ভাৰতত নীতি প্ৰণয়ন প্ৰক্ৰিয়া, সংসদ, লোকসভা ৰাজ্যসভা, মন্ত্ৰী পৰিষদ, পঞ্চশীল নীতি | Policy Making Process in India, Parliament, Lok Sabha, Rajya Sabha, Council of Ministers, Panchsheel Policy
ভাৰতত নীতি প্ৰণয়ন প্ৰক্ৰিয়া হৈছে ৰাষ্ট্ৰীয় আৰু ৰাজহুৱা সমস্যা সমাধান কৰিবলৈ চৰকাৰে গ্ৰহণ কৰা নিয়ম-নীতি, সিদ্ধান্ত আৰু কাৰ্যপদ্ধতি নিৰ্ধাৰণৰ এক সংগঠিত পদ্ধতি। এই প্ৰক্ৰিয়াত কাৰ্যবাহী (Executive), বিধানসভা (Legislature), ন্যায়পালিকা (Judiciary), ৰাজনৈতিক দল, প্ৰশাসন, স্বাৰ্থগোষ্ঠী, আৰু জনসাধাৰণ সক্ৰিয়ভাৱে অংশগ্ৰহণ কৰে।
ৰাজনৈতিক ভাবাদর্শ (Political Ideology)
ৰাজনৈতিক ভাবাদৰ্শ হৈছে ৰাজহুৱা নীতি নিৰ্মাণৰ অন্যতম মূল চালিকা শক্তি। কোনো চৰকাৰে কেনেদৰে নীতি প্ৰস্তুত আৰু কাৰ্যান্বয়ন কৰে, সেইটো সেই চৰকাৰৰ ৰাজনৈতিক ভাবাদৰ্শৰ ওপৰত নির্ভৰ কৰে। ৰাজনৈতিক দল, চৰকাৰ, আৰু প্ৰশাসনে নিজ নিজ আদৰ্শ, সমাজৰ প্ৰয়োজন, আৰু ৰাজনৈতিক স্থিতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি নীতি নিৰ্ধাৰণ কৰে।
আইন প্ৰণয়ন পদ্ধতি (Law Making Process)
ভাৰতবৰ্ষত আইন প্ৰণয়ন প্ৰক্ৰিয়া সাংবিধানিকভাৱে নিৰ্ধাৰিত হৈছে আৰু মূলত সংসদীয় ব্যৱস্থাত সংঘটিত হয়। ভাৰতৰ সংসদত আইন প্ৰণয়ন তিনিটা প্ৰধান পৰ্যায়ৰ ভিতৰেদি হয়— উপস্থাপন (Introduction), বিবেচনা (Consideration), আৰু গৃহীতকৰণ (Adoption/Enactment)।
১। বিল উপস্থাপন (Introduction of the Bill)
(ক) চৰকাৰী বিল (Government Bill): চৰকাৰৰ কোনো মন্ত্ৰীয়ে সংসদত বিল উপস্থাপন কৰিব পাৰে।
(খ) ব্যক্তিগত সদস্যৰ বিল (Private Member’s Bill): চৰকাৰৰ বাহিৰৰ কোনো সংসদীয় সদস্যই উপস্থাপন কৰে।
(গ) বিল প্ৰথমে লোকসভা বা ৰাজ্যসভা যিকোনো এখন গৃহত দাখিল কৰিব পাৰে।
২। বিলৰ বিবেচনা (Consideration of the Bill)
(ক) প্ৰথম পাঠ (First Reading): প্ৰথম পঢ়নিৰ সময়ত, বিলটো এজন সাংসদ (MP) বা মন্ত্ৰীয়ে উপস্থাপন কৰে। বিল যিকোনো ঘৰতে উপস্থাপন কৰিব পৰা যায়। মন্ত্ৰী বা সাংসদজনে বিলটোৰ লক্ষ্য আৰু ব্যৱস্থাসমূহ ব্যাখ্যা কৰে। এই পৰ্যায়ত কোনো আলোচনা বা ভোটগ্ৰহণ নহয়।
(খ) দ্বিতীয় পাঠ (Second Reading): দ্বিতীয় পাঠত বিলটো পৰীক্ষা কৰা হয়। সংসদ সদস্যসকলে ইয়াৰ ব্যৱস্থা নিয়েই আলোচনা আৰু বিতর্ক কৰে। বিল পৰীক্ষা কৰাৰ পিছত, সংশোধনী প্ৰস্তাৱ আগবঢ়াব পাৰি। এই পৰ্যায়ত সংসদ সদস্যসকলে বিল সম্পৰ্কে নিজৰ মতামত আৰু চিন্তাভাবনা প্ৰকাশ কৰে।
দ্বিতীয় পঢ়নিৰ পিছত, বিলটো সমিতি পৰ্যায়লৈ যায়। এখন সাংসদীয় সমিতিয়ে বিলটো গভীৰভাৱে পৰ্যালোচনা কৰে। বিলৰ বিভিন্ন ব্যৱস্থা সুক্ষ্মভাৱে পৰীক্ষা কৰা হয়। সমিতিখনে আগবঢ়োৱা সংশোধনী অনুমোদন কৰিব পাৰে। এই প্ৰক্ৰিয়াই প্ৰস্তাৱিত আইনৰ এক গভীৰ পৰ্যালোচনাৰ সুযোগ দিয়ে।
(গ) তৃতীয় পাঠ (Third Reading): তৃতীয় পাঠত সংসদে বিলখনৰ চূড়ান্ত বিবেচনা কৰে। সংসদ সদস্যসকলে (MP) নিজৰ মতামত প্ৰকাশ কৰিব পাৰে, কিন্তু এই পৰ্যায়ত কোনো সংশোধনী আনি নোৱাৰি। তর্ক-বিতর্কৰ পিছত, MP সকল votes কৰে। যদি বেছিভাগ MP বিলখনৰ পক্ষে ভোট দিয়ে, তেন্তে বিলখন গৃহটোত গৃহীত বুলি গণ্য কৰা হয়।
৩। বিলৰ অনুমোদন (Approval of the Bill)
লোকসভাৰত বিলখন গৃহীত হোৱাৰ পিছত, তাক ৰাজ্যসভাত পঠিওৱা হয়। ৰাজ্যসভাত একেদৰে পঢ়নি, আলোচনা, আৰু ভোটদানৰ প্ৰক্ৰিয়া অনুসৰণ কৰে। যদি ৰাজ্যসভাই কোনো সংশোধনী প্ৰস্তাৱ কৰে, তেন্তে বিলখন পুনৰ লোকসভাত প্ৰেৰণ কৰা হয়।
৪। ৰাষ্ট্ৰপতিৰ অনুমোদন (President’s Assent)
দুয়োটা গৃহে বিলখন গৃহীত কৰি সংশোধনীসমূহত একমত হলেহে, বিলখন ৰাষ্ট্ৰপতিৰ অনুমোদনৰ বাবে প্ৰেৰণ কৰা হয়। ৰাষ্ট্ৰপতিয়ে বিলখন পৰ্যালোচনা কৰে আৰু অনুমোদন দিবও পাৰে বা অৱক্ষেপ কৰিবও পাৰে। যদি ৰাষ্ট্ৰপতিয়ে অনুমোদন দিয়ে, তেন্তে বিলখন আইনত পৰিণত হয়।
বৈশিষ্ট্যবোৰ (Characteristics)
১। সাধাৰণ বিল দুয়োখন গৃহত গৃহীত হ’ব লাগিব।
২। বিত্তীয় বিল (Money Bill) কেৱল লোকসভাতে উপস্থাপন হয় আৰু কেৱল ৰাজ্যসভাৰ পৰামৰ্শমূলক ভুমিকা থাকে।
৩। জৰুৰী আইনৰ ক্ষেত্ৰত ৰাষ্ট্রপতি অধ্যাদেশ (Ordinance) জাৰি কৰিব পাৰে।
এইদৰে, ভাৰতীয় সংসদীয় ব্যৱস্থাত আইন প্ৰণয়নৰ ধাপসমূহ সুসংগঠিত আৰু সংবিধানত নিৰ্ধাৰিত নিয়মৰ ভিত্তিত চলে।
ভাৰতত বিলৰ প্ৰকাৰ (Types of Bills in India)
ভাৰতত বিলসমূহ প্ৰকৃতি আৰু উদ্দেশ্য অনুসৰি বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ হয়। মুখ্য বিলসমূহ তলত উল্লেখ কৰা হ’ল—
১। সাধাৰণ বিল (Ordinary Bill)
ভাৰতীয় সংসদত, সাধাৰণ বিল এটা অৰ্থ-বিল বা সংবিধান সংশোধনী বিলৰ বিপৰীতে, অৰ্থনৈতিক বিষয়বস্তুৰ বাহিৰৰ যিকোনো বিষয় লৈ সংশ্লিষ্ট হয় আৰু আইন ৰূপে স্বীকৃতি লাভ কৰিবলৈ লোকসভা আৰু ৰাজ্যসভা দুয়োখনৰ অনুমোদনৰ প্ৰয়োজন হয়, তাৰ পিছত ৰাষ্ট্ৰপতিৰ অনুমোদন লাভ কৰিব লাগে।
২। অর্থ বিধেয়ক (Money Bill)
সংবিধানৰ অনুচ্ছেদ 110 অনুসৰি, অৰ্থ-বিলত কৰ আৰোপ, বাতিল, ৰেহাই, পৰিৱৰ্তন বা নিয়ন্ত্ৰণ; চৰকাৰে ধাৰ লোৱা বা গ্যাৰেণ্টি দিয়া; ভাৰতৰ সংৰক্ষিত তহলিল (Consolidated Fund) বা জৰুৰীকালীন তহলিল (Contingency Fund) ৰখা-ধৰা; অথবা সংৰক্ষিত তহলিলৰ পৰা টকা খৰচ কৰাৰ ব্যৱস্থা থাকে। অৰ্থ-বিল কেৱল লোকসভাত (সংসদৰ নিম্ন সদন) উত্থাপন কৰিব পৰা যায় আৰু ৰাষ্ট্ৰপতিৰ পূৰ্ব অনুমোদন লোৱাটো বাধ্যতামূলক।
৩। বিত্তীয় বিধেয়ক (Finance Bill)
বিত্তীয় বিল হৈছে সংসদৰ বিলসমূহৰ এটা প্ৰকাৰ, য’ত আর্থিক বিষয়সমূহ অন্তৰ্ভুক্ত থাকে, কিন্তু অৰ্থ-বিল (Money Bill)ৰ দৰে সম্পূৰ্ণভাৱে অনুচ্ছেদ 110ৰ অধীনত নাথাকে।
৪। সংবিধান সংশোধনী বিধেয়ক (Constitutional Amendment Bill)
সংবিধান সংশোধনী বিল সংবিধানৰ যিকোনো অংশত পৰিৱৰ্তন, অন্তর্ভুক্তি, বা সংশোধন কৰাৰ বাবে সংসদত উত্থাপন কৰা হয়। ই লোকসভা বা ৰাজ্যসভা যিকোনো ঠাইত উত্থাপন কৰিব পাৰি, আৰু চৰকাৰী বা ব্যক্তিগত সদস্যৰ দ্বাৰা আনি যাব পাৰে। সংসদৰ বিশেষ সংখ্যাগৰিষ্ঠতা (2/3 ভোট) আৰু কেতিয়াবা ৫০% ৰাজ্যৰ অনুমোদনৰ প্ৰয়োজন হয়, আৰু ৰাষ্ট্ৰপতি নাকচ কৰিব নোৱাৰে।
নীতি নিৰ্ধাৰণৰ সমস্যা (Problems in Policy Making)
নীতি নিৰ্ধাৰণৰ সময়ত বহুতো সমস্যা আৰু সীমাবদ্ধতা থাকিব পাৰে, যিয়ে সফল নীতি প্ৰণয়ন আৰু কাৰ্যন্বয়নক বাধা দিয়ে। এইবোৰ প্ৰধানকৈ ৰাজনৈতিক, প্ৰশাসনিক, অৰ্থনৈতিক, আৰু সামাজিক সমস্যা হ’ব পাৰে।
১। ৰাজনৈতিক সমস্যা (Political Problem)
(ক) নীতিৰ ওপৰত ৰাজনৈতিক প্ৰভাৱ: চৰকাৰৰ দলীয় স্বাৰ্থৰ বাবে নীতি প্ৰণয়ন প্রভাৱিত হয়।
(খ) নতুন চৰকাৰ আহিলে নীতিৰ স্থায়িত্ব নাথাকে: প্ৰায়েই নতুন চৰকাৰে পুৰণি নীতি বাতিল কৰি নিজা নীতি আনিব খোজে।
(গ) সংসদীয় বিতর্ক আৰু প্ৰতিপক্ষৰ বাধা: কিছু নীতিত সাংসদীয় সমৰ্থন নোপোৱা বা সংসদত বিতর্ক সৃষ্টি হোৱাত বিলম্ব হয়।
(ঘ) ফেডাৰেলিজম আৰু ৰাজ্য-কেন্দ্ৰ সংঘাত: কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্য চৰকাৰৰ মাজত নীতি প্ৰণয়ন আৰু কাৰ্যন্বয়ন সন্দৰ্ভত মতভেদ হয়।
২। প্ৰশাসনিক সমস্যা (Administrative Problem)
(ক) নীতিৰ অপৰ্যাপ্ত বাস্তবায়ন: বহু নীতি প্ৰণয়ন হয় কিন্তু সঠিকভাৱে কাৰ্যকৰী নহয়।
(খ) কর্মকৰ্তা আৰু আমলাসকলৰ অনিহা: নীতি প্ৰয়োগৰ সময়ত আমলা আৰু চৰকাৰী কৰ্মচাৰী সকলে অলসতা বা ঘূষৰ অভ্যাস দেখুৱায়।
(গ) বহুত স্তৰৰ অনুমোদন প্রয়োজন: নীতি বাস্তবায়নৰ সময়ত বিভিন্ন মন্ত্ৰণালয়, সংস্থা, আৰু চৰকাৰী বিভাগৰ অনুমোদন লোৱাত বহু সময় লাগে।
(ঘ) তথ্য আৰু তথ্য-প্ৰযুক্তিৰ অভাৱ: অধিকাংশ নীতি প্ৰণয়নক লৈ প্ৰয়োজনীয় তথ্য-উপাত্ত যথেষ্ট উপলব্ধ নাথাকে।
৩। আৰ্থিক সমস্যা (Economic Problem)
(ক) অৰ্থৰ অভাৱ: নীতি প্ৰয়োগৰ বাবে বাজেট আৰু বিত্তীয় সংস্থাপন নিশ্চিত নথকাৰ বাবে বহু নীতি কেতিয়াও সফল হয় না।
(খ) কৰ সংগ্ৰহৰ সীমাবদ্ধতা: ৰাজস্ব সংকট থাকিলে উন্নয়নমূলক নীতি কাৰ্যকৰী কৰাটো কঠিন হয়।
(গ) নীতিৰ অধিক খৰচ আৰু অপচয়: বহু নীতি বাস্তৱায়ন কৰোঁতে চৰকাৰী সম্পদ অপচয় হয়, আৰু কেতিয়াবা খৰচ প্ৰাক্কলনৰ তুলনাত বহুগুণ বৃদ্ধি পায়।
৪। সামাজিক সমস্যা (Social Problem)
(ক) জনগণৰ অসচেতনতা: বহু নীতি জনগণৰ কল্যাণৰ বাবে হয়, কিন্তু সচেতনতাৰ অভাৱত কার্যকৰী নহয়।
(খ) সাংস্কৃতিক আৰু ধৰ্মীয় প্ৰতিক্ৰিয়া: কিছুমান নীতি জনসাধাৰণৰ সামাজিক বা ধৰ্মীয় সংস্কাৰৰ বিপৰীতে থাকিলে ব্যাপক প্ৰতিবাদ হয়।
(গ) নৈতিক সমস্যা: নীতি প্ৰণয়ন কাৰ্যত কেতিয়াবা ৰাজনৈতিক নেতাৰ কেলেংকাৰী বা দুর্নীতি জড়িত হয়।
(ঘ) জনসংখ্যা বৃদ্ধি: জনসংখ্যা অধিক হোৱাত বহু নীতি কাৰ্যকৰী কৰাৰ ক্ষেত্ৰত অসুবিধা হয়।
৫। আইনি সমস্যা (Legal Problem)
(ক) নিয়মৰ জটিলতা: সংবিধান, উচ্চতম ন্যায়ালয় আৰু উচ্চ ন্যায়ালয়ৰ বিভিন্ন নিৰ্দেশনাৰ বাবে কিছু নীতি গৃহীত কৰাত বিলম্ব হয়।
(খ) আইনগত প্ৰত্যাহ্বান: বহু নীতি আদালতত চুক্তি কৰা হয়, যাৰ ফলত নীতি কাৰ্যকৰী হ’ব নোৱাৰে।
(গ) বিতৰ্কিত নীতি: কিছুমান নীতি বিশেষ গোট বা সমষ্টিৰ স্বাৰ্থৰ বিৰুদ্ধে থাকিলে আদালতৰ হস্তক্ষেপ হয়।
| Sl. No. | CONTENTS |
| Unit – 1 | লোক নীতি আৰু বিশ্লেষণ |
| Unit – 2 | ৰাজ্য আৰু লোক নীতি |
| Unit – 3 | ৰাজনৈতিক অৰ্থনৈতিক আৰু নীতি |
| Unit – 4 | ভাৰতৰ নীতি সিদ্ধান্তৰ আৰ্হিসমূহ |
| Unit – 5 | আদৰ্শ আৰু নীতি |
সংসদ (Parliament)
সংসদ হৈছে এখন ৰাষ্ট্ৰৰ সৰ্বোচ্চ বিধান প্ৰণয়নকাৰী (Legislative) সংস্থা, যি আইন প্ৰণয়ন, ৰাজনীতি সন্দৰ্ভত আলোচনা, আৰু জনসাধাৰণৰ হিতাধিকাৰ প্ৰতিনিধিত্ব কৰে। ই গণতান্ত্ৰিক শাসনব্যৱস্থাৰ এক গুৰুত্বপূর্ণ অঙ্গ, যি চৰকাৰৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ তথা পৰীক্ষা-নিৰীক্ষাৰ ভূমিকা পালন কৰে। ভাৰতৰ সংসদ হৈছে ৰাষ্ট্ৰৰ উচ্চতম আইনসভা, যিয়ে দেশৰ আইন নিৰ্মাণ আৰু ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থা পৰিচালনা কৰে। ভাৰতৰ সংসদ দুটা গৃহৰ দ্বাৰা গঠিত।
১। লোকসভা (Lok Sabha) জনতাৰ গৃহ
লোকসভা (Lok Sabha) হৈছে ভাৰতীয় সংসদৰ নিম্ন কক্ষ (Lower House), যাক “জনতাৰ ঘৰ” (House of the People) বুলিও কোৱা হয়। ই ভাৰতৰ সংসদীয় গণতন্ত্ৰৰ মূল স্তম্ভ আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ আইন প্ৰণয়ন প্ৰক্ৰিয়াত এক মুখ্য ভূমিকা পালন কৰে।
লোকসভাৰ গঠন (Formation of the Lok Sabha)
লোকসভাৰ সদস্যসকল প্ৰত্যক্ষভাৱে জনতাৰ দ্বাৰা নিৰ্বাচিত হয়। সদস্য সংখ্যা: বৰ্তমান ৫৪৩ জন (৫৪১ নিৰ্বাচিত + ২ জন প্ৰয়োজন অনুসৰি মনোনীত)। ভাৰতৰ সংবিধানত উল্লেখ আছে যে লোকসভাত ৫৫২ টা আসন থাকিব পাৰে। প্ৰতিটো ৰাজ্য আৰু কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চলৰ জনসংখ্যাৰ ভিত্তিত আসন সংৰক্ষণ কৰা হয়। অনু-জাতি (SC) আৰু অনু-জনজাতিৰ (ST) বাবে নিৰ্দিষ্ট আসন সংৰক্ষণ কৰা আছে।
লোকসভাৰ কাৰ্যকাল (Term of the Lok Sabha)
সাধাৰণতে ৫ বছৰৰ কাৰ্যকাল থাকে। যদি অতিৰিক্ত পৰিস্থিতি (যেনে, জৰুৰী অৱস্থা) দেখা যায়, তেন্তে কাৰ্যকাল বৃদ্ধি কৰিব পৰা যায়। ৰাষ্ট্ৰপতিয়ে লোকসভা আগতে ভঙাগড়ি দিব পাৰে যদি চৰকাৰ সংখ্যাগৰিষ্ঠতা হেৰুৱায়।
লোকসভাৰ মুখ্য ক্ষমতা আৰু দায়িত্ব (Main powers and responsibilities of the Lok Sabha)
১। বিধান প্ৰণয়ন (Legislative Powers): বিধান প্ৰণয়ন ক্ষমতা অৰ্থাৎ নতুন আইন প্ৰণয়ন, সংশোধন, আৰু বাতিল কৰাৰ ক্ষমতা। ই সাধাৰণতে সংসদ (Parliament) বা বিধানসভা (Legislative Assembly) ৰ দ্বাৰা ব্যৱহাৰ কৰা হয়। এই ক্ষমতা গণতান্ত্ৰিক শাসন ব্যৱস্থাৰ এক অন্যতম মুখ্য অঙ্গ।
২। বিত্তীয় ক্ষমতা (Financial Powers): লোকসভাই ভাৰতৰ বিত্তীয় (Financial) নীতি আৰু চৰকাৰৰ আয়-ব্যয় নিয়ন্ত্রণ কৰে। সংবিধান অনুসৰি, লোকসভাই চৰকাৰী আয়-ব্যয়, নতুন কৰ, আৰু বাজেট সম্পৰ্কীয় সিদ্ধান্ত ল’বলৈ বিশেষ ক্ষমতা লাভ কৰিছে।
৩। চৰকাৰৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ (Executive Control): লোকসভাই চৰকাৰৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ আৰু জবাবদিহিতা নিশ্চিত কৰিবলৈ বিভিন্ন উপায় ব্যৱহাৰ কৰে। যিহেতু লোকসভাৰ সদস্যসকল জনতাৰ দ্বাৰা নিৰ্বাচিত হয়, সেইবাবে ই গণতন্ত্ৰৰ মূল স্তম্ভ হিচাপে চৰকাৰৰ কাম-কাজ নিৰীক্ষণ কৰে।
৪। লোকসভাৰ বিশেষ ক্ষমতা (Special powers of Lok Sabha): লোকসভা হৈছে ভাৰতীয় সংসদৰ নিম্ন কক্ষ (Lower House) আৰু ইয়াক “জনতাৰ ঘৰ” (House of the People) বুলি কোৱা হয়। সংবিধানত লোকসভাক বিভিন্ন বিশেষ ক্ষমতা প্ৰদান কৰা হৈছে, যিবোৰ ৰাজ্যসভাত নাই বা সীমিত।
লোকসভাৰ অধ্যক্ষ (Speaker of the Lok Sabha)
লোকসভাৰ অধ্যক্ষ হৈছে সংসদৰ সৰ্বোচ্চ সভাপতি, যি লোকসভাৰ কাৰ্যাৱলী পৰিচালনা কৰে আৰু সংসদীয় শৃংখলা বজাই ৰাখে। তেওঁ সংসদৰ ভিতৰত আলোচনাসমূহ সঠিকভাৱে নিয়ন্ত্ৰণ কৰে, ভোটগ্ৰহণ পৰিচালনা কৰে, আৰু সাংসদসকলৰ মাজত শৃংখলা বজাই ৰাখে। যিহেতু লোকসভা হৈছে গণতান্ত্ৰিক শাসনৰ মুখ্য অঙ্গ, সেইবাবে অধ্যক্ষৰ ভূমিকা বিশেষ গুৰুত্বপূৰ্ণ।
ৰাজ্যসভা (Rajya Sabha)
ৰাজ্যসভা হৈছে ভাৰতৰ সংসদৰ উচ্চ সদন, যি স্থায়ী সদন হিচাপে কাম কৰে। ইয়াৰ সৰ্বাধিক সদস্য সংখ্যা ২৫০, যাৰ ভিতৰত ২৩৩ গৰাকী ৰাজ্যসমূহ আৰু কেন্দ্ৰশাসিত অঞ্চলৰ বিধানসভাই নিৰ্বাচন কৰে আৰু ১২ গৰাকী ৰাষ্ট্ৰপতিয়ে মনোনীত কৰে। প্ৰতিজন সদস্যৰ কাৰ্যকাল ৬ বছৰ, আৰু প্ৰতিবছৰে ১/৩ অংশ সদস্যৰ পদাবসান হয়।
ৰাজ্যসভাৰ সভাপতি উপৰাষ্ট্ৰপতি হয়। ই আইন প্ৰস্তুতকৰণ, ৰাষ্ট্রপতি শাসন অনুমোদন, সংবিধান সংশোধন, আৰু লোকসভা বিলুপ্ত হ’লে দেশৰ শাসন ব্যৱস্থা বজাই ৰখাত সহায় কৰে। যদিও বাজেট আৰু অর্থ বিল মূলত লোকসভাৰ অধীনত থাকে, ৰাজ্যসভাই এই বিষয়ে আলোচনা কৰিব পাৰে।
ৰাজ্যসভাৰ চাৰিটা প্ৰধান কাৰ্য হ’ল—
(ক) বিধানকাৰী কাৰ্য (Legislative Function): ৰাজ্যসভাই নতুন আইন প্ৰস্তুত কৰা, পৰ্যালোচনা কৰা, আৰু গৃহীত কৰাত ভূমিকা লয়। যিকোনো বিধেয়ক লোকসভা আৰু ৰাজ্যসভাৰ দ্বাৰাই অনুমোদিত হ’ব লাগিব, যদিহে সেইটো ধন-বিধেয়ক (Money Bill) নহয়।
(খ) কাৰ্যপালিকা নিয়ন্ত্ৰণ (Executive Control): ৰাজ্যসভাই চৰকাৰক উত্তৰদায়ী কৰি ৰাখে। মন্ত্রীসভাৰ সিদ্ধান্তসমূহৰ ওপৰত আলোচনা, প্ৰশ্নোত্তৰ, আৰু বিবেচনাৰ জৰিয়তে চৰকাৰৰ কাম-কাজৰ ওপৰত নজৰ ৰাখে।
(গ) আৰ্থিক কাৰ্য (Financial Function): ৰাজ্যসভাই ৰাজস্ব আৰু ব্যয় সম্পৰ্কীয় আলোচনাত অংশগ্ৰহণ কৰে। যদিও ধন-বিধেয়ক লোকসভাতহে পেশ কৰিব পাৰি, ৰাজ্যসভাই সেই বিধেয়ক পৰ্যালোচনা কৰি পৰামৰ্শ প্ৰদান কৰিব পাৰে।
(ঘ) বিচাৰকাৰী কাৰ্য (Judicial Function): ৰাজ্যসভাই ৰাজহুৱা বিষয়ত গম্ভীৰ অভিযোগ উঠিলে ৰাষ্ট্ৰপতি, মুখ্য ন্যায়াধীশ বা উচ্চ পদস্থ ন্যায়াধীশসকলৰ বিৰুদ্ধে অভিশংসন (Impeachment) প্ৰক্ৰিয়া আৰম্ভ কৰিব পাৰে।
মন্ত্ৰী পৰিষদ (Council of Ministers)
ভাৰতীয় সংবিধানৰ অনুচ্ছেদ 74ত মন্ত্ৰী পৰিষদৰ স্থিতি সম্পৰ্কে উল্লেখ আছে, যেতিয়া অনুচ্ছেদ 75ত মন্ত্ৰীসকলৰ নিযুক্তি, কাৰ্যকাল, দায়িত্ব, অৰ্হতা, শপথ, আৰু বেতন-ভাতাৰ বিষয়ে উল্লেখ আছে। মন্ত্ৰী পৰিষদ (Council of Ministers) তিনিটা শ্ৰেণীৰ মন্ত্ৰীসকলৰ পৰা গঠিত— কেবিনেট মন্ত্ৰী (Cabinet Ministers), ৰাজ্য মন্ত্ৰী (Ministers of State), আৰু উপ-মন্ত্ৰী (Deputy Ministers)। এই সকলোৰে শীৰ্ষত প্ৰধানমন্ত্ৰী (Prime Minister) থাকে।
১। কেবিনেট মন্ত্ৰী (Cabinet Ministers)
কেবিনেট মন্ত্ৰী হৈছে মন্ত্রীসভাৰ উচ্চপদস্থ সদস্য, যিয়ে কোনো নির্দিষ্ট মন্ত্ৰণালয়ৰ দায়িত্ব লয় আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় নীতি-নিৰ্ধাৰণত সহায় কৰে। কেবিনেট মন্ত্ৰীসকলক প্ৰধানমন্ত্ৰীৰ পৰামৰ্শত ৰাষ্ট্ৰপতিয়ে নিযুক্তি দিয়ে, আৰু তেওঁলোকে সাধাৰণতে লোকসভা বা ৰাজ্যসভাৰ সদস্য হয়। তেওঁলোকে নীতি প্ৰস্তুত, মন্ত্ৰণালয় পৰিচালনা, আৰু চৰকাৰী আঁচনি বাস্তবায়ন কৰাৰ দায়িত্ব লয় যাতে প্ৰশাসন সুচলভাৱে চলি থাকে। ভাৰতীয় সংবিধানৰ অনুচ্ছেদ 75(3) অনুসৰি, কেবিনেট মন্ত্ৰীসকলে লোকসভাৰ প্ৰতি সামূহিকভাৱে উত্তৰদায়ী, অৰ্থাৎ সিদ্ধান্ত গ্ৰহণত একতাবদ্ধভাৱে কাম কৰিব লাগে।
২। ৰাজ্য মন্ত্ৰী (Ministers of State)
ৰাজ্য মন্ত্ৰী হৈছে চৰকাৰৰ মন্ত্ৰীসভাৰ (Council of Ministers) এটা অংশ, যিয়ে কেবিনেট মন্ত্ৰীৰ সহায় কৰে অথবা কেতিয়াবা স্বাধীন দায়িত্বসহ নিৰ্দিষ্ট মন্ত্ৰণালয় পৰিচালনা কৰে। তেওঁলোকক প্ৰধানমন্ত্ৰীৰ পৰামৰ্শত ৰাষ্ট্ৰপতিয়ে নিযুক্তি দিয়ে আৰু সাধাৰণতে লোকসভা বা ৰাজ্যসভাৰ সদস্য হয়। তেওঁলোকে নীতি-নিৰ্ধাৰণ, মন্ত্ৰণালয় পৰিচালনা, সংসদত চৰকাৰৰ সিদ্ধান্ত উপস্থাপন, আৰু জনকল্যাণমূলক কামত সহায় কৰে। ৰাজ্য মন্ত্ৰী দুপ্ৰকাৰৰ হয়—
(ক) স্বাধীন দায়িত্বপ্ৰাপ্ত (Independent Charge): কেবিনেট মন্ত্ৰীৰ অধীনত নাথাকে।
(খ) কেবিনেট মন্ত্ৰীৰ অধীনত (Under Cabinet Minister): মন্ত্ৰণালয়ৰ কোনো বিশেষ দায়িত্ব পালন কৰে।
৩। উপ-মন্ত্ৰী (Deputy Ministers)
উপ-মন্ত্ৰী হৈছে কেবিনেট মন্ত্ৰী বা ৰাজ্য মন্ত্ৰীৰ সহায়ক, যিয়ে নতুন নীতি বাস্তবায়ন, প্ৰশাসনিক কাম-কাজ, আৰু সংসদীয় আলোচনাত সহায় কৰে। তেওঁলোকৰ স্বাধীন দায়িত্ব নাথাকে আৰু মূল সিদ্ধান্ত কেবিনেট মন্ত্ৰীৰ অধীনতে থাকে। প্ৰধানমন্ত্ৰীৰ পৰামৰ্শত ৰাষ্ট্ৰপতিয়ে নিযুক্তি দিয়ে, আৰু তেওঁলোকে সাধাৰণতে লোকসভা বা ৰাজ্যসভাৰ সদস্য হয়।
নেহেৰুৰ আদৰ্শ আৰু ভাৰতৰ ৰাজহুৱা নীতি (Nehru’s ideals and public policy in India)
জৱাহৰলাল নেহেৰু ভাৰতৰ প্ৰথম প্ৰধানমন্ত্ৰী (1947-1964) হিচাপে দেশৰ ৰাজনৈতিক, আৰ্থ-সামাজিক, আৰু ৰাজহুৱা নীতি গঠনত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলাইছিল। তেওঁৰ সমাজতান্ত্ৰিক আৰু সেক্যুলাৰ জাতীয়তাবাদ, বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিভংগী, আৰু গণতান্ত্ৰিক মূল্যবোধ ভাৰতৰ নীতি-নিয়মৰ মূল ভিত্তি হিচাপে বিবেচিত হয়।
নেহেৰুৰ আদৰ্শ পাঁচটা মুখ্য ক্ষেত্ৰত প্ৰকাশ পাইছিল—
(ক) সমাজতান্ত্ৰিক আৰু কল্যাণমূলক ৰাজনীতি
১। নেহেৰু মিশ্ৰ অর্থনীতি (Mixed Economy) গ্ৰহণ কৰিছিল, য’ত চৰকাৰী আৰু ব্যক্তিগত দুয়োটা খণ্ডৰ অংশগ্ৰহণ থাকিব।
২। তেওঁ ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণ (Nationalization) ক উৎসাহিত কৰিছিল— বিশেষকৈ ইস্পাত, বীমা, আৰু বেংকিং খণ্ডত।
৩। ভাৰতীয় পৰিকল্পনা আয়োগ (Planning Commission) গঠন কৰি পঞ্চবছৰীয়া পৰিকল্পনা (Five-Year Plans) আৰম্ভ কৰিছিল।
৪। সমাজতান্ত্ৰিক ন্যায়ৰ অংশ হিচাপে শিক্ষা, স্বাস্থ্য, আৰু জনকল্যাণমূলক আঁচনি ৰুপায়ণ কৰিছিল।
(খ) বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিভংগী আৰু আধুনিকীকৰণ
১। নেহেৰু ব্যক্তিগত ধৰ্মীয় বিশ্বাসৰ ওপৰত বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিভংগীক অগ্ৰাধিকাৰ দিছিল।
২। ভাৰতীয় পৰমাণু শক্তি আঁচনি (Atomic Energy Program) আৰম্ভ কৰিছিল।
৩। IIT, IIM, আৰু AIIMS যেনে উচ্চ শিক্ষাৰ প্ৰতিষ্ঠান স্থাপন কৰিছিল।
৪। ISRO আৰু DRDO ৰ ভিতৰেদি দেশৰ গৱেষণা আৰু প্ৰযুক্তিগত উন্নয়ন নিশ্চিত কৰিছিল।
(গ) ধর্মনিৰপেক্ষাতা আৰু একতাৰ নীতি
১। নেহেৰু ধর্ম আৰু ৰাজনীতিক পৃথক কৰি সাংবিধানিক ধর্মনিৰপেক্ষাতাক প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল।
২। সংখ্যালঘু অধিকাৰ সুৰক্ষা নিশ্চিত কৰিবলৈ ধৰ্মীয় সংখ্যালঘু সকলৰ বিশেষ সুৰক্ষা ব্যৱস্থা কৰিছিল।
৩। লিঙ্গ-সমতা আৰু সামাজিক ন্যায়ৰ বাবে Hindu Code Bills জাৰি কৰিছিল, যাৰ ফলত মহিলাসকলৰ অধিকাৰ সুদৃঢ় হয়।
(ঘ) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়তা আৰু বিশ্বশান্তিৰ নীতি
১। নেহেৰু নামসংযুক্ত আন্দোলন (Non-Aligned Movement – NAM) ৰ অন্যতম প্ৰতিষ্ঠাতা আছিল।
২। তেওঁ Panchsheel নীতি প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল, যি ভাৰত-চীন সম্পৰ্কৰ ভিত্তি আছিল।
৩। উপনিৱেশ-বিৰোধী আন্দোলনৰ সমৰ্থক আছিল আৰু বিশ্ব শান্তিৰ বাবে কাম কৰিছিল।
(ঙ) গণতান্ত্ৰিক সমাজ আৰু স্বায়ত্তশাসনৰ নীতি
১। তেওঁ সংবিধানিক গণতন্ত্ৰ (Constitutional Democracy) শক্তিশালী কৰিবলৈ সংসদীয় ব্যৱস্থা গঢ়ি তোলে।
২। স্থানীয় চৰকাৰ (Panchayati Raj) আৰু আঞ্চলিক পৰিকল্পনা উন্নয়নৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
৩। নেহেৰুৰ নীতিসমূহে বিনামূলীয়া প্ৰাথমিক শিক্ষা প্ৰদান কৰাত সহায় কৰিছিল।
পঞ্চশীল নীতি (Panchsheel Policy)
পঞ্চশীল নীতি হৈছে শান্তিপূৰ্ণ সহাৱস্থানৰ ওপৰত আধাৰিত পাঁচটা নীতি, যাক ভাৰত আৰু চীনে ১৯৫৪ চনত গ্ৰহণ কৰিছিল। এই নীতিসমূহ জৱাহৰলাল নেহৰু (ভাৰতৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী) আৰু jhou এনলাই (চীনৰ প্ৰিমিয়াৰ) ৰ মাজত স্বাক্ষৰিত এক চুক্তিৰ অংশ আছিল। এই নীতিসমূহ আন্তৰাষ্ট্ৰীয় সম্পর্কত গুৰুত্বপূর্ণ বুলি গণ্য কৰা হয়।
পঞ্চশীল নীতিৰ পাঁচটা মূল ধাৰা
১। আঞ্চলিক অখণ্ডতা আৰু সাৰ্ভভৌমত্বৰ প্ৰতি পাৰস্পৰিক সন্মান।
২। পাৰস্পৰিক অনাক্ৰমণ।
৩। এজনে আনৰ অভ্যন্তৰীণ বিষয়ত হস্তক্ষেপ নকৰা।
৪। সমতা আৰু পাৰস্পৰিক লাভ নিশ্চিত কৰা।
৫। শান্তিপূৰ্ণ সহাৱস্থান বজাই ৰখা।
পৰিকল্পিত নীতি (Planned Policy)
পৰিকল্পিত নীতি বুলিলে কোনো উদ্দেশ্য বা লক্ষ্য অর্জন কৰিবলৈ সুচিন্তিত আৰু সংগঠিত পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰা নীতি বুজায়। এই নীতিসমূহ সুনিৰ্দিষ্ট নিয়ম, পথ-প্ৰদৰ্শন আৰু কৌশলৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঠন কৰা হয়, যাতে এটি সমাজ, ৰাষ্ট্ৰ, বা কোনো প্রতিষ্ঠানৰ উন্নতি ঘটিব পাৰে।
পৰিকল্পিত নীতিৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ (Characteristics of Planned Policy)
১। উদ্দেশ্য-নির্ভৰশীল: নির্দিষ্ট লক্ষ্য সাধন কৰাৰ বাবে গঠন কৰা হয়।
২। সংগঠিত আৰু নিয়মিত: সুস্পষ্ট নিয়ম, নিয়মাৱলী, আৰু কৌশল অনুসৰি চলে।
৩। দীৰ্ঘম্যাদী দৃষ্টিভংগী: সাময়িক নহয়, দীঘলীয় সময় ধৰি লাভজনক হ’ব পাৰে।
৪। লক্ষ্যভিত্তিক সিদ্ধান্ত: গৱেষণা আৰু তথ্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি সিদ্ধান্ত লোৱা হয়।
৫। সম্ভাৱ্য পৰিৱর্তনৰ সৈতে খাপ খোৱাব পাৰি: পৰিস্থিতি অনুসৰি পৰিবর্তন কৰিব পাৰি।
ভাৰতবৰ্ষৰ নীতি নিৰ্ধাৰণ প্ৰক্ৰিয়া এটা জটিল আৰু বহু-পদক্ষেপৰ প্ৰক্ৰিয়া, য’ত চৰকাৰ, সংসদ, ন্যায়পালিকা, ৰাজনৈতিক দল, স্বেচ্ছাসেৱী সংগঠন, সংবাদ মাধ্যম, আৰু সাধাৰণ ৰাইজৰ বিশেষ ভূমিকা থাকে। সংবিধানত উল্লেখ কৰা গণতান্ত্ৰিক আদৰ্শ অনুসৰি, নীতি নিৰ্ধাৰণত জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণ নিশ্চিত কৰাৰ লক্ষ্য থাকে।
নীতিনির্ধাৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰ মূল গঠনটো সংসদত আইনৰ ৰূপত নিৰ্ধাৰিত হয়, য’ত বিতর্ক, সংশোধন, আৰু অনুমোদনৰ ধাপসমূহ থাকে। ন্যায়পালিকাই নীতিসমূহ সংবিধানসন্মত নেকি সেই বিষয়া পৰীক্ষা কৰে।
Hi, I’m Dev Kirtonia, Founder & CEO of Dev Library. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
