ভাৰতবৰ্ষৰ চৰকাৰী নীতি আৰু ৰাষ্ট্ৰ – সংজ্ঞা, প্ৰকৃতি, গুৰুত্ব, আৰ্থনৈতিক সংস্কাৰ – Public Policy and State of India – Definition, Nature, Importance, Economic Reform
পৰিচয় (Introduction)
চৰকাৰী নীতি হ’ল চৰকাৰ বা কোনো সংস্থাৰ দ্বাৰা গ্ৰহণ কৰা নিয়ম, নীতি আৰু কার্যপদ্ধতি যাৰ মাধ্যমে সমাজৰ সমস্যা সমাধান কৰা হয় আৰু জনসাধাৰণৰ কল্যাণ নিশ্চিত কৰা হয়। ই বিভিন্ন ক্ষেত্ৰত প্ৰয়োগ হয়, যেনে- শিক্ষা, স্বাস্থ্য, পৰিৱেশ, অৰ্থনীতি, আদি। চৰকাৰী নীতিৰ মূল উদ্দেশ্য হ’ল সমাজত শৃংখলা ৰক্ষা কৰা, উন্নয়ন ঘটোৱা, আৰু নাগৰিকসকলৰ অধিকাৰ সুৰক্ষিত কৰা।
সাধাৰণ অৰ্থত চৰকাৰে জনসাধাৰণ তথা ৰাষ্ট্ৰৰ স্বাৰ্থত গ্রহণ কৰা সিদ্ধান্তসমূহকেই লোকনীতি বা ৰাজহুৱা নীতি বুলি পাৰি। জনস্বার্থ নিহিত এই ৰাজহুৱা নীতিসমূহৰ নিৰ্দিষ্ট তথ্য আৰু উদ্দেশ্য থাকে। এই নীতিসমূহে প্রত্যক্ষভাৱে চৰকাৰৰ কাৰ্যসূচী তথা কাৰ্যপন্থাক সূচায়।
১৯৫০ চনত ভাৰতবৰ্ষৰ ৰাজহুৱা নীতি পৰিকল্পনা তথা কাৰ্যকৰীকৰণৰ বাবে পৰিকল্পনা আয়োগ প্রতিষ্ঠা কৰা হয়। এই আয়োগৰ ভিত্তিতে ভাৰত চৰকাৰে পঞ্চবার্ষিক পৰিকল্পনাৰ জৰিয়তে নীতি প্রণয়ন প্ৰক্ৰিয়াৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে। ভাৰতবৰ্ষই প্রথমাৱস্থাত কৃষিখণ্ড আৰু উদ্যোগখণ্ডৰ বিকাশ সম্বন্ধীয় নীতিৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে। তদুপৰি পৰৱৰ্তী সময়ত আর্থ-সামাজিক প্রত্যাহ্বনসমূহ আঁতৰ কৰিবৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে ৰাজহুৱা নীতিৰ পৰিৱৰ্তিত ৰূপ দিবলৈ চেষ্টা কৰে। গতিকে স্বাধীনতাৰ পৰৱৰ্তী সময়ছোৱাত নিয়ন্ত্ৰিত ৰাজহুৱা নীতিৰ ওপৰত চৰকাৰে গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছিল।
সংজ্ঞা (Definition)
Robert Eye Stone-ৰ মতে, চৰকাৰী সিদ্ধান্ত হ’ল চৰকাৰ আৰু ইয়াৰ অংগসমূহৰ লগত থকা পৰিৱেশৰ সম্পর্ক।
Thomas Dye,”ৰাজহুৱা নীতি হৈছে যিবিলাক কাম চৰকাৰে কৰিবলৈ বা নকৰিবলৈ নিৰ্বাচন কৰে।”
Jenkins,(1978) “নিৰ্দিষ্ট পৰিস্থিতিত লক্ষ্য নিৰ্বাচন আৰু সেই লক্ষ্য সফল কৰিবলৈ ব্যৱহৃত উপায়সমূহ সম্পৰ্কে কোনো ৰাজনৈতিক অভিনেতা বা অভিনেতাসমূহৰ দ্বাৰা গ্ৰহণ কৰা আন্তঃসম্পৰ্কিত সিদ্ধান্তসমূহৰ সমষ্টি, য’ত সেই সিদ্ধান্তসমূহ, মূলতঃ সেই অভিনেতাসমূহৰ শক্তিৰ ভিতৰত বাস্তৱায়িত হোৱাৰ কথা।”
| Sl. No. | CONTENTS |
| Unit – 1 | লোক নীতি আৰু বিশ্লেষণ |
| Unit – 2 | ৰাজ্য আৰু লোক নীতি |
| Unit – 3 | ৰাজনৈতিক অৰ্থনৈতিক আৰু নীতি |
| Unit – 4 | ভাৰতৰ নীতি সিদ্ধান্তৰ আৰ্হিসমূহ |
| Unit – 5 | আদৰ্শ আৰু নীতি |
ৰাজহুৱা নীতি আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰকৃতি (Nature of Public Policy and State)
ৰাজহুৱা নীতি প্রণয়নৰ ক্ষেত্ৰত ৰাষ্ট্ৰই এক বিশেষ ভূমিকা পালন কৰাৰ লগতে ৰাষ্ট্ৰখনৰ প্ৰকৃতি আৰু বৈশিষ্ট্যই সেই ৰাষ্ট্ৰৰ ৰাজহুৱা নীতি নির্ধাৰণ কৰে। অৰ্থাৎ ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰকৃতি অনুসৰি ৰাজহুৱা বা চৰকাৰী নীতি নির্ধাৰণ কৰা ভাৰতবৰ্ষই স্বাধীনতা প্ৰাপ্তিৰ পিছৰে পৰাই স্বতন্ত্রভাৱে ৰাজহুৱা নীতিৰ গুণ কৰি আহিছে।
(ক) স্বতন্ত্র (Independent): এখন ৰাষ্ট্ৰৰ স্বতন্ত্রতা প্রাপ্তি তথা সার্বভৌ ক্ষমতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া দেখা যায়, যাতে বিশ্ব ৰাজনীতিত এক বিশেষ স্থান দখল কৰিব পাৰে। ঠিক একেদৰে ৰাষ্ট্ৰখনে ইয়াৰ মূল উপাদান জনসাধাৰণক উদ্দেশ্যি প্রণয়ন কৰা নীতিৰ ওপৰতো গুৰুত্ব দিয়ে।
(খ) ক্ষমতা (Power): ৰাষ্ট্ৰৰ আন এটা প্রকৃতি হৈছে ক্ষমতা। প্রত্যেকৰাষ্ট্ৰই আর্থ-সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক দিশত নিজকে শক্তিশালী ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে প্রতিষ্ঠিত কৰি আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় প্রেক্ষাপটত নিজৰ অধিকাৰৰ গ্ৰহণযোগ্যতা কাৰ্যকৰী কৰিবলৈ প্ৰয়াস কৰে। ৰাষ্ট্ৰই ইখনে সিখনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল হোৱা সত্ত্বেও বহুত ৰাষ্ট্ৰই নিজস্বতা বা স্বকীয়তা অক্ষুণ্ণ ৰাখি ৰাজহুৱা বা চৰকাৰী নীতি প্রণয়ন কৰে আৰু বিশ্বদৰবাৰত ক্ষমতাশালী ৰাষ্ট্ৰ ৰূপে প্রতিপন্ন কৰিবলৈ প্ৰয়াস কৰে।
(গ) জনকল্যাণকামী ৰাষ্ট্র (Welfare State): এখন জনকল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰই প্ৰকৃতাৰ্থত জনহিতাৰ্থক কাৰ্যকলাপৰ ওপৰত বেছিকৈ গুৰুত্ব দিয়া দেখা যায়। ৰাষ্ট্ৰখনৰ ৰাজহুৱা নীতিসমূহতে কল্যাণমূলক নীতিৰ আভাস পোৱা যায়। ভাৰতবৰ্ষই সংবিধানৰ নিৰ্দেশাত্মক নীতিৰ আধাৰত জনকল্যাণকামী আদৰ্শ প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ প্ৰয়াস কৰে।
(ঘ) গণতান্ত্রিক (Democratic): গণতন্ত্র হৈছে কোনো এখন ৰাষ্ট্ৰৰ অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ প্রকৃতি। গণতান্ত্রিক দেশ এখনৰ ৰাজহুৱা নীতি সদায়েই জনকল্যাণমুখী হোৱা দেখা যায়। সামৰিক শাসিত বা একনায়কত্ববাদী শাসন ব্যৱস্থাৰ বিপৰীতে গণতান্ত্রিক ব্যৱস্থাত যে জনসাধাৰণৰ স্বাধীনতা, ক্ষমতা, ন্যায়, অধিকাৰ আদি সুৰক্ষিত এই কথা বিশ্ব ৰাজনীতিত প্রমাণিত হৈছে। তাৰ আধাৰত বিশ্বৰাষ্ট্ৰ ব্যৱস্থাই গণতন্ত্রক এক আদর্শ হিচাপে গ্রহণ কৰিছে আৰু ই ৰাষ্ট্ৰৰ অন্যতম প্রকৃতি হিচাপে বিবেচিত।
(ঙ) বিকেন্দ্রীকৃত ৰাষ্ট্ৰ (Decentralised State): ৰাষ্ট্ৰই এক সুস্থ তথা সুসংগঠিত ৰাজহুৱা নীতি প্রণয়নৰ বাবে বিকেন্দ্ৰীকৰণ ব্যৱস্থাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিলে ইয়াৰ সুফল পোৱা দেখা যায়। কাৰণ বিকেন্দ্ৰীকৰণে কর্তৃত্বৰ হস্তান্তৰ আৰু সমস্যাৰ সঠিক অনুমান কৰাত সহায় কৰে, যাৰ ফলত ৰাজহুৱা নীতিতে সকলো সমস্যাৰ সমাধান কৰাত সুবিধা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে আমাৰ দেশৰ পঞ্চায়তীৰাজ ব্যৱস্থাৰ যোগেদি সু-পৰিকল্পিতভাৱে নীতি আৰু আঁচনিৰ কাৰ্যকৰী ৰূপ দিয়াত সহায় হৈছে।
(চ) পৰিকল্পনা (Plan): চৰকাৰে কোনো নীতি গ্ৰহণ কৰাৰ আগতে এক পৰিকল্পনা কৰে। এক প্ৰক্ৰিয়াৰ মাজেৰে ৰাজহুৱা নীতি গ্ৰহণ কৰা হয়।
ৰাজহুৱা নীতি আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ গুৰুত্ব (Role of the Public Policy and State)
ৰাজহুৱা বা চৰকাৰী নীতি নির্ধাৰণত ৰাষ্ট্ৰৰ গুৰুত্ব অধিক। নীতি প্রণয়ন আৰু ৰূপায়ণেই হৈছে দেশখনৰ বিকাশৰ কেন্দ্ৰস্বৰূপ, যাৰ আধাৰত সমাজৰ সকলো শ্ৰেণীক কেন্দ্ৰ কৰি নীতিসমূহৰ কাৰ্যকৰী কৰা হয়।
(ক) সামাজিক ন্যায় আৰু শৃংখলা: ৰাজহুৱা নীতি সমাজত সাম্যতা, ন্যায় আৰু আইনী শৃংখলা বজাই ৰাখিবলৈ সহায়ক হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, শিক্ষাৰ অধিকাৰ আইন (RTE Act) শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত সাম্যতা নিশ্চিত কৰে।
(খ) অৰ্থনৈতিক উন্নয়ন: চৰকাৰে গ্ৰহণ কৰা নীতি সমূহে ৰাষ্ট্ৰৰ অৰ্থনীতিৰ বৃদ্ধি আৰু বিকাশত ভূমিকা ৰাখে। যেনে, উদ্ভৱ মুদ্ৰা যোজনা (Mudra Yojana) সৰু উদ্যোগক সহায় কৰি আত্মনির্ভৰশীলতা বৃদ্ধি কৰে।
(গ) জনসাধাৰণৰ কল্যাণ: স্বাস্থ্য, শিক্ষা, পৰিৱেশ সংৰক্ষণ, আৰু দাৰিদ্ৰ্য দূৰীকৰণৰ ক্ষেত্ৰত জননীতি বিশেষ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, আয়ুষ্মান ভাৰত যোজনাই স্বাস্থ্য সেৱা সহজলভ্য কৰি তুলিছে।
(ঘ) গণতান্ত্ৰিক চৰকাৰৰ স্থায়িত্ব: ৰাজহুৱা নীতি জনগণৰ অভিলাষ অনুযায়ী সাজি লোৱা হয়, যাতে গণতান্ত্ৰিক প্ৰক্ৰিয়া সবল থাকে। উদাহৰণস্বৰূপে, তথ্য অধিকাৰ আইন (RTI Act) চৰকাৰী সিদ্ধান্তত স্বচ্ছতা বৃদ্ধি কৰিছে।
(ঙ)সামাজিক আৰু পৰিৱেশগত নিৰাপত্তা: পৰিৱেশ সংৰক্ষণ নীতি, জল সংকট সমাধান নীতি আদিয়ে ৰাষ্ট্ৰীয় সম্পদ ৰক্ষা কৰি পৰ্যাৱৰণ সুস্থিৰ ৰাখে। উদাহৰণস্বৰূপে, প্লাষ্টিক নিষিদ্ধ নীতি পৰিৱেশ সংৰক্ষণৰ বাবে গৃহীত এক গুৰুত্বপূর্ণ পদক্ষেপ।
আৰ্থনৈতিক সংস্কাৰ (Economic Reform)
আৰ্থনৈতিক সংস্কাৰ হৈছে অৰ্থনীতিৰ দক্ষতা, উৎপাদনক্ষমতা আৰু সামগ্ৰিক বৃদ্ধিক বৃদ্ধি কৰিবলৈ কৰা উন্নয়ন আৰু পুনৰ্গঠন প্ৰক্ৰিয়া। এই সংস্কাৰৰ অন্তৰ্গত নীতি পৰিৱর্তনসমূহ সাধাৰণতে উদাৰীকৰণ (Liberalization), বেচৰকাৰীকৰণ (Privatization), আৰু বিশ্বায়ন (Globalization) আদিকে অন্তৰ্ভুক্ত কৰে, যাৰ উদ্দেশ্য হৈছে চৰকাৰৰ নিয়ন্ত্ৰণ কমাই অৰ্থনৈতিক কাৰ্যকলাপৰ বিকাশ ঘটোৱা।
আৰ্থনৈতিক সংস্কাৰ সাধাৰণতে আর্থিক সংকট, স্থবিৰতা বা আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বজাৰত যোগদানৰ প্ৰয়োজনীয়তা আদিৰ বাবে আৰম্ভ কৰা হয়। এই প্ৰক্ৰিয়াই উদ্যোগ, বানিজ্য, বিত্ত, কৰ প্ৰথা, আৰু শ্রম বজাৰ আদি ক্ষেত্ৰসমূহত গভীৰ পৰিৱর্তন আনে।
১৯৯১ চনৰ ভাৰতীয় অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰ এক গুৰুত্বপূর্ণ উদাহৰণ, য’ত প্ৰধানমন্ত্ৰী পি. ভি. নৰসিংহ ৰাও আৰু বিত্তমন্ত্ৰী ড° মনমোহন সিংৰ নেতৃত্বত ভাৰতীয় অৰ্থনীতি বিকেন্দ্রীকৃত, মাৰ্কেট-মুখী আৰু উদ্যমী হোৱাৰ দিশত আগবাঢ়ে। এই সংস্কাৰে ভাৰতক এক উন্নয়নশীল দেশৰ পৰা দ্রুত বিকাশমান অৰ্থনীতিত পৰিণত কৰাত সহায় কৰিছে। আৰ্থনৈতিক সংস্কাৰৰ মূল লক্ষ্য এক প্ৰতিযোগিতামূলক, স্বচ্ছ আৰু বিনিয়োগ-বান্ধৱ পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰা, যিয়ে দেশৰ সামগ্ৰিক অৰ্থনৈতিক স্থিতিশীলতা আৰু জীৱনধাৰাৰ মান উন্নত কৰিবলৈ সহায় কৰে।
ভাৰতৰ অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰৰ ইতিহাস 1991 চনত আৰম্ভ হৈছিল, যেতিয়া দেশখনে বৃহৎ উদ্ভাৱনী পৰিৱর্তন আনিছিল। এই সংস্কাৰৰ মূল উদ্দেশ্য আছিল অৰ্থনীতিৰ উদ্গম ঘটোৱা আৰু বিদেশী বিনিয়োগ আকৰ্ষণ কৰা।
অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰৰ কাৰণ (Reasons for economic reform)
ভাৰতত 1991 চনৰ অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰৰ কাৰণসমূহ তলত উল্লেখ কৰা হ’ল-
১। ৰাজহুৱা ক্ষেত্ৰৰ নিম্নমানৰ কাৰ্যক্ষমতা (Poor public sector efficiency): ভাৰতৰ ৰাজহুৱা ক্ষেত্ৰৰ উদ্যোগ (PSU) সমূহ ভালদৰে প্ৰদৰ্শন কৰিবলৈ ব্যৰ্থ হৈছিল। বহুতো উদ্যোগ লোকচানৰ সন্মুখীন হৈছিল, উৎপাদনশীলতা কমি গৈছিল, আৰু চৰকাৰক গুৰুত্বপূর্ণ সম্পদ নষ্ট কৰিবলৈ বাধ্য কৰিছিল।
২। বৈদেশিক মুদ্ৰা সংকট (Balance of Payments Crisis): দেশৰ ৰপ্তানীতকৈ আমদানি অধিক বৃদ্ধি পাইছিল। ফলত, ভাৰতৰ বৈদেশিক মুদ্ৰা সংৰক্ষণ (foreign exchange reserves) দ্রুতগতিত হ্ৰাস পাইছিল, যাৰ ফলত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বজাৰত দেশৰ অৰ্থনৈতিক স্থিতিশীলতা সংকটজনক হৈ পৰিছিল।
৩। মুদ্ৰাস্ফীতিৰ চাপ (Inflationary Pressure): দেশত মূল্যবৃদ্ধিৰ হাৰ অত্যধিক হৈ পৰিছিল। প্ৰয়োজনীয় সামগ্রীৰ দাম অধিক বৃদ্ধিপ্ৰাপ্ত হৈছিল, যাৰ ফলত সাধাৰণ ৰাইজৰ জীৱন যাত্ৰাত বিৰূপ প্ৰভাৱ পৰিছিল।
৪। বৃহৎ চৰকাৰী ঋণ (Huge Government Debts): চৰকাৰৰ উপৰ উঠা ব্যয় অধিক বৃদ্ধি পাইছিল, আৰু তাৰ ফলত ঋণৰ পৰিমাণ বৃদ্ধি পাইছিল। এই ঋণ পৰিশোধ কৰাটো দুৰূহ হৈ পৰিছিল, যাৰ বাবে চৰকাৰে কঠোৰ নীতি গ্ৰহণ কৰাৰ প্ৰয়োজন হৈছিল।
৫। বিশ্ব বেংক আৰু IMF ৰ চৰ্তসমূহ (World Bank and IMF conditions): ভাৰতৰ আৰ্থিক সংকটৰ প্ৰেক্ষাপটত, চৰকাৰে বিশ্ব বেংক (World Bank) আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মুদ্ৰা কোষ (IMF) ৰ পৰা ঋণ লবলৈ বাধ্য হৈছিল। এই ঋণ লাভ কৰিবলৈ দেশক কিছু কঠোৰ আৰ্থিক নীতি অনুসৰণ কৰাৰ শর্ত আৰোপ কৰা হৈছিল।
৬। ৰাজকোষীয় ঘাটিৰ বৃদ্ধি (Rise in Fiscal Deficit): দেশৰ আয়ৰ তুলনাত ব্যয় অত্যধিক বৃদ্ধি পাইছিল, যাৰ ফলত fiscal deficit বা ৰাজকোষীয় ঘাটি বৃদ্ধি পাইছিল। এই পৰিস্থিতিয়ে ভাৰতীয় অৰ্থনীতিত গভীৰ সংকট সৃষ্টি কৰিছিল আৰু সংস্কাৰৰ দিশত আগবাঢ়িবলৈ চৰকাৰক বাধ্য কৰিছিল।
নতুন অৰ্থনৈতিক নীতিৰ মূল দিশসমূহ (Main Aspects of New Economic Policy)
উদাৰীকাৰণ (Liberalisation): উদাৰীকৰণ হৈছে অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থাত চৰকাৰী নিয়ন্ত্রণ কমাই বেচৰকাৰী খণ্ডক অধিক স্বাধীনতা প্ৰদান কৰাৰ প্ৰক্ৰিয়া। এই নীতিত বিনিয়োগ, বাণিজ্য, উদ্যোগ স্থাপন আৰু কৰ ব্যৱস্থাত শিথিলতা আনি অৰ্থনৈতিক বিকাশ তীব্ৰ কৰা।
ব্যক্তিগতকৰণ (Privatisation): নতুন অর্থনৈতিক নীতি বা অর্থনৈতিক সংস্কৰণে গ্ৰহণ কৰা আন এট গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশ হৈছে ব্যক্তিগতকৰণ। এই নীতি অনুসৰি দেশত ব্যক্তিগত খণ্ডৰ প্ৰসাৰ সাধন কৰা আৰু ৰাজহুৱা খণ্ডৰ নিয়ন্ত্ৰণ সীমিত কৰা।
গোলকীকৰণ (Globalisation): গোলকীকৰণ বুলিলে সাধাৰণতে জাতীয় অর্থনীতিক বিশ্ব অর্থনীতিৰ লগত একত্রীকৰণকে বুজা যায়। ইয়াৰ জৰিয়তে সহজতে তথ্য, প্রযুক্তি, দ্রব্য সামগ্রী, সেৱা, মূলধন বিনিয়োগৰ উপৰি মানুহো বিশ্বৰ ইটো প্ৰান্তৰ পৰা আনটো প্রান্তলৈ গতি কৰিব পাৰে। গোলকীকৰণে বাণিজ্য, বিনিয়োগ তথা বিভিন্ন দেশৰ বজাৰ ব্যৱস্থা একোটা ছাতিৰ তললৈ আনে। ইয়াৰ জৰিয়তে দেশৰ অর্থনীতিয়ে বিশ্বৰ অৰ্থনৈতিক মঞ্চত ঠাই পায়।
প্ৰাক সংস্কাৰ যুগ (Pre Reform Period, 1947-91)
সংস্কাৰ-পূৰ্ব ভাৰত (1947-1991) এখন নিয়ন্ত্রিত আৰু সমাজবাদী অৰ্থনীতি আছিল, য’ত চৰকাৰৰ কঠোৰ নিয়ন্ত্ৰণ আছিল। এই সময়ছোৱাত প্ৰধান বৈশিষ্ট্যসমূহ আছিল—
১। কেন্দ্ৰীয়ভাৱে পৰিকল্পিত অৰ্থনীতি: ভাৰত পাঁচ বছৰীয় পৰিকল্পনা অনুসৰি চলিছিল, য’ত ৰাজহুৱা খণ্ডৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল।
২। অনুজ্ঞা ৰাজ: কোনো উদ্যোগ স্থাপন বা বিস্তাৰ কৰিবলৈ চৰকাৰী অনুমতি বাধ্যতামূলক আছিল, যিয়ে ব্যক্তিগত উদ্যোগৰ বৃদ্ধি বাধা দিছিল।
৩। সীমিত বিদেশী বিনিয়োগ: বিদেশী কোম্পানিসমূহৰ বাবে কঠোৰ নিয়ম আছিল, যিয়ে বিদেশী মূলধন আৰু প্ৰযুক্তিৰ প্রবাহ সীমিত কৰিছিল।
৪। বৰ্ধিত টেক্স আৰু নিয়ন্ত্রণ: উচ্চহাৰত কৰ (tax) আৰু আমদানি-ৰপ্তানিত কঠোৰ নিয়ন্ত্ৰণ আছিল।
৫। উৎপাদনৰ পৰিমাণৰ সীমা: চৰকাৰে বিভিন্ন উদ্যোগৰ উৎপাদন সীমিত ৰাখিছিল, যিয়ে প্ৰতিযোগিতা বাধাগ্ৰস্ত কৰিছিল।
নতুন অৰ্থনৈতিক নীতি,1991 (New Economic Policy)
1991ৰ নতুন অৰ্থনৈতিক নীতি (New Economic Policy – NEP) ভাৰত চৰকাৰে 1991 চনত প্ৰধানমন্ত্ৰী পি.ভি. নৰসিংহ ৰাও আৰু বিত্তমন্ত্ৰী ড° মনমোহন সিংৰ নেতৃত্বত গৃহীত এক গুৰুত্বপূর্ণ অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰ আছিল। এই নীতিৰ মূল উদ্দেশ্য আছিল ভাৰতৰ অৰ্থনীতি উদাৰীকৰণ (Liberalization), ব্যক্তিগতকৰণ (Privatization), আৰু বিশ্বায়ন (Globalization)ৰ জৰিয়তে আধুনিক আৰু প্ৰতিযোগিতামূলক কৰি তোলা।
1991 চনত ভাৰত এক গভীৰ অৰ্থনৈতিক সংকটৰ সন্মুখীন হৈছিল। ইয়াৰ মূল কাৰণসমূহ—
১। বিদেশী মুদ্ৰা সংকট: কেৱল দুটা সপ্তাহলৈ ধৰা পাৰি থকা বৈদেশিক মুদ্ৰা মজুত আছিল।
২। উচ্চ ৰাজকোষ ঘাটতি: চৰকাৰৰ ব্যয় অধিক আছিল, আৰু উপাৰ্জন কম হৈছিল।
৩। নিৰৱ প্ৰগতি: ভাৰতৰ অৰ্থনৈতিক বৃদ্ধিৰ হাৰ অতি নিম্ন আছিল (3.5% বছৰি), যাক “হিন্দু বৃদ্ধিৰ হাৰ” বুলি কোৱা হৈছিল।
৪। IMF আৰু বিশ্ব বেংকৰ চাপ: ভাৰত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মুদ্ৰা কোষ (IMF) ৰ পৰা ঋণ লোৱাৰ বাবে বিত্তীয় সংস্কাৰ কৰাৰ প্ৰয়োজন হৈছিল।
৫। লাভহীন চৰকাৰী উদ্যোগ: বহুতো পাব্লিক সেক্টৰ ইউনিট (PSU) লোকচানত চলি আছিল।
সংস্কাৰোত্তৰ যুগ (Post Reform Period)
1991 চনৰ আৰ্থিক সংকটৰ পিছত ভাৰত অৰ্থনৈতিক উদাৰীকৰণ, বেচৰকাৰীকৰণ আৰু বিশ্বায়ন (LPG Policy) গ্ৰহণ কৰে। সংস্কাৰ-পৰৱৰ্তী সময়ত ভাৰতীয় অৰ্থনীতি অধিক মুকলি হয় আৰু বিশ্ববজাৰৰ সৈতে সংযুক্ত হয়।
এই যুগৰ মূল বৈশিষ্ট্য সমূহ হ’ল-
(ক) ৰাজহুৱা আৰু ব্যক্তিগত খণ্ডৰ অংশীদাৰিত্ব (Public Private Partnership, PPP) সংস্কাৰোত্তৰ যুগৰ এক অনত্যম বৈশিষ্ট্য আছিল ৰাজহুৱা আৰু ব্যক্তিগত খণ্ডৰ অংশীদাৰিত্বৰ যোগেদি উদ্যোগিক খণ্ডৰ বিকাশ সাধন কৰা, যাৰ আধাৰত নতুন অর্থনৈতিক নীতি (NEP-1991)-এ ব্যক্তিগত খণ্ডক অধিকতম গুৰুত্ব প্রদান কৰিছিল। যিহেতু চৰকাৰী আৰু বে-চৰকাৰী খণ্ডৰ সহযোগিতাই অর্থনীতিত ভাৰসাম্য প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ লগতে উৎপাদনশীল কামত অংশীদাৰিত্ব বৃদ্ধি পোৱাৰ লক্ষ্য নির্ধাৰণ কৰিছিল।
(খ) সংস্কাৰোত্তৰ সময়ছোৱাত বহুতো ব্যক্তিগত খণ্ডৰ উদ্যোগৰ বিকাশ সাধন কৰা হৈছে।
(গ) প্রযুক্তিগত বিকাশ আন এটা সংস্কাৰোত্তৰ সময়ৰ বৈশিষ্ট্য। এই সময়ছোৱাতে প্রশাসনীয় ব্যৱস্থাৰ গতিশীলতাৰ বাবে ব্যৱহাৰ আৰু প্ৰয়োগ যথোচিত হোৱাত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হৈছিল।
(ঘ) গোলকীয় অর্থনীতি তথা বজাৰ অর্থনীতিয়ে ভাৰতীয় উৎপাদনৰ ৰপ্তানিৰ পথ সহজ কৰি তুলিলে।
(ঙ) বজাৰ অৰ্থনীতিৰ সংস্কাৰৰ ফলত চৰকাৰ সংস্কাৰো সীমিত হৈ গ’ল। ঔদ্যোগিক নীতিৰ সংস্কাৰৰ জৰিয়তে উদ্যোগসমূহ স্বতন্ত্র তথা নিজে উৎপাদন কৰি ইয়াৰ দৰ নিৰ্ধাৰণ কৰিব পৰা হ’ল। বাণিজ্যিক নীতিৰ সংস্কাৰৰ ফলত বজাৰ ব্যৱস্থা মুক্ত হ’ল আৰু দ্ৰব্য আৰু সেৱাৰ ওপৰত থকা শুল্ক কমাই দিয়া হ’ল।
(চ) ভাৰতীয় অর্থনীতিত জনসাধাৰণৰ অংশগ্রহণো এই সংস্কাৰে নিৰ্ধাৰণ কৰিছিল।
সংস্কাৰোত্তৰ কালৰ প্ৰভাৱ (Impact of Post Reform Period)
যিহেতু সংস্কাৰোত্তৰ কালছোৱাত ভাৰতৰ অর্থনীতিত বহুতো নতুনত্বৰ সংযোজন ঘটিল, সেয়েহে নতুন অর্থনৈতিক নীতিৰ ফলত ভাৰতবৰ্ষত সামগ্রিকভাৱে ইতিবাচক আৰু নেতিবাচক দুয়োধৰণেই প্রভাৱ পৰিছিল।
ইতিবাচক প্রভাৱ:
(ক) অর্থনৈতিক বিকাশ: সংস্কাৰোত্তৰ সময়ৰ প্রভাৱ হিচাপে ভাৰতবৰ্ষ অর্থনৈতিক বিকাশৰ সাক্ষী হৈছিল, যাৰ ফলত ঘৰুৱা উৎপাদনৰ বিকাশৰ হাৰ(6-7% per year) বৃদ্ধি পাইছিল। ফলস্বৰূপে জীৱন-ধাৰণ প্ৰণালীৰ উন্নতিৰ লগতে দৰিদ্রতা, নিবনুৱা সমস্যা, মূল্য বৃদ্ধি আদি কিছুমান হ্রাস কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল।
(খ) বৈদেশিক প্রত্যক্ষ বিনিয়োগ: উদাৰীকৰণ নীতিৰ ফলস্বৰূপে বৈদেশিক প্রত্যক্ষ বিনিয়োগৰ হাৰ বৃদ্ধি পাইছিল। দেশত ঔদ্যোগিক বিকাশৰ হাৰ বৃদ্ধি পোৱাৰ লগতে তথ্য-প্রযুক্তি, যোগাযোগ, নির্মাণ খণ্ড, সেৱা খণ্ড আদিৰ সুযোগ বৃদ্ধি পাইছিল।
(গ) প্রতিযোগিতামূলক অর্থনীতি: অর্থনৈতিক সংস্কাৰে দেশত অর্থনৈতিক ক্ষেত্রত প্রতিযোগিতাৰ সৃষ্টি কৰিছিল। গোলকীকৰণ উদাৰীকৰণৰ ফলত ভাৰতীয় বজাৰ ব্যৱস্থাই বিশ্বৰ বজাৰ ব্যৱস্থাৰ প্রতিযোগিতাত অংশীদাৰ হ’ব পাৰিছিল।
(ঘ) নগৰীকৰণ আৰু আন্তঃগাঁথনিমূলক বিকাশ: অর্থনৈতিক বিকাশৰ ফলস্বৰূপে নগৰীকৰণ দ্রুতগতিত বৃদ্ধি পাইছিল আৰু আন্তঃগাঁথনিমূলক বিকাশৰ সূচনা কৰিছিল, যিয়ে যোগাযোগ তথা ব্যৱসায়িক কার্যকলাপ বৃদ্ধি কৰিছিল।
(ঙ) দৰিদ্ৰতা দূৰীকৰণ: অর্থনৈতিক বিকাশ, ঘৰুৱা উৎপাদনৰ হাৰ বৃদ্ধি, আন্তঃগাঁথনিমূলক উন্নয়ন আদিয়ে সংস্কাৰোত্তৰ সময়ছোৱাত দৰিদ্ৰতা বহু পৰিমাণে দূৰ কৰিছিল তথা নিয়োগ বৃদ্ধি কৰিছিল।
(চ) গোলকীয় একত্ৰীকৰণ: অর্থনৈতিক সংস্কাৰৰ ফলত ভাৰতবৰ্ষই গোলকীয় অর্থনীতিত এক বিশেষ স্থান গ্রহণ কৰিব পাৰিলে, ফলত ভাৰতবৰ্ষই আমদানি-ৰপ্তানিৰ ক্ষেত্ৰত এক বৃহৎ বজাৰ সৃষ্টি কৰাত সফল হ’ল।
(ছ) ব্যক্তিগত খণ্ডৰ বিকাশ: ব্যক্তিগত খণ্ডৰ বিকাশৰ ফলত বহুতোব্যক্তিয়ে নিজৰ সুকীয়া ব্যৱসায়ৰ জৰিয়তে ভাৰতীয় অর্থনীতিলৈ বৰঙণি আগবঢ়োৱাৰ লগতে বিনিয়োগ আৰু নিয়োগ বৃদ্ধি কৰিলে।
নেতিবাচক প্রভাৱ:
(ক) অসমান আয়: অর্থনৈতিক বিকাশৰ ফলত নিয়োগৰ সুবিধা বৃদ্ধি পাইছে যদিও বহু ক্ষেত্ৰত আয়ৰ অসমানতাই দেখা দিছিল। বিশেষকৈ নিয়োজিত লোকৰ আয় বৃদ্ধি পোৱা নাই, কিন্তু বিনিয়োগকাৰীৰ আয় বৃদ্ধিহে যথেষ্ট পৰিলক্ষিত হয়। একেদৰে নগৰ আৰু গ্ৰাম্য অঞ্চলৰ মাজতো পার্থক্য আহি পৰিছিল। আয়ৰ অসমানতাই দৰিদ্ৰতা দূৰীকৰণত সহায় কৰাৰ পৰিৱৰ্তে ধনী-দুখীয়াৰ মাজত ব্যৱধান বঢ়াই তুলিছিল।
(খ) পৰিৱেশৰ অৱক্ষয়: দ্রুত উদ্যোগীকৰণ, নগৰীকৰণৰ ফলত পৰিৱেশৰ অৱক্ষয় হোৱাটো স্বাভাৱিক। অর্থনৈতিক সংস্কাৰৰ ফলত পৰিৱেশৰ অৱনতি, প্ৰদূষণ, নিৰ্বনানীকৰণ, জৈৱ বিচিত্ৰতা হ্রাস পোৱাৰ উপক্ৰম হৈছে। ফলত পৰিৱেশ তন্ত্ৰ আৰু জীৱৰ স্বাস্থ্যৰ প্ৰতি প্রত্যাহ্বান আনিছে।
(গ) আঞ্চলিক বৈষম্য: অর্থনৈতিক বিকাশ প্রকৃততে অঞ্চলভেদে পৃথক হোৱা দেখা যায়, ফলত ভাৰতবৰ্ষৰ সকলো অঞ্চলতে সম বিকাশ হোৱাৰ পৰিৱর্তে অসমান বিকাশ আৰু আঞ্চলিক বৈষম্যইহে দেখা দিছে।
(ঘ) সংস্থাপনহীনৰ বৃদ্ধি: অর্থনৈতিক বিকাশে নাগৰিকৰ মাজত উদ্যোগীকৰণৰ কিছু প্রভাৱ পৰিলক্ষিত হ’লেও কৃষিখণ্ডত নিয়োগৰ সুবিধা বৃদ্ধি হোৱা নাছিল। বৰ্তমান বিশ্বৰ প্রত্যেক ৰাষ্ট্র ব্যৱস্থাই মুক্ত অর্থনীতিক গ্রহণ কৰি অর্থনৈতিক গতিশীলতাৰ ক্ষেত্ৰত থকা বাধা-নিষেধ দূৰ কৰিবলৈ প্রয়াস কৰিছে। আজিৰ বিশ্বত জনসাধাৰণৰ জীৱনৰ মানদণ্ড তুলনামূলকভাৱে বৃদ্ধি হৈছে আৰু ভাৰতবৰ্ষৰ জনগণো ইয়াৰ দ্বাৰা অধিক লাভান্বিত হৈছে।
সামৰণি (Conclusion)
ভাৰতবৰ্ষৰ চৰকাৰী নীতিসমূহ দেশৰ সংবিধান, ৰাজনৈতিক আদৰ্শ, আৰু সামাজিক-অৰ্থনৈতিক লক্ষ্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি নিৰ্ধাৰিত হয়। সংবিধানৰ নির্দেশাত্মক নীতিসমূহ (Directive Principles of State Policy) চৰকাৰী নীতি গঠনৰ ক্ষেত্ৰত মূল পথপ্ৰদৰ্শক হিচাপে কাম কৰে।
ভাৰত গণতান্ত্ৰিক, ধৰ্মনিৰপেক্ষ, আৰু সমাজবাদী এক সাংবিধানিক ৰাষ্ট্ৰ, যি আইনৰ শাসনৰ অধীনত চলে। দেশৰ চৰকাৰী নীতিসমূহ মূলত সাম্য, ন্যায়, সামাজিক কল্যাণ, আৰু অৰ্থনৈতিক উন্নয়নৰ দিশত লক্ষ্য ৰাখি ৰূপায়ণ কৰা হয়।
Hi, I’m Dev Kirtonia, Founder & CEO of Dev Library. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
