য বুলি কোৱা হৈছিল তাত প্ৰকাশিত ৰণনীতিৰ ব্যৱহাৰিক দিশবোৰ বুজি পোৱাটোও সমানে গুৰুত্বপূর্ণ।
যন্ত্রপাতি নিৰ্মাণৰ বাবে ইস্পাত, ৰাসায়নিক পদার্থ, সাৰ, বিদ্যুৎ পৰিবহন সঁজুলি আদি উৎপাদন কৰাৰ বৃহৎ ক্ষমতা আছে। দ্রুতগতিত বৰ্ধিত গধুৰ সামগ্ৰী খণ্ড এটা অনাৰ উপায় আছিল এই যন্ত্র নির্মাণ অসামঞ্জস্যপূৰ্ণভাৱে বিনিয়োগ কৰা। এইটো স্পষ্টভাৱে স্বীকাৰ কৰা হৈছিল যে যিহেতু খণ্ডটো উৎপাদনত দীঘলীয়া গৰ্ভধাৰণৰ পিছপৰি থকাৰ দ্বাৰা চিহ্নিত কৰা হৈছিল, মহালানোবিছ আৰ্হিত অন্তর্নিহিত বিকাশৰ হাৰ কম সময়ত হ্রাস হ’ব যাৰ ফলত উপভোক্তা সামগ্রী উৎপাদনত অসামঞ্জস্যপূর্ণভাবে বিনিয়োগ কৰাৰ কৌশল হ’ব। অৱশ্যে, গধুৰ সামগ্ৰীৰ ফালে বিনিয়োগ আৱণ্টন স্থানান্তৰ কৰাৰ মহালানোবিছ ৰণনীতিৰ ফলত দীৰ্ঘম্যাদী বিকাশৰ হাৰ অধিক হ’ব, আনকি উপভোক্তা সামগ্ৰী খণ্ডৰ বাবেও, কিয়নো ই সমগ্র অর্থনীতিত উৎপাদনশীল ক্ষমতা বৃদ্ধি কৰে।
এক অৰ্থত আৰ্হিটোৰ অন্তর্নিহিত ধাৰণাটো এক প্ৰকাৰৰ হিচাপ। ই বৰ্তমানৰ বিনিয়োগ আৱণ্টনৰ ওপৰত আধাৰিত কৰি বিকাশৰ সম্ভাৱনা অনুমান কৰে আৰু যিকোনো বিনিয়োগ ব্যয়ৰ বাবে বিকাশৰ হাৰ সৰ্বাধিক কৰা আৱণ্টন বাছনি কৰে। ই সম্পূৰ্ণৰূপে মূল্য-মুক্ত নহয়, অৱশ্যে, ইয়াত ই প্ৰচ্ছন্নভাৱে ৰেহাইৰ কম সামাজিক হাৰ গ্ৰহণ কৰে। ইয়াক আদৰ্শৰ ওপৰত আধাৰিত বুলি সমালোচনা কৰা হৈছে। এই সমালোচনাৰ অৰ্থ তেতিয়াহে হ’বলৈ আৰম্ভ কৰে যেতিয়া এজনক কোৱা হয় যে আৰ্হিটো ছোভিয়েট পৰিকল্পনা সাহিত্যৰ ফেল্ডমেন আৰ্হিৰ দ্বাৰা অনুপ্ৰাণিত হৈছিল, যদিও মহালানোবিছে কৈছে যে তেওঁ নিজৰ আৰ্হি প্ৰস্তুত কৰাৰ সময়ত ফেল্ডমেনৰ কামৰ বিষয়ে অৱগত নাছিল। সম্ভবতঃ, সমালোচনাটোৱে ছোভিয়েট অভিজ্ঞতাৰ ওপৰত আধাৰিত যিকোনো বিকল্পক আদর্শগত হিচাপে চিনাক্ত কৰি নিজকে ন্যায়সঙ্গত কৰে। অৱশ্যে, সেই সময়ৰ প্ৰাক্তন ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ দ্বাৰা প্ৰদৰ্শিত যথেষ্ট চমৎকাৰ সম্প্ৰসাৰণৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত এনে সমালোচনা নিজৰ আদর্শগত হ’ব, যদিও একবিংশ শতিকাত আমি অনুভৱ কৰিব লাগিছিল যে তাত যি ঘটি আছে সেয়া বহনক্ষম নহয়। কিন্তু পঞ্চাশৰ দশকত, উচ্চাকাংক্ষা থকা নতুনকৈ স্বাধীন দেশবোৰে ছোভিয়েটসকলে। যি অৰ্জন কৰিছিল, অর্থাৎ দ্রুত ঔদ্যোগিকৰণ আৰু ফলস্বৰূপে এক লক্ষণীয় দ্রুত সময় ভিতৰত উপার্জন বৃদ্ধিৰ বাবে আকাংক্ষা কৰাৰ বাবে খুব কমেই দোষাৰোপ কৰিব পাৰিলেহেঁতেন।
এনেকুৱা নহয় যে ষ্টেলিন শাসনৰ সম্পূৰ্ণৰূপে আপোচ কৰা ৰাজনীতি, আনকি গুলাগ আৰু গণহত্যা অবিহনে, উপেক্ষা কৰা হৈছিল। কেৱল নেহৰুৱে স্পষ্ট আছিল যে ভাৰতে বিকাশৰ কম হাৰত লক্ষ্য ৰাখি তেওঁলোকক এৰাই চলিব। এইটো স্পষ্ট আছিল যে বাছনি কৰা ৰণনীতিৰ ওপৰত ভিন্নমত দমন কৰাৰ উপায় হিচাপে বিকাশৰ কৃষিহাৰ বৃদ্ধি বা গণতন্ত্র স্থগিত ৰখাৰ পথ হিচাপে সংগ্ৰহ কৰিবলৈ বাধ্য কৰাটো ভাৰতীয় নেতৃত্বৰ বাবেও কল্পনাযোগ্য নাছিল। ইয়াত দেশাইৰ মন্তব্য যে মহালানোবিছৰ আৰ্হিত কোনো নিবনুৱা, মুদ্রাস্ফীতি বা পৰিশোধৰ ভাৰসাম্য নাই। কিন্তু আকৌ এবাৰ, আৰ্হিটো কৌশলৰ পৰা পৃথক কৰাটো গুৰুত্বপূৰ্ণ আৰু সম্ভৱতঃ মুদ্রাস্ফীতিৰ বাহিৰে এইবোৰৰ বেছিভাগেই দ্বিতীয় পৰিকল্পনাৰ ওপৰত তেওঁৰ লিখনিত মহালানোবিছে সম্বোধন কৰিছিল।
২২। জৱাহৰলাল নেহৰুৰ অৰ্থনৈতিক আদৰ্শৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতৰ অৰ্থনৈতিক নীতি যিহেতু নিৰ্ভৰশীল, চূড়ান্ত লক্ষ্য, ইয়াৰ সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক সমল আৰু ইয়াক প্রাপ্ত কৰাৰ বাবে অনুসৰণ কৰিব লগা বহল পথৰ বিষয়ে যথেষ্ট স্পষ্ট দৃষ্টিভংগী আছে। এয়া সকলোৱে জানে যে মুখ্যতঃ নেহৰুৰ জেদৰ বাবেই সমাজৰ সমাজতান্ত্রিক আৰ্হিৰ চূড়ান্ত লক্ষ্য গ্ৰহণ কৰা হৈছে। এইটো পণ্ডিত নেহৰুৰ মতবাদৰ প্ৰমাণ । অৱশ্যে এনেধৰণৰ দৃষ্টিভংগী অন্যায় আৰু যথেষ্ট ভুল হ’ব। কিন্তু পণ্ডিত নেহৰুৰ ভাষণ আৰু লিখনিত পর্যাপ্ত প্রমাণ আছে যিয়ে দেখুৱায় যে তেওঁৰ সমাজবাদৰ প্ৰতিচ্ছবি মতবাদৰ বাহিৰে আন কিবা আছিল। দৰাচলতে, তেওঁৰ ধাৰণাবোৰৰ অস্পষ্টতাৰ বাবে তেওঁক প্ৰায়ে ক্ষুদ্র সমালোচকসকলে প্রত্যাখ্যান কৰিছিল। পণ্ডিত নেহৰুৰ সমাজবাদৰ জন্ম হৈছিল নৈতিকতা আৰু সামাজিক ন্যায়ৰ মূল্যবোধৰ প্ৰতি গভীৰ আসক্তিৰ পৰা। মার্ক্সবাদী পাঠ্য-কিতাপত উল্লেখ কৰা অনুসৰি ইয়াৰ যান্ত্ৰিকতাৰ প্ৰতি তেওঁৰ কোনো বৌদ্ধিক প্রতিশ্রুতি নাছিল। যদিও পণ্ডিত নেহৰুৱে মার্ক্সবাদী চিন্তাৰ বহুতো স্থায়ী অন্তর্দৃষ্টিৰ প্ৰতি যথেষ্ট সন্মান কৰিছিল, তেওঁ ইয়াৰ কোনো মতবাদৰ প্ৰতি অকপটভাৱে গ্ৰাহক হোৱা নাছিল।
নেহৰুৰ চাৰিওফালে থকা সম্ভৱতঃ গোঁড়া মার্ক্সবাদী প্ৰতিকাৰৰ প্ৰতি অধিক শক্তিশালী আসক্তি আছিল। নেহৰুৰ সমাজবাদৰ প্রতি এক কল্পনাশীল দৃষ্টিভংগী আছিল আৰু সমাজবাদৰ প্ৰতি অনুকৰণমূলক দৃষ্টিভংগী নাছিল যিটো নেহৰু আৰু তেওঁৰ সুসঙ্গত মন্ত্ৰীমণ্ডলে অনুসৰণ কৰিব লাগিছিল, সন্দেহজনক সমাজবাদী আৰু স্বচ্ছ মুক্ত-উদ্যোগীসকলৰ প্ৰতি তেওঁৰ সহনশীলতা স্বত্বেও সম্ভৱতঃ নীতি নিৰ্ধাৰণৰ সর্বোচ্চস্তৰত ছদ্মবেশধাৰী সহযাত্ৰীসকলৰ বাবে এক প্ৰতিবাদী শক্তি হিচাপে, নীতিটোৰ কিছুমান মৌলিক দিশৰ ওপৰত তেওঁ যথেষ্ট দৃঢ় আছিল। আটাইতকৈ ডাঙৰ অৱদান পৰিকল্পনা নেহৰুৰ অর্থনৈতিক ৰণনীতিত আটাইতকৈ ডাঙৰ অৱদান আছিল পৰিকল্পিত অর্থনৈতিক বিকাশৰ নীতিৰ প্ৰতি ৰাষ্ট্ৰক প্ৰতিশ্ৰুতি দিয়া। এইটো কোনো প্ৰকাৰে কৰা আটাইতকৈ সহজ কাম নাছিল। দেশৰ ভিতৰত, তেওঁ তেওঁৰ গান্ধীবাদী সহকৰ্মীসকলৰ সৈতে যুঁজিব লগা হৈছিল যিয়ে কেন্দ্ৰীভূত ৰাজ্যবাদৰ এই আৰোপত দেখিছিল, আনহাতে তেওঁলোক গাঁওৰ আত্মনিৰ্ভৰশীলতাৰ প্ৰতি আৱেগিকভাবে প্রতিশ্রুতিবদ্ধ আছিল। পৰিকল্পনা পশ্চিমীয়া গণতন্ত্ৰসমূহৰ বাবে সমানে এক অভিশাপ আছিল যাৰ বিত্তীয় সাহায্য বিকাশৰ কামত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ কাৰক আছিল।
পৰিকল্পনা আয়োগৰ কাম-কাজৰ ক্ষেত্ৰত কাৰোবাৰ মতামত যিয়েই নহওঁক, ইয়াত কোনো সন্দেহ নাই যে প্রধানমন্ত্রীক অধ্যক্ষ হিচাপে লৈ ইয়াৰ সংবিধানেই দেশৰ অৰ্থনৈতিক নীতি আৰু উন্নয়নৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান আছিল। গধুৰ উদ্যোগবোৰক কৃষিৰ প্ৰতি অৱহেলা, খাদী আৰু গ্ৰাম্য শিল্পৰ মৃত্যু-ঘণ্টা আৰু নিবনুৱা সমস্যাৰ প্ৰতি নিষ্ঠুৰতাৰ সমান হিচাপে বিভিন্ন ধৰণে উপস্থাপন কৰা হৈছে। এই বিবাদক বিৰোধ কৰাৰ এইটো ঠাই নহয়। পণ্ডিত নেহৰুৰ অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ ধাৰণাটোৰ ক্ষেত্ৰত কেৱল এনে ব্যাখ্যাই সঁচা নহয়, ইয়াৰ বাবে সমর্থন আনকি পাঁচ বছৰীয়া পৰিকল্পনাৰ ওপৰত পৰিকল্পনা আয়োগৰ নথিপত্ৰৰ পৰাও আহৰণ কৰিব নোৱাৰি।
২৩। নেহেৰাছ অর্থনৈতিক বিকাশৰ দৃষ্টিভংগীৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ নেহেৰু এজন অর্থনৈতিক আধুনিকতাবাদী আছিল। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে দ্রুত ঔদ্যোগিকৰণ হৈছে গণ দৰিদ্ৰতাৰ বিৰুদ্ধে যুঁজ জিকাৰ আটাইতকৈ কাৰ্যকৰী উপায়। এইটো মধ্যযুগীয় গান্ধীবাদী অর্থনৈতিক দৃষ্টিভংগীৰ সম্পূৰ্ণ বিপৰীত আছিল যি ঘৰুৱা উৎপাদনক কেন্দ্ৰ কৰি আছিল। এই মাহত ৫০ বছৰ আগতে মৃত্যু হোৱা নেহৰু আধুনিক উদ্যোগৰ প্ৰতি উৎসাহী কেইবাজনো গুৰুত্বপূর্ণ জাতীয়তাবাদী নেতাৰ ভিতৰত মাত্ৰ এজন আছিল। বি.আৰ. আম্বেদকাৰে তেওঁৰ প্ৰাৰম্ভিক প্ৰবন্ধ এটাত যুক্তি দিছিল যে কৃষিত অতিৰিক্ত শ্ৰমিকৰ সমাধান আধুনিক উদ্যোগৰ বিকাশত আছে। এম. বিশ্বেশ্বৰায়ই ১৯৩৪ চনত এক ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিকল্পনা সৃষ্টি কৰিছিল যাৰ লক্ষ্য আছিল এক দশকত ৰাষ্ট্ৰীয় উপাৰ্জন দুগুণ কৰা, যাৰ নেতৃত্বত ঔদ্যোগিক বিনিয়োগৰ ব্যাপক বৃদ্ধি হৈছিল।
সুভাষ চন্দ্র বসু ১৯৩৮ চনত কংগ্ৰেছৰ সভাপতি আছিল যেতিয়া তেওঁ ৰাজনৈতিক স্বাধীনতা লাভ কৰাৰ পিছত ভাৰতে কেনেকৈ দ্রুতগতিত ঔদ্যোগিককৰণ কৰিব পাৰে পৰীক্ষা কৰিবলৈ এখন ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিকল্পনা সমিতি গঠন কৰিছিল। ভি.ডি. সাভাৰকাৰে ভাৰতীয়সকলক যন্ত্ৰটোৰ বয়স আঁকোৱালি ল’বলৈ কৈছিল। এই সকলো নেতাই বিশ্বাস কৰিছিল যে ৰাজ্যখনে ঔদ্যোগিকৰণৰ দিশত আগভাগ লোৱা উচিত। স্বাধীন ভাৰতৰ প্ৰথম প্ৰধানমন্ত্ৰী হোৱাৰ পিছত প্ৰকৃততে ইয়াৰ বেছিভাগ কাৰ্যকৰী কৰাটো নেহৰুৰ ওপৰত এৰি দিয়া হৈছিল। অৰ্থনৈতিক আধুনিকীকৰণ তেওঁৰ এক ভাৰতৰ সামগ্রিক দৃষ্টিভংগীৰ এক অপৰিহাৰ্য অংশ আছিল যিয়ে শতিকা জুৰি বিদেশী আধিপত্যৰ পিছত বিশ্বত নিজকে ধৰি ৰাখিব পাৰে। ১৯৯৭ চনত প্ৰকাশিত নেহৰুৱিয়ান ইণ্ডিয়াৰ এক কালজয়ী অধ্যয়ন দ্য আইডিয়া অৱ ইণ্ডিয়াত ৰাজনৈতিক বিজ্ঞানী সুনীল খিলনানীয়ে লিখিছিল ৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰগতিৰ ওপৰত আলোচনা এতিয়া অৰ্থনীতিৰ কাৰিকৰী শব্দভাণ্ডাৰত প্ৰস্তুত কৰা হৈছিল।
নেহৰুৰ উদ্দেশ্য আছিল। অসামৰিক কৰ্মচাৰীসকলক অর্থনীতিবিদ আৰু বিজ্ঞানীসকলৰ উৎকৃষ্ট যৌক্তিকতাৰ অধীনস্থ কৰা। নেহৰুৱে ১৯৫৬ চনত আৰম্ভ কৰা দ্বিতীয় পঞ্চবার্ষিক পৰিকল্পনা প্ৰস্তুত কৰাত অংশগ্রহণ কৰিবলৈ বিশ্বৰ কেইজনমান মহান অর্থনীতিবিদকো আমন্ত্রণ জনায়।
পৰিসংখ্যাবিদ মহালানোবিছে দ্বিতীয় পঞ্চবার্ষিক পৰিকল্পনাত এক তাত্ত্বিক মূল প্ৰদান কৰিবলৈ ৰাছিয়াৰ অৰ্থনীতিবিদ জি.এ. ফেল্ডমেনৰ দ্বাৰা বিকশিত এক আৰ্হিৰ ওপৰত নিৰ্মাণ কৰিছিল। আমেৰিকান অর্থনৈতিক সমীক্ষাৰ চেপ্টেম্বৰ ১৯৬৯ সংখ্যাত অর্থনীতিবিদ জগদীশ ভাগৱতী আৰু সুখময় চক্ৰৱৰ্তীৰ এক জৰীপত ভাৰতীয় পৰিকল্পনাৰ অন্তর্নিহিত কাৰিকৰী বিৱৰণৰ এক আগতীয়া আলোচনা উপলব্ধ। নেহৰুৱিয়ান পৰিকল্পনাৰ অৰ্থনীতিৰ এক স্পষ্ট বিশ্লেষণ ১৯৯৭ চনত মুম্বাই বিশ্ববিদ্যালয়ৰ অজিত কাৰ্ণিকৰ দ্বাৰা লিখা হৈছিল, যিয়ে বিশ্ববিদ্যালয়ত বিকাশৰ আৰ্হি শিকাইছিল।
ভাৰতীয় পৰিকল্পনাৰ আৰ্হি সম্পর্কে তাত্ত্বিক বিতৰ্কবোৰ জঠৰ হৈ পৰিছে।
প্ৰথমতে, সেই সময়ৰ উন্নয়ন অর্থনীতিবিদসকলে কৈছিল যে ভাৰতৰ দৰে দৰিদ্ৰ দেশৰ বাবে মৌলিক প্ৰত্যাহ্বান হৈছে ইয়াৰ উৎপাদনশীল মূলধনৰ ভঁৰাল বৃদ্ধি কৰাৰ লগতে আধুনিক প্রযুক্তি শোষণ কৰা। এইটো স্বাধীনতাৰ আগৰ দশকবোৰত আন বহুতো জাতীয়তাবাদী নেতাই বিশ্বাস কৰা অনুসৰি আছিল। এষ্টোনিয়ান উন্নয়ন অর্থনীতিবিদ ৰাগনাৰ নুকছে তেওঁৰ ১৯৫৩ চনৰ কিতাপ প্রব্লেমছ অৱ কেপিটেল ফর্মেচন ইন আণ্ডাৰইভেণ্ডেড কান্ট্রিজৰ একেবাৰে কেন্দ্ৰত মূলধন সংগ্ৰহ কৰিছিল। অমর্ত্য সেনক শিকোৱা এজন প্রখ্যাত পণ্ডিত এ.কে. দাস গুপ্ত যুক্তি দিছিল যে প্রাথমিক প্রত্যাহান হৈছে মূলধন সংগ্রহ, যি কেইনচিয়ান অর্থনীতিৰ সলনি ধ্রুপদীৰ পৰা অনুপ্ৰেৰণা লাভ কৰে।
দ্বিতীয়তে; মূলধন জমা কৰিব পৰা গতি ঘৰুৱা সঞ্চয়ৰ হাৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। পশ্চিম ভাৰতীয় নবেল বঁটা বিজয়ী ডব্লিউ আৰ্থাৰ লুইছে এখন দৰিদ্র দেশে কেনেদৰে ইয়াৰ স্বেচ্ছামূলক সঞ্চয়ৰ হাৰ ৰাষ্ট্ৰীয় উপাৰ্জনৰ ৫% ৰ পৰা ২০% লৈ বৃদ্ধি কৰিব পাৰে সেই সদৰ্ভত সমস্যাটো সংক্ষিপ্তভাৱে উপস্থাপন কৰিছিল। চমুকৈ, উন্নয়ন ৰণনীতিৰ মুখ্য গুৰুত্ব আছিল সম্পদ সৃষ্টি কৰাৰ বাবে সঞ্চয় বৃদ্ধি কৰা। সেই সময়ত জনপ্ৰিয় হোৱা হাৰোদ-ডোমাৰ মডেলটোৱে সঞ্চয়ৰ হাৰ আৰু মূলধনৰ উৎপাদনশীলতাৰ ক্ষেত্ৰত অৰ্থনৈতিক বিকাশ ব্যাখ্যা কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল।
এইটো আকর্ষণীয় যে আপুনি ভাৰতক দৰিদ্ৰতাৰ পৰা উলিয়াই অনাৰ নেহৰুৱিয়ান পৰিকল্পনাত ৰাজসাহায্য বা অধিকাৰ বিচাৰিবলৈ সংগ্ৰাম কৰিব।
তৃতীয়তে, চৰকাৰে ঔদ্যোগিকৰণৰ ক্ষেত্ৰত আগভাগ ল’ব লাগিছিল। এইটো সেই বছৰবোৰৰ উন্নয়নৰ সহমত বহুত অংশ আছিল। ছোভিয়েট পৰীক্ষাৰ প্ৰাৰম্ভিক সফলতাই দুর্ভাগ্যবশতঃ বহুতো বুদ্ধিজীৱীক মুগ্ধ কৰিছিল। কিন্তু তাত এটা গভীৰ ঐতিহাসিক শিক্ষাও আছিল। ৰাছিয়াৰ অর্থনৈতিক বুৰঞ্জীবিদ আলেকজেণ্ডাৰ গার্শ্চেনক্রনে তেওঁৰ অৰ্থনৈতিক অনগ্ৰসৰতাৰ তত্ত্বত যুক্তি দিছিল যে যিবোৰ দেশ এতিয়ালৈকে ঔদ্যোগিককৰণ কৰা হোৱা নাই তেওঁলোকে সঠিক পৰিস্থিতিৰ আৱিৰ্ভাৱলৈ অপেক্ষা কৰিব লগা হোৱা নাই। গার্শ্চেনক্রনে ইউৰোপৰ বিকাশৰ অভিজ্ঞতা বিতংভাৱে অধ্যয়ন কৰিছিল। তেওঁ কয় যে যিসকলে খেলত পলম কৰিছিল। তেওঁলোকৰ বাবে প্রতিষ্ঠানগত উদ্ভাৱন হৈছে আগবাঢ়ি যোৱাৰ পথ জাৰ্মানীয়ে ইয়াৰ প্ৰাৰম্ভিক ঔদ্যোগিকৰণক আগুৱাই নিয়াৰ বাবে বিনিয়োগ বেংক ব্যৱহাৰ কৰিছিল, আনহাতে ৰাছিয়াই কমিউনিষ্টসকলে দায়িত্ব লোৱাৰ আগতে তেওঁ সাম্ৰাজ্যিক ৰাছিয়াৰ কথা উল্লেখ কৰা ৰাজ্যখন ব্যৱহাৰ কৰিছিল।
নেহৰুৱিয়ান পৰিকল্পনাত ৰাজ্যখনক এজন উদ্যোগী হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰাৰ লগতে গভীৰ উন্নয়ন বেংকৰ অভাৱত বিশেষ উন্নয়ন বেংকৰ জৰিয়তে ব্যক্তিগত উদ্যোগক মূলধন প্ৰদান কৰাৰ একেই যুক্তি আছিল বিত্তীয় বজাৰ। এইটো অৰ্থনীতিৰ আদেশসূচক উচ্চতা নিয়ন্ত্ৰণ কৰাৰ বিখ্যাত অন্বেষণ। এটা অধিক কাৰিকৰীভাৱে শুদ্ধ ব্যাখ্যা হ’ব যে নেহৰুৱে বিচাৰিছিল যে ৰাজ্যখনে মূলধনী সামগ্ৰী আৰু মধ্যবর্তী সামগ্ৰীৰ উৎপাদনত আধিপত্য বিস্তাৰ কৰা হয় যাতে ভাৰতীয় অৰ্থনীতিৰ ৰাজনৈতিক স্বায়ত্তশাসনৰ ওপৰত ভৱিষ্যতৰ যিকোনো আক্ৰমণৰ সন্মুখীন হ’বলৈ পৰ্যাপ্ত কৌশলগত গভীৰতা থাকে। এইটো এটা বিষয় যি এতিয়াও ভাৰতীয় নীতি প্ৰতিষ্ঠানৰ কিছু অংশত প্রতিধ্বনিত হয় যি ভাৰতীয় শক্তি আৰু দূৰ সঞ্চাৰ খণ্ডত চীনা সঁজুলি যোগানকৰ্তাসকলৰ বৰ্ধিত ভূমিকাৰ বিষয়ে চিন্তিত। কিন্তু অৱশেষত ১৯৬০ ৰ দশকৰ শেষৰ ফালে ভাৰতক ঘেঁহু ৰপ্তানিৰ বিনিময়ত ইয়াৰ বৈদেশিক নীতিৰ সৈতে আপোচ কৰিবলৈ বাধ্য কৰিছিল।
চতুৰ্থতে, বৈদেশিক বাণিজ্যৰ ওপৰত গভীৰ সন্দেহ আছিল। কিছুমান পণ্ডিতে বিশ্বাস কৰে যে এইটো এখন দেশৰ প্ৰতিক্ৰিয়া আছিল যাক প্ৰথমতে এটা ব্যৱসায়িক কোম্পানীয়ে উপনিৱেশ স্থাপন কৰিছিল, আনহাতে আন কিছুমানে যুক্তি দিয়ে যে কোৰিয়ান যুদ্ধৰ সমাপ্তিৰ পিছত সামগ্ৰীৰ মূল্য হ্রাস হোৱাৰ বাবে অনুন্নত দেশবোৰৰ বাবে বাণিজ্যৰ চৰ্তাৱলী হ্রাস হোৱাৰ বাবে ই অধিক ব্যৱহাৰিক সঁহাৰি আছিল। এই ৰপ্তানি নিৰাশাবাদৰ বেছিভাগ দুজন অর্থনীতিবিদর কামৰ ওপৰত আধাৰিত আছিল: আৰ্জেণ্টিনাৰ ৰাউল প্ৰিবিচ আৰু ব্ৰিটেইন হান্স চিংগাৰ।
নেহৰুৱিয়ান পৰিকল্পনাত কোনো ৰপ্তানি ৰণনীতি নাছিল— ১৯৬৩ চনত মনমোহন সিং নামৰ এজন যুৱ অর্থনীতিবিদে উল্লেখ কৰা এটা ত্রুটি। মুখ্য গুৰুত্ব আছিল আমদানি প্রতিস্থাপনৰ ওপৰত: বিদেশত ক্ৰয় কৰাৰ সলনি ঘৰত বনোৱা। ইয়াৰ অৰ্থ কেৱল এইটোৱেই নহয় যে ভাৰতে এক সম্প্ৰসাৰিত বিশ্ব অর্থনীতিৰ সুবিধা ল’বলৈ ব্যৰ্থ হৈছে, কিন্তু লগতে ই ইয়াৰ অত্যাবশ্যকীয় আমদানিৰ বাবে পুঁজি যোগান ধৰাৰ বাবে বিদেশী সাহায্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল হৈ আছে। কোকুনলৈ যোৱাৰ সিদ্ধান্তটো সম্ভৱতঃ নেহৰুৰ বছৰৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ অৰ্থনৈতিক ত্রুটি আছিল।
নেহৰুৱিয়ান অর্থনৈতিক বিকাশ কৌশলৰ সমালোচকো আছিল। অখ্যাত ভৱিষ্যতা বক্তা বি. আৰ. শ্বেনয়- যি মুক্তিবাদী অর্থনীতিবিদ এফ.এ. হায়েকৰ ছাত্ৰ আছিল। দ্বিতীয় পৰিকল্পনাৰ ওপৰত পৰামৰ্শ দিয়া অর্থনীতিবিদসকলৰ পেনেলৰ স্মাৰকপত্ৰত এটা বিখ্যাত ভিন্নমত টোকা লিখিছিল। শেনয়ে দুটা অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ কথা কৈছিল। ঘাটিবিত্তৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীলতা মুদ্রাস্ফীতিমূলক হ’ব আৰু চৰকাৰৰ বৰ্ধিত ভূমিকাই অৱশেষত গণতন্ত্রক ক্ষতিগ্রস্ত কৰিব পাৰে। শেনয়ে ১৯৫৭ চনত ভাৰতত হোৱা পৰিশোধৰ ভাৰসাম্যৰ সংকটৰ বিষয়েও কম বেছি পৰিমাণে ভৱিষ্যতবাণী কৰিছিল।
মুম্বাইৰ অৰ্থনীতিবিদ চি.এন. ভাকিল আৰু পি.আৰ. ব্রহ্মানন্দই লগতে সতৰ্ক কৰি দিছিল যে তেওঁলোকে মজুৰী সামগ্ৰী- মূলতঃ খাদ্য আৰু বস্ত্ৰ বুলি কোৱা উৎপাদনক উপেক্ষা কৰিলে মুদ্রাস্ফীতি হ’ব যিহেতু ধনৰ উপাৰ্জন বৃদ্ধি পাইছে। তেওঁলোকৰ আৰ্হিটোৱে চৰকাৰী পৰিকল্পনাৰ বিপৰীতে আর্থিক সম্প্ৰসাৰণকো বিবেচনা কৰিছিল। মেঘনাদ দেশাই কেইবছৰমান আগতে এটা সাক্ষাৎকাৰত কৈছিল যে মুম্বাইৰ সমালোচনাক অধিক গুৰুত্বসহকাৰে ল’লে ভাৰত ভাল হ’লহেঁতেন। ব্ৰিটিছ মুক্ত বজাৰৰ অর্থনীতিবিদ পি.টি. বাউয়াৰে মূল্য নিৰ্ধাৰণৰ বাবে বজাৰৰ সলনি আমোলাসকলৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীলতাৰ বিষয়ে চিন্তিত আছিল; দৰাচলতে তেওঁ এনে বহুতো ৰাষ্ট্ৰীয় উন্নয়ন পৰিকল্পনাক অমূল্য বুলি বৰ্ণনা কৰিছিল-অৰ্থনীতিৰ এক মাৰাত্মক ত্রুটি।
তেওঁলোকৰ প্ৰতি শুদ্ধ হ’বলৈ, পৰিকল্পনাকাৰীসকলে এই সত্যটোও স্বীকাৰ কৰিছিল যে তেওঁলোকৰ পৰিকল্পনাত মুদ্রাস্ফীতিৰ পক্ষপাতিত্ব আছিল, কিয়নো মূলধনী সামগ্ৰীৰ অধিক উৎপাদনে ধনৰ উপাৰ্জন সৃষ্টি কৰিব আনহাতে নতুন চাহিদা পূৰণ কৰিবলৈ উপভোক্তা সামগ্ৰীৰ অভাৱ হ’ব; আৰু এইটো ধাৰণা কৰা হৈছিল যে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে নতুন ধন সৃষ্টি কৰি বাজেটৰ ঘাটিবোৰ নিষ্ক্রিয়ভাবে পুঁজি যোগান ধৰিব নেহৰুবিয়ান অর্থনৈতিক ৰণনীতি সফল হৈছিল নেকি? এইটো প্ৰাৰম্ভিক বছৰত আছিল। ভাৰত এখন সার্বভৌম গণৰাজ্য হোৱাৰ আগৰ পাঁচ দশকত ভাৰতীয় অর্থনীতি মূলতঃ স্থবিৰ হৈ আছিল। ১৯৫২ আৰু ১৯৬৫ বিত্তীয় বৰ্ষৰ ভিতৰত অৰ্থনীতি গড় ৪.০৯% হাৰত বৃদ্ধি হৈছিল। বিকাশৰ সংকট পিছত আহিছিল।
এইটো ভাৰতে প্ৰায় এক শতিকাত দেখা প্রথম অর্থনৈতিক বৃদ্ধি আছিল। সামগ্রিক অর্থনীতিতকৈ ঔদ্যোগিক উৎপাদন যথেষ্ট দ্রুতগতিত বৃদ্ধি পাইছে, যি হৈছে মোগল যুগৰ শেষৰ ফালে ঔদ্যোগিককৰণ আৰম্ভ হোৱাৰ পিছত ভাৰতৰ অৰ্থনীতিত উদ্যোগৰ বাবে বর্ধিত ভূমিকাৰ দিশত প্রথম পদক্ষেপ।
দ্বিতীয় পঞ্চবার্ষিক পৰিকল্পনাৰ বিত্তীয় আৰ্হিৰ ওপৰত চকু দিলে দেখা যায় যে নেহৰুৰ অর্থনীতিবিদসকলে ধৰি লৈছিল যে উচ্চাভিলাষী বিনিয়োগ কাৰ্যসূচীৰ কমেও অংশ ৰাজহ উদ্বৃত্তৰ লগতে ৰে’লৱেৰ পৰা লাভৰ দ্বাৰা বিত্তীয় যোগান ধৰা হ’ব। দীর্ঘম্যাদী প্রতিবেদন কাৰ্ডখন বহুত কম আকর্ষণীয়, যিটো এতিয়া সকলোৱে জানে। নেহৰুৱিয়ান অর্থনৈতিক আৰ্হিটো তেওঁৰ মৃত্যুৰ সময়ত ইতিমধ্যে বাষ্প শেষ হৈ গৈছিল। ভাৰতত এক অদক্ষ ঔদ্যোগিক গাঁথনি, ইয়াৰ অৰ্থনীতিৰ অত্যাধিক চৰকাৰী নিয়ন্ত্রণ, বিশ্ব বজাৰত প্ৰতিযোগিতা কৰিবলৈ অক্ষম আৰু উপভোক্তা সামগ্ৰীৰ অপৰ্যাপ্ত যোগান ৰখা হৈছিল। ই ভাৰতক বিদেশী সাহায্য। প্ৰদানকাৰীসকলৰ দয়াত ৰাখিছিল- বিদ্রূপাত্মক কাৰণ নেহৰুৱে বিশ্বাস কৰিছিল যে ভাৰতীয় ৰাজনৈতিক স্বায়ত্তশাসন সুৰক্ষিত কৰাৰ বাবে এক শক্তিশালী অর্থনীতি অপৰিহাৰ্য।
এছিয়াৰ আন বহুতো দেশে ১৯৬৫ চনৰ পিছত তেওঁলোকৰ অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ ৰণনীতি সলনি কৰিছিল। ভাৰতে তেনে কৰিবলৈ ব্যৰ্থ হৈছিল। এইটো পিছপৰা হৈ পৰিছিল। নেহৰু জটিল অর্থনীতি পৰিচালনা কৰাৰ চৰকাৰৰ সামৰ্থ্যৰ দ্বাৰা বহুত প্ৰভাৱিত হৈছিল। তেওঁ দেখিবলৈ বিফল হৈছিল যে তেওঁ আশা কৰা আলোকিত আমোলাতন্ত্র অনুজ্ঞাপত্ৰ অনুমতি ৰাজৰ দুৰ্নীতিগ্ৰস্ত পৰিদৰ্শক হিচাপে শেষ হ’ব যিটো স্বতন্ত্ৰ পাৰ্টিৰ চি. ৰাজাগোপালাচাৰী আৰু মিনু মাচানীয়ে পৰিকল্পনাৰ যুগৰ আৰম্ভণিতে পূর্বানুমানৰ বিৰুদ্ধে সতৰ্ক কৰি দিছিল। নেহৰুৱিয়ান পৰিকল্পনাই উৎসাহজনক আৰম্ভণি স্বত্ত্বেও ইয়াৰ বিশাল আশা পূৰণ কৰাত ব্যৰ্থ হৈছিল। কিন্তু এই দৃষ্টিভংগীৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ অংশবোৰ আজিও ভাৰতত প্ৰাসংগিক: গণ দৰিদ্ৰতাৰ বিৰুদ্ধে যুঁজত অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ বাবে দিয়া কেন্দ্রীয় ভূমিকা, মূলধন সংগ্ৰহৰ ওপৰত নিৰস্তৰ গুৰুত্ব, সম্পদ সৃষ্টিৰ বাবে পুঁজি যোগান ধৰাৰ বাবে উচ্চসঞ্চয়ৰ হাৰ, ঔদ্যোগিক গাঁথনিলৈ কৌশলগত গভীৰতা আৰু বিত্তীয় ৰক্ষণশীলতা।
