সামাজিক আন্দোলন কি? উৎপত্তি, বৈশিষ্ট্য, ভূমিকা, সামাজিক আন্দোলনসমূহ | What is Social Movement? Origin, Characteristics, Role, Social Movements
সমাজবিজ্ঞানৰ বিভিন্ন বিষয়সমূহ অধ্যয়নৰ ক্ষেত্রত সামাজিক আন্দোলনে এক গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা গ্রহণ কৰি আহিছে। সামাজিক আন্দোলন সম্পর্কত বিষদভাৱে অধ্যয়ন কৰা এজন চিন্তাবিদ ঘনশাচ শ্বাহৰ মতে, “সামাজিক আন্দোলন প্রতিশব্দটো সামাজিক আৰু ৰাজনৈতি পৰিৱৰ্তনৰ বাবে যিকোনো ধৰণৰ অনানুষ্ঠানিক, ইচ্ছাকৃত সংঘবদ্ধ কাৰ্যৰ ক্ষেত্রত ব্যৱহৃত হৈ আহিছে।”
এটা নির্দিষ্ট লক্ষ্য বিশেষতঃ সামাজিক আৰু বাজনৈতি কৃতকার্যতা লাভ কৰাৰ উদ্দেশ্যে এক বৃহৎ সংখ্যক জনসাধাৰণৰ দ্বাৰা সংগঠি প্রচেষ্টাক সামাজিক আন্দোলন বুলি ক’ব পাৰি।
ভাৰতবৰ্ষত সামাজিক আন্দোলনৰ উৎপত্তি (Origin of Social Movement in India)
ভাৰতবৰ্ষত সামাজিক আন্দোলনৰ ইতিহাস নতুন নহয়। ব্ৰিটিছৰ শাসনৰ সময়ৰ পৰা ভাৰতত বিভিন্ন ধৰণৰ সামাজিক আন্দোলনৰ উদ্ভৱ হৈ আহিছে। উদাহৰণস্বৰূপে ব্ৰিটিছৰ শাসনৰ সময়ত ১৯ শতিকাত বিভিন্ন ধৰণৰ সামাজিক, ধর্মীয় আন্দোলন গঢ়ি উঠিছিল। এইবোৰৰ ভিতৰত ১৮২৮ চনত ৰাজা ৰামমোহন ৰায়ৰ উদ্যোগত প্রতিষ্ঠা হোৱা ব্ৰাহ্মসমাজ, এনি বেচান্তৰ থিঅ’ছপিকেল ছ’চাইটি, স্বামী দয়ানন্দ সৰস্বতীৰ আৰ্যসমাজ ইত্যাদি।
সামাজিক আন্দোলনৰ বৈশিষ্ট্য (Features of Social Movement)
বৃহৎ সংখ্যক ব্যক্তি জড়িত হ’লেই কোনো এটা সমূহীয়া কার্যক সামাজিক আন্দোলন বুলি অভিহিত কৰিব নোৱাৰি। এটা সমূহীয়া কার্যক সামাজিক আন্দোলন হিচাপে অভিহিত কৰিবলৈ হ’লে ইয়াৰ নিৰ্দিষ্ট বৈশিষ্ট্য থাকিব লাগিব। যেনে-
১। সমূহীয়া কার্য এটা সংঘবদ্ধ আৰু স্থায়ী হ’ব লাগিব।
২। সামাজিক আন্দোলনসমূহ কোনো প্রভাৱগোষ্ঠী বা দলৰ দ্বাৰা সৃষ্টি নহৈ জনসাধাৰণৰ দ্বাৰা একত্ৰিত হৈ স্বতঃস্ফূর্তভাৱে উদ্ভৱ হয়।
৩। আন্দোলনটোক পৰিকল্পিতভাৱে আগুৱাই নিবলৈ আৰু আন্দোলন কৰা ব্যক্তিসকলৰ মাজত এক সু-সম্পর্ক অটুট ৰাখিবলৈ এক শক্তিশালী নেতৃত্ব থাকিব লাগিব।
৪। সামাজিক আন্দোলনত অংশগ্রহণ কৰা ব্যক্তিসকলে একে উদ্দেশ্য আৰু আদর্শত বিশ্বাসী হ’ব লাগে।
৫। এই আন্দোলনসমূহ নিজ স্বাৰ্থৰ পৰিৱৰ্তে জনসাধাৰণৰ স্বাৰ্থ আৰু অধিকাৰৰ হকে কৰা হয়।
৬। সামাজিক আন্দোলনসমূহ কোনো ধৰণৰ সংগঠন অবিহনে সংঘটিত হোৱা স্থানীয় প্রতিবাদ, আন্দোলন বা সংগ্রাম।
৭। সামাজিক আন্দোলনসমূহ নিস্বার্থ অর্থাৎ জনসাধাৰণৰ হকে আৰু এই আন্দোলনসমূহ বহু পৰিমাণে অস্থায়ী।
ভাৰতবৰ্ষত চৰকাৰী নীতি ৰূপায়ণত সামাজিক আন্দোলনৰ ভূমিকা (Role of Social Movements in Public Policy formulation in India)
ভাৰতবৰ্ষত সামাজিক আন্দোলনসমূহৰ যথেষ্ট গুৰুত্ব আছে। কাৰণ বিভিন্ন সময়ত বিভিন্ন আন্দোলনৰ জৰিয়তে ভাৰতৰ জনসাধাৰণে নিজৰ অধিকাৰ। স্বাধীনতা আৰু ন্যায় লাভৰ দাবীত সংঘবদ্ধ হোৱাৰ সুযোগ লাভ কৰিছে। অতীতৰ পৰা বৰ্তমানৰ প্ৰেক্ষাপটলৈকে চালে আমি ভাৰতবৰ্ষত এনে বহু সামাজিক ধর্মীয় আন্দোলন, মহিলা আন্দোলন আদিৰ উদাহৰণ দেখা পাওঁ, যেনে- ৰাজা ৰামমোহন ৰায়ৰ নেতৃত্বত গঢ়ি উঠা ব্রাহ্মসমাজ, দয়ানন্দ সৰস্বতীৰ আৰ্য সমাজ, বিভিন্ন ধৰণৰ মহিলা আন্দোলন, যেনে- আৰাক বিৰোধী আন্দোলন, পৰিৱেশ আন্দোলন, যেনে চিপকো আন্দোলন, নর্মদা বচাও আন্দোলন ইত্যাদি।
এই আন্দোলনসমূহে যথেষ্ট সফলতাও অর্জন কৰিছে। ১৯৮০ ৰ দশকত কৃষক আন্দোলনৰ ফলস্বৰূপে ১৯৮০ দশকৰ শেষৰ ফালে কৃষিৰ সৈতে জড়িত বিভিন্ন বিষয় ৰাজনৈতিক দলসমূহৰ কাৰ্যসূচীত অন্তর্ভুক্ত হয় আৰু ৰাজ্য চৰকাৰসমূহে কৃষকসকলৰ বিভিন্ন সা-সুবিধাৰ প্ৰতি দৃষ্টি নিক্ষেপ কৰিবলৈ বাধ্য হয়। ঠিক সেইদৰে মহিলা আন্দোলনৰ দাবীৰ প্ৰতি সঁহাৰি জনাই ভাৰতীয় সংসদে মহিলাৰ স্থান আৰু মৰ্যাদা বৃদ্ধিৰ বাবে বিভিন্ন আইন প্রণয়ন কৰিছে।
এই সামাজিক আন্দোলনসমূহে চৰকাৰী নীতি ৰূপায়ণত বিভিন্ন ধৰণেৰে ভূমিকা গ্রহণ কৰিব পাৰে। তলত এই আন্দোলনসমূহৰ ভূমিকাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছে।
১। নাৰী সামাজিক মৰ্যাদা (Women’s Social Status)
ভাৰতবৰ্ষত স্বাধীনতাৰ পূৰ্বে সতীদাহ প্রথা, বাল্য বিবাহ আদিৰ দৰে জঘন্য কু-প্রথাসমূহৰ প্ৰৱৰ্তন আছিল। তদুপৰি যৌতুক প্রথা বর্তমান সমাজত আজিও বর্তি আছে। কিন্তু পিছলৈ বহু মহান লোকৰ কষ্ট, প্রচেষ্টা আৰু আন্দোলনৰ ফলত নাৰীসকলে শিক্ষা গ্রহণৰ যোগেদি নিজৰ প্ৰস্থিতি উন্নত কৰিবলৈ আৰু ঘৰৰ পৰা ওলাই আহি স্বাধীনভাৱে কাম কৰাৰ সুযোগ পালে। পূৰ্বৰ তুলনাত বৰ্তমান ভাৰতীয় সমাজত নাৰীৰ স্থান আৰু মর্যাদাই স্বীকৃতি লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে। মহিলাসকলৰ আন্দোলনৰ দাবীৰ প্রতি সঁহাৰি জনাই ভাৰতীয় সংসদে মহিলাৰ স্থান আৰু মৰ্যাদা বৃদ্ধিৰ বাবে কেইবাখনো আইন প্রণয়ন কৰিছে, যেনে- হিন্দু বিবাহ আইন (১৯৫৫), বাল্য বিবাহ প্ৰতিৰোধ আইন (১৯২৯), গার্হস্থ্য হিংসা আইন (২০০৫) ইত্যাদি আইনসমূহ প্রণয়ন কৰিছে। তদুপৰি মহিলাৰ শিক্ষা আৰু নিয়োগৰ বাবে বিভিন্ন ব্যৱস্থা গ্রহণ কৰিছে।
১৯৯২ চনৰ ৩১ জানুৱাৰীত ‘ৰাষ্ট্ৰীয় মহিলা আয়োগ’ (National Commission for Women) গঠন কৰা হৈছে। এই আয়োগে মহিলাসকলৰ অধিকাৰ আৰু মৰ্যাদা বৃদ্ধিৰ কাৰণে সকলো ধৰণৰ কাৰ্য সম্পাদন কৰে। আয়োগে শোষণ, নিৰ্যাতনৰ সৈতে মহিলাৰ অভিযোগসমূহৰ তদন্ত চলায়। ঠিক তেনেদৰে, পুৰুষতান্ত্রিক সমাজ ব্যৱস্থা মহিলাসকলে সম্মুখীন হৈ অহা সামাজিক, অর্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক সমস্যাসমূহৰ প্ৰতি সুবিচাৰ কৰাৰ উদ্দেশ্যে ভাৰত চৰকাৰে ২০০১ চনত “ৰাষ্ট্ৰীয় মহিলা সবলীকৰণ নীতি” (The National Policy on Empowerment of Women) প্রণয়ন কৰে। তদুপৰি সংসদ বা ৰাজ্যৰ বিধানসভাবোৰত এক-তৃতীয়াংশ আসন মহিলাৰ বাবে সংৰক্ষণৰ বিধান কৰিছে। সংবিধানৰ ৭৩ নং আৰু ৭৪ নং সংশোধনীৰ জৰিয়তে পঞ্চায়ত আৰু পৌৰ নিগমসমূহত নাৰী-পুৰুষ উভয়েৰে সমভাবে বিধিগতভাবে সংৰক্ষণৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে।
ভাৰতত নাৰী আন্দোলন (Women Movements in India)
- ১৮২৯: সতীদাহ প্ৰথা নিষিদ্ধকৰণ (ৰজা ৰামমোহন ৰায়ৰ প্ৰচেষ্টা)।
- ১৮৫৬: বিধৱা বিবাহ আন্দোলন (ঈশ্বৰচন্দ্ৰ বিদ্যাসাগৰ)।
- ১৯১৭: ভাৰতত প্ৰথম নাৰী ভোটাধিকাৰ দাবী (Sarojini Naidu, Annie Besant)।
- ১৯৭০-৮০: দহমহিলা আন্দোলন (Self-Employed Women’s Association – SEWA, Anti-Dowry Movement)।
- ২০১২: “নিৰ্ভয়া আন্দোলন” (যৌন হিংসাৰ বিৰুদ্ধে কঠোৰ আইন প্ৰণয়ন)।
২। চিপকো আন্দোলন (Chipko Movement)
গান্ধীৰ জীৱন আৰু কামকাজে বিভিন্ন আন্দোলনক অনুপ্ৰেৰণা যোগাই আহিছে। আজিৰ দিনত পৰিৱেশ সংক্রান্ত সমস্যাবোৰ বিশ্বজুৰি গুৰুত্ব লাভ কৰিছে, আৰু এই ক্ষেত্ৰতো গান্ধীৰ প্ৰভাৱ স্পষ্টভাৱে পৰিলক্ষিত হয়। প্ৰকৃততে, গান্ধীক আধুনিক পৰিৱেশ আন্দোলনৰ এক আগশাৰীৰ ব্যক্তি বুলি গণ্য কৰা হয়, বিশেষকৈ গঢ়ৱাল হিমালয় অঞ্চলত আৰম্ভ হোৱা চিপকো আন্দোলনৰ পৰাই এই ধাৰণাটো দৃঢ় হৈছে। ইতিহাসবিদ ৰামচন্দ্ৰ গুহৰ মতে, “মহাত্মা গান্ধী পৰিৱেশ আন্দোলনৰ স্বীকৃত আৰু কেতিয়াবা অস্বীকৃত পৃষ্ঠপোষক”।
গান্ধীৰ মূল চিন্তা আছিল পশ্চিমীয়া উন্নয়ন মডেল আৰু ইয়াৰ কুফলসমূহ। তেওঁ ইতিমধ্যে সতৰ্ক কৰিছিল যে যদি ভাৰত ইংলেণ্ড আৰু আমেৰিকাৰ দৰে হ’ব বিচাৰে, তেন্তে ই অপৰিসীম শোষণৰ ফল হব। চিপকো আন্দোলন, যি বনৰ সম্পদৰ বাণিজ্যিক শোষণৰ বিৰুদ্ধে প্রতিবাদ হিচাপে আৰম্ভ হৈছিল, গান্ধীয়ান পদ্ধতিৰে অহিংস প্ৰতিবাদৰ এক অনন্য দৃষ্টান্ত। বন কন্ট্ৰাক্টৰ আৰু বন বিভাগৰ অসৎ আচৰণৰ বিৰুদ্ধে এই আন্দোলন সংগঠিত হৈছিল, য’ত মহিলাসকলেও বিশেষভাৱে অংশগ্ৰহণ কৰিছিল।
মূল বিৱৰণ (Main Concept)
চিপকো আন্দোলন, যাক প্ৰধানভাৱে মহিলা আন্দোলন বুলি জনা যায়, বৰ্তমান উত্তৰাখণ্ড ৰাজ্যৰ গাড়্হৱাল হিমালয় পৰ্বতীয় অঞ্চলত উৎপত্তি হৈছিল। এই অঞ্চল ভূপ্ৰাকৃতিকভাৱে দুৰ্বল, ভূমিকম্প, ক্ষয়কাৰী নদী আৰু খাড়ৈ উপত্যকাৰ বাবে কৃষিৰ বাবে অনুপযুক্ত। বিস্তীৰ্ণ অৰণ্য আৰু সংৰক্ষিত বন অঞ্চলসমূহ স্থানীয় ৰাইজৰ বাবে দৈনন্দিন জীৱনযাত্ৰাৰ অংশ হিচাপে ইন্ধন, পশুখাদ্য আৰু নাৰিকল সংগ্ৰহৰ সুবিধা প্ৰদান কৰিছিল।
বনৰ বাণিজ্যিক শোষণৰ বাবে ব্যাপক অৰণ্য নিধন হোৱাত স্থানীয় ৰাইজ, বিশেষকৈ মহিলা সকল, গভীৰ সমস্যাৰ সন্মুখীন হৈছিল। মহিলাসকলে দৈনিক বহু দূৰলৈ গৈ পশুখাদ্য আৰু ইন্ধন সংগ্ৰহ কৰিব লগা হৈছিল, যাৰ ফলত তেওঁলোকৰ কষ্ট বৃদ্ধি পায়। এই অৰণ্য বিনাশৰ ফলত বানপানী, ভূমিস্খলন আৰু জল সংকটো বৃদ্ধি পায়।
গান্ধীৰ সহযোগী মীৰা বেহন (মেডেলিন স্লেড) 1940 দশকতে হিমালয় অঞ্চললৈ আহি বন সংৰক্ষণ আৰু কৃষি উন্নয়নৰ প্ৰচেষ্টা চলাইছিল। তেওঁ পশুপালনৰ বাবে পশুলোক নামেৰে কেন্দ্ৰ স্থাপন কৰিছিল। লগতে, তেওঁ বনজ সম্পদ বিনাশৰ প্ৰভাৱ আৰু পানী সংকটৰ বিপদ সম্বন্ধে সজাগতা বৃদ্ধি কৰিছিল। বন সংৰক্ষণ আৰু পৰিৱেশ সুৰক্ষাৰ বাবে তেওঁৰ এই প্রচেষ্টাই পিছলৈ চিপকো আন্দোলনৰ পথ সুগম কৰিছিল। চিপকো আন্দোলনত মীৰা বেহন আৰু সুন্দৰলাল বহুগুণাই পৰিৱেশ সংৰক্ষণৰ গুৰুত্ব দৰ্শাইছিল। মীৰা বেহনে 1950 চনত হিমালয়ৰ বন ধ্বংস, পানী সংকট আৰু মাটিৰ ক্ষয়ৰ বিপদৰ বিষয়ে সকীয়াই দিছিল। তেওঁ ব্যক্তিগত উদ্যোগৰ দ্বাৰা প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ বাণিজ্যিক শোষণৰ কঢ়িওৱা সমস্যা উপলব্ধি কৰিছিল।
ছৰলা বেহনে উত্তৰাখণ্ড সৰ্বোদয় মণ্ডল স্থাপন কৰি পৰিৱেশ সজাগতা বৃদ্ধি কৰিছিল। অঞ্চলটোৰ মহিলাসকলে দাশোলি গ্ৰাম স্বৰাজ সংঘ আৰু আন গান্ধীবাদী সংগঠনৰ সহায়ত বন সংৰক্ষণৰ বাবে সংগঠিত হৈছিল। এই আন্দোলনত মহিলা সকলে কেন্দ্ৰীয় ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছিল, যদিও ছুন্দৰলাল বহুগুণা, চান্দী প্ৰসাদ ভট্ট আদি নেতাসকলে আন্দোলন বিৱৰণ আৰু প্ৰসাৰত গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা লৈছিল।
| Sl. No. | CONTENTS |
| Unit – 1 | লোক নীতি আৰু বিশ্লেষণ |
| Unit – 2 | ৰাজ্য আৰু লোক নীতি |
| Unit – 3 | ৰাজনৈতিক অৰ্থনৈতিক আৰু নীতি |
| Unit – 4 | ভাৰতৰ নীতি সিদ্ধান্তৰ আৰ্হিসমূহ |
| Unit – 5 | আদৰ্শ আৰু নীতি |
৩। নর্মদা বচাও আন্দোলন (Narmada Bachao Movement)
নর্মদা বচাও আন্দোলন (NBA) হৈছে ভাৰতৰ এটা গুৰুত্বপূর্ণ সামাজিক আন্দোলন, যি নর্মদা নদীৰ ওপৰত নিৰ্মাণ হোৱাটো চলি থকা বৃহৎ ডেমবোৰৰ বিৰুদ্ধে উপজাতি (আদিবাসী), কৃষক, পৰিৱেশপ্ৰেমী আৰু মানৱ অধিকাৰ কৰ্মীসকলৰ নেতৃত্বত আৰম্ভ হৈছিল। এই আন্দোলনৰ মূল লক্ষ্য আছিল নর্মদা নদীৰ পাৰৰ বাসিন্দাসকলৰ পূনৰ্বাসন আৰু পৰিৱেশ সংৰক্ষণ। সৰ্দাৰ সৰোবৰ বাম (গুজৰাট) এই আন্দোলনৰ অন্যতম কেন্দ্ৰ আছিল। নর্মদা ডেম প্ৰকল্পৰ অধীনত নিৰ্মাণ হোৱা এই ডেমটো গুজৰাট, মধ্য প্ৰদেশ আৰু মহাৰাষ্ট্ৰ ৰাজ্যৰ লোকসকলক সিঞ্চন আৰু বিদ্যুত্ যোগান ধৰা উদ্দেশ্যে গঢ়ি উঠিছিল।
ইতিহাস (History)
ভাৰতৰ স্বাধীনতাৰ পিছত ১৯৪৭ চনত পণ্ডিত জৱাহৰলাল নেহৰুৰ নেতৃত্বত গঠিত নতুন চৰকাৰে নর্মদা নদীৰ পানী ব্যৱহাৰৰ উপায় তদন্ত কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে। মধ্য প্ৰদেশ, গুজৰাট আদিকেৰি কেইবাটাও ৰাজ্যৰ মাজত পানী বণ্টনৰ সমস্যা সৃষ্টি হোৱাত, ১৯৬৯ চনৰ ৬ অক্টোবৰ তাৰিখে ভাৰত চৰকাৰে নর্মদা জল-বিবাদ বিচাৰ আইনী সংগঠন গঠন কৰে। ১০ বছৰ পাছত ১৯৭৯ চনত এই সংগঠনে ৩০টা বৃহৎ, ১৩৫টা মাধ্যম আৰু ৩০০০টা সৰু বান নিৰ্মাণৰ অনুমোদন দিয়ে, যাৰ অন্তৰ্ভুক্ত আছিল সৰ্দাৰ সৰোবৰ বান উচ্চতা বৃদ্ধি।
১৯৮৫ চনত মেধা পাটকৰ আৰু তেওঁৰ সংগীসকলে বান প্ৰকল্পৰ স্থান পৰিদৰ্শন কৰে আৰু দেখে যে পৰিৱেশ সংৰক্ষণ আৰু পূনৰ্বাসনৰ মূল সমস্যা উপেক্ষা কৰা হৈছে। স্থানীয় ৰাইজৰ অনুমতি নোলোৱাকৈ আৰু পৰ্যাপ্ত তথ্য নিদিয়াকৈ ডেম নিৰ্মাণৰ বাবে বিশ্ব বেংকৰ পৰা ধনৰ যোগান ধৰাটো তেওঁলোকৰ সন্দেহ হয়।
১৯৮৯ চনত পাটকৰ আৰু তেওঁৰ দলটোৱে ৩৬ দিনীয়া দীৰ্ঘ পদযাত্ৰা আয়োজিত কৰে, যি আন্দোলনৰ দীঘলীয়া সংগ্ৰামৰ প্ৰতীক আছিল। তেওঁ ২২ দিন অনশন চলাই বিশ্ব বেংকক এই প্ৰকল্পৰ তদন্ত কৰিবলৈ বাধ্য কৰায়। তদন্তৰ প্রতিবেদনত দেখা যায় যে পৰিৱেশ আৰু পূনৰ্বাসনৰ নীতি লংঘন হৈছে।
তথাপি, ১৯৯৯ চনত সৰ্দাৰ সৰোবৰ বানৰ পুনৰ নিৰ্মাণ আৰম্ভ হয় আৰু ২০০৬ চনত সম্পূৰ্ণ হয়। ২০১৭ চনত প্ৰধানমন্ত্ৰী নৰেন্দ্ৰ মোদীয়ে আনুষ্ঠানিকভাৱে এই বান উদ্বোধন কৰে। ২০১৭ চনৰ পিছত ডেমটোৰ উচ্চতা ১৩৮ মিটাৰৰ পৰা ১৬৩ মিটালৈ বৃদ্ধি কৰা হয়।
৪। আন্ধ্ৰ প্ৰদেশৰ আৰাক বিৰোধী আন্দোলন (Anti Arrack Movement of Andhra Pradesh)
আৰাক বিৰোধী আন্দোলন আন্দোলন ১৯৯০ চনৰ দশকত আন্ধ্ৰ প্ৰদেশত আৰম্ভ হোৱা এক গণআন্দোলন আছিল, যি বিশেষকৈ গাঁওবাসী মহিলাসকলে মদ নিষিদ্ধকৰণৰ দাবীত কৰিছিল। “Arrack” হৈছে নিম্নমানৰ দেশী মদ, যাৰ অত্যধিক ব্যৱহাৰে সমাজত বিশেষকৈ দৰিদ্ৰ পৰিয়ালসমূহৰ জীৱন ধ্বংস কৰি আছিল।
এই আন্দোলন আৰম্ভ হোৱাৰ মূল কাৰণ আছিল—
১। গাঁওসমূহত পুৰুষসকলে অধিক মদ সেৱন কৰি গৃহহিংসা, দৰিদ্ৰতা আৰু সমাজৰ নৈতিক অবক্ষয় বৃদ্ধি কৰিছিল।
২। বহু পৰিয়াল অৰ্থনৈতিক সংকটত পৰিছিল কিয়নো উপাৰ্জিত ধনৰ সিংহভাগ মদৰ বাবে ব্যয় হ’বলৈ ধৰিছিল।
৩। মহিলাসকলে শিক্ষা আৰু সজাগতাৰ জৰিয়তে মদৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিবাদ কৰাৰ সিদ্ধান্ত ল’লে।
এই আন্দোলন ১৯৯২ চনত নেল্লোৰ জিলাত আৰম্ভ হয়, য’ত স্বশিক্ষিত গাঁওবাসী মহিলাসকলে মদ দোকানসমূহ বন্ধ কৰিবলৈ প্ৰতিবাদ কৰিছিল। আন্দোলন সুদৃঢ় হোৱাৰ পিছত, আন্ধ্ৰ প্ৰদেশ চৰকাৰে ১৯৯৪ চনত এৰেক (Arrack) বিক্ৰী সম্পূৰ্ণৰূপে নিষিদ্ধ কৰিবলৈ বাধ্য হয়। যদিও কিছুমান পৰৱৰ্তী চৰকাৰে এই নিষেধাজ্ঞা উঠাই দিছিল, এই আন্দোলনে নাৰী শক্তিৰ (women empowerment) অন্যতম সফল উদাহৰণ ৰূপে পৰিগণিত হয়।
৫। কৃষক আন্দোলন (Peasant Movement)
কৃষক আন্দোলন হৈছে কৃষকৰ অধিকাৰ, ভূমি সংস্কাৰ, ঋণ মুক্তি, ন্যায্য মূল্য আৰু সামাজিক ন্যায়ৰ দাবীত অনুষ্ঠিত হোৱা গণ আন্দোলন। ভাৰত আৰু বিশ্বজুৰি বিভিন্ন সময়ত কৃষক আন্দোলন সংঘটিত হৈছে, যিয়ে সমাজ আৰু ৰাজনীতিত গুৰুত্বপূৰ্ণ পৰিৱৰ্তন অনাইছে।
ভাৰতত প্ৰধান কৃষক আন্দোলনসমূহ-
(ক) ঔপনিৱেশিক যুগৰ কৃষক আন্দোলন
১। নীল বিদ্ৰোহ (1859-60, বঙ্গ) → ইংৰাজে কৃষকক বলপূৰ্বক নীল খেতি কৰাবলৈ বাধ্য কৰাইছিল, যাৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিবাদ হৈছিল।
২। পাবনা কৃষক বিদ্ৰোহ (1873-76, বঙ্গ) → ভাড়াতী ব্যৱস্থাৰ বিৰুদ্ধে কৃষকে আন্দোলন কৰিছিল।
৩। চম্পাৰণ আন্দোলন (1917, বিহাৰ) → মহাত্মা গান্ধীৰ নেতৃত্বত ইংৰাজৰ নীল খেতিৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিবাদ।
৪। বর্ধোলি সত্যাগ্ৰহ (1928, গুজৰাট) → সর্দাৰ বল্লভভাই পটেলৰ নেতৃত্বত উচ্চ কৰৰ বিৰুদ্ধে আন্দোলন।
(খ) স্বাধীনতাৰ পিছৰ কৃষক আন্দোলন
১। তেলেঙ্গানা কৃষক আন্দোলন (1946-51) → জমিদাৰ প্ৰথাৰ বিৰুদ্ধে কৃষকে ল’ৰা-ল’ৰী কৰিছিল।
২। নক্সালবাৰী আন্দোলন (1967, পশ্চিমবঙ্গ) → সাম্যবাদী কৃষক বিদ্ৰোহ, যিয়ে সশস্ত্ৰ বিপ্লৱৰ পথ লৈছিল।
৩। চিপকো আন্দোলন (1973, উত্তৰাখণ্ড) → কৃষক আৰু আদিবাসীসকলে বন সংৰক্ষণৰ বাবে আন্দোলন কৰিছিল।
৪। পাঞ্জাব কৃষক আন্দোলন (2020-21) → চৰকাৰৰ নতুন কৃষি আইনসমূহৰ বিৰুদ্ধে দেশব্যাপী বৃহৎ প্ৰতিবাদ।
কৃষক আন্দোলনৰ প্ৰভাৱ (Impact of Peasant Movement)
১। ভূমি সংস্কাৰ আৰু জমিদাৰ প্ৰথাৰ অন্ত।
২। কৃষকৰ ঋণ মুক্তিৰ বাবে চৰকাৰী উদ্যোগ।
৩। কৃষি নীতি আৰু সমবায় গঠনৰ প্ৰচাৰ।
৪। সমসাময়িক কৃষক অধিকাৰ আন্দোলনৰ অনুপ্ৰেৰণা।
৬। লোকপাল বিধেয়ক আৰু আন্না হাজাৰেৰ জনআন্দোলন
বর্তমান বিশ্বৰ বহুতো ৰাষ্ট্ৰই কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰৰ আদর্শ গ্রহণ কৰিছে। আমাৰ দেশ ভাৰতবৰ্ষইও কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰৰ আদৰ্শ গ্রহণ কৰিছে। ইয়াৰ ফলত ৰাষ্ট্ৰৰ জনকল্যাণমূলক কামৰ পৰিসৰো যথেষ্ট বৃদ্ধি পাইছে। চৰকাৰে ব্যাপক হাৰত কাম-কাজৰ অনিয়মৰ তথা দুর্নীতিৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি বহুতো নীতি-নিয়ম, আইন আদি প্রণয়ন কৰিবলগীয়া হৈছে। সময় আগবঢ়াৰ লগে লগে ৰাষ্ট্ৰৰ কামৰ চাহিদাৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি চৰকাৰে প্ৰচলিত নীতি-নিয়মৰ সাল-সলনি কৰিব লগা হৈছে।
৭। নাগৰিকত্ব সংশোধনী আইনৰ বিৰোধিতা (Opposition of Citizenship Amendment Act, 2019)
নাগৰিকত্ব সংশোধনী আইন, ২০১৯ (CAA) ৰ বিৰুদ্ধে অসমত ব্যাপক প্ৰতিবাদ হৈছিল। এই আইনে ২০১৪ চনৰ ৩১ ডিচেম্বৰৰ আগতে ভাৰতলৈ আহি থকা হিন্দু, বৌদ্ধ, খ্ৰীষ্টান, জৈন, শিখ আৰু পাৰ্চী ধৰ্মৰ শৰণাৰ্থীক ভাৰতীয় নাগৰিকত্ব প্ৰদানৰ ব্যৱস্থা কৰে, কিন্তু ই মুছলমান শৰণাৰ্থীসকলক অন্তৰ্ভুক্ত নকৰে।
এই আইনখন বিপুলভাৱে সমালোচনাৰ সন্মুখীন হৈছে আৰু কোৱা হৈছে যে আইনখনে প্রধানতঃ ইছলাম ধৰ্মৰ লোকসকলক বাদ দি ধৰ্মৰ নামত বৈষম্য কৰিছে। এই আইনখন গৃহীত হোৱাৰ ফলত ভাৰতত দেশজুৰি বৃহৎ সংখ্যক প্রতিবাদ সাব্যস্ত হৈছে। আইনত পৰিণত হোৱাৰ পূৰ্বেই অসমৰ লগতে উত্তৰ-পূব ভাৰতৰত লগতে দেশৰ বিভিন্ন প্রান্তত এই আইনৰ বিৰুদ্ধে প্রতিবাদ সাব্যস্ত কৰা হৈছে। প্রতিবাদকাৰীসকলৰ মতে বিদেশী শৰণাৰ্থীক ভাৰতীয় নাগৰিকত্ব প্রদান কৰিলে স্থানীয় খিলঞ্জীয়া লোকসকলে তেওঁলোকৰ ৰাজনৈতিক অধিকাৰ, সংস্কৃতি আৰু ভূমিৰ অধিকাৰ হেৰুৱাই পেলোৱাৰ লগতে বাংলাদেশৰ পৰা অধিক অবৈধ অনুপ্ৰৱেশক উদ্গনি যোগাব।
ভাৰতবৰ্ষত চৰকাৰী নীতি প্রণয়নত সামাজিক আন্দোলনৰ ভূমিকা (The role of Social Movements in Public Policy formulation in India)
ভাৰত এখন গণতান্ত্ৰিক দেশ, আৰু ইয়াত ৰাজহুৱা নীতি নিৰ্মাণৰ ক্ষেত্ৰত জনসাধাৰণৰ মতামত, দাবী আৰু চাপ গুৰুত্বপূৰ্ণ। সামাজিক আন্দোলনসমূহে এই প্ৰক্ৰিয়াখনক সক্ৰিয়ভাৱে প্ৰভাৱিত কৰে।
সামাজিক আন্দোলন বুলিলে এনে সংগঠিত প্ৰচেষ্টাৰ কথা বুজায়, য’ত সমাজৰ এক অংশই ন্যায়, অধিকাৰ, সন্মান বা উন্নয়নৰ দাবীত একত্ৰিত হৈ চৰকাৰক চাপ দিয়ে। এই আন্দোলনসমূহে ৰাজনৈতিক সিদ্ধান্ত, নীতি-নিয়ম আৰু আইনী কাঠামোৰ গঠনত সক্ৰিয় ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে।
ই আন্দোলনসমূহে চৰকাৰৰ ওপৰত জনমত আৰু চাপ সৃষ্টি কৰি বহু গুৰুত্বপূৰ্ণ নীতিৰ জন্ম দিছে। তাৰ লগতে, আন্দোলনে নাগৰিকসকলক সচেতন কৰি গণতান্ত্ৰিক অংশগ্ৰহণৰ ক্ষেত্ৰতো উৎসাহ দিয়ে।
সামাজিক আন্দোলনসমূহ ভাৰতত ৰাজহুৱা নীতি নিৰ্মাণত এক অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে। এই আন্দোলনসমূহে কেৱল সমাজ পৰিৱর্তনৰ মাধ্যম নহয়, ই এক প্ৰচলিত নীতি-ব্যৱস্থাৰ প্ৰতি প্ৰতিক্ৰিয়া আৰু নতুন দিশ নিৰ্দেশনাৰ উৎস
ভাৰতৰ গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাত সামাজিক আন্দোলনসমূহ চৰকাৰী নীতি গঠনত বিশেষভাৱে প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে। এই আন্দোলনসমূহ সাধাৰণতে বৈষম্য, শোষণ, পৰিৱেশ সংৰক্ষণ, কৃষক অধিকাৰ, শ্রমিক অধিকাৰ, মহিলাৰ সুৰক্ষা, শিক্ষা, জনজাতি অধিকাৰ আদি ক্ষেত্ৰত চৰকাৰক সচেতন কৰি নীতি সংশোধন কৰিবলৈ বাধ্য কৰে।
সামৰণি (Conclusion)
স্বাধীনতা লাভৰ পিছত ভাৰতবৰ্ষত বহুতো সামাজিক আন্দোলন সংঘটিত হৈছে। সামাজিক আন্দোলনসমূহ সাধাৰণ মানুহৰ বাবে ৰাজনৈতিক প্ৰক্ৰিয়াত অংশগ্ৰহণ কৰাৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ মাধ্যম। এই আন্দোলনসমূহৰ প্ৰধান লক্ষ্য হ’ল মুক্তি আৰু নমনীয়তা। তেওঁলোকে সমাজৰ স্থাপিত মৌলিক ধাৰণাবোৰৰ ওপৰত প্ৰশ্ন উঠাই পৰিৱর্তন আনিবলৈ চেষ্টা কৰে। সামাজিক আন্দোলনসমূহে এটা সামাজিক প্ৰকল্প ৰূপায়ণ কৰে, আৰু তাৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ বৈশিষ্ট্য হ’ল নীতি-নির্মাতাসকলক প্ৰভাৱিত কৰাৰ প্ৰচেষ্টা।
Hi, I’m Dev Kirtonia, Founder & CEO of Dev Library. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
