ৰাজনৈতিক অর্থনীতি কি? কাৰক, উদ্দেশ্য, ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক অর্থনীতি, ঐতিহাসিক পর্যায় | What is Political Economy? Causes, Purpose, Objectives, Political Economy in India, Historical Context
অর্থনীতিৰ পৰিচয় (Introduction of Economy)
পাশ্চাত্য সভ্যতাত অৰ্থনীতিৰ প্ৰাথমিক লক্ষ্য আছিল সম্পত্তি তথা ধন-সম্পত্তি লাভ, সংৰক্ষণ আৰু বৃদ্ধি। এৰিষ্ট’টলে সম্পত্তিক এক অন্তিম লক্ষ্যৰ ৰূপত নহয়, বৰং নৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক লক্ষ্য সাধনৰ এটা মাধ্যম হিচাপে বিবেচনা কৰিছিল। আনক্ষেত্ৰ, যেনে ধৰ্ম, ইতিহাস, ৰাজনীতি আদি, মূলত সম্পত্তিৰ বিতৰণ আৰু দৰিদ্ৰতা, বিত্তশালী আৰু ৰাজ্যৰ ওপৰত ইয়াৰ প্ৰভাৱৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিছিল, কিন্তু অৰ্থনীতিবিদসকলে সম্পত্তি আহৰণৰ উপায়ৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছিল।
অৰ্থনৈতিক সমস্যাটোৱে মূলত সীমিত সম্পদক ব্যৱহাৰ কৰি সামগ্ৰী আৰু সেৱা উলিওৱা আৰু সঠিক বিতৰণ কৰা বুলি বিবেচিত হয়। এই সমস্যা প্ৰাচীনকালৰ শিকাৰী আৰু সংগ্ৰাহক সমাজৰ পৰা আধুনিক উদ্ভাৱনী সমাজলৈকে একে আছিল, যদিও বিভিন্ন যুগত অৰ্থনৈতিক সংগঠনৰ পদ্ধতি পৰিবৰ্তিত হৈছে। যদিও প্ৰাচীন মিচৰ, আফ্ৰিকাৰ পশ্চিম চুদান, এছটেক আৰু ইনকা সভ্যতা, আসিৰিয়া আৰু বাবিলীয় সভ্যতাত সংগঠিত অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থা আছিল, জ’ছেফ ছাম্পিটাৰৰ মতে, গ্ৰীচৰ আগতে কোনো বিশেষ বিশ্লেষণাত্মক প্ৰচেষ্টা নাছিল। অৰ্থনীতি এক পৃথক শাস্ত্ৰ হিচাপে 1776 চনত এডাম স্মিথৰ “The Wealth of Nations” গ্ৰন্থ প্ৰকাশৰ পিছত বিকশিত হয়।
অৰ্থনীতি শব্দটো গ্ৰীক “oikonomika” ৰ পৰা অহা, যাৰ অৰ্থ হৈছে গৃহ পৰিচালনাৰ কলা বা বিজ্ঞান। আধুনিক অৰ্থত, ই সীমিত সম্পদৰ সৰ্বোত্তম ব্যৱহাৰ, উত্পাদন, বিতৰণ আৰু উপভোগৰ মাধ্যমেৰে মানুহৰ বিভিন্ন ইচ্ছা পূৰণৰ ক্ষেত্ৰত ব্যৱহৃত হয়। ই সামাজিক বিজ্ঞানৰ এটা শাখা, যি স্বল্প ব্যয়ে অধিক সন্তুষ্টি লাভৰ লক্ষ্যৰে মানৱ আচৰণ অধ্যয়ন কৰে। মূলত, অর্থনীতি সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ, তত্ত্ব আৰু অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থাপনা সম্পৰ্কীয়।
ৰাজনৈতিক অর্থনীতি পৰিচয় (Introduction of Political Economy)
ৰাজনৈতিক অর্থনীতি হৈছে সমাজবিজ্ঞানৰ এটা শাখা। সাধাৰণ অর্থত ব্যক্তি, চৰকাৰ আৰু চৰকাৰী নীতিৰ সম্পৰ্কৰ বিষয়ে আলোচনা কৰাৰ লগতে ৰাজনৈতিক অর্থনীতি হৈছে উৎপাদন, বাণিজ্যৰ অধ্যয়ন আৰু আইন, ৰীতি-নীতি আৰু ৰাষ্ট্রীয় উপার্জন আৰু বিশেষতঃ সম্পদৰ বিতৰণৰ সৈতে যুক্ত হৈ চৰকাৰৰ সম্পৰ্কৰ প্ৰভাৱ আৰু বিষয়ে আলোচনা কৰে।
আডাম স্মিথ, ডেভিদ ৰিগার্ডো, জন ষ্টুৱার্ট মিল আদিয়ে নিজকে ৰাজনৈতিক অর্থনীতিবিদ বুলি অভিহিত কৰিছিল। অর্থবিজ্ঞানৰ পিতৃ আডাম স্মিথক (Adam Smith) ৰাজনৈতিক অর্থনীতিৰ পিতৃ বুলিও অভিহিত কৰা হয়। আডাম স্মিথে তেখেতৰ গ্ৰন্থ ‘Wealth of Nations’ (1776), জন ষ্টুৱার্ট মিলে ‘Principles of Political Economy‘ (1848), কার্ল মার্ক্সে তেখেতৰ গ্রন্থ ‘A Critique of Political Economy’ (1859) ত ৰাজনৈতিক অর্থনীতি সম্পর্কে আলোচনা কৰিছিল।
ৰাজনৈতিক অর্থনীতিৰ কাৰক (Factors of Political Economy)
ৰাজনৈতিক অর্থনীতিৰ প্ৰভাৱিত তিনিটা প্রকাৰ, যেনে- পুঁজিবাদ, সমাজবাদ আৰু সাম্যবাদ সম্পর্কে চমুকৈ উল্লেখ কৰা হ’ল-
১। পুঁজিবাদ ( Capitalism): পুঁজিবাদ হৈছে একপ্ৰকাৰৰ অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থা আৰু উৎপাদন পদ্ধতি য’ত ব্যৱসায়, উদ্যোগ আৰু উৎপাদনৰ কাৰক বা উপাদানসমূহ সম্পূর্ণৰূপে নাইবা অধিকাংশই ব্যক্তিগত মালিকাধীন। ব্যক্তিগত প্রতিষ্ঠান বা মালিকীস্বত্বৰ উদ্দেশ্যে সাধাৰণতে লাভ আহৰণ কৰা যদিও কোনো অলাভকাৰী প্রতিষ্ঠানৰো মালিকীস্বত্ব ব্যক্তিগত হ’ব পাৰে।
২। সমাজবাদ (Socialism): সমাজবাদ ব্যক্তিবাদৰ সম্পূৰ্ণ বিপৰীত ধাৰণা। অধিক ব্যক্তি স্বতন্ত্ৰতাৰ ফলত পুঁজিবাদৰ অন্যায় আৰু অ-সামর্থ্যৰ ফলস্বৰূপে সমাজবাদৰ জন্ম হয়। কার্ল মার্ক্সক আধুনিক সমাজবাদৰ জনক বুলি আখ্যা দিয়া হয়। সাধাৰণ অৰ্থত সমূহীয়া জীৱনৰ সিদ্ধান্তকে সমাজবাদ বুলি কোৱা হয়। সমাজবাদ মানে হৈছে ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ বিলোপ সাধন। সমাজবাদে সম্পত্তিৰ উপাদান আৰু বিতৰণৰ ওপৰত ৰাষ্ট্ৰৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ পোষকতা কৰে।
৩। সাম্যবাদ (Federalism): সাম্যবাদক এক উগ্ৰপ্ৰকৃতিৰ সমাজবাদ বুলি আখ্যা দিয়া হয়। এই মতবাদ কার্ল মার্ক্সৰ প্ৰচাৰিত নীতিৰ পৰা উদ্ভৱ হোৱা বুলি ক’ব পাৰি। সেয়েহে কার্ল মার্ক্সক সাম্যবাদৰ জনক বুলি অভিহিত কৰা হয়। সাম্যবাদে বিপ্লৱৰ দ্বাৰা পুঁজিবাদী ব্যৱস্থা ধ্বংস কৰি ৰাষ্ট্ৰৰ শাসন শ্রমিক শ্ৰেণীৰ হাতলৈ আনিবলৈ বিচাৰে আৰু ৰাষ্ট্ৰত সৰ্বহাৰৰ একনায়কত্ববাদ স্থাপন কৰিবলৈ বিচাৰে।
ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতিৰ উদ্দেশ্য (Objectives of Political Theory)
ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতিৰ মূল উদ্দেশ্য হ’ল ৰাজনীতি আৰু অৰ্থনীতিৰ আন্তঃক্ৰিয়া অধ্যয়ন কৰি বুজি পোৱা, যাতে নীতি, প্ৰতিষ্ঠান আৰু শক্তি গঠনে অৰ্থনৈতিক ফলাফলসমূহ কিদৰে প্ৰভাৱিত কৰে। এই শাখাই অৰ্থনৈতিক বিকাশ, সমাজিক কল্যাণ, আৰু শাসন ব্যৱস্থাক আকাৰ দিবলৈ সহায় কৰে।
১। অৰ্থনৈতিক নীতিসমূহ আৰু সেইবোৰৰ প্ৰভাৱ বুজা: চৰকাৰে কেনেধৰণৰ অৰ্থনৈতিক সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰে, যেনে কৰ-নীতি, চৰকাৰী খৰচ, আৰু বাণিজ্য নীতি, তাক অধ্যয়ন কৰে। বিভিন্ন সমাজিক গোষ্ঠী, উদ্যোগ, আৰু শিল্প খণ্ডত এই নীতিসমূহৰ প্ৰভাৱ কেনেকুৱা হয়, সেইটো মূল্যায়ন কৰে।
২। বৃদ্ধিৰ সৈতে সমাজিক ন্যায়ৰ সমন্বয় ঘটোৱা: অৰ্থনৈতিক উন্নয়ন যাতে সকলো সমাজিক স্তৰৰ লোকসকলৰ বাবে লাভজনক হয় আৰু আয়ৰ বৈষম্য হ্ৰাস হয়, তাক নিশ্চিত কৰে। নিয়োগ সৃষ্টি, শিক্ষা, আৰু স্বাস্থ্যসেৱাৰ দৰে কল্যাণমূলক নীতিৰ প্ৰসাৰৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
৩। বজাৰৰ অপৰ্যাপ্ততা আৰু চৰকাৰী হস্তক্ষেপ সমাধান কৰা: য’ত মুক্ত বজাৰ ব্যৰ্থ হয় (যেনে: একাধিপত্যবাদ, পৰিবেশ দুষণ), সেই ক্ষেত্ৰসমূহ চিনাক্ত কৰি চৰকাৰী নীতিৰ প্ৰয়োজনীয়তা ব্যাখ্যা কৰে। নিয়ন্ত্ৰণ, অনুদান, আৰু চৰকাৰী খণ্ডৰ ভূমিকা অধ্যয়ন কৰি বিকল্প সমাধান প্ৰদান কৰে।
৪। শক্তি আৰু প্ৰতিষ্ঠানসমূহৰ ভূমিকা অধ্যয়ন: ৰাজনৈতিক প্ৰণালী, মতাদৰ্শ, আৰু প্ৰতিষ্ঠানসমূহে কেনেকৈ অৰ্থনৈতিক নীতিসমূহ গঠন কৰে, তাক ব্যাখ্যা কৰে। গণতন্ত্ৰ, স্বৈৰাচাৰ, আৰু ৰাজনৈতিক স্থিৰতাৰ অৰ্থনৈতিক প্ৰভাৱ অধ্যয়ন কৰে।
৫। টেকসই উন্নয়নক প্ৰসাৰিত কৰা: দীঘলীয়া সময়ৰ বাবে অৰ্থনৈতিক বৃদ্ধি নিশ্চিত কৰাৰ লগতে পৰিবেশ আৰু প্ৰাকৃতিক সম্পদ সংৰক্ষণৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। এনে নীতি অধ্যয়ন কৰে, যিয়ে পৰিবেশ ধ্বংস নকৰাকৈ উন্নয়ন আৰু সমৃদ্ধি নিশ্চিত কৰিব পাৰে।
৬। অৰ্থনৈতিক নীতি আৰু চৰকাৰী হস্তক্ষেপৰ অধ্যয়ন: চৰকাৰে কেনেদৰে অৰ্থনৈতিক নীতি নিৰ্ধাৰণ কৰে, যেনে কৰ নীতি, ৰাজহুৱা খৰচ, বিনিয়োগ নীতি, তাক অধ্যয়ন কৰে। মুক্ত বজাৰ ব্যৰ্থ হোৱাৰ ক্ষেত্ৰত চৰকাৰী হস্তক্ষেপৰ প্ৰয়োজনীয়তা বিশ্লেষণ কৰে।
৭। আৰ্থ-সামাজিক ন্যায় প্ৰসাৰণ: আয়-বিতৰণৰ অসাম্যতা দূৰ কৰি সমতামূলক সমাজ গঠনৰ পথ প্ৰসস্ত কৰে। দৰিদ্ৰতা হ্ৰাস আৰু জীৱনমান উন্নত কৰাৰ বাবে কল্যাণমূলক নীতি আৰু ৰাজহুৱা সেৱাসমূহক গুৰুত্ব দিয়ে।
৮। ৰাজনৈতিক শক্তিৰ ভূমিকা বিশ্লেষণ: ৰাজনৈতিক দল, জনমত, আৰু শক্তিশালী গোষ্ঠীসমূহে কেনেদৰে অৰ্থনৈতিক নীতিসমূহ গঠন কৰে, তাক অধ্যয়ন কৰে। গণতান্ত্ৰিক আৰু স্বৈৰাচাৰী প্ৰশাসনবোৰে কেনেকৈ বেলেগ ধৰণৰ অৰ্থনৈতিক নীতি গ্ৰহণ কৰে, তাক বিশ্লেষণ কৰে।
৯। বজাৰ ব্যৰ্থতাৰ সমাধান বিচৰা: একাধিপত্যবাদ (Monopoly), আয় বৈষম্য, পৰিবেশ দুষণ আদি সমস্যা সমাধানৰ বাবে উপযুক্ত নীতিৰ প্ৰস্তাৱ আগবঢ়ায়। ৰাজহুৱা আৰু ব্যক্তিগত খণ্ডৰ মাজত সমন্বয় ঘটাই উন্নয়নক ত্বরান্বিত কৰে।
১০। টেকসই উন্নয়ন নিশ্চিত কৰা: দীঘলীয়াকৈ পৰিবেশ সুৰক্ষা আৰু অৰ্থনৈতিক স্থিৰতা ৰক্ষা কৰা নীতি গঠনক উৎসাহিত কৰে। পুনৰ্নবীকৰণযোগ্য শক্তি, পৰিৱেশ সংৰক্ষণ, আৰু প্ৰাকৃতিক সম্পদ ব্যৱস্থাপনা বিষয়ত চৰকাৰৰ ভূমিকা বুজাই দিয়ে।
১১। সামাজিক কল্যাণ আৰু জীৱনমান উন্নয়ন: নিবনুৱা, শিক্ষা, স্বাস্থ্যসেৱা আদি সমস্যা সমাধানৰ বাবে চৰকাৰী নীতি আৰু জনকল্যাণমূলক কাৰ্যসূচী কেনেদৰে গঠিত হয়, তাক অধ্যয়ন কৰে।
| Sl. No. | CONTENTS |
| Unit – 1 | লোক নীতি আৰু বিশ্লেষণ |
| Unit – 2 | ৰাজ্য আৰু লোক নীতি |
| Unit – 3 | ৰাজনৈতিক অৰ্থনৈতিক আৰু নীতি |
| Unit – 4 | ভাৰতৰ নীতি সিদ্ধান্তৰ আৰ্হিসমূহ |
| Unit – 5 | আদৰ্শ আৰু নীতি |
ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতি (Political Economy in India)
ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতি হৈছে ৰাজনীতি আৰু অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থাৰ মাজৰ আন্তঃসম্পৰ্ক, যি কোনো ৰাষ্ট্ৰৰ উন্নয়ন, চৰকাৰৰ নীতি, আৰু বজাৰ ব্যৱস্থাক প্ৰভাৱিত কৰে। ভাৰতৰ দৰে বহুমুখী সমাজ আৰু অৰ্থনৈতিক গঠনৰ দেশত, ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতিয়ে বিশেষ গুৰুত্ব পালন কৰে। ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতি ঔপনিৱেশিক শাসনৰ পৰা আৰম্ভ কৰি পৰিকল্পিত উন্নয়ন আৰু উদ্ভাৱনীমূলক আৰ্থিক নীতিসমূহৰ মাজেৰে পৰিবর্তিত হৈছে।
ঐতিহাসিক পৰ্যায় (Historical Context)
ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতি ইংৰাজৰ ঔপনিবেশিক শাসনৰ সময়তে গঠিত হৈছিল, য’ত আৰ্থিক নীতি মূলত বৃটিছৰ স্বাৰ্থৰ কাৰণে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। ১৯৪৭ চনত স্বাধীনতাৰ পাছত, ভাৰতৰ চৰকাৰে সমাজতান্ত্ৰিক মডেল গ্ৰহণ কৰি ৰাজ্য-নিৰ্ভৰশীল অৰ্থনীতিৰ পথ অনুসৰণ কৰে। পাঁচ বছৰীয়া পৰিকল্পনা, ভূমি সংস্কাৰ, আৰু ৰাজহুৱা খণ্ডৰ বিকাশ সেৱা, শিক্ষা, আৰু গৱেষণাৰ উন্নয়নৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ আছিল।
১৯৯১ চনত ভাৰত অৰ্থনৈতিক সংকটৰ সন্মুখীন হোৱাত উদ্ভাৱনীমূলক অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰ আনি উদীয়মান বজাৰ অৰ্থনীতি (liberalization) গ্ৰহণ কৰে। এই পৰিৱর্তনৰে ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতিৰ নবীন অধ্যায় আৰম্ভ হয়, য’ত বেসৰকাৰীকৰণ, বৈদেশিক বিনিয়োগ, আৰু বজাৰ মুক্তিকৰণৰ দৰে নীতি প্ৰচলিত হয়।
ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতিৰ মুখ্য দিশসমূহ (Major Aspects of Political Economy of India)
(ক) চৰকাৰী নীতি আৰু অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থা: ভাৰত এখন মিশ্ৰ অৰ্থনীতি অনুসৰণ কৰে, য’ত ৰাজ্য আৰু ব্যক্তিগত খণ্ড দুয়োটাই গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে। Make in India, Digital India, আৰু Atmanirbhar Bharat আদি আঁচনিৰ যোগেদি চৰকাৰে স্বনিৰ্ভৰতা আৰু উদ্যোগ উন্নয়নৰ প্ৰচেষ্টা চলাইছে। MGNREGA আৰু Food Security Act আদি কল্যাণমূলক আঁচনিসমূহে দৰিদ্ৰতা হ্ৰাস আৰু আৰ্থ-সামাজিক উন্নয়নত সহায় কৰে।
(খ) ৰাজনৈতিক প্ৰতিষ্ঠানসমূহৰ ভূমিকা: গণতান্ত্ৰিক চৰ্চাৰ বাবে ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক দলসমূহে পৃথক পৃথক অৰ্থনৈতিক দৰ্শন অনুসৰণ কৰে। সংবিধানত যুক্তৰাজ্য ব্যৱস্থা অনুসৰি ৰাজ্যসমূহে নিজা অৰ্থনৈতিক নীতি প্ৰণয়ন কৰিবলৈ স্বাধীনতা পায়। দুনীৰ্তি, ক্ৰিয়াশীলতাৰ অভাৱ, আৰু ৰাজনৈতিক স্থিৰতাৰ অভাৱ কেতিয়াবা অৰ্থনৈতিক বৃদ্ধিৰ বাধা হিচাপে দেখা দিয়ে।
(গ) উদ্ভাৱনীকৰণ আৰু বিশ্বায়ন: ১৯৯১ৰ পিছৰ সময়ত ভাৰতৰ অৰ্থনীতি বিশ্ববজাৰত অধিক পথ মুকলি হৈ পৰিছে। তথ্য-প্ৰযুক্তি (IT) আৰু সেৱা খণ্ডৰ অভূতপূৰ্ব বৃদ্ধিয়ে ভাৰতক গোলকীয় অৰ্থনীতিৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ অংশ হিচাপে গঢ় দিছে। কিন্তু এই উদ্ভাৱনীকৰণ আৰু উদীয়মান অৰ্থনীতিৰ বাবে আয় বৈষম্য বৃদ্ধি পাইছে, যাৰ ফলত নগৰীয়া অঞ্চলসমূহ অধিক উপকৃত হৈছে, আৰু গ্ৰাম্য অঞ্চলসমূহ পিছপৰি ৰৈছে।
(ঘ) সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক সমস্যাসমূহ: দৰিদ্ৰতা, নিবনুৱা আৰু কৃষি সংকট ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতিৰ অন্যতম চিন্তাৰ বিষয়। ৰাজ্যভেদে অৰ্থনৈতিক বৈষম্য স্পষ্টভাৱে প্ৰদর্শিত হয়, কিছুমান ৰাজ্য উন্নত হ’লেও কিছুমান ৰাজনৈতিক আৰু আৰ্থিক দিশত পিছপৰি আছে। পৰিৱেশগত সমস্যা যেনে দুষণ, বন ধ্বংস আৰু জলবায়ু পৰিৱৰ্তন ভাৰতৰ স্থিতিশীল অৰ্থনৈতিক উন্নয়নৰ বাবে অন্যতম বাধা।
(ঙ) বৰ্তমান ধাৰা আৰু ভৱিষ্যত দিশ: প্ৰযুক্তিৰ লগত Fintech, E-commerce, আৰু Start-up সংস্কৃতিয়ে নতুন দ্বাৰ খুলিছে। চৰকাৰে পৰিকাঠামো উন্নয়ন, নবীকৰণযোগ্য শক্তি, আৰু উৎপাদন খণ্ডক মজবুত কৰাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছে। ৰাজনৈতিক স্থিৰতা আৰু নীতিগত স্থায়ীত্ব ভাৰতৰ দীৰ্ঘম্যাদী অৰ্থনৈতিক বৃদ্ধিৰ বাবে অত্যাৱশ্যক।
সামৰণি (Conclusion)
ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতি গণতান্ত্ৰিক প্ৰতিষ্ঠানসমূহ, আৰ্থ-সামাজিক সংস্কাৰ, আৰু বিশ্বায়নৰ দ্বাৰা পৰিচালিত হৈছে। যদিও ১৯৯১ৰ পিছৰ সময়ত অৰ্থনৈতিক উদ্ভাৱনীকৰণে দেশৰ উন্নয়নক গতি দিছে, তথাপি দৰিদ্ৰতা, অসম উন্নয়ন, আৰু পৰিৱেশগত সমস্যা যেনেকুৱা বাঁধাবিঘ্ন সমাধান কৰাটো অতি প্ৰয়োজনীয়। অৰ্থনৈতিক বৃদ্ধি আৰু সমাজিক ন্যায়ৰ মাজত সমতা ৰক্ষা কৰাটো ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতিৰ অন্যতম মূল লক্ষ্য হ’ব লাগিব।
Hi, I’m Dev Kirtonia, Founder & CEO of Dev Library. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
