Modern Political Philosophy Unit 4 মূল সংক্ৰান্ত – I, College and University Answer Bank for BA, B.com, B.sc, and Post Graduate Notes and Guide Available here, Modern Political Philosophy Unit 4 মূল সংক্ৰান্ত – I Solutions to each Unit are provided in the list of UG-CBCS Central University & State University Syllabus so that you can easily browse through different College and University Guide and Notes here. Modern Political Philosophy Unit 4 মূল সংক্ৰান্ত – I Question Answer can be of great value to excel in the examination.
Modern Political Philosophy Unit 4 মূল সংক্ৰান্ত – I
Modern Political Philosophy Unit 4 মূল সংক্ৰান্ত – I Notes cover all the exercise questions in UGC Syllabus. The provided here ensures a smooth and easy understanding of all the concepts. Understand the concepts behind every Unit and score well in the board exams.
২০। চমু টোকা লিখা :
(ক) কার্ল মার্ক্সৰ দ্বান্দ্বিক বস্তুবাদ। (The dialectical materialism of Karl Marx.)
উত্তৰঃ কার্ল মার্ক্সৰ সকলো দৰ্শনৰে মূল বস্তু হ’ল দ্বান্দ্বিক বস্তুবাদ। তেওঁ দ্বান্দ্বিক বস্তুবাদৰ ধাৰণা সমাজৰ সৰ্বহাৰা শ্ৰেণীটোৰ পৰাই সৃষ্টি হৈছে।
মার্ক্সৰ দ্বান্দ্বিক বস্তুবাদৰ সৃষ্টিত হেগেলৰ দৰ্শনৰ প্ৰভাৱ আছে। প্ৰকৃততে দ্বান্দ্বিক বস্তুবাদৰ জন্মদাতা হেগেলহে। কিন্তু হেগেলৰ লগত মার্ক্সৰ দ্বান্দ্বিকবাদৰ বহুতো পাৰ্থক্য পৰিলক্ষিত হয় । হেগেলৰ দ্বন্দ্বমূলক ধাৰণা সম্পূর্ণ ভাৱাত্মক আনহাতে মার্ক্সৰ দ্বান্দ্বিকবাদ সম্পূর্ণ বস্তুবাদ।
মার্ক্সৰ মতে স্থাপনা আৰু বৈপৰীত্যৰ মাজত হোৱা সংঘৰ্ষৰ বাবে সমন্বয় সাধন হয় আৰু এই সমন্বয়ৰ যোগেদি মানৱ সমাজ বিকাশ হয়।
মাৰ্ক্সৰ মতে যি কোনো এখন সমাজৰ বস্তুবাদী দিশটোৱে হ’ল স্থাপনা। এই বস্তুবাদী দিশটোৱে মানুহৰ অভাৱ পূৰণ কৰিব নোৱাৰা হ’লেই ভাৱ জগতৰ উদয় হয় আৰু ইয়েই বৈপৰীত্য।
স্থাপনা আৰু বৈপৰীত্যৰ সংঘৰ্ষৰ ফলত নতুন আবিষ্কাৰ বা নতুন অৱস্থাৰ সৃষ্টি হয় আৰু ইয়ে হয় সমন্বয়। উদাহৰণস্বৰূপে আমি যাতায়াত ব্যৱস্থাৰ কথা ক’ব পাৰো। মানুহে এঠাইৰ পৰা আন ঠাইলৈ যাবৰ বাবে খোজ কাঢ়িব লাগে। লাহে লাহে এই অবস্থা মানুহৰ বাবে কষ্টকৰ হ’ল। কষ্টৰ নিৰাশৰ বাবে মানুহে চিন্তা কৰিবলৈ ল’লে। ফলত আৱিস্কাৰ হ’ল স্থাপনা। কষ্ট নিৰাময়ৰ চিন্তাটো হ’ল বৈপৰীত্য আৰু জন্তুৱে টনা গাড়ী হ’ল সমন্বয়। লাহে লাহে জন্তুৰ গাড়ীৰ মানুহৰ প্ৰয়োজন পূৰণ নোহোৱাত একে প্ৰক্ৰিয়াৰ আৱিস্কাৰ হ’ল মটৰ গাড়ী। ইয়াত জন্তুৰ গাড়ী স্থাপনা, চিন্তা বৈপৰীত্য আৰু মটৰ গাড়ী সমন্বয়। একে প্ৰক্ৰিয়াৰে ক্ৰমে শ্ৰুতবেগী যান, উৰাজাহাজ, ৰকেট যান আদিৰ আৱিষ্কাৰ হ’ল। এই দ্বান্দ্বিক প্রক্রিয়া সদায় চলি আছে আৰু ফলত মানৱ সমাজৰ উন্নয়ন সম্ভৱ হৈছে। মার্ক্সৰ দ্বান্দ্বিক প্ৰক্ৰিয়া বুজিবলৈ তলৰ চিত্ৰ ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি।
মার্ক্সৰ মতে মানৱ সমাজৰ সকলো দিশতে দ্বান্দ্বিকবাদ দেখা যায়। কেৱল দ্বান্দ্বিকবাদৰ যোগেদিহে মানৱ সমাজৰ উন্নয়ন সম্ভৱ বুলি কৈছে। তেওঁৰ মতে মানৱ ইতিহাস ৰচনাটো দ্বান্দ্বিকবাদৰ ভূমিকা গুৰুত্বপূর্ণ। মার্ক্সে বস্তুতাত্ত্বিক জগতৰ ওপৰতহে বেছি গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছে আৰু ভাৱজগতক ইয়াৰ অধীন বুলি দেখুৱাইছে। কিন্তু বস্তু জগতৰ অস্তিত্বৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিহে ভাৱজগতৰ উদয় হ’ব পাৰে।
(খ) অপসাৰিতা। (Removal.)
উত্তৰঃ মার্ক্সৰ মতে পুঁজিবাদী উৎপাদন ব্যবস্থাত উৎপাদিত সামগ্ৰীৰ ওপৰত উৎপাদনকাৰী সকলৰ মনোভাৱৰ বিচ্ছিন্নতাকে অপসাৰিতা বুলি বুজা যায়।
মার্ক্সে অপসাৰিতাক— (১) উৎপাদনৰ কাৰ্যৰ পৰা অপসাৰিতা, (২) শ্ৰমৰ পৰা অপসাৰিতা আৰু (৩) সমাজৰ পৰা অপসাৰিতা এই তিনিটা ভাগত ভাগ কৰিছে। এই তিনি প্ৰকাৰৰ অপসাৰিতা সম্পর্কে তলত আলোচনা কৰা হ’ল।
(১) উৎপাদন কাৰ্যৰ পৰা অপসাৰিতা : পুঁজিপতি ব্যৱস্থাত সমাজত বুৰ্জোৱা বা পুঁজিপতি আৰু শ্রমিক এই দুটা শ্ৰেণী পৰিলক্ষিত হয়। পুঁজিপতি উৎপাদন ব্যৱস্থাত বুর্জোৱা শ্ৰেণীটোৱেই উৎপাদিত সামগ্ৰীসমূহ ভোগ কৰে। তেওঁলোকে কম মজুৰিত শ্ৰমিকসকলক উৎপাদন কার্যত নিয়োগ কৰে৷ এই দিশৰ পৰা চালে প্ৰকৃততে শ্রমিক সকলেহে লাভৰ অংশ ভোগ কৰিব লাগিছিল। কিন্তু পুঁজি পতি সকল যিহেতু পুঁজিৰ গৰাকী সেয়ে তেওঁলোকেহে উৎপাদিত সামগ্ৰীৰ অধিক লাভ ভোগ কৰে। ফলস্বৰূপে শ্রমিকসকলে শ্ৰমৰ বাবেহে উৎপাদন কৰে, তেওঁলোকে উৎপাদন বৃদ্ধিৰ বাবে আগ্রাহী নহয়। এই ক্ষেত্ৰত তেওঁলোকৰ বুদ্ধিমত্তা আৰু কার্যদক্ষতা হ্রাস পায় আৰু স্বভাৱৰো পৰিৱৰ্তন হয়। মালিকৰ প্ৰতি ঈৰ্ষা ভাৱ জাগে আৰু সেয়ে তেওঁলোকে উৎপাদিত সামগ্ৰীৰ পৰা তেওঁলোকৰ মনোভাৱ আঁতৰাই আনে। ইয়াকে উৎপাদন কাৰ্যৰ পৰা অপসাৰিত বুলি মার্ক্সে মত পোষণ কৰে।
(২) শ্ৰমৰ পৰা অপসাৰিতা : পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাত শ্রমিক শ্রেণীটোৱে উৎপাদন কৰা বস্তুবোৰ নিজৰ ইচ্ছানুসৰি ভোগ কৰিব নোৱাৰে বাবেই তেওঁলোকে ইচ্ছাৰে নিজৰ শ্ৰমৰ প্রতি আগ্রহী নহয়। তেওঁলোকৰ শ্ৰমৰ বিনিময়ত মজুৰিহে পায় গতিকে মজুৰিৰ প্ৰতিহে বেছি আগ্রহী হয় আৰু বাধ্যত পৰিহে কাম কৰে। তেওঁলোকৰ শ্ৰমক শাৰীৰিক বোজা বুলি ভাবিবলৈ ধৰে সেয়ে তেওঁলোকৰ মাজত শ্ৰমৰ প্ৰতি কোনো সচেতনতা নাথাকে। কেৱল মজুৰি পায় জীয়াই থাকিবৰ বাবে তেওঁলোকৰ মন শ্ৰমৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হৈ পৰে। ইয়াকে শ্ৰমৰ পৰা অপসাৰিতা বোলা হয়।
(৩) সমাজৰ পৰা অপসাৰিতা : মার্ক্সৰ মতে পুঁজিবাদী সমাজত মানুহে নিজৰ চৰিত্ৰ হেৰুৱায় আৰু সমাজৰ পৰা অপসাৰিত হৈ পৰে। কিয়নো এই ব্যৱস্থাত কেৱল শ্ৰমৰ লগতহে সম্পৰ্ক ৰাখে। একে উৎপাদন ব্যৱস্থাত কাম কৰা বাকী শ্রমিকসকলে কৰা কামৰ প্রতি সচেতন নহয়। উৎপাদন কার্য কেনেদৰে পৰিচালিত হৈছে, উৎপাদিত সামগ্রী কেনে গুণমাণবৰ হৈছে তাৰ প্ৰতি তেওঁলোকে কোনো গুৰুত্ব নিদিয়ে। লাহে লাহে তেওঁলোক সমাজৰ ব্যক্তিসকলৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হৈ পৰে। এনে ব্যৱস্থাত শ্ৰমিকসকল যন্ত্ৰৰ দৰে পৰিচালিত হয়। উৎপাদন কার্যত শ্রম বিভাজন যিমান বেছি হয় সমাজৰ পৰা শ্ৰমিকৰ অপসাৰিতা বা বিচ্ছিন্নতাৰ পৰিমাণো সিমানেই বৃদ্ধি পায়। ইয়াকে সমাজৰ পৰা অপসাৰিতা বোলা হয়।
(গ) শ্ৰেণী সংগ্রাম। (Class Struggle.)
উত্তৰঃ কার্লমার্ক্সৰ মতে শ্ৰেণী আৰু শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ ধাৰণা মার্ক্সীয় দৰ্শনৰ এক গুৰুত্বপূর্ণ দিশ। মার্ক্সে তেওঁৰ বিখ্যাত গ্ৰন্থ Communist Manifest নামৰ গ্ৰন্থত শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ বিশাদ আলোচনা আগবঢ়াইছিল। তেওঁৰ মতে সমাজত প্ৰচলিত বুৰ্জোৱা আৰু সৰ্বহাৰা, জমিদাৰ আৰু কৃষক, মালিক আৰু শ্রমিক, শোষক আৰু শোষিত শ্ৰেণীৰ মাজত সৃষ্টি হোৱা সংঘাতে কোনো কোনো সময়ত বিপ্লৱৰ ৰূপ লৈ সামাজিক পৰিবৰ্তন সাধন হয়।
ব্যক্তিগত মালিকীস্বত্ব হোৱাৰ পৰা ইতিহাসৰ বিভিন্ন পৰ্যায়ত আৰু প্ৰতিটো স্তৰতে মালিক আৰু শ্ৰমিক শ্ৰেণীৰ সৃষ্টি হোৱাৰ ফলত পৰস্পৰ বিৰুধী শ্ৰেণীসমূহৰ মাজত শ্ৰেণী সংঘাটৰ সৃষ্টি হয়।
মার্ক্সৰ মতে আদিম অৱস্থাত সম্পতিসমূহ ৰাজহুৱা আছিল বাবে উৎপাদনৰ আহিলাবোৰো উন্নত মানৰ নাছিল। কিন্তু কালক্ৰমত ব্যক্তিগত সম্পত্তি আৱিৰ্ভাৱৰ পিছত মালিক, দাস, পুঁজিপতি, বুৰ্জোৱা শ্ৰেণীৰ সৃষ্টি হ’ল। আৰু সেই সময়তেই শ্ৰেণী সংঘাতৰ সূত্ৰপাত হ’ল। পুঁজিবাদী উৎপাদন ব্যৱস্থাত পুঁজিপতি সকলে ইচ্ছানুসৰি খৰচ কৰিব পাৰে। কিন্তু শ্রমিক সকলেও আকৌ অধিক মূল্যত নিজৰ শ্ৰম ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ বিচাৰে। কিন্তু পৰিয়াল চলোৱা দায়িত্বৰ বাবেই তেওঁলোকে কম মূল্যত শ্রম বিক্ৰী কৰিব লগীয়া হয়। ফলত শ্ৰমিকৰ ওপৰত পুঁজিপতিৰ শোষণ বৃদ্ধি পায় আৰু শ্ৰেণী সচেতনতা বৃদ্ধি হৈ শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ সৃষ্টি হয়।
তেওঁৰ মতে পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাত অধিক প্ৰতিদ্বন্দী সকলৰ মাজৰ পৰা দুৰ্বল প্ৰতিদ্বন্দীসকল আতৰি গৈ শ্রমিক শ্ৰেণীৰ লগ লয়। আনহাতে শ্ৰমিকৰ অৱস্থা শোচনীয় হোৱাৰ বাবে তেওঁলোকৰ ক্ৰম ক্ষমতা হ্ৰাস পায়। ফলত উৎপাদন বৃদ্ধি পালেও জনসাধাৰণৰ ক্ৰয় ক্ষমতা কমি যোৱাৰ কাৰখানাবোৰ বন্ধ হৈ যায় আৰু শ্ৰমিকে কাম নোপোৱা হয়। এনেদৰে শ্ৰমিকসকল সৰ্বহাৰা হৈ পৰে আৰু সংগ্ৰামৰ পথ বাছি লয়।
পুঁজিপতি সকলে নিজৰ অধিপত্য বজায় ৰখাৰ ওপৰহে গুৰুত্ব দিয়ে তেওঁলোকে শ্ৰমিকসকলৰ প্রতি কোনো গুৰুত্ব নিদিয়ে সেয়ে পুঁজিপতিসকলক নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ আৰু শ্ৰমিকসকলে সশস্ত্র বিপ্লৱ কৰিবলৈ বাধ্য হয়। ইয়াৰ দ্বাৰা শ্ৰমিকসকলে পুঁজিপতিৰ অধিপত্য ওফৰাই ৰাষ্ট্ৰৰ ক্ষমতা নিজৰ হাতলৈ আনি সৰ্বহাৰা একনায়কত্ববাদ প্রতিষ্ঠা হয়।
মার্ক্সবাদৰ মূল নীতি হৈছে সাম্যবাদ প্রতিষ্ঠা কৰা। পুঁজিপতি ধ্বংস হলেই যে সাম্যবাদ প্ৰতিষ্ঠা হ’ব এনে নহয় ইয়াৰ বাবে বুর্জেৱা শ্ৰেণীৰ লগত শ্রমিক শ্ৰেণীৰ সমন্বয়ত মৰ্চা গঠন হ’ব লাগিব। তেতিয়াহে সাম্যবাদ প্রতিষ্ঠা হ’ব। এনে সাম্যবাদ ব্যৱস্থাত ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰয়োজনীয়তা নাথাকিব।
শ্ৰেণী বিভাজনৰ বাবে মার্ক্সে অর্থনৈতিক বস্তুৰ ওপৰত বেছি গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছে। তেওঁৰ মতে প্রতি সমাজতে অর্থনীতিৰ লগত সম্পৰ্কীয় বেলেগ বেলেগ শ্রেণী থাকে। সামস্ত ব্যৱস্থাটো ভূমিপতি আৰু ভূমিহীন দুটা শ্ৰেণী আছিল। সমাজত নিম্ন স্তৰৰ শ্ৰেণীয়ে সদায়ে নিজৰ উন্নয়নৰ প্ৰচেষ্টা চলায়। ইয়াৰ ফলতে শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ সূত্ৰপাত হয় আৰু নিম্ন শ্ৰেণীৰ অৰ্থনৈতিক অৱস্থাৰ পৰিৱৰ্তন হয়। গতিকে মার্ক্সে ইতিহাসৰ সকলো ধৰণৰ সংগ্ৰামকেই শ্রেণী সংগ্রাম বুলি কৈছে।
২১। কার্ল মার্ক্স কোন আছিল? (Who was Karl Marx?)
উত্তৰঃ কাৰ্ল হাইন্ৰিখ মার্ক্স (Karl Heinrich Marx) আছিল জাৰ্মানীৰ এগৰাকী বিপ্লৱী বুদ্ধিজীৱি। তেওঁ আছিল সমাজ-বিজ্ঞানৰ অন্যতম জন্মদাতাসকলৰ এজন। তেওঁৰ লিখনিয়ে ৰাজনীতি, দৰ্শন, সমাজতত্ত্ব আৰু অৰ্থনীতি সামৰি লৈছিল। জার্মানীত শিক্ষা লাভ কৰা মার্ক্স তেওঁৰ ছাত্ৰ জীৱনত উগ্রবাদী ইয়াং হেগেলিয়ান আন্দোলনৰ লগত জড়িত হৈ পৰিছিল। জাৰ্মানীৰ পৰা তেওঁ পেৰিচলৈ যায়। পেৰিচ, ব্ৰাচে্লেস আৰু ক’লনত কিছুদিন থকা পিছত তেওঁ লণ্ডনলৈ যায় আৰু তাতেই তেওঁ জীৱনৰ বেছি ভাগ সময় পাৰ কৰে। পেৰিচতেই তেও এঞ্জেল্সক লগ পায় আৰু তাতেই তেওঁলোকে যুটীয়াভাৱে “The Holy Family’ আৰু ‘The German Ideology’ নামৰ গ্ৰন্থ দুখন ৰচনা কৰে। সেই সময়ৰ মার্ক্সৰ আন এখন উল্লেখযোগ্য গ্রন্থ হ’ল– The Poverty of Philosophy মার্ক্স আৰু এঞ্জেলসে ১৮৪৮ চনৰ ইউৰোপৰ বিপ্লৱময় পৰিস্থিতিৰ মাজতে ‘কমিউনিষ্ট মেনিফেষ্ট’ নামৰ গ্ৰন্থখন প্ৰকাশ কৰি উলিয়াই। বিপ্লৱী কমিউনিষ্ট দলৰ এই গ্ৰন্থখন আছিল ৰাজনৈতিক আঁচনিৰ দলিল। কার্ল মার্ক্সৰ জীৱনজোৰা অৰ্থনীতি অধ্যয়নৰ ফচল হ’ল ‘দাছ কেপিটেল’ (Das Capital) নামৰ বৃহৎ আকাৰৰ গ্ৰন্থখন। ইয়াৰ প্ৰথমটো খণ্ড ১৮৬৭ চনত প্ৰথম প্ৰকাশ পায়। পিছৰ খণ্ড কেইটা তেওঁৰ মৃত্যুৰ পিছত এঞ্জেলসে ১৮৮৩ চনত প্ৰকাশ কৰি উলিয়ায়। First Socialist International (১৮৬৪-১৮৭২) আন্দোলনৰ মার্ক্স আছিল এজন অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ ব্যক্তি। ১৮৮৩ চনৰ ১৪ মাৰ্চত তেওঁৰ মৃত্যু হয়।
২২। শ্রেণী কি? শ্ৰেণীৰ কেনেকৈ জন্ম হয়? (What is a class? How is a class born?)
উত্তৰঃ শ্ৰেণী : সামাজিক শ্ৰেণী বৈশিষ্ট্য হ’ল বিভিন্ন স্তৰত সমাজৰ অনুভূমিক বিভাজন। কার্ল মার্ক্সৰ মতে এখন সমাজৰ উৎপাদনগত পৰিচালনাত ব্যক্তিসমূহে গ্ৰহণ কৰা অৱস্থান বা ভূমিকাৰ ভিত্তিতে শ্ৰেণীসমূহ বিকশিত হয়। মার্ক্সৰ বাবে প্ৰধান ধাৰণাসমূহ হ’ল—
(ক) উৎপাদন শক্তি, যেনে– আহিলা, যন্ত্রপাতি, শক্তিৰ উৎস আৰু শ্ৰমিকৰ শক্তি।
(খ) উৎপাদনৰ সম্পৰ্ক– মূল ভূমিকা আৰু অৰ্থনৈতিক উদ্যোগৰ লগত এইবোৰৰ সম্পৰ্ক।
মার্ক্সৰ মতে উৎপাদনৰ ক্ষেত্ৰত একে ধৰণৰ ভূমিকা পালন কৰা মানুহৰ সমষ্টিয়েই হ’ল সামাজিক শ্রেণী। এইটো বৃত্তি বা উপাৰ্জনে নিৰ্ধাৰণ নকৰে, কৰে নিম্ন লিখিত কাৰকসমূহে—
(ক) এজন ব্যক্তিয়ে ধাৰণ কৰা অৱস্থান। আৰু
(খ) উপার্জন প্ৰক্ৰিয়াত তেও সম্পন্ন কৰা ভূমিকা।
উদাহৰণস্বৰূপে বাঢ়ৈ বা কাঠমিস্ত্রি, এজন দোকানৰ মালিক আৰু আনজন দৰমহা লোৱা এজন বাঢ়ৈ । দুয়ো একে বৃত্তিৰে হোৱা স্বত্বেও দুটা শ্ৰেণীৰ লোক।
শ্রেণী গোটৰ বিভিন্ন উপাদান : মার্ক্সৰ মতে শ্রেণী নিৰ্ধাৰণৰ পাঁচবিধ কাৰক আছে যেনে—
(ক) আর্থিক পুৰস্কাৰ বিতৰণৰ ক্ষেত্ৰত শ্ৰেণীসমূহৰ মাজত সংঘাত,
(খ) একে শ্ৰেণীৰ ব্যক্তিসকলৰ মাজত সহজ যোগাযোগ যাতে ধাৰণা আৰু কাৰ্যসূচীসমূহ সহজে প্ৰচাৰ কৰিব পাৰি।
(গ) একে শ্ৰেণীৰ ব্যক্তিসকলৰ মাজত একাত্মবোধৰ অনুভূতি আৰু তেওঁলোকৰ ঐতিহাসিক ভূমিকা সম্পর্কে বোধশক্তি উদ্ৰেক কৰিবৰ বাবে শ্ৰেণী চেতনাৰ বিকাশ।
(ঘ) নিজকে যিটো অর্থনৈতিক গাঁথনিৰ শোষণৰ বলি বুলি ভাৱে সেই অর্থনৈতিক গাঁথনিটো নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব নোৱাৰাৰ বাবে নিম্নতম শ্ৰেণীটোৰ গভীৰ অসন্তুষ্টি।
(ঙ) অর্থনৈতিক গাঁথনি, ঐতিহাসিক পৰিস্থিতি আৰু শ্ৰেণীচেতনাৰ পৰিপক্কতাৰ আধাৰত এটা ৰাজনৈতিক সংগঠনৰ প্ৰতিষ্ঠা।
মার্ক্সৰ মতে, শ্ৰেণীসমূহৰ উন্নতিৰ বাবে উৎপাদনৰ সংগঠনেই যথেষ্ট নহয়, জনসাধাৰণৰ মাজত কায়িক আদান-প্রদান সহজ যোগাযোগ, আর্থিক সাহাৰ্যক কেন্দ্ৰ কৰি পৌনঃপুনিক সংঘাত আৰু শ্ৰেণী সচেতনতাৰ বিকাশো থাকিবই লাগিব। ক্ষুদ্র কৃষকসকলে এটা ডাঙৰ গোট তৈয়াৰ কৰে, তেওঁলোকৰ আৰ্থিক অৱস্থাও একে কিন্তু তেওঁলোক ইজন সিজনৰ পৰা বিচ্ছিন্ন আৰু তেওঁলোকে সামূহিক স্বাৰ্থ আৰু দুখ-দুৰ্দশাৰ প্রতি অসচেতন। গতিকে তেওঁলোকে এটা শ্ৰেণীৰ সৃষ্টি নকৰে। আনহাতে জীৱন-নির্বাহ প্রণালী, স্বাৰ্থ আৰু সংস্কৃতিৰ ক্ষেত্ৰত আন শ্ৰেণীসমূহতকৈ সুকীয়া আৰু আন শ্ৰেণীসমূহৰ লগত অহৰহ সংঘাতত জড়িত হৈ থকা একে অর্থনৈতিক অৱস্থা প্রাপ্ত লাখ লাখ মানুহেও এটা শ্ৰেণীৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে।
নিজৰ অজানিতেই কোনো ধৰণৰ সামূহিক প্ৰচেষ্টা নোহোৱাকৈয়ে বনুৱাসকলে এটা শ্ৰেণী সৃষ্টি কৰে। মার্ক্সৰ মতে, দুটা বস্তুনিষ্ট কাৰণৰ ভিত্তিত তেওঁলোকে এটা শ্ৰেণী সৃষ্টি কৰে।
(ক) তেওঁলোকৰ উমৈহতীয়া অর্থনৈতিক পৰিস্থিতিৰ বিপৰীতে উৎপাদনৰ সঁজুলি। আৰু
(খ) তেওঁলোকৰ অসন্তুষ্টি প্ৰকাশৰ চেষ্টাত নির্মূল কাৰক ৰাষ্ট্ৰীয় ক্ষমতাৰ সন্মুখত তেওঁলোকৰ আপেক্ষিকভাৱে একেধৰণৰ অসহায়তা শ্রেণী সৃষ্টিৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ এই ধাৰণাটো এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ মার্ক্সীয় তত্ত্ব।
২৩। ছোভিয়েট ৰাষ্ট্ৰত শ্ৰেণী সংগ্ৰাম আছিলনে? (Was the class struggle in the Soviet state?)
উত্তৰঃ পূৰ্বৰ ছোভিয়েট ইউনিয়ন আৰু তেনেধৰণৰ সমাজসমূহত শ্ৰেণী সংগ্রামঃ প্রধানতঃ মার্ক্সবাদী আৰু নৈৰাজ্যবাদী বহুতো চিন্তাবিদে যুক্তিসহকাৰে প্ৰতিপন্ন কৰিব খোজে যে ছোভিয়েটৰ দৰে সমাজসমূহতো শ্রেণী সংগ্রাম আছে। তেওঁলোকৰ যুক্তি মতে শাসনাধিষ্ঠিত ৰাজনৈতিক দলটোৱে গঠন কৰা আমোলাতান্ত্রিক সামাজিক স্তৰটোৱে (ছোভিয়েট দেশত ইয়াক বুলি কোৱা হয়) শ্ৰেণী হিচাপে উৎপাদনৰ সঁজুলিসমূহ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। সৰ্বহাৰা বুলি জনাজাত সমাজৰ বাকী লোকসকলৰ পৰা এই শ্ৰেণীটো সুকীয়া। এই ধৰণৰ ব্যৱস্থাক ইয়াৰ কূট সমালোচকসকলে ৰাষ্ট্ৰ পুঁজিবাদ, ৰাষ্ট্ৰ সমাজবাদ, আমোলাতান্ত্রিক যৌথবাদ, সমন্বয়ৰক্ষীবাদ সমাজ বুলি অভিহিত কৰিছে।
২৪। কার্ল মার্ক্সৰ শ্ৰেণী সচেতনতাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা। (Discuss the class consciousness of Karl Marx.)
উত্তৰঃ আক্ষৰিক অৰ্থত শ্ৰেণী সচেতনতা হ’ল এটা সমাজৰ এটা সম-অৰ্থনৈতিক গোটৰ সচেতনতা মার্ক্সীয় তত্ত্বৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল–
(ক) এটা নিৰ্দিষ্ট শ্ৰেণীৰ আত্মসচেতনতা বা তাৰ অভাৱ।
(খ) তাৰ নিজৰ যুক্তিনির্ভৰ স্বাৰ্থৰ হৈ কাম কৰাৰ সামর্থ। বা
(গ) ইয়াৰ লগত অন্তর্হিত হৈ থকা ঐতিহাসিক দায়িত্বসমূহৰ সম্পৰ্কে সতর্কতা।
মার্ক্সীয় তত্ত্বই ডাঙি ধৰা আন এটা বিচাৰ পদ্ধতি হ’ল—
(ক) “নিজেই এটা শ্ৰেণীৰ’ পৰা ‘নিজৰ বাবে এটা শ্ৰেণীলৈ লৈ উত্তৰণ। ‘নিজেই এটা শ্ৰেণী’ৰ অৰ্থ হ’ল উৎপাদনৰ সমলৰ ক্ষেত্ৰত উমৈহিতীয়া সম্বন্ধ থকা এটা গোট আনহাতে নিজৰ বাবে এটা শ্ৰেণী’ হ’ল নিজৰ স্বাৰ্থ সিদ্ধিৰ বাবে সক্রিয়ভাৱে জড়িত এটা সংঘবদ্ধ শ্রেণী।
সাধাৰণতে নিম্ন শ্রেণীসমূহৰ লোকসকলৰ উচ্চ শ্ৰেণীৰ লোকসকলতকৈ শ্রেণী সচেতনতা অধিক। অৱশ্যে য’ত শ্ৰেণীৰ বিন্যাস পৰম্পৰাগত আৰু গভীৰ তেনে সমাজসমূহত এইটো হ’বই বুলি কোনো কথা নাই।
আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰত ইয়াৰ বেছি ভাগ শ্ৰেণী সংক্ৰান্তিয় ঘটনা বর্ণ বৈষম্যৰ ঘটনাই গুৰুত্বহীন কৰি পেলাইছে। কৃষ্ণাংগ সকল আমেৰিকাত অর্থনৈতিকভাৱে স্বেতাংগসকলতকৈ অধিক পিছ পৰা। এটা অধিকতৰ পৰ্যায়ৰ শ্ৰেণী সচেতনতাই এই ক্ষেত্ৰত এই দেশৰ সকলো দৰিদ্ৰ শ্ৰেণীৰ লোককে সতৰ্ক কৰি দিব যে তেওঁলোকৰ এনে কিছুমান সাৰ্বজনীন ক্ষোভ আছে যিবোৰ বৰ্ণগত পৃথকীকৰণতকৈ বহুত বেছি গভীৰ।
এজন ব্যক্তিৰ শ্ৰেণীৰ সংজ্ঞা নিৰূপণ হ’ল তেওঁৰ সচেতনতাৰ প্ৰতি সজাগতাৰ নির্ণায়ক। মার্ক্সবাদীসকলে উৎপাদনৰ সঁজুলিৰ লগত থকা সম্পৰ্কৰ ভিত্তিত শ্ৰেণীসমূহৰ সংজ্ঞা নিৰূপণ কৰে। এইক্ষেত্ৰত প্ৰধান বিচাৰ্যৰ বিষয় হ’ল উৎপাদনৰ সঁজুলিসমূহৰ মালিকীস্বত্ব নিজৰ নে আনৰ। অ-মার্ক্সবাদী সমাজ বিজ্ঞানীসকলে সমাজৰ শ্ৰেণীসমূহকত উপাৰ্জন, বৃত্তি, মর্যদা ভিত্তিত চিনাক্ত কৰণ কৰে।
ঊনবিংশ শতাব্দীৰ আৰম্ভণিতেই মজদুৰ শ্ৰেণী আদি ব্যাক্যাংশসমূহ সাধাৰণভাৱে ব্যৱহাৰ হ’বলৈ লয়। বাণিজ্য, শিল্প, ব্যক্তি আদিৰ যোগেদি কৃতকার্য লাভ কৰা পূৰ্বৰ বংশানুক্রমিক অভিজাততন্ত্ৰৰ লোকসকলে নৱ- আঢ্যৱন্তসকলৰ লগ হৈ উচ্চ শ্ৰেণীৰ সৃষ্টি কৰে। এই শ্ৰেণীটোৰ সচেতনতা বৃদ্ধি কৰা ৰাজহুৱা বিদ্যালয় আৰু বিশ্ববিদ্যালয়সমূহে। এই উচ্চশ্রেণীটোৱে অকল মেহনতি জনতাকে নহয় মধ্যবিত্ত শ্ৰেণীটোকো ৰাজনৈতিক প্ৰক্ৰিয়াত অংশগ্ৰহণৰ পৰা বিৰত ৰাখি ৰাজনৈতিক শাসন যন্ত্ৰৰ ওপৰত নিজৰ দৃঢ় নিয়ন্ত্রণ বজাই ৰাখে।
২৫। মার্ক্সীয় শ্রেণী সম্পৰ্কীয় ধাৰণাটো ব্যাখ্যা কৰা। (Explain Marxian concept of class.)
উত্তৰঃ মার্ক্সীয় শ্ৰেণীৰ ধাৰণা সমাজ দৰ্শনৰ আলোচনাত অতি গুৰুত্বপূর্ণ। মার্ক্সৰ শ্ৰেণীৰ ধাৰণা তেওঁৰ শ্ৰেণী সংগ্রাম তত্ত্বৰ লগত অবিচ্ছেদ্যভাৱে সম্পর্কিত। কিন্তু শ্রেণী সম্পর্কে মার্ক্সে আলোচনা কৰিলেও শ্ৰেণী বুলিলে আচলতে কি বুজায়— এই বিষয়ে মার্ক্সে কতো উল্লেখ কৰা নাই। বহু আগতেই ঐতিহাসিকসকলে শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ ঐতিহাসিক বিকাশৰ বৰ্ণনা কৰিছে আৰু বুৰ্জোৱা অর্থনীতিবিদসকলে শ্ৰেণীৰ অৰ্থনৈতিক শাৰীৰ সংস্থান লৈ আলোচনা কৰিছে।
মার্ক্সৰ পূৰ্বে অর্থনীতিবিদ এডামস্মিথ আৰু ডেভিড ৰিকার্ডো আদি চিন্তাবিদসকলে শ্ৰেণীৰ কথা আলোচনা কৰিছে। এই তিনিটা শ্ৰেণী হ’ল– পুঁজিপতি, ভূস্বামী আৰু শ্রমিক। মুনাফা ভোগৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত পুঁজিপতি শ্ৰেণী, খাজনা ভোগৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত ভূস্বামী আৰু মজুৰি ভোগৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত শ্রমিক শ্ৰেণীৰ উল্লেখ কৰিছে। মার্ক্সৰ আগৰ চিন্তাবিদসকলে শ্ৰেণী আৰু শ্রেণী সংগ্রাম সম্পর্কে কোনো বৈজ্ঞানিক মতবাদ গঢ়ি তোলা নাছিল। মাৰ্ক্সেই সর্বপ্রথম শ্রেণী আৰু শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ ধাৰণাক বৈজ্ঞানিক ৰূপ দিছে। মার্ক্সৰ মতে, শ্ৰেণী তিনিটা― (1) উৎপাদন বিকাশৰ বিশেষ ঐতিহাসিক স্তৰৰ লগত শ্ৰেণীৰ অস্তিত্ব জড়িত (ii) শ্রেণী সংগ্রাম অনিবার্যভাৱে উপনীত হয় সৰ্বহাৰাৰ একনায়কত্বত; (iii) এই একনায়কত্ব হ’ল, সকলো শ্ৰেণীৰ বিলোপ সাধনৰ মাধ্যমত শ্রেণীহীন সমাজ প্ৰতিষ্ঠাৰ এটা মধ্যবর্তী পর্যায়।
শ্ৰেণীৰ উদ্ভৱ হৈছে নিৰ্দিষ্ট এটা উৎপাদন ব্যবস্থাৰ মাজত। মার্ক্সবাদী বক্তব্য অনুসৰি মানৱ ইতিহাসৰ বিকাশৰ ধাৰা উৎপাদন শক্তিৰ বিকাশৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। উৎপাদন শক্তিৰ ক্ৰমবিকাশৰ ধাৰাত বিশেষ এটা পৰ্যায়ত সমাজত ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ সৃষ্টি হয়। লেনিনৰ মতে, শ্ৰেণী বুলিলে বুজায় সমাজৰ বৃহৎ গোষ্ঠীবোৰক যাৰ মাজত পাৰ্থক্যৰ ভিত্তি হ’ল এক ঐতিহাসিকভাৱে নির্দিষ্ট সামাজিক উৎপাদন ব্যৱস্থাত সিহঁতৰ ভিন্ ভিন্ অৱস্থান, উৎপাদন উপকৰণৰ লগত সিহঁতৰ ভিন্ ভিন্ সম্পর্ক, সামাজিক শ্রম সংগঠনত সিহঁতৰ ভিন ভিন্ ভূমিকা আৰু সেই অনুসাৰে সামাজিক সম্পৰ্কত সিহঁতৰ অংশ আৰু এই অংশ আহৰণ পদ্ধতিৰ মাজেদি শ্ৰেণীক বুজা যায়। শ্ৰেণীৰ চাৰিটা বৈশিষ্ট্য হ’ল– (i) ঐতিহাসিকভাৱে নির্ধাৰিত উৎপাদন ব্যৱস্থাত গোষ্ঠীগত অৱস্থান (ii) উৎপাদনৰ উপকৰণৰ লগত সম্পৰ্ক (iii) সামাজিক শ্রম সংগঠনৰ ভূমিকা আৰু (iv) সামাজিক সম্পদৰ অংশভোগী হোৱাৰ পদ্ধতি আৰু তাৰ অংশৰ পৰিমাণ। এনে কোনো শ্ৰেণী নাই যি সকলো ধৰণৰ সমাজত দেখা যায়। বিশেষ সমাজ ব্যৱস্থাত বিশেষ ধৰণৰ শ্ৰেণী থাকে। মূলতঃ উৎপাদনৰ উপকৰণৰ লগত সম্পৰ্ক আৰু সামাজিক শ্রম নির্দিষ্ট ভূমিকাক ভিত্তি কৰি যি সম্পৰ্ক গঢ়ি উঠে সেইটোৱে শ্রেণীগত সম্পর্ক।
২৬। পুঁজিবাদী সমাজৰ দুটা শ্ৰেণী কি কি? (What are the two classes of Capitalist Society?)
উত্তৰঃ মার্ক্সীয় দৰ্শনত দুটা শ্ৰেণীৰ উল্লেখ পোৱা যায়– বুৰ্জোৱা আৰু সৰ্বহাৰা। মাৰ্ক্সে তেওঁৰ Capital গ্ৰন্থত তিনিটা শ্ৰেণীৰ কথা উল্লেখ কৰিছে– (i) পুঁজিপতি বুৰ্জোৱা– যিসকল উৎপাদন সামগ্ৰীৰ মালিক, যিসকলে বিনা শ্ৰমত আনৰ শ্ৰমৰ মাধ্যমেদি উপার্জন কৰে। (ii) পেটি বুর্জোৱা– যিসকলে উৎপাদন সামগ্ৰীৰ মালিক হ’লেও উপাৰ্জনৰ বাবে নিজৰ শ্ৰমক নিয়োগ কৰে। (iii) শ্রমিক শ্রেণী– যিসকলে নিজৰ সমস্ত শ্রম উৎপাদনক বাবে নিয়োগ কৰিও উৎপাদন সামগ্ৰীৰ পৰা বঞ্চিত। মার্ক্সে শ্রেণী সংগ্ৰামৰ ক্ষেত্ৰত মূলতঃ দুটা শ্ৰেণীৰ কথাই উল্লেখ কৰিছে– (i) বুৰ্জোৱা শ্ৰেণী আৰু (ii) শ্রমিক শ্ৰেণী বা সৰ্বহাৰা বুৰ্জোৱা শ্ৰেণী বুলিলে মার্ক্সীয় দৰ্শনত সেই শ্ৰেণীক বুজোৱা হৈছে– যি শ্ৰেণী শ্ৰমিকৰ শ্ৰমৰ নিয়ন্ত্রক, যি শ্ৰেণী শ্ৰমিকৰ শোষক, যি শ্রেণী উৎপাদিত সামগ্ৰীৰ মালিক। বুৰ্জোৱা শ্রেণী সমগ্র উৎপাদন ব্যৱস্থাৰ মালিক আৰু উৎপাদিত সামগ্ৰীৰ মুনাফা তেওঁলোকে ভোগ কৰে। মার্ক্সীয় দৰ্শনত এই বুর্জোৱা শ্ৰেণীক কেতিয়াবা মালিক শ্রেণী, কেতিয়াবা পুঁজিপতি শ্রেণী, কেতিয়াবা ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ অধিকাৰী আদি নানাভাৱে অভিহিত কৰা হৈছে।
আধুনিক বুৰ্জোৱা শ্ৰেণীটো এক দীৰ্ঘ বিকাশ ধাৰাৰ ফল। বিকাশৰ পথত প্ৰতিটো পদক্ষেপত ঘটিছে বুৰ্জোৱা শ্ৰেণীৰ ৰাজনৈতিক অগ্রগতি। বুৰ্জোৱা শ্ৰেণীৰ অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত আদর্শ দেশ আছিল ইংলেণ্ড আৰু ৰাজনৈতিক বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত আছিল ফ্রান্স।
মার্ক্স – এংগেলছৰ মতে, বুর্জোৱা শ্রেণীয়ে প্রাচীন সামাজিক বন্ধনৰ পৰিৱর্তে আধুনিক অর্থভিত্তিক সম্পর্কৰ কথাটো আৱিষ্কাৰ কৰিছে, পাশৱিক শোষণৰ পথ উন্মুক্ত কৰিছে, পাৰিবাৰিক সম্পৰ্কক পৰিণত কৰিছে আর্থিক সম্পৰ্কত, উৎপাদন আৰু যোগাযোগ ব্যৱস্থা আদিৰ উন্নতি কৰিছে, গাঁওক পৰিণত কৰিছে চহৰৰূপে, উৎপাদনৰ উপায়ক কেন্দ্ৰীভূত, কৰিছে আৰু সৰ্বোপৰি ৰাজনৈতিক কেন্দ্ৰীভৱনৰ পথ প্রশস্ত কৰিছে এক জাতি, এক শাসন, এক আইন, এক শ্ৰেণী স্বার্থ যাৰ প্ৰকাশ।
মার্ক্সৰ মতে, বুৰ্জোৱা শ্ৰেণীয়ে নিজেই নিজৰ ধ্বংস মাতি আনিছে। বুর্জোৱা শ্ৰেণীয়ে যিমানে শক্তি সঞ্চয় কৰিছে, উৎপাদন আৰু সম্পদ পুষ্ট হৈছে, সিমানেই সংকট আৰু নিজৰ অস্তিত্বৰ অনিশ্চয়তা সৃষ্টি কৰিছে। এনে শ্রেণীয়ে যি সৃষ্টি কৰে তাক নিয়ন্ত্ৰণ কৰাৰ ক্ষমতা নাই। বুৰ্জোৱা শ্ৰেণীয়ে সৃষ্টি কৰিছে আধুনিক শ্রমিক শ্রেণীক।
সৰ্বহাৰা বুলিলে মার্ক্সে সেই শ্ৰেণীক বুজাইছে— যি শ্রেণীয়ে অক্লান্ত পৰিশ্রম কৰে কিন্তু পৰিশ্রম অনুযায়ী মজুৰি নাপায়, যি শ্ৰেণী মালিকৰ দাস মাত্ৰ, যি শ্রেণী বুৰ্জোৱাসকলৰ দ্বাৰা শোষিত, নিষ্পেষিত উৎপীড়িত— সেই শ্রেণীয়েই প্রলেতাৰিয়েত বা সৰ্বহাৰা শ্ৰেণী।
শ্রমিক শ্ৰেণীৰ অক্লান্ত পৰিশ্ৰমৰ বিনিময়ত সিহঁতক কৰা হয় শোষণ, পৰিশ্রম অনুযায়ী সিহঁতে যিমান মজুৰি পাব লাগে তাৰ তুলনাত সিহঁতে পায় একেবাৰে নগণ্য। শ্রমিকসকল ইয়াত কেৱল মাত্র বুৰ্জোৱা সকলোৰে দাস নহয়, তেওঁলোক হৈ যায় যন্ত্ৰৰো দাস। মার্ক্সৰ মতে বুৰ্জোৱাসকলৰ দ্বাৰা অতিৰিক্ত পৰিমানে কৰা শোষণ আৰু উৎপীড়নৰ ফলত শ্ৰমিকসকল এদিন একগোট হ’ব আৰু বুৰ্জোৱা শ্ৰেণীৰ বিৰুদ্ধে বিপ্লৱ গঢ়ি তুলিব।
২৭। দ্বান্দ্বিক বস্তুবাদৰ মূল সূত্রাৱলী আলোচনা কৰা। (Discuss the fundamental laws of Dialectical Materialism.)
উত্তৰঃ মার্ক্সে তেওঁৰ দৰ্শনত বস্তু জগতত যিবিলাক নিয়ম কাম কৰে সেইবিলাক বিমূর্ত সুত্ৰৰ আকাৰত তুলি ধৰিছে। এইবোৰক দ্বান্দ্বিক বস্তুবাদৰ মূল সূত্ৰ বোলা হয়। মার্ক্সৰ দ্বন্দ্বতত্ত্বৰ মূল সূত্র তিনিটা। এই সূত্ৰবোৰ হ’ল–
(ক) পৰিমাণগত পৰিৱৰ্তনৰ গুণগত পৰিৱৰ্তনলৈ ৰূপান্তৰ।
(খ) বৈপৰীত্যৰ মিলন আৰু সংগ্ৰাম।
(গ) নেতিৰ নেতিকৰণ।
পৰিমাণগত পৰিৱৰ্তনৰ গুণগত পৰিৱৰ্তনলৈ ৰূপান্তৰ দ্বান্দ্বিক বস্তুবাদৰ প্ৰথম সূত্র। এই সূত্র অনুসৰি পৰিমাণগত পৰিৱৰ্তনৰ পৰাই দেখা যায় গুণগত পৰিৱৰ্তন। বস্তুৰ পৰিমাণ বুলিলে বুজায় আকাৰ, আয়তন, সীমা, উপাদান ইত্যাদি। আনহাতে গুণ বুলিলে বুজায় বস্তুটোৰ মূল বৈশিষ্ট্যসমূহ – যাৰ দ্বাৰা বস্তুটোক স্বতন্ত্ৰ বুলি চিহ্নিত কৰা যায়। সকলো বস্তুৰেই ধর্ম – প্ৰথমতে পৰিমাণগত পৰিৱৰ্তন হৈ থাকে, তাৰ পিছত এটা সময়ত পৰিৱৰ্তনগত পৰিৱৰ্তন গুণগত পৰিৱৰ্তনলৈ ৰূপান্তৰ হয়। সাধাৰণতে দেখা যায় বস্তুজগতত পৰিমাণগত পৰিৱৰ্তন হৈ লাহে লাহে বিপৰীত শক্তিসমূহৰ মাজত দ্বন্দ্ব আৰু সমন্বয় প্ৰক্ৰিয়াত। কিন্তু গুণগত ‘পৰিৱৰ্তন হয় আকস্মিকভাৱে। অৱশ্যে পৰিমাণগত পৰিৱৰ্তনতেই গুণগত পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰস্তুতি চলি থাকে আগৰে পৰাই। মার্ক্সৰ দৰ্শন অনুসৰি মানৱ সমাজতো এই ধৰণৰ পৰিৱৰ্তন ঘটে। সমাজত সমাজতন্ত্ৰৰ পৰা পুঁজিবাদ বা পুঁজিবাদৰ পৰা সমাজতন্ত্ৰৰ ৰূপান্তৰ এটা নিৰ্দিষ্ট পৰ্যায়ত ঘটে। পুঁজিবাদৰ মাজতেই পৰিমাণগত পৰিৱৰ্তন হৈ এটা সময়ত শিল্প পুঁজিবাদৰ উদ্ভৱ হয়। এই শিল্প পুঁজিবাদেই এটা সময়ত সমাজ বিকাশৰ গুণগত অৱস্থাৰ সৃষ্টি কৰে।
দ্বান্দ্বিকতাৰ দ্বিতীয় সূত্ৰ হ’ল– বৈপৰীত্যৰ মিলন আৰু সংগ্ৰাম। বস্তুৰ মাজত নিহিত, বিপৰীত গুণৰ দ্বন্দ্বসমন্বয় পৰিৱৰ্তনৰ উৎস। কাৰণ সূত্ৰটোৱে সকলো বস্তু বা ঘটনাৰ মাজত, যে পৰিৱৰ্তন প্ৰক্ৰিয়া কাম কৰে তাৰ অন্তর্নিহিত কাৰণটোক তুলি ধৰিছে। বস্ত্ৰ, ঘটনা বা ব্যবস্থা মাত্রই নানা উপাদানৰ সমন্বিত ৰূপ। সকলো বস্তুৰ মাজতেই থাকে পৰস্পৰ সম্পর্কিত বিপৰীত উপাদান। উদাহৰণস্বৰূপে ধনতান্ত্রিক সমাজৰ মাজতেই থাকে পুঁজিৰ মালিক আৰু শ্রমিক। এওঁলোক পৰস্পৰৰ লগত সম্পর্কিত কিন্তু বিপৰীত স্বার্থসম্পন্ন। মিলনে বস্তুটোক আপেক্ষিক স্থায়িত্ব দিয়ে। বৈপৰীত্যৰ সম্পৰ্কই বাস্তৱ জীৱনত সকলো ৰূপান্তৰৰ মূল কাৰণ।
বস্তুৰ পৰিৱৰ্তনৰ লগে লগে বিপৰীত উপাদানৰ মাজত সম্পর্কও পৰিৱৰ্তিত হয়। বস্তুৰ ৰূপান্তৰবিহীন দ্বন্দ্বৰ অৱসান সম্ভৱ নহয়। বিপৰীতৰ মিলন আৰু সংগ্ৰামেই সকলো বস্তুৰে চালিকাশক্তি।
দ্বান্দ্বিকতাৰ তৃতীয় সূত্ৰ হ’ল– নেতিৰ নেতিকৰণ। বস্তু জগতৰ ধৰ্মই হ’ল– সি নিৰন্তৰ পৰিৱৰ্তন প্ৰক্ৰিয়াৰ মাজেদিয়েই নতুন ৰূপত আগবাঢ়ি যায়। কোনোটোৱেই পূৰ্বৱতী অৱস্থাৰ পুনৰাবৃত্তি নহয়। পৰিৱৰ্তন বা ৰূপান্তৰৰ এই পৰম্পৰাকেই কোৱা হয় নেতিৰ নেতিকৰণ।
কোনো এটা বস্তুৰ মাজত বিপৰীত উপাদানৰ অৱস্থিতি আৰু ঘাত-প্রতিঘাতৰ ফলত বস্তুটোৰ মাজত নেতিকৰণ প্ৰক্ৰিয়া আৰম্ভ হয়। নেতিকৰণ চূড়ান্ত ৰূপ লয় বস্তুটোৰ গুণগত ৰূপান্তৰত। যি নতুন বস্তুটোৰ জন্ম হয় তাৰ মাজত আকৌ নেতিকৰণ আৰম্ভ হয়। হেগেলে তেওঁৰ বাদ— প্রতিবাদ সমন্বয়ৰ সূত্ৰটোৰ মাজেৰে এই নেতিকৰণ প্ৰক্ৰিয়াটোক তুলি ধৰিছে। নেতিকৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰ দুটা দিশ আছে— সংৰক্ষণ আৰু ৰূপান্তৰ সংৰক্ষণ বুলিলে বুজায় পুৰণি যিবিলাক ভাল সি নতুনৰ মাজত থাকি যোৱাটো আৰু ৰূপান্তৰ বুলিলে বুজায় নেতিৰ নেতিকৰণ ঘটা প্রক্রিয়াক।
মার্ক্সৰ দাৰ্শনিক ভিত্তি দ্বান্দ্বিক বস্তুবাদৰ দোষসমূহ তলত দিয়া ধৰণে উল্লেখ কৰিব পাৰি—
(ক) মার্ক্সৰ মতে দ্বান্দ্বিক পদ্ধতিৰ ফলত পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাৰ অৱসান হৈ সমাজবাদ প্রতিষ্ঠা হ’ব আৰু সমাজবাদ প্ৰতিষ্ঠা নোহোৱালৈকে দ্বান্দ্বিক পদ্ধতিৰ অন্ত নহয়। সমাজবদাৰ প্ৰতিষ্ঠা হ’লে পুঁজিপতি আৰু শ্রমিক শ্ৰেণীৰ মাজৰ দ্বন্দ্ব অন্ত পৰিব। পুঁজিবাদৰ অন্ত হ’লেও সমাজবাদ প্রতিষ্ঠা নহ’বও পাৰে।
(খ) দ্বান্দ্বিক বস্তুবাদৰ আন এটা দোষ হ’ল এয়ে যে এই মতবাদ অনুসৰি দ্বান্দ্বিক পদ্ধতিয়ে শ্রেণীহীন সমাজ প্ৰতিষ্ঠা কৰিব। তেতিয়া মানুহৰ মাজত শ্রেণী বিভাজন নাথাকিব। শ্রেণীহীন সমাজ বাস্তৱত সম্ভৱ নহয়।
(গ) মার্ক্সৰ দ্বান্দ্বিক পদ্ধতিৰ গতি সদায় উর্ধমুখী কিন্তু মার্ক্সৰ এই ধাৰণাও ভুল। দ্বন্দ্বৰ পৰিণতি সদায় ঊর্ধ্বগামী নহ’বও পাৰে, ই নিম্নগামীও হ’ব পাৰে।
(ঘ) মার্ক্সৰ দ্বান্দ্বিক পদ্ধতিৰে মানুহৰ সমাজ জীৱনৰ ব্যাখ্যা সম্ভৱ হ’ব পাৰে কিন্তু পদাৰ্থৰ ক্ষেত্ৰত ইয়াক প্ৰয়োগ কৰিব নোৱাৰি। মার্ক্সৰ মতে ইতিহাসৰ গতি নির্ণয়ত দ্বান্দ্বিক পদ্ধতিৰ গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা আছে। কিন্তু এনে ধাৰণাও ভুল।
২৮। বিচ্ছিন্নতা তত্ত্ব আলোচনা কৰা। (Discuss the theory of Alienation.)
উত্তৰঃ মার্ক্সে ১৮৪৪ চনত তেওঁৰ ‘The Economic and Philosophical Manuscripts’ ত সর্বপ্রথম বিচ্ছিন্নতাৰ বিষয়টো বিস্তাৰিতভাৱে বিশ্লেষণ কৰিছে। মার্ক্সৰ “বিচ্ছিন্নতা’ৰ ধাৰণা সমাজ দৰ্শনৰ আলোচনাত বিশেষভাৱে গুৰুত্বপূৰ্ণ। বিচ্ছিন্নতা শব্দটোৰ অৰ্থ হৈছে কোনো কিছুৰ পৰা কোনো কিছু বিযুক্ত হোৱা বা যোগসূত্র ছিন্ন হোৱা। মানুহৰ সামাজিক মনস্তাত্ত্বিক এটা অৱস্থাক বিচ্ছিন্নতাবোধ বোলা হয়। বহুত সময়ত সামাজিক অস্তিত্ব কিছুমান ক্ষেত্ৰৰ পৰা মানুহে নিজকে বিচ্ছিন্ন বুলি ভাবে। সমাজ দার্শনিক জি. ডানকান মিটচেলৰ মতে বিচ্ছিন্নতাই ব্যক্তিৰ সামাজিক অস্তিত্বৰ মূল দিশসমূহৰ পৰা বিচ্ছিন্ন অৱস্থাক বুজায়। কোজাৰৰ মতে বিচ্ছিন্নতাক এটা অৱস্থা বা চৰ্ত হিচাপে ব্যাখ্যা কৰা হ’ব পাৰে য’ত মানুহে নিজে সৃষ্টি কৰি লোৱা শক্তিসমূহৰ দ্বাৰা, যিবোৰ মানুহে বিচ্ছিন্ন শক্তিসমূহ হিচাপে মুখামুখি হয়, মানুহ বশৱৰ্তী হৈ পৰে।
মার্ক্সৰ বিচ্ছিন্নতা তত্ত্ব মূলতঃ অর্থনৈতিক। মার্ক্সে সমাজ জীৱনত ব্যক্তিৰ বিচ্ছিন্নতাৰ তিনিটা কাৰণ উল্লেখ কৰিছে। প্ৰথমতে মার্ক্সৰ আলোচনাৰ কেন্দ্ৰবিন্দু হ’ল ব্যক্তিৰ শ্ৰম, যি শ্ৰমৰ পূৰ্ণ অধিকাৰী হ’ল ব্যক্তি নিজে। কিন্তু বিভিন্ন সমস্যাৰ ফলত শ্রমবিভাজনৰ প্ৰয়োজন হ’ল। দ্বিতীয়তে শ্রমবিভাজনৰ ফলত সৃষ্টি হ’ল ব্যক্তিগত মালিকানা। তৃতীয়তে ব্যক্তিগত মালিকানাৰ ফলত সমাজত অর্থনৈতিক অসাম্যৰ সৃষ্টি হয়। কাৰণ উৎপাদন ব্যবস্থাত শ্ৰমিকসকলৰ প্ৰধান ভূমিকা থাকিলেও উৎপাদিত দ্রব্য সামগ্রী সম্পূৰ্ণৰূপে আত্মসাৎ কৰে মালিক পক্ষই।
অর্থনৈতিক বিচ্ছিন্নতাৰ প্ৰধান কাৰণ দুটা– পুঁজিবাদী সমাজ ব্যৱস্থাত শ্ৰম একমাত্র পুঁজিপতিসকলৰ স্বাৰ্থতে নিয়োজিত হয়– সমাজ বা শ্রমিকৰ স্বাৰ্থত নিয়োজিত নহয়। দ্বিতীয়তে পুঁজিপতিসকলে যিহেতু সমস্ত শ্রম প্রক্রিয়াক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে, গতিকে শ্রমিকসকল পুঁজিপতি বা মালিকসকলৰ আজ্ঞাবহ দাস হৈ পৰে। মার্ক্সৰ মতে শ্রমিকসকলে যিমান পৰিমাণে উৎপাদনত তেওঁলোকৰ শ্ৰমক নিয়োজিত কৰে, সিমান পৰিমাণে তেওঁলোকে তেওঁলোকৰ উৎপাদিত বস্তু আৰু শ্ৰম প্ৰক্ৰিয়াৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হৈ পৰে। শ্ৰম বিচ্ছিন্নতাৰ ফলতেই জন্ম হয় ব্যক্তিগত মালিকানাৰ। মার্ক্সৰ ৰচনাসমূহ বিশ্লেষণ কৰিলে দেখা যায় যে সমাজ জীৱনত শ্রম বিভাজনৰ পূৰ্ববর্তী পৰ্যায়ত ব্যক্তি আৰু প্ৰকৃতি আছিল সমন্বিত।
একক শ্ৰমৰ দ্বাৰা প্ৰকৃতিৰ পৰা উৎপাদন সম্ভৱ নহয় বুলি মানুহে উপলব্ধি কৰিবলৈ লয়। ফলত সৃষ্টি হ’ল প্ৰকৃতি আৰু একক শ্ৰমৰ দ্বন্দ্ব, যাৰ পৰিণতিত প্রয়োজন হয় একত্ৰিত শ্ৰম শক্তি আৰু শ্রম বিভাজনৰ। একক ব্যক্তি সমাজৰ সামগ্রিক প্রয়োজন পূৰণত ব্যর্থ হোৱাত সমাজৰ স্বাৰ্থত শ্রমশক্তিৰ বিভাজন প্ৰক্ৰিয়া আৰম্ভ হ’ল। এইদৰে ব্যক্তি আৰু প্ৰকৃতিৰ দ্বন্দ্বৰ পৰা জন্ম হয় শ্রম বিভাজনৰ ধাৰণা। এই শ্রম বিভাজনৰ পৰাই জন্ম হয় মালিক পক্ষ আৰু ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ। বানি নাম শক্তিৰ লগত প্ৰকৃতিৰ বিচ্ছিন্নতাকেই সমাদৃত শ্রম বিভাগ, ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ আবিৰ্ভাৰ আৰু সামাজিক অসামাৰ সৃষ্টিৰ মূল কাৰণ হিচাপে অভিহিত কৰিব পাৰি।
বিজ্ঞানৰ অগ্ৰগতিৰ লগে লগে প্ৰকৃতিৰ লগত মানুহৰ দ্বন্দ্বৰ এদিন অন্ত পৰিব আৰু ফলস্বৰূপে প্ৰকৃতিৰ লগত ব্যক্তিৰ বিচ্ছিন্নতাৰ অৱসান ঘটিব। শ্রম বিচ্ছিন্নতাৰ অৱসান হোৱাৰ বাবে উৎপাদনৰ অগ্ৰগতি সুনিশ্চিত হ’ব।
মার্ক্সে চতুর্বিধ বিচ্ছিন্নতাৰ কথা উল্লেখ কৰিছে– এই চতুর্বিধ বিচ্ছিন্নতা হ’ল–
(ক) ব্যক্তিৰ লগতে তেওঁৰ সৃষ্ট বস্তুৰ বিচ্ছিন্নতা।
(খ) ব্যক্তিৰ লগত তেওঁৰ শ্ৰম প্ৰক্ৰিয়াৰ বিচ্ছিন্নতা।
(গ) ব্যক্তিৰ লগত ব্যক্তিৰ নিজৰ বিচ্ছিন্নতা।
(ঘ) ব্যক্তিৰ লগত তেওঁৰ প্ৰজাতি সত্তাৰ বিচ্ছিন্নতা।
শ্ৰমিকৰ অক্লান্ত পৰিশ্ৰমৰ ফলত উৎপাদিত হয় দ্রব্য সামগ্রী। কিন্তু শ্ৰমিকৰ উৎপাদিত বস্তু বা সৃষ্ট বস্তুৰৰ ওপৰত শ্ৰমিকৰ কোনো অধিকাৰ নাথাকে। শ্রমিকে নিজৰ শ্ৰমৰ বিনিময়ত মজুৰি পায়। ইয়াৰ ফলত স্ৰষ্টাৰ লগত সৃষ্ট বস্তুৰ বিচ্ছিন্নতাৰ জন্ম হয়। ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল শ্রমিকে যিমান বেছি উৎপাদন কৰে সিমান পৰিমাণে তেওঁ নিজৰ সৃষ্ট বস্ত্ৰক হেৰুৱায়। শ্রমিকৰ সৃষ্ট বস্তুৱেই তেতিয়া শ্ৰমিকৰ ভাগ্য নিয়ন্ত্রকৰূপে কাম কৰে।
মার্ক্সৰ মতে পুঁজিপতিসকলৰ বাবে শ্ৰমিকৰ বাধ্যতামূলক শ্রমে বিচ্ছিন্নতাবোধৰ জন্ম দিয়ে। পুঁজিবাদী সমাজ ব্যৱস্থাৰ পুঁজিপতিয়েই শ্রমিক আৰু উৎপাদিত বস্তুর নিয়ন্ত্রক। জীয়াই থাকিবলৈ হ’লে শ্রমিকে নিজৰ শ্ৰম বিক্ৰী কৰিবই লাগিব। শ্রমিকৰ শ্ৰম প্ৰক্ৰিয়াৰ পৰা বিচ্ছিন্নতাৰ সৃষ্টি হয়।
সৃষ্ট বস্তুৰ আৰু শ্ৰম প্ৰক্ৰিয়াৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হৈ ব্যক্তিয়ে নিজৰ পৰাও বিচ্ছিন্ন হৈ পৰে। এনে অৱস্থাত ব্যক্তিয়ে নিজৰ ব্যক্তিত্বৰ সম্পূৰ্ণ বিকাশ সাধন কৰিব নোৱাৰে। আনৰ মুনাফাৰ বাবেহে শ্রমিকে উৎপাদন কৰে।
শ্ৰমিকসকলক সম্পূৰ্ণৰূপে নিয়ন্ত্ৰণ কৰে পুঁজিপতিসকলে আৰু শ্ৰমিকৰ উৎপাদিত সামগ্ৰী ভোগ কৰে পুঁজিপতিসকলে। মালিকানা আৰু শ্ৰমিকৰ শোষণৰ কাৰণে চতুৰ্থ ধৰণৰ বিচ্ছিন্নতাৰ সৃষ্টি হয়। মানুহ অন্যান্য ব্যক্তিৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হৈ মানৱ সমাজৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হৈ পৰে।
বিচ্ছিন্নতাবাদৰ ত্রুটিসমূহ তলত দিয়া ধৰণে উল্লেখ কৰিব পাৰি–
(ক) বিচ্ছিন্নতা তত্ত্বত শ্রমিক শ্ৰেণীৰ কৰণ পৰিস্থিতিৰ কথা বৰ্ণনা কৰা হৈছে। কিন্তু এনে ব্যাখ্যাই শ্ৰমিকৰ উপকাৰ কৰাতকৈ শ্ৰমিকৰ ক্ষতিহে কৰিব। মার্ক্সৰ বিচ্ছিন্নতা তত্ত্ব অনুসৰি শ্ৰমিকসকল নিজৰ সৃষ্ট বস্তু, শ্রম প্রক্রিয়া, অন্যান্য ব্যক্তি আনকি নিজৰ পৰাও বিচ্ছিন্ন।
(খ) মার্ক্সৰ বিচ্ছিন্নতা তত্ত্ব কেৱল শ্রমিক শ্ৰেণীৰ আদৰ্শতে ৰচিত হৈছে। কিন্তু প্ৰকৃততে বিচ্ছিন্নতাবোধ সর্বত্র বর্তমান। মেক্স ৱেবাৰৰ মতে বিচ্ছিন্নতাবোধ আমোলাসকলৰ মাজতেই অধিক পৰিমাণে দেখা যায়। মিটচেলৰ মতে বুদ্ধিজীৱীসকলৰ মাজতো বিচ্ছিন্নতাবোধ পৰিলক্ষিত হয়।
(গ) বিচ্ছিন্নতা তত্ত্ব অনুসৰি শ্ৰমিকে সৃষ্ট বস্তুৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হৈ শ্ৰন প্ৰক্ৰিয়াৰ পৰাও বিচ্ছিন্ন হৈ পৰে। শ্ৰম প্ৰক্ৰিয়াৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হৈ পৰিলে ব্যক্তিৰ শ্ৰমৰ ফলত উৎপাদিত সামগ্ৰীৰ মান নিম্নগামী হৈ পৰিব। কিন্তু পুঁজিবাদী সমাজ ব্যৱস্থাত উৎপাদিত সামগ্ৰীৰ মান দিনে দিনে উন্নত হৈ আছে।
(ঘ) আধুনিক সমাজ ব্যৱস্থাৰ লগত মার্ক্সৰ বিচ্ছিন্নতা তত্ত্বৰ কোনো মিল নাই। বর্তমান শ্রমিক শ্ৰেণী বহুত বেছি সংঘবদ্ধ। মালিক শ্ৰেণীৰ লগত পাৰস্পৰিক বুজাবুজিৰ ক্ষেত্ৰত এতিয়াৰ শ্ৰমিক শ্ৰেণী আৰু পিছপৰি থকা নাই। যাৰ ফলত শ্ৰমিকসকল এতিয়া অনুকূল অৱস্থাত অৱস্থিত। শ্রমিক বিচ্ছিন্নতাবোধ দিনক দিনে লোপ পাই আহিছে।
মার্ক্সৰ বিচ্ছিন্নতা তত্ত্ব বিভিন্ন ধৰণে সমালোচিত হ’লেও ই একেবাৰে মূল্যহীন নহয়। তত্ত্বটোৰ যোগেদি মার্ক্সৰ মানৱতাবাদী দৃষ্টিভংগীৰ পৰিচয় পোৱা যায়। মার্ক্সবাদৰ প্ৰকৃত অর্থ হৈছে মানৱতাবাদ। এনে তত্ত্বৰ মাজতেই আমি বিচ্ছিন্নতাবোধ, ব্যক্তিৰ যন্ত্রণাবোধ সম্পর্কে মার্ক্স গভীৰ মানবিক সচেতনতা প্রকাশ ঘটা কথাটো অনুভৱ কৰিব পাৰো। বিচ্ছিন্নতাৰ ধাৰণা পুৰণি সমাজ ব্যৱস্থাত সঁচা হ’লেও বৰ্তমান এই ধাৰণাৰ কোনো মূল্য নাই।
২৯। শ্রেণী সংগ্রাম তত্ত্বৰ মূল্যায়ন কৰা। (Evaluate the theory of class-struggle.)
উত্তৰঃ শ্ৰেণী সংগ্রাম তত্ত্ব মার্ক্সবাদৰ এটা অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ তত্ত্ব। মার্ক্স এংগেলাছৰ মতে শ্রেণী সংগ্রাম শোষিতসকলৰ সংগ্রাম শোষকসকলৰ বিৰুদ্ধে শাসিতসকলৰ সংগ্ৰাম শাসকসকলৰ বিৰুদ্ধে, শ্রমিক শ্ৰেণীৰ সংগ্ৰাম মালিক শ্ৰেণীৰ বিৰুদ্ধে। এই শ্রেণী সংগ্রামেই সামাজিক বিকাশৰ মূল চালিকাশক্তি।
পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাত মার্ক্সে মূলতঃ দুটা শ্ৰেণীৰ কথাই উল্লেখ কৰিছে– এটা বুৰ্জোৱা আৰু আনটো হ’ল সৰ্বহাৰা। বুৰ্জোৱা শ্ৰেণী হ’ল ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ অধিকাৰী, মানিক শ্রেণী পুঁজিপতি শ্রেণী। আনহাতে, সৰ্বহাৰা হ’ল খাটি খোৱা শ্ৰমিক শ্রেণী। বুৰ্জোৱা শ্ৰেণীৰ লোক শাৰীৰিক পৰিশ্ৰম নকৰে। আনহাতে শ্রমিক শ্ৰেণীৰ লোকে কঠোৰ পৰিশ্ৰম কৰে। শ্রেণী সংগ্ৰামৰ উৎপত্তিৰ কাৰণ বৈৰ উৎপাদন সম্পর্ক। শ্ৰেণী স্বাৰ্থৰ এনে বৈৰ প্ৰকৃতিৰ বাবেই বুৰ্জোৱাসকলে সংগ্রাম কৰে সিহঁতৰ আধিপত্য বজাই ৰাখিবলৈ। আনফালে শ্রমিক শ্রেণী সংগ্ৰাম কৰে শোষণৰ বিৰুদ্ধে।
মার্ক্সে শ্রেণী সংগ্রাম তত্ত্বটো দ্বান্দ্বিক পদ্ধতিৰ আলমত ব্যাখ্যা কৰিছে। দ্বান্দ্বিক পদ্ধতিৰ ধাৰণাটো মার্ক্সে গ্রহণ কৰিছে জার্মান ভাববাদী দার্শনিক হেগেলৰ পৰা। দ্বান্দ্বিক পদ্ধতি অনুসৰি বাদ, প্রতিবাদ আৰু সমন্বয় এই তিনিটা প্ৰক্ৰিয়াৰ মাধ্যমেদি সমগ্ৰ জগতক ব্যাখ্যা কৰিব পাৰি। বাদ-প্রতিবাদৰ সমন্বয়ৰ ফলত প্রকৃত সত্যত উপনীত হোৱা যায়। কিন্তু সমন্বয়ত উপনীত হোৱাৰ পিছতো ইয়াৰ মাজত দেখা দিয়ে বিৰোধীতাৰ। সমন্বয়ৰ ধাৰণা তেতিয়া বাদত পৰিণত হয় আৰু ইয়াৰ বিপৰীত ধাৰণা হয় প্রতিবাদ। প্রকৃত সত্য উদ্ঘাটন হোৱাৰ লগে লগে দ্বান্দ্বিক পদ্ধতিৰ অৱসান ঘটে।
মার্ক্সীয় দ্বান্দ্বিক পদ্ধতি হ’ল ‘দ্বান্দ্বিক বস্তুবাদ’। দ্বান্দ্বিক পদ্ধতিৰ সহায়ত সমাজবাদৰ আদৰ্শত সমাজ প্রতিষ্ঠা কৰা সম্ভৱ। মার্ক্সৰ দ্বান্দ্বিক পদ্ধতিত পুঁজিপতি হ’ল বাদ আৰু শ্ৰমিকসকল হ’ল প্ৰতিবাদ। পুঁজিপতি আৰু শ্ৰমিকসকলৰ মাজত হোৱা সংঘৰ্ষৰ ফলত পুঁজিবাদ ধ্বংস হৈ সমাজবাদ প্রতিষ্ঠা হ’ব বুলি মার্ক্সে বিশ্বাস কৰিছিল। মার্ক্সৰ মতে বাদ-প্রতিবাদৰ সমন্বয়ৰ অর্থনৈতিক ভিত্তিত প্রতিষ্ঠিত সমাজ বিভিন্ন শ্ৰেণীৰ সমাজ।
মার্ক্সৰ মতে শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ অনিবাৰ্য পৰিণতি হ’ল শ্রমিক শ্ৰেণীৰ জয়, বুৰ্জোৱা শ্ৰেণীৰ পৰাজয়। শ্রেণী সংগ্ৰামৰ ফলত সৃষ্টি হ’ব শ্রেণীহীন সমাজ।
শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ মূল প্রতিপাদ্য বিষয়সমূহ হ’ল–
(ক) যিকোনো সমাজ ব্যৱস্থাৰ ইতিহাসক জানিবলৈ হ’লে শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ আলোচনা কৰিব লাগিব। মার্ক্সৰ মতে সমগ্ৰ সমাজ ব্যৱস্থাৰ ইতিহাসেই শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ ইতিহাস।
(খ) শ্ৰেণী সংগ্রামেই সমাজ বিকাশৰ চালিকা শক্তি। সমাজ আৰু ৰাজনৈতিক বিকাশৰ মূলতে আছে শ্রেণী সংগ্ৰামৰ অৱদান।
(গ) শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ মূলতে আছে শ্ৰেণীচেতনা আৰু ভিন্ন ভিন্ন শ্রেণী স্বাৰ্থৰ ধাৰণা। পৰস্পৰ বিৰোধী শ্ৰেণী স্বাৰ্থৰ ফলস্বৰূপে শ্রেণী সংগ্ৰামৰ উৎপত্তি হয়।
(ঘ) শ্রেণী সংগ্রামে এই শিক্ষাই দিয়ে যে জয় আপোনা আপুনি নাহে, মানুহৰ স্বকীয় আৰু সংহত প্রচেষ্টাৰ মাধ্যমত তাক অৰ্জন কৰিব লগা হয়।
(ঙ) শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ অনিবাৰ্য পৰিণতি সৰ্বহাৰাৰ একনায়কত্ব। এই সংগ্রাম একনায়কত্ব প্ৰতিষ্ঠাৰ সংগ্ৰাম, সমাজতন্ত্ৰ অৰ্জনৰ সংগ্ৰাম আৰু সৰ্বোপৰি সাম্যবাদ প্ৰতিষ্ঠাৰ সংগ্ৰাম। মার্ক্সবাদ অনুযায়ী শ্রেণী সংগ্ৰামৰ তিনিটা ৰূপ আছে—
(ক) অর্থনৈতিক শ্রেণী সংগ্রাম।
(খ) ৰাজনৈতিক শ্ৰেণী সংগ্রাম।
(গ) মতাদর্শগত শ্রেণী সংগ্রাম।
(ক) অর্থনৈতিক শ্রেণী সংগ্রাম : শ্রমিকসকলে যেতিয়া তেওঁলোকৰ অৰ্থনৈতিক দাবী লৈ সংগ্ৰাম কৰে তেতিয়া সেই সংগ্রামক অর্থনৈতিক শ্রেণী সংগ্রাম বোলা হয়। অর্থনৈতিক শ্রেণী সংগ্ৰামৰ দাবীসমূহৰ ভিতৰত মজুৰি বৃদ্ধিৰ দাবী, শ্ৰমৰ সময় হ্ৰাসৰ দাবী, উপযুক্ত পৰিৱেশৰ দাবী, বিশ্ৰামৰ দাবী, অনিশ্চয়তা আৰু নিৰাপত্তাহীনতাৰ পৰা মুক্তিৰ দাবী ইত্যাদি উল্লেখযোগ্য। এই অর্থনৈতিক দাবীসমূহৰ মাধ্যমত শ্ৰমিকসকলৰ শ্ৰেণী চেতনা বৃদ্ধি পায়। আৰু তেওঁলোক ঐক্যবদ্ধ হৈ সংগ্ৰাম কৰে। অৰ্থনৈতিক সংগ্ৰামৰ গুৰুত্ব সর্বাধিক। অর্থনৈতিক সংগ্ৰামৰ মাজেদিয়েই শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ সূত্ৰপাত হয়। শ্ৰেণী চেতনা জাগ্ৰত হয় আৰু শ্ৰমিকসকলে শ্ৰেণী স্বার্থ সম্পর্কে সচেতন হয়। এই সংগ্ৰামৰ মাজেদি শ্ৰমিকৰ অৱস্থাৰ উন্নতি ঘটে।
(খ) ৰাজনৈতিক শ্ৰেণী সংগ্ৰাম : ৰাজনৈতিক সংগ্রামেই হ’ল সৰ্বহাৰাৰ প্ৰকৃত সংগ্ৰাম। অৰ্থনৈতিক সংগ্ৰামৰ মাজেদি শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ সূত্ৰপাত হ’লেও ৰাজনৈতিক সংগ্রামেই হৈছে শ্রমিক শ্ৰেণীৰ যথাৰ্থ সংগ্রাম। মার্ক্সৰ মতে অর্থনৈতিক আন্দোলন যেতিয়া পুঁজিপতিয়ে ৰাষ্ট্ৰৰ সহায়ত, পুলিচৰ সহায়ত দমন কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে, ৰাষ্ট্ৰৰ সহায়ত পুঁজিপতিয়ে যেতিয়া শ্ৰমিকক অত্যাচাৰ কৰিবলৈ ধৰে, তেতিয়া শ্ৰমিকসকলে বুজিব পাৰে যে সিহঁতৰ আন্দোলন কেৱলমাত্র পুঁজিপতিৰ বিৰুদ্ধে নহয় –এই আন্দোলন পৰিচালিত কৰিব লাগিব। ৰাষ্ট্ৰৰ বিৰুদ্ধে। ইয়াৰ পৰাই আৰম্ভ হয় ৰাজনৈতিক সংগ্রাম। লেনিনৰ মতে ৰাজনৈতিক সংগ্ৰামত শ্ৰমিকৰ চেতনা বৃদ্ধি পায়। পুঁজিপতিৰ শোষণৰ পৰা মুক্তি পাবলৈ হ’লে আন্দোলন কৰিব লাগিব ৰাষ্ট্ৰৰ বিৰুদ্ধে ৰাজনৈতিক সংগ্রাম সেই কাৰণে হৈ পৰে অধিকাৰ ৰক্ষাৰ সংগ্রাম গণতন্ত্ৰ প্ৰতিষ্ঠাৰ সংগ্ৰাম।
(গ) মতাদর্শগত শ্রেণী সংগ্রাম : মতাদর্শগত শ্ৰেণী সংগ্রাম শ্রেণী সংগ্ৰামৰ আন এটা ৰূপ। মতাদর্শগত সংগ্রাম হ’ল সৰ্বহাৰাৰ বিশ্ব দৃষ্টিভংগী জাগ্ৰত কৰাৰ সংগ্রাম। এই সংগ্রাম যি সমাজ ব্যৱস্থাই মানুহৰ মনুষ্যত্ব বিনাশ কৰে তেনে সমাজ ব্যৱস্থাক মূলগতভাৱে পৰিৱৰ্তিত কৰাৰ সংগ্ৰাম। কেৱল অৰ্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক ক্ষেত্রতেই সংগ্রাম নহয়, বিশ্ব সংস্কৃতিৰ শ্রেষ্ঠ যি অৱদান তাক অনুধাৱন কৰা আৰু শ্রমিক শ্ৰেণীৰ মাজত তাক সঞ্চাৰিত কৰাই মতাদৰ্শগত শ্রেণী সংগ্ৰামৰ মূল কথা। মার্ক্সবাদ অনুসৰি মতাদৰ্শগত শ্ৰেণী সংগ্রাম অতি গুৰুত্বপূর্ণ।
শ্রেণী সংগ্রাম তত্ত্বৰ বিৰুদ্ধে থকা অভিযোগসমূহ হ’ল–
(ক) ‘সকলো ইতিহাসেই শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ ইতিহাস’ – মার্ক্সৰ এই ব্যাখ্যা মানি ল’ব নোৱাৰি। শ্ৰেণী সংগ্রাম যিদৰে সম্ভৱ, শ্রেণী সহযোগিতাও সেইদৰে বাস্তৱ।
(খ) মার্ক্স এংগেলছৰ শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ বিৰুদ্ধে আন এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ অভিযোগ হ’ল এই তত্ত্বৰ দ্বাৰা মার্ক্স –এংগেলছে পাৰস্পৰিক ঘৃণা আৰু হিংসাৰ বাণী প্ৰচাৰ কৰিছে। শ্ৰেণী সংগ্ৰাম তত্ত্বৰ মূল উদ্দেশ্য হ’ল যিকোনো উপায়েৰে পুঁজিপতি শ্ৰেণীৰ অৱসান ঘটোৱা আৰু শ্রমিক শ্ৰেণীৰ মুক্তিৰ পথ প্ৰশস্ত কৰা।
(গ) শ্ৰেণী সংগ্ৰাম তত্ত্ব অনুসৰি শ্ৰমিক শ্ৰেণীৰ ঐক্যবদ্ধ সংগ্ৰামৰ ফলত এদিন শ্রমিক শ্ৰেণীৰ জয় হ’ব আৰু পুঁজিপতি শ্ৰেণীৰ পৰাজয় হ’ব। কিন্তু মার্ক্সৰ এই ধাৰণা সত্য নহয়।
(ঘ) মার্ক্সৰ মতে শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ ফলত এদিন শ্ৰমিক শ্রেণীয়ে জয়লাভ কৰিব আৰু তেতিয়া সমাজত কোনো শ্রেণীভেদ নাথাকিব। ফলস্বৰূপে এখন শ্রেণীহীন সমাজ গঢ়ি উঠিব। কিন্তু মানৱ সমাজৰ ইতিহাস পর্যালোচনা কৰিলে দেখা যায় যে সমাজৰ কোনো কালতেই শ্রেণীহীন সমাজৰ অস্তিত্ব নাছিল।
(ঙ) শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ আৱশ্যম্ভাৱী পৰিণতি সৰ্বহাৰৰ একনায়কত্ব– মার্ক্সৰ এই ধাৰণাও সত্য বুলিব নোৱাৰি। সৰ্বহাৰাৰ একনায়কত্বই আন এক শ্ৰেণীৰ শোষণ, দমন, লুণ্ঠন আদিক সূচায়।
(চ) শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ ধাৰণাটো সৰ্বহাৰা শ্ৰেণীৰ আদৰ্শতেই বিচাৰ কৰা হৈছে– এই শ্ৰেণীৰ মতাদৰ্শ সত্য, অন্যান্য শ্ৰেণীৰ মতাদৰ্শ মিথ্যা– এই কথা বহুতে মানি ল’ব নোখোজে।
(ছ) মার্ক্সৰ শ্ৰেণী সংগ্রাম ধাৰণাৰ প্ৰাসংগিকতা বর্তমান নাই। শ্রমিক শ্ৰেণীৰ আৰ্থিক অৱস্থা আগৰ তুলনাত অনেক ভাল। বর্তমান শ্রমিক শ্ৰেণী বহুত বেছি সংঘবদ্ধ। ফলস্বৰূপে শ্ৰমিকৰ মজুৰি বাঢ়িছে, শ্ৰমৰ সময় হ্ৰাস পাইছে, অথচ পুঁজিপতিসকলৰ মুনাফাও কিন্তু হ্রাস হোৱা নাই।
৩০। এন্টোনিঅ গ্রামচিৰ ওপৰত এটা চমু টোকা লিখা। (Write a short note on Antonio Gramsci.)
উত্তৰঃ এন্টোনিঅ গ্ৰামচিৰ (১৮৮৭-১৯৩৭) ৰাজনৈতিক চিন্তাধাৰাৰ মূল ধাৰণা হৈছে ”নাগৰিক সমাজ’। বিংশ শতিকাৰ আন কোনো মার্ক্সবাদীয়ে মার্ক্সবাদী দৃষ্টিকোণৰ পৰা নাগৰিক সমাজৰ প্ৰতি সিমান মনোযোগ দিয়া নাছিল যিমান গ্ৰামচিয়ে দিছিল। ইটালীৰ প্ৰেক্ষাপটত ফেচিবাদৰ বিৰুদ্ধে যুঁজিবলৈ এক বৈপ্লৱিক ৰণনীতিৰ ধাৰণা কৰি তেওঁ বুজি পাইছিল যে মার্ক্সবাদী বিপ্লৱী ৰণনীতিক একক ভাৱে নহয়, কিন্তু অর্থনৈতিক বিকাশ, ৰাজনৈতিক সংস্কৃতি, বাহ্যিক প্ৰভাৱ আৰু আপেক্ষিক অর্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক স্বাধীনতা আৰু পৰিচয়ৰ প্ৰশ্নৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি এক পৃথক ভিত্তিত বিশ্লেষণ কৰিব লাগিব। তদুপৰি, গ্ৰামচিয়ে পশ্চিমত আধিপত্য লাভ কৰিব পৰা প্ৰক্ৰিয়াটোৰ বিশ্লেষণৰ ফলত তেওঁ নাগৰিক সমাজ আৰু ৰাজ্যৰ মাজৰ সম্পৰ্ক পৰীক্ষা কৰে আৰু পূৰ্বৰ ইউ.এছ. এছ আৰৰ পৰিস্থিতিক পশ্চিমৰ সৈতে তুলনা কৰে। ইয়াৰ ফলত গ্রামচিয়ে তেওঁৰ বিখ্যাত বাক্যটো ৰাছিয়াৰ দৰে লেনিনবাদী ৰণনীতিক অনুপযুক্ত বুলি প্ৰত্যাখ্যান কৰি পশ্চিম ইউৰোপক ৰাছিয়াৰ পৰিস্থিতিৰ পৰা পৃথক কৰি ব্যবহাৰ কৰিছিল। পশ্চিম ইউৰোপৰ অধিক বিকশিত এলেকাবোৰত, এক শক্তিশালী আৰু জীৱন্ত নাগৰিক সমাজ আৰু যিকোনো গুৰুতৰ মাৰ্ক্সবাদী বিশ্লেষণে ইয়াক ইয়াৰ বৈপ্লবিক ৰণনীতিৰ অংশ হিচাপে বুজিব লাগিব।
৩১। এন্টোনিঅ গ্রামচিয়ে পুঁজিবাদী সমাজৰ বিশ্লেষণৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত নাগৰিক সমাজক ৰাজনৈতিক সমাজৰ পৰা পৃথক কৰিব বিচাৰিছিল। আলোচনা কৰা। (‘Antonio Gramsci sought to distinguish civil society from political society in the context of his analysis of capitalist society.” Discuss.)
উত্তৰঃ এন্টোনিঅ গ্রামচিয়ে পুঁজিবাদী সমাজৰ বিশ্লেষণৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত নাগৰিক সমাজক ৰাজনৈতিক সমাজৰ পৰা পৃথক কৰিব বিচাৰিছিল। পৰম্পৰাগত মার্ক্সবাদী তত্ত্বই ধৰি ৰাখিছিল যে যিকোনো সমাজৰ উৎপাদনৰ অৰ্থনৈতিক পদ্ধতি ইয়াৰ আধাৰত গঠিত হৈছিল আনহাতে আইনী আৰু ৰাজনৈতিক গাঁথনি আৰু ধৰ্ম, নৈতিকতা, সামাজিক ৰীতি-নীতি আৰু আচৰণকে ধৰি ইয়াৰ সামাজিক চেতনাৰ বিভিন্ন অভিব্যক্তিয়ে ইয়াৰ আন্তঃগাঁথনি গঠন কৰিছিল। তেওঁ ‘বিশ্বাস কৰিছিল যে অধিৰচনাৰ চৰিত্ৰ ইয়াৰ আধাৰৰ প্ৰচলিত চৰিত্ৰৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰণ কৰা হৈছিল। সামাজিক বিকাশৰ সময়ত আধাৰৰ পৰিৱৰ্তনৰ ফলত অধিৰচনাৰ সংশ্লিষ্ট পৰিৱৰ্তন হয়। গতিকে তেওঁ আধাৰৰ পৰিৱৰ্তনৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছিল; অধিৰচনাৰ প্ৰাপ্য আৰু স্বতন্ত্র বিশ্লেষণ বুলি গণ্য কৰা হোৱা নাছিল।
গ্রামচিয়ে এই স্থিতি গ্রহণ কৰা নাছিল। তেওঁ পৰামৰ্শ দিছিল যে সমসাময়িক পশ্চিমীয়া সমাজৰ অতি গাঁথনি কিছু পৰিমাণৰ স্বায়ত্তশাসনত উপস্থিত আছিল সেয়েহে ইয়াৰ বিশ্লেষণো প্রয়োজনীয় আছিল।
গ্রামচিয়ে বিশেষকৈ পুঁজিবাদী সমাজৰ সংস্কৃতিত আধিপত্যৰ গাঁথনিৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছিল। তেওঁ এই অধিৰচনাৰ স্তৰবোৰ চিনাক্ত কৰে—
(ক) ৰাজ্যৰ ৰাজনৈতিক সমাজ যিয়ে নিজৰ আধিপত্য বজাই ৰাখিবলৈ বলপূর্বক আশ্রয় দিয়ে। আৰক্ষীৰ ন্যায়পালিকাৰ কাৰণ আদিকে ধৰি চৰকাৰৰ গোটেই সংগঠনটো ইয়াৰ আওতাৰ ভিতৰত আহে। অধিৰচনাৰ এই অংশটোৰ সৈতে সম্পর্কিত গাঁথনিবোৰক বলপূর্বক গাঁথনি বুলি কোৱা হয়।
(খ) নাগৰিক সমাজ যিয়ে ইয়াৰ আধিপত্য বজাই ৰাখিবলৈ নাগৰিকসকলৰ সন্মতি প্রাপ্ত কৰাৰ আশ্ৰয় লয়। অধিৰচনাৰ এই অংশটো আধাৰৰ ওচৰত আৰু তুলনামূলকভাৱে স্বায়ত্তশাসিত। এই অংশটোৰ সৈতে সম্পর্কিত গাঁথনিবোৰক বৈধতাৰ গাঁথনি বুলি কোৱা হয়।
গ্রামচিয়ে অধিৰচনাৰ এই অংশটোক বিশেষ গুৰুত্ব দিয়ে। গ্রামচিৰ মতে, পৰিয়াল, বিদ্যালয় আৰু গীৰ্জাৰ দৰে নাগৰিক সমাজৰ প্ৰতিষ্ঠানবোৰে নাগৰিকসকলক আচৰণৰ নিয়মৰ সৈতে পৰিচিত কৰে আৰু তেওঁলোকক শাসক শ্ৰেণীৰ কৰ্তৃত্বৰ প্ৰতি স্বাভাৱিক সম্মান দেখুৱাবলৈ শিকায়। মূলধনৰ শাসনৰ বৈধতা প্ৰদান কৰা গাঁথনিবোৰ শ্রেণীবদ্ধ যাতে এই কোঠাটোত জড়িত অন্যায়েও ন্যায়ৰ ধাৰণা বহন কৰিব। সেইকাৰণে ইয়াক বৈধতাৰ গাঁথনি বুলি কোৱা হয়। তেওঁলোকে ৰাজধানীক এনে এজন মানুহ কাম কৰিবলৈ সমাজ আৰু শাসক শ্ৰেণীসমূহক জনসাধাৰণৰ সন্মতিত শাসন কৰিবলৈ সক্ষম কৰে। যেতিয়া ইয়াৰ বিষয়ৰ ধাৰণাটোৰ সৈতে ক্ষমতা প্রয়োগ কৰা হয়, ইয়াক আধিপত্যবাদ বুলি কোৱা হয়।
গ্রামচিয়ে দেখুৱাইছে যে ৰাজধানীৰ ভিতৰত বৈধতাৰ গাঁথনি হৈছে সমাজে ইয়াৰ কৰ্তৃত্বৰ প্ৰতি যিকোনো প্ৰত্যাহ্বান প্ৰতিৰোধ কৰাৰ প্ৰৱণতা আছে। মূলধন হৈছে সমাজ ইয়াৰ স্থিৰতাৰ বাবে গাঁথনিবোৰৰ দক্ষতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। যেতিয়া নাগৰিক সমাজে ইয়াক প্ৰেৰণ কৰাত ব্যৰ্থ হয় তেতিয়াহে ৰাজনৈতিক সমাজে আৰক্ষী, আদালত আৰু কাৰাগাৰকে ধৰি ইয়াৰ বলপূর্বক গাঁথনি ব্যৱহাৰ কৰিব লাগিব।
এই বিশ্লেষণে আমাক এই সিদ্ধান্তলৈ লৈ যায় যে সাম্যবাদী আন্দোলনৰ ৰণনীতি পুঁজিবাদী শ্ৰেণীৰ উৎখাতত সীমাবদ্ধ থাকিব নালাগে কিন্তু ই মূলধনৰ শাসন বজাই ৰখা মূল্য ব্যৱস্থাত দাগ পেলাব লাগে। এই মূল্য প্ৰণালীটো সমাজতান্ত্রিক উৎপাদন পদ্ধতিৰ অধীনতো নাগৰিক সমাজৰ প্ৰতিষ্ঠানসমূহৰ জৰিয়তে অব্যাহত থকাৰ সম্ভাৱনা আছে। জনসাধাৰণৰ মনত সমাজতান্ত্রিক মূল্যবোধ গঢ়ি তুলি সেই সমাজৰ সংস্কৃতিক পৰিৱৰ্তন কৰিবলৈ নতুন প্রচেষ্টা কৰিব লাগিব। প্ৰাচিৰ মতে, পুঁজিবাদৰ ছাইৰ পৰা প্ৰকৃত সমাজবাদ স্বয়ংক্রিয়ভাৱে বৃদ্ধি পাব বুলি আশা কৰাটো বৃথা হ’ব।
৩২। গ্রামচিৰ আধিপত্যবাদৰ তত্ত্ব পুঁজিবাদী ৰাজ্যৰ প্ৰতি তেওঁৰ দৃষ্টিভংগীৰ সৈতে কেনেকৈ বান্ধ খাই আছে? (How is Gramsci’s theory of hegemony tied to his view of the capitalist state?)
উত্তৰঃ গ্রামচিৰ আধিপত্যবাদৰ তত্ত্ব পুঁজিবাদী ৰাজ্যৰ বিষয়ে তেওঁৰ ধাৰণাৰ সৈতে জড়িত। গ্রামচিয়ে সংকীর্ণ অর্থত চৰকাৰৰ ৰাজ্যখন বুজি নাপায়। ইয়াৰ পৰিৱর্তে, তেওঁ ইয়াক ৰাজনৈতিক সমাজ (আৰক্ষী, সেনা, আইনব্যৱস্থা আদি )ৰ মাজত বিভক্ত কৰে– ৰাজনৈতিক প্রতিষ্ঠান আৰু আইনী সাংবিধানিক নিয়ন্ত্ৰণৰ ক্ষেত্ৰ– আৰু নাগৰিক সমাজ (পৰিয়াল, শিক্ষা ব্যবস্থা, ট্রেড ইউনিয়ন ইত্যাদি)– সাধাৰণতে ব্যক্তিগত বা অ-ৰাজ্যিক ক্ষেত্ৰ হিচাপে দেখা যায়, যি ৰাজ্য আৰু অৰ্থনীতিৰ মাজত মধ্যস্থতা কৰে। অৱশ্যে, তেওঁ জোৰ দিয়ে যে বিভাজনটো সম্পূৰ্ণৰূপে ধাৰণামূলক আৰু দুয়োটা প্ৰায়ে বাস্তৱত অতিক্ৰম কৰে। গ্ৰামচিয়ে দাবী কৰে যে পুঁজিবাদী ৰাজ্যৰ নিয়মসমূহ বল আৰু সম্মতিৰ জৰিয়তে: ৰাজনৈতিক সমাজ হৈছে বলৰ ক্ষেত্ৰ আৰু নাগৰিক সমাজ হৈছে সম্মতিৰ ক্ষেত্ৰ।
গ্রামচিয়ে প্রস্তাৱ দিয়ে যে আধুনিক পুঁজিবাদৰ অধীনত বুর্জোয়াসকলে ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰৰ দ্বাৰা বাণিজ্য গোট আৰু গণ ৰাজনৈতিক দলসমূহৰ দ্বাৰা কৰা কিছুমান দাবী পূৰণ কৰিবলৈ অনুমতি দি ইয়াৰ অৰ্থনৈতিক নিয়ন্ত্রণ বজাই ৰাখিব পাৰে। সেয়েহে, বুর্জোয়াসকলে ইয়াৰ তাৎক্ষণিক অর্থনৈতিক স্বাৰ্থৰ না বাহিৰলৈ গৈ আৰু ইয়াৰ আধিপত্যৰ প্ৰকাৰ সলনি হ’বলৈ দি নিষ্ক্রিয় বিপ্লৱত লিপ্ত হয়। গ্রামচিয়ে কয় যে সংস্কাৰবাদ আৰু ফেচিবাদৰ দৰে আন্দোলন, লগতে ক্রমান্বয়ে ফ্ৰেডৰিক টেইলৰ আৰু হেনৰী ফৰ্ডৰ বৈজ্ঞানিক ব্যৱস্থাপনা আৰু সমাবেশ লাইন পদ্ধতি, ইয়াৰ উদাহৰণ। মেকিয়াভেলীৰ পৰা তেওঁ যুক্তি দিয়ে যে আধুনিক বিপ্লবী দল হৈছে এনে এক শক্তি যি শ্রমিক শ্ৰেণীক জৈৱিক বুদ্ধিজীৱী আৰু নাগৰিক সমাজৰ ভিতৰত এক বৈকল্পিক আধিপত বিকশিত কৰিবলৈ অনুমতি দিব। গ্রামচিৰ বাবে, আধুনিক নাগৰিক সমাজৰ জটিল প্ৰকৃতিৰ অর্থ হৈছে যে ৰাজনৈতিক আন্দোলন, বাণিজ্য গোট, সৰ্বহাৰা সংস্কৃতিৰ উন্নতি, আৰু বিৰোধী নাগৰিক সমাজ গঢ়ি তোলাৰ অন্যান্য উপায়ৰ জৰিয়তে বিপ্লৱীসকলে চলোৱা স্থিতি যুদ্ধৰ লগতে এক কৌশল যুদ্ধৰ লগতে প্রয়োজনীয় আছিল– এক প্রত্যক্ষ বিপ্লৱ– যাতে বিপ্লৱ-বিৰোধী বা অৱনতিৰ আশংকা নোহোৱাকৈ এক সফল বিপ্লৱ হয়।
দুয়োজনৰ মাজৰ ৰেখাবোৰ অস্পষ্ট হ’ব পাৰে বুলি দাবী কৰা স্বত্বেও, গ্রামচিয়ে ৰাজনৈতিক সমাজক নাগৰিক সমাজৰ সৈতে একত্ৰিত কৰাৰ ফলত হোৱা ৰাজ্যিক উপাসনাক প্রত্যাখ্যান কৰে, যিদৰে জেকবিন আৰু ফেচিষ্টসকলে কৰিছিল। তেওঁ বিশ্বাস কৰে যে কৰ্মকৰ্তাৰ ঐতিহাসিক কাম হৈছে এক নিয়ন্ত্রিত সমাজ সৃষ্টি কৰা, য’ত ৰাজনৈতিক সমাজ হ্রাস হয় আৰু নাগৰিক সমাজ সম্প্ৰসাৰিত হয়। তেওঁ “ৰাজ্যৰ পৰা আঁতৰি যোৱা” নাগৰিক সমাজৰ নিজকে নিয়ন্ত্ৰণ কৰাৰ সামঞ্জস্যৰ সম্পূৰ্ণ বিকাশ হিচাপে সংজ্ঞায়িত কৰে।
৩৩। গ্ৰামচিৰ নাগৰিক সমাজৰ ধাৰণাটো সমালোচনামূলকভাৱে বিশ্লেষণ কৰা। (Critically analyse Gramsci’s concept of civil society.)
উত্তৰঃ গ্ৰামচিৰ বাবে নাগৰিক সমাজ গাথঁনিগত ক্ষেত্ৰৰ নহয় কিন্তু অতিগাঁথনিমুলক ক্ষেত্ৰৰ অন্তৰ্ভুক্ত আৰু সেয়া হৈছে ইয়াৰ স্বকীয়তা। “আমি এই মুহূৰ্তৰ বাবে যি কৰিব পাৰোঁ, সেয়া হ’ল দুটা মুখ্য অতিগাঁথনিমূলক ‘স্তৰ নিৰ্ধাৰণ কৰা যাক ‘নাগৰিক সমাজ’ বুলি ক’ব পাৰি, সেয়া হৈছে সাধাৰণতে ‘ব্যক্তিগত’ বুলি কোৱা জীৱৰ দল আৰু ‘ৰাজনৈতিক সমাজ’ বা ‘ৰাজ্য’। এই দুটা স্তৰ এফালে আধিপত্যবাদ, যিটো প্রভাৱশালী গোটে সমগ্ৰ সমাজত ব্যৱহাৰ কৰে, আৰু আনহাতে, ৰাজ্য আৰু ন্যায়িক চৰকাৰৰ জৰিয়তে প্ৰয়োগ কৰা ‘প্রত্যক্ষ আধিপত্য’ বা শাসনৰ সৈতে খাপ খায়। ‘মুখ্য ঐতিহাসিক উদাহৰণৰ উদ্ধৃতি দি গ্ৰামচিয়ে উল্লেখ কৰিছে যে মধ্যযুগত নাগৰিক সমাজক গীৰ্জাই শাসক গোটৰ আধিপত্যবাদী সঁজুলি বুলি বুজি পাইছিল, যাৰ নিজা সঁজুলি নাছিল, অৰ্থাৎ ইয়াৰ নিজা সাংস্কৃতিক আৰু বৌদ্ধিক সংগঠন নাছিল, কিন্তু সর্বজনীন, উপদেশক সংগঠনটোক তেনে বুলি গণ্য কৰিছিল’।
গ্ৰামচিৰ বাবে, নাগৰিক সমাজত কেৱল ‘সকলো ভৌতিক সম্পর্ক’ নহয়, সকলো আদর্শগত-সাংস্কৃতিক সম্পর্ক আছে, সমগ্র বাণিজ্যিক আৰু ঔদ্যোগিক’ নহয় কিন্তু সমগ্ৰ আধ্যাত্মিক আৰু বৌদ্ধিক জীৱন’। তেওঁ তেওঁৰ নাগৰিক সমাজৰ ধাৰণা মার্ক্সৰ পৰা নহয় কিন্তু হেগেলৰ ওচৰত মুকলিকৈ ঋণী’ বুলি আহৰণ কৰিছে। এইটো গ্ৰামচিৰ অতীত আৰু বৰ্মান ৰচনাৰ পৰা স্পষ্ট, য’ত তেওঁ নাগৰিক সমাজৰ অৰ্থ দেখুৱাইছে ‘ৰাজনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক আধিপত্য যিটো এটা সামাজিক গোটে সমগ্ৰ সমাজৰ ওপৰত ব্যৱহাৰ কৰে, ৰাজ্যৰ নৈতিক বিষয়বস্তু হিচাপে। প্ৰক্ৰিয়াটোত দুটা দিশ আলোকপাত কৰা হয়।
(ক) যে গ্ৰামচিৰ ধাৰণা হেগেলৰ পৰা আহৰণ কৰা হৈছে। আৰু
(খ) যে গ্রামচিয়ে বুজি পোৱা অনুসৰি হেগেলৰ নাগৰিক সমাজৰ ধাৰণাটো অতিগাঁথনিমূলক।
নাগৰিক সমাজৰ বিষয়ে গ্ৰামচিৰ ধাৰণাত অন্তৰ্ভুক্ত থাকে ব্যক্তিগত আৰু অৰাজ্যিক ক্ষেত্ৰ, অর্থনীতিসহ; তেওঁৰ নাগৰিক সমাজৰ চিত্ৰায়ন মাৰ্ক্সতকৈ পৃথক। এয়া কেৱল ব্যক্তিগত প্রয়োজনীয়তাৰ ক্ষেত্ৰ নহয় কিন্তু আত্ম-নিয়ন্ত্ৰণ আৰু স্বাধীনতাৰ সম্ভাৱনা থকা সংগঠনবোৰৰ। গ্রামচিয়ে ৰাজ্য শব্দটো বিভিন্ন ধৰণে ব্যৱহাৰ কৰে। এক সংকীৰ্ণ আইনী সাংবিধানিক অর্থত, ৰাজনৈতিক আৰু নাগৰিক সমাজৰ মাজত ভাৰসাম্য হিচাপে বা দুয়োটা সামৰি লোৱাৰ দৰে। তেওঁ যুক্তি দিয়ে যে উন্নত পুঁজিবাদী দেশসমূহত ৰাজনৈতিক শক্তিৰ প্ৰকৃতি, য’ত নাগৰিক সমাজত জটিল প্রতিষ্ঠান আৰু গণ সংগঠন অন্তর্ভুক্ত থাকে, বৰ্তমানৰ শৃংখলা নিৰ্ধাৰণ কৰে। তেওঁ ৰাজ্যখনক বল আৰু সন্মতি, বা বলপূর্বক ভাৱে সজ্জিত আধিপত্যবাদ হিচাপে সংজ্ঞায়িত কৰে, য’ত ৰাজনৈতিক সমাজে বল সংগঠিত কৰে আৰু নাগৰিক সমাজে সম্মতি প্ৰদান কৰে।
যদিও মার্ক্সে নাগৰিক সমাজ আৰু ৰাজ্যৰ পৃথকীকৰণৰ ওপৰত জোৰ দিয়ে, গ্রামচিয়ে দুয়োৰে মাজৰ আন্তঃসম্পৰ্কৰ ওপৰত জোৰ দিয়ে, ব্যক্তি দিয়ে যে আনহাতে, দৈনন্দিন অৰ্থত, ৰাজ্য শব্দটোৱে চৰকাৰক বুজায় যে ৰাজ্যৰ ধাৰণাটোত নাগৰিক সমাজৰ উপাদানসমূহ অন্তৰ্ভুক্ত থাকে। চৰকাৰ হিচাপে সংকীর্ণভাৱে ধাৰণা কৰা ৰাজ্যখন নাগৰিক সমাজত সংগঠিত আধিপত্যৰ দ্বাৰা সুৰক্ষিত আনহাতে প্ৰভাৱশালী শ্ৰেণীৰ আধিপত্য বলপূর্বক ৰাজ্যিক সঁজুলিৰ দ্বাৰা সুৰক্ষিত। ৰাজ্যখনৰ নৈতিক কার্যও আছে কিয়নো ই জনমতক শিক্ষিত কৰিবলৈ আৰু অর্থনৈতিক ক্ষেত্ৰক প্ৰভাৱিত কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে। ইয়াৰ ফলস্বৰূপে আইনৰ ধাৰণাটো সম্প্ৰসাৰিত কৰিব লাগিব, গ্রামচিয়ে পৰামৰ্শ দিয়ে, কিয়নো অভ্যাস আৰু ৰীতি-নীতিৰ উপাদানবোৰে বলপূৰ্বক আৰু অনুমোদন অবিহনে নাগৰিক সমাজত অনুসৰণ কৰিবলৈ এক সামুহিক চাপ প্রয়োগ কৰে। গ্ৰামচিয়ে আঙুলিয়াই দিছে যে প্রকৃত সমাজত নাগৰিক সমাজ আৰু ৰাজ্যৰ মাজৰ পাৰ্থক্য অস্পষ্ট হৈ পৰিছে। তেওঁ দুয়োকে সমান বা চিনাক্ত কৰাৰ যিকোনো প্রচেষ্টাক সতৰ্ক কৰি দিয়ে। তেওঁ নাগৰিক সমাজৰ বিকাশত ৰাজ্যৰ বাবে এটা ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে আৰু ৰাজ্যৰ উপাসনা স্থায়ী নকৰিবলৈ সতর্ক কৰে। তেওঁৰ বাবে, প্রকৃততে ৰাজ্যখন শুকাই যোৱাৰ অৰ্থ হৈছে নাগৰিক সমাজৰ স্ব-নিয়ন্ত্ৰণকাৰী গুণাগুণৰ সম্পূৰ্ণ বিকাশ। ৰাজ্যখনৰ সমাপ্তি হৈছে ‘নাগৰিক সমাজত ৰাজনৈতিক সমাজৰ পুনৰ অৱশোষণ’। তেওঁ এখন ৰাজ্য বিহীন সমাজক’ নিয়ন্ত্রিত সমাজ’ বুলি উল্লেখ কৰে কিয়নো নাগৰিক সমাজে ডাঙৰ কৰে, আধিপত্যবাদী শক্তিবোৰ শোষণ কৰে আৰু ৰাজনৈতিক সমাজৰ দ্বাৰা দখল কৰা সকলো স্থান আঁতৰ কৰে।
যদিও মার্ক্সৰ বাবে, নাগৰিক সমাজ হৈছে ব্যক্তিগত অহংকাৰৰ ক্ষেত্ৰ, গ্ৰামচিয়ে নাগৰিক সমাজক সামুহিক ইচ্ছাক প্ৰতিনিধিত্ব কৰা হিচাপে চায় কিয়নো ইয়াত সম্পত্তি আৰু নিগম আছে। আমোলাতন্ত্ৰ আৰু আইনী ব্যৱস্থাই নাগৰিক সমাজক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে আৰু ইয়াক ৰাজ্যৰ সৈতে সংযোগ কৰে। তেওঁ অনুমান কৰিব পাৰে যে সৰলতাবাদীসকলৰ আধিপত্যই নাগৰিক সমাজ আৰু ৰাজ্যৰ মাজৰ পাৰ্থক্য বিলুপ্ত কৰিব। তেওঁ উপলব্ধি কৰিছিল যে পৰিৱৰ্তনৰ সময়ছোৱাত নাগৰিক সমাজক পৰিৱৰ্তন কৰিবলৈ সৰ্বহাৰা ৰাজ্যিক শক্তিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ। কৰিব লাগিব পাৰে আৰু এনেদৰে তেওঁ সংবিধিবদ্ধ শীর্ষক ঘটনাটো প্ৰস্তুত কৰিব পাৰে। মার্ক্সৰ দৰে গ্ৰামচিৰ অন্তিম লক্ষ্য আছিল এক শ্রেণীহীন সমাজত নাগৰিক সমাজৰ দ্বাৰা ৰাজনৈতিক সমাজক পুনৰ অৱশোষণ কৰা।
কেতিয়াবা গ্রামচিয়ে নাগৰিক সমাজ আৰু ৰাজনৈতিক সমাজ দুয়োকে অন্তর্ভুক্ত কৰিবলৈ ৰাজ্য শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰে। ৰাজ্যৰ সাধাৰণ ধাৰণাত এনে উপাদান অন্তৰ্ভুক্ত আছে যাক নাগৰিক সমাজৰ ধাৰণালৈ ঘূৰাই পঠিয়াব লাগিব। এই অৰ্থত যে এজনে ক’ব পাৰে যে ৰাজ্য ৰাজনৈতিক সমাজ নাগৰিক সমাজ, আন কথাত বলপূর্বক আৱৰণৰ দ্বাৰা সুৰক্ষিত আধিপত্য। আন ঠাইত, গ্ৰামচিয়ে লক্ষ্য কৰে যে ৰাজ্যখনে একনায়কত্ব আৰু আধিপত্যবাদৰ সমান আৰু ‘নাগৰিক সমাজ আৰু ৰাজ্য একে। ১৯৩১ চনত, বুদ্ধিজীৱীসকলৰ বিষয়ে লিখি তেওঁ আঙুলিয়াই দিছিল “এই অধ্যয়নটোৱে ৰাজ্যৰ ধাৰণা এটাৰ কিছুমান সংকল্পলৈও লৈ যায়, যাক সাধাৰণতে ৰাজনৈতিক সমাজ বা একনায়কত্ববাদ বুলি বুজা হয়; তথাকথিত ব্যক্তিগত সংগঠনৰ জৰিয়তে ব্যৱহাৰ কৰা সমগ্ৰ ৰাষ্ট্ৰীয় সমাজৰ ওপৰত এটা সামাজিক গোটৰ আধিপত্য হিচাপে নহয়।
৩৪। গ্রামচিয়ে দিয়া ৰাজ্যৰ তত্ত্ব সম্পর্কে আলোচনা কৰা। (Discuss about the theory of the state given by Gramsci.)
উত্তৰঃ ৰাজ্য আৰু নাগৰিক সমাজৰ মাজত সঠিক সম্পৰ্কৰ বিষয়ে তেওঁৰ ধাৰণাৰ পৰা গ্রামচিৰ ৰাজ্যৰ তত্ত্ব বিকশিত হয়। আনহাতে মার্ক্সৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ গুৰুত্ব হৈছে সকলো অর্থনৈতিক সম্পৰ্কৰ সামগ্রিকতাৰ ওপৰত, গ্রামচিত অতিগাঁথনিৰ ওপৰত যথেষ্ট গুৰুত্ব দিয়া হৈছে। প্ৰভাৱশালী শ্ৰেণীৰ আধিপত্য নাগৰিক সমাজৰ জৰিয়তে প্ৰয়োগ কৰা হয়, সাংস্কৃতিকভাৱে আৰু বলপূর্বক প্ৰয়োগৰ দ্বাৰা নহয়। কিন্তু নাগৰিক সমাজৰ এই আধিপত্য সকলো সমাজতে সমানে নাই। উদাহৰণ স্বৰূপে, ৰাছিয়া আৰু পশ্চিম ইউৰোপীয় দেশসমূহৰ মাজত স্পষ্ট পার্থক্য ৰাখি তেওঁ দাবী কৰে যে “ৰাছিয়াত ৰাজ্যখন সকলো আছিল, নাগৰিক সমাজ প্ৰাথমিক আৰু আধাযুক্ত আছিল: পশ্চিমত, ৰাজ্য আৰু নাগৰিক সমাজৰ মাজত এক সঠিক ভাৰসাম্যৰ সম্পৰ্ক আছিল, আৰু যেতিয়া ৰাজ্যখনে কঁপিছিল নাগৰিক সমাজৰ এক শক্তিশালী গাঁথনি একেবাৰতে প্ৰকাশ পাইছিল। ৰাজ্যখন কেৱল এটা বাহিৰৰ খাদ আছিল, যাৰ আঁৰত দুৰ্গ আৰু পৃথিৱীৰ কাৰ্যৰ এক শক্তিশালী প্ৰণালী আছিল। “ইয়াৰ পৰা, গ্রামচিয়ে বিভিন্ন বৈপ্লৱিক ৰণনীতি নিৰ্ধাৰণ কৰে। আদিম সমাজত, সন্মুখৰ আক্ৰমণৰ উদ্দেশ্য হৈছে ৰাজ্য আনহাতে অধিক উন্নত সমাজত ই হৈছে নাগৰিক সমাজ।
সামৰিক শব্দভাণ্ডাৰ ব্যৱহাৰ কৰি, সন্মুখৰ আক্ৰমণক গ্রামচিয়ে ‘চলাচল বা কৌশলৰ যুদ্ধ’ আৰু আনটো স্থিতিৰ যুদ্ধ’ হিচাপে চিহ্নিত কৰে। এক সুবিকশিত পুঁজিবাদী ৰাজ্যৰ বাবে, দ্বিতীয় পাঠ্যক্ৰমটো সঠিক। গ্রামচিয়ে বিশ্বাস কৰে যে লেনিনে তেওঁৰ মৃত্যুৰ আগতে এই সত্যটো স্বীকাৰ কৰিছিল। আনহাতে ট্রটস্কি “সন্মুখৰ আক্ৰমণৰ ৰাজনৈতিক তাত্ত্বিক” হৈ আছিল য’ত ই কেৱল পৰাজয়ৰ দিশে লৈ যায়। গ্রামচিৰ স্থিতি লেনিনৰ বিৰুদ্ধে কাউটস্কিৰ বিতৰ্কৰ দৰে একে, যি স্থিতিয়ে সেই সময়ৰ মাৰ্ক্সবাদী তত্ত্ববিদসকলৰ মাজত যথেষ্ট সমর্থন লাভ কৰিছিল। গ্ৰামচিৰ বিশ্লেষণে দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পিছৰ সময়ছোৱাত পশ্চিমীয়া মার্ক্সবাদৰ বিকাশক গুৰুত্বপূৰ্ণভাৱে প্রভাৱিত কৰে যাৰ ফলত অৱশেষত ইউৰো সাম্যবাদৰ উদ্ভৱ হয়।
৩৫। আধিপত্যবাদ আৰু বুদ্ধিজীৱীৰ ভূমিকাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা। (Discuss about hegemony and the role of intellectuals.)
উত্তৰঃ গ্রামচিয়ে দেখুৱাইছে যে লোকসকলক কেৱল বলপূর্বক ভাৱে শাসন কৰা নহয় কিন্তু ধাৰণাবোৰৰ দ্বাৰা শাসন কৰা হয়, যাৰ সাৰাংশ হৈছে আধিপত্যবাদ শব্দটো, কাৰাগাৰৰ টোকাবহী আৰু তেওঁৰ সমগ্ৰ তাত্ত্বিক অট্টালিকাৰ এক মূল আৰু একত্ৰীকৰণ ধাৰণা ৷ যেতিয়া নিয়মটো বলপূর্বক হয় আৰু প্ৰাথমিকভাৱে নাগৰিক সমাজৰ আদৰ্শগত সঁজুলিৰ নহয় তেতিয়া আধিপত্যবাদী সংকটৰ উদ্ভৱ হয়। নাগৰিক সমাজত বুদ্ধিজীৱীসকলৰ দ্বাৰা আধিপত্যবাদ সৃষ্টি কৰা হয় আৰু যদি সফলতাৰে কৰা হয়, তেন্তে নাগৰিক সমাজৰ সঁজুলি নিয়ন্ত্ৰণ কৰি শাসক শ্ৰেণীৰ নিয়ম আৰু যদি অসফল হয়, তেন্তে নিয়মটো বলপূর্বক প্ৰয়োগৰ জৰিয়তে হয়। পৰম্পৰাগত জৈৱিক বুদ্ধিজীৱীসকলৰ মাজত পাৰ্থক্য ৰাখি গ্রামচিয়ে লক্ষ্য কৰে যে পৰম্পৰাগত বুদ্ধিজীৱীসকলে নিজকে এক বুলি ভাবিছিল আৰু সেই ভূমিকাত স্বতন্ত্রভাৱে কামবোৰ সম্পাদন কৰিছিল। জৈৱিকবোৰ অৱশ্যে সেই শ্ৰেণীটোৰ সৈতে ওতপ্রোতভাৱে জড়িত য’ত তেওঁলোক আছে। পৰম্পৰাগত বুদ্ধিজীৱীসকলৰ এটা উদাহৰণ আছিল পাদ্ৰীসকল আৰু মধ্যযুগৰ সামন্ততান্ত্রিক শাসক শ্ৰেণীৰ সৈতে তেওঁলোকৰ সম্পৰ্ক, যি জৈৱিক আছিল কিন্তু পৰৱৰ্তী সময়ত স্বায়ত্তশাসিত হৈ পৰিছিল। পৰম্পৰাগত বুদ্ধিজীৱীৰ আন এটা উদাহৰণ আছিল ক্ৰোক।
গ্রামচিয়ে যুক্তি দিয়ে যে স্বাধীনতাৰ ধাৰণাটো এটা ভ্ৰম কিয়নো বুদ্ধিজীৱীসকল তেওঁলোকে বাস কৰা শ্ৰেণী গাঁথনিৰ সৈতে সম্পর্কিত। বুদ্ধিজীৱীসকলৰ স্বতন্ত্ৰ শ্ৰেণী নাই, বৰঞ্চ প্ৰতিটো সামাজিক গোটৰ নিজা বুদ্ধিজীৱী আছে। অৱশ্যে, ঐতিহাসিকভাৱে প্রগতিশীল শ্ৰেণীৰ বুদ্ধিজীৱীসকলৰ এনে আকৰ্ষণৰ শক্তি প্ৰয়োগ কৰক যে তেওঁলোকে আন সামাজিক গোটৰ বুদ্ধিজীৱীক নিয়ন্ত্ৰণ কৰি আৰু এনেদৰে বুদ্ধিজীৱীসকলৰ মাজত একসংহতিৰ প্ৰণালী সৃষ্টি কৰি, এক মানসিক (অর্থহীনতা) বা জাতিগত প্ৰকৃতিৰ সম্পৰ্কৰ সৈতে। এই সত্যটো ঐতিহাসিক সময়ত স্বতঃস্ফূতভাৱে উপলব্ধি কৰা হয় য’ত প্ৰদত্ত সামাজিক গোটটো সঁচাকৈয়ে প্রগতিশীল। পৰম্পৰাগতৰ পৰা জৈৱিক বৌদ্ধিকতালৈ পৰিৱৰ্তন তেতিয়া হয় যেতিয়া বিপ্লবী শ্ৰেণীয়ে নিজেই ইয়াৰ বুদ্ধিজীৱী প্রস্তুত কৰে। বুদ্ধিজীৱীসকলৰ ভূমিকা এটা ব্যৱহাৰিক নতুন বুদ্ধিজীৱীসকলৰ হোৱাৰ পদ্ধতিটো এতিয়া বাকপটুতাত থাকিব নোৱাৰে, যি হৈছে অনুভূতি আৰু আৱেগৰ এক বাহ্যিক আৰু ক্ষন্তেকীয়া প্ৰৱৰ্তক, কিন্তু ব্যৱহাৰিক জীৱনত সক্রিয় অংশগ্ৰহণত, নিৰ্মাতা, সংগঠক, ‘স্থায়ী ‘প্ৰেৰক’ হিচাপে, কেৱল এজন সৰল বক্তা হিচাপে নহয়।
আকৌ বুদ্ধিজীৱী আৰু জনসাধাৰণৰ মাজত সংযোগৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰি গ্ৰামচিয়ে কয়, প্ৰেক্সিছৰ দৰ্শনৰ স্থিতি হৈছে কেথলিক ধৰ্মৰ বিৰোধিতা। ই তেওঁলোকৰ সাধাৰণ জ্ঞানৰ আদিম দৰ্শনত ‘সৰলতা’ এৰি যোৱাৰ প্ৰৱণতা নাই, বৰঞ্চ তেওঁলোকক জীৱনৰ এক উচ্চ ধাৰণালৈ লৈ যোৱাৰ প্ৰৱণতা আছে। যদি বুদ্ধিজীৱী আৰু ‘সৰল’ৰ মাজত সম্পৰ্কৰ প্রয়োজনীয়তা নিশ্চিত কৰে তেন্তে বৈজ্ঞানিক কার্যকলাপ সীমিত কৰা আৰু জনসাধাৰণৰ নিম্ন স্তৰত একতা সংৰক্ষণ কৰাৰ বাবে নহয়, কিন্তু সঠিকভাৱে এক বৌদ্ধিক-নৈতিক গোট নিৰ্মাণ কৰাৰ বাবে যি ৰাজনৈতিকভাৱে সম্ভৱ কৰিব পাৰে। গ্ৰামচিয়ে দলৰ লেনিনবাদী ধাৰণা আৰু ইয়াৰ গণতান্ত্ৰিক কেন্দ্ৰবাদৰ নীতিক প্ৰত্যাখ্যান কৰে। তেওঁ দাবী কৰে যে এনে এটা দল এটা চিন্তাশীল সংস্থাতকৈ অধিক পুলিচিং অংগ হ’ব।
তেওঁ বিশ্বাস কলে যে এক অংশীদাৰী নৈতিক দৃষ্টিভংগীৰ চাৰিওফালে এক সাংস্কৃতিক সহমতই সাম্যবাদৰ অধীনত এক বলপূর্বক ৰাজ্যক অপ্রয়োজনীয় কৰি তুলিব। তেওঁ যুক্তি দিয়ে যে কাৰখানা প্ৰণালী স্ব-নিয়ন্ত্ৰণকাৰী আৰু প্ৰয়োজনীয় হৈছে উৎপাদকৰ প্রয়োজনীয়তাৰ সৈতে সম্পর্কিত হোৱাটো নিশ্চিত কৰা, উৎপাদনশীল প্ৰক্ৰিয়াৰ ভিতৰত তেওঁলোকৰ ভূমিকাৰ বিষয়ে শ্ৰমিকসকলৰ চেতনা বৃদ্ধি কৰা আৰু বাকী বিশ্ব অর্থনীতিৰ সৈতে তেওঁলোকৰ সম্পৰ্ক বৃদ্ধি কৰা। ফেচিবাদত, প্রভাৱশালী শ্ৰেণীৰ আধিপত্য কেৱল আংশিকভাৱে সফল হৈ আছিল আৰু এনেদৰে চিৰস্থায়ী আধিপত্যবাদী সংকটৰ সৃষ্টি কৰিছিল।
