Class 11 Environment Chapter 2 বাস্তব্যবিদ্যা সম্পৰ্কীয় ধাৰণা The answer to each chapter is provided in the list so that you can easily browse through different chapters Assam Board HS 1st Year Environmental Studies Chapter 2 বাস্তব্যবিদ্যা সম্পৰ্কীয় ধাৰণা Question Answer.
Class 11 Environment Chapter 2 বাস্তব্যবিদ্যা সম্পৰ্কীয় ধাৰণা
Also, you can read the SCERT book online in these sections Solutions by Expert Teachers as per SCERT (CBSE) Book guidelines. These solutions are part of SCERT All Subject Solutions. Here we have given Assam Board Class 11 Environment Chapter 2 বাস্তব্যবিদ্যা সম্পৰ্কীয় ধাৰণা Notes for All Subjects, You can practice these here.
বাস্তব্যবিদ্যা সম্পৰ্কীয় ধাৰণা
অধ্যায় – ২
পৰিৱেশ অধ্যয়ন
পাঠভিত্তিক প্রশ্নোত্তৰ
১। ইক’লজি বা বাস্তব্যবিদ্যাৰ সংজ্ঞা নিৰ্ণয় কৰা ৷
উত্তৰঃ ইক’লজি বা বাস্তব্যবিদ্যা ( Ecology ) , বিজ্ঞান শাস্ত্ৰৰেই এটা ভাগ । যদি বিজ্ঞান বুলিলে পদার্থ বিজ্ঞান , ৰসায়ন বিজ্ঞান , জীৱ বিজ্ঞান আদিকেই মূলতঃ বুজা যায় , সাম্প্রতিক কালত পৰিস্থিতিক বিজ্ঞানৰ গুৰুত্ব বহুখিনি বাঢ়ি আহিছে আৰু বহুলভাৱে চৰ্চিত বিষয় হৈ পৰিছে । যিকোনো এটা পৰিবেশৰ জীৱসমূহ আৰু ইহঁতৰ চৌপাশৰ পৰিবেশৰ বিষয়ে কৰা অধ্যয়নকে পৰিস্থিতি বিজ্ঞান বা ইক’লজি বা বাস্তব্যবিদ্যা বুলি কোৱা হয় ।
২। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ বুলিলে তুমি কি বুজা ?
উত্তৰঃ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ হৈছে পৰস্পৰৰ আৰু জড় উপাদানসমূহৰ মাজত জৈৱিক , ৰাসায়নিক আৰু ভৌতিক আন্তঃক্ৰিয়াৰ গতিশীল কর্মজালৰ সৈতে জড়িত বিভিন্ন জীৱৰ সম্প্ৰদায় ৷ এই ধৰণৰ আন্তঃক্রিয়াই ব্যৱস্থাটোক বৰ্তাই ৰাখে আৰু পৰিবৰ্তনশীল অৱস্থালৈ সঁহাৰি জনোৱাত অনুমোদন কৰে । এইদৰে পৰিস্থিতিতন্ত্রই জৈৱিক উপাদানসমূহ , জড় উপাদান আৰু সিহঁতৰ আন্তঃক্ৰিয়াক সামৰি লয় । কাজিৰঙাৰ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰই এইদৰে উদ্যানখনৰ বিভিন্ন ৰূপৰ প্ৰাণীৰ লগতে জড় উপাদান , যেনে মাটি , শিল , পানী আদি আনকি উদ্ভিদসমূহৰ দ্বাৰা শুহি লোৱা সৌৰ শক্তি আৰু আন্তঃক্রিয়াকো সামৰি লৈছে । পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ হৈছে বাস্তব্য বিদ্যাৰ ঘাই সক্রিয় গোট ।
৩। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ শ্ৰেণীবিভাগ কৰা ৷
উত্তৰঃ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ শ্ৰেণীবিভাগ হ’লঃ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ ঘাইকৈ দুই ধৰণৰ —
(ক) প্রাকৃতিক পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ । আৰু
(খ) কৃত্রিম অথবা মানুহৰ দ্বাৰা সৃষ্ট পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ ।
(ক) প্রাকৃতিক পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ :- এই তন্ত্র আকৌ দুভাগত বিভক্ত ।
(১) ভূস্থলীয় পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ :- উদাহৰণ – বনাঞ্চল পৰিস্থিতিতন্ত্র , তৃণভূমি পৰিস্থিতিতন্ত্র , মৰুভূমি পৰিস্থিতিতন্ত্র ।
(২) জলজ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ :- এই পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ নিৰ্মল জল পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ আৰু সাগৰীয় পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ হ’ব পাৰে । নির্মল জল পৰিস্থিতিতন্ত্র প্রবাহমান অথবা আৱদ্ধ জলৰো হ’ব পাৰে ।
(খ) কৃত্রিম অথবা মানুহৰ দ্বাৰা সৃষ্ট পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ :- এইবোৰ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ কৃত্রিমভাবে মানুহৰ দ্বাৰা সৃষ্টি কৰা হয় । উদাহৰণস্বৰূপে– শস্য ভূমি পৰিস্থিতিতন্ত্র , পুখুৰীৰ মীন পালন ব্যৱস্থা আদি ।
৪। প্ৰৱহমান আৰু স্থিৰ জলৰাশিৰ পৰিস্থিতিতন্ত্র কি ? উদাহৰণ দিয়া ৷
উত্তৰঃ প্ৰৱহমান পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ :- যি পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত পানী প্ৰৱহমান বা বৈ যায় তেনে জলজ পৰিস্থিতিতন্ত্রকে প্রৱহমান বা মুক্ত প্ৰৱাহৰ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ বোলে । যেনেঃ নদী , নিজৰা ।
স্থিৰ জলৰাশিৰ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ :- যি পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত পানী আৱদ্ধ বা স্থিৰ হৈ থাকে তেনে জলজ পৰিস্থিতিতন্ত্রকে আৱদ্ধজল বা স্থিৰ জলাশয় পৰিস্থিতিতন্ত্র বোলে । যেনেঃ পুখুৰী , হ্রদ ।
৫। উৎপাদক , উপভোক্তা আৰু পচনকাৰক কাক কয় ?
উত্তৰঃ উৎপাদক :- সৌৰ শক্তিৰ সহায়ত যিবোৰ উদ্ভিদ তথা প্ৰাণীয়ে অজৈৱিক বস্তু আত্মীকৰণ কৰি প্ৰাকৃতিক খাদ্য প্রস্তুত কৰিব পাৰে সেই শ্ৰেণীৰ জীৱক উৎপাদক শ্রেণীত অন্তর্ভুক্ত কৰা হৈছে । সকলোবোৰ সেউজীয়া উদ্ভিদ আৰু কেইবিধমান নিম্ন শ্ৰেণীৰ প্রাণী এই ভাগৰ অন্তৰ্ভুক্ত।
উপভোক্তা :- যিবোৰ উদ্ভিদ বা প্রাণীয়ে নিজৰ আহাৰ নিজে প্রস্তুত কৰিব নোৱাৰে উৎপাদক শ্ৰেণীৰ ওপৰত আহাৰৰ বাবে নিৰ্ভৰ কৰে , সেই শ্ৰেণীৰ জীৱৰ সমষ্টিক উপভোক্তা বোলা হয় । উপভোক্তা বিভিন্ন শ্রেণীৰ হ’ব পাৰে । যেনে- প্রাথমিক উপভোক্তা , দ্বিতীয় স্তৰৰ উপভোক্তা আৰু তৃতীয় স্তৰৰ উপভোক্তা ।
পচনকাৰক :- বিয়োজকবোৰ ক্ষুদ্ৰ অণুজীৱ । বিশেষকৈ বেক্টেৰিয়া আৰু ভেঁকুৰ জাতীয় জীৱ । এই শ্ৰেণীৰ জীৱই উৎপাদক আৰু উপভোক্তা শ্ৰেণীৰ মৃতদেহসমূহ পচন ঘটায় ।
৬। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ গাঁথনি আৰু ক্ৰিয়া সম্পর্কে চমুকৈ লিখা ।
উত্তৰঃ জৈৱিক আৰু অজৈৱিক উপাদানসমূহৰ সংৰচন আৰু সগঠনেই পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ গাঁথনি নিৰ্মাণ কৰে ।
পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ গাঁথনিসমূহ তলত উল্লেখ কৰা হ’ল –
(ক) অজৈৱিক উপাংশ ( Abiotic components ) :- অ’ডাম ( ১৯৭১) ৰ মতে পৰিবেশতন্ত্ৰৰ অজৈৱিক উপাংশ তিনি ধৰণৰ হ’ব পাৰে –
(১) অজৈৱ দ্রব্য ( Inorganic materials ) – যেনে – পানী CO₂ , O₂, N , Ca , P আৰু ইয়াৰ বিভিন্ন যৌগসমূহ নাইট্রেট , কার্বনেট ইত্যাদি ।
(২) জৈৱ যৌগ ( Organic compounds ) – যেনে – প্র’টিন , কার্বহাইড্রেট , স্নেহ ।
(৩) জলবায়ৱিক উপাংশ ( Climatic factors ) – যেনে – বতাহ , বৰষুণ , বায়ুমণ্ডলৰ আর্দ্রতা , উত্তাপ , পোহৰ ইত্যাদি ।
(খ) জৈৱিক উপাংশ ( Biotic components ) :-
(১) উৎপাদক ( Producers ) সেউজীয়া উদ্ভিদ ।
(২) উপভোক্তা ( Consumers )
প্রাথমিক উপভোক্তা ( Primary consumers ) – তৃণভোজী প্রাণী , যেনে গৰু , মহ , ছাগলি , ফৰিং , হৰিণা ইত্যাদি ।
গৌণ উপভোক্তা ( Secondary consumers ) মাংসভোজী প্রাণী , যেনে – বাঘ , সিংহ আদি ৷
তৃতীয় শ্রেণীৰ উপভোক্তা ( Consumers of the third order ) – শণ্ডন , বাঘ আদি ৷
(৩) বিয়োজক ( Decomposers ) – ভেঁকুৰ , বেক্টেৰিয়া আদি অণুজীৱবোৰ ৷
পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ ক্ৰিয়া :- প্রাকৃতিক অৱস্থাসমূহৰ মাজত এক প্রণালীবদ্ধ উপায়েৰে পৰিস্থিতিতন্ত্ৰই ইয়াৰ সকলো ক্রিয়া কর্ম সম্পাদন কৰে ৷ এই ব্যৱস্থাই সূৰ্য্যৰ পৰা শক্তি সংগ্ৰহ কৰি বিভিন্ন পর্যায়ত বিভিন্ন উপাদানসমূহলৈ প্ৰেৰণ কৰে । পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ ক্ৰিয়াক কেৱল সামগ্রিকভাবেহে বিবেচনা কৰিব পাৰি । কাৰণ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ প্ৰতিটো অংশৰ ইটোৰ সিটোৰ সৈতে ক্রিয়াগত প্ৰভাৱ আছে । কোনো পৰিস্থিতি তন্ত্ৰৰ ঘাই ঘাই বৈশিষ্ট্যসমূহ খাদ্য শৃংখল , খাদ্যজাল , পৌষ্টিক স্তৰ , শক্তিৰ প্ৰবাহ , পৌষ্টিক চক্ৰ আদিৰ জৰিয়তে বৰ্ণনা কৰিব পাৰি ।
৭। খাদ্য শৃংখল আৰু খাদ্য জাল কি ?
উত্তৰঃ খাদ্য শৃংখল :- যিকোনো পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত কোনো জীৱই আহাৰ গ্ৰহণ কৰা আৰু অইন জীৱৰ দ্বাৰা ভক্ষণপ্রাপ্ত হোৱা অনুক্রমিক শৃংখলকেই খাদ্য শৃংখল বুলি কোৱা হয় ৷
খাদ্য শৃংখলৰ সাধাৰণ উদাহৰণসমূহ এনে ধৰণৰ –
(ক) ঘাঁহ – পশু – বাঘ ( এই শৃংখল তিনিটা সংযোগক লৈ গঠিত )
(খ) ঘাঁহ – ফৰিং— পক্ষী – শেনচৰাই ( এই শৃংখল চাৰিটা সংযোগক লৈ গঠিত )
(গ) উদ্ভিদ প্লাৱক – পানীৰ কীট বা পোক – ক্ষুদ্র মাছ – – টুনা মাছ ( এই শৃংখল চাৰিটা সংযোগক লৈ গঠিত )
প্রাকৃতিক পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত দুই প্ৰকাৰৰ খাদ্য শৃংখল দেখা পোৱা যায় । এক প্ৰকাৰৰ খাদ্য শৃংখল আৰম্ভ হয় সেউজ উদ্ভিদৰ পৰা । এই খাদ্য শৃংখলক লৈ গঠিত হয় প্রথম পৌষ্টিক স্তৰ । তৃণভোজীবিলাকক লৈ গঠিত হয় দ্বিতীয় পৌষ্টিক স্তৰ আৰু মাংসভোজী প্রাণীক লৈ গঠিত হয় তৃতীয় পৌষ্টিক স্তৰ । সিহঁতৰ চৰণীয়া খাদ্য শৃংখল বুলি গণ্য কৰা হয় । অন্য প্ৰকাৰ খাদ্য শৃংখলৰ আৰম্ভ হয় এই সেউজ বৃক্ষ তথা জাবৰ – জোথৰৰ গেলিপচি যোৱাৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা মাটি , বালি আদিৰ পৰা । ইয়াক কোৱা হয় ক্ষয়জনিত কাৰণত সৃষ্ট খাদ্য শৃংখল । খাদ্য শৃংখল সদায় এক দিশমুখী ।
খাদ্য জাল :- কিছু সংখ্যক খাদ্য শৃংখল ইটোৰ সিটোৰ সৈতে সংযোগৰ ফলত ঠিক মকৰাৰ জালৰ দৰে খাদ্যজালৰ সৃষ্টি কৰে । কেইবাটাও সংযুক্ত খাদ্য শৃংখলক লৈ গঠিত এই অন্তৰ্বন্ধনযুক্ত ৰূপকে খাদ্য জাল বুলি কোৱা হয় । গতিকে খাদ্য জাল হৈছে খাদ্য শৃংখলৰ এনে এক কৰ্মজাল য’ত বিভিন্ন ধৰণৰ জীৱ বিভিন্ন ধৰণৰ পৌষ্টিক স্তৰত সংযুক্ত । ইয়াত প্ৰতিটো পৌষ্টিক স্তৰত আহাৰ ভক্ষণ কৰা আৰু ভক্ষিত হোৱাৰ কেইবাটাও উপায় আছে । পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ দুটা ক্রিয়া যেনে শক্তিৰ প্ৰবাহ আৰু পুষ্টি চক্ৰ , সিহঁতৰ জৰিয়তে সংঘটিত হয় ।
৮। পৌষ্টিক স্তৰ কি ?
উত্তৰঃ পৌষ্টিক স্তৰ যিকোনো পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত প্ৰতিটো জীৱক একোটাকৈ আহাৰ পৰ্যায় বা স্তৰ হিচাপে গণ্য কৰিব পাৰি । ইয়াকেই পৌষ্টিক স্তৰ বুলি গণ্য কৰা হয় । একেই উৎসৰ পৰা শক্তি আহৰণ কৰা জীৱন্ত জীৱসমূহ একেটা পৌষ্টিক স্তৰৰ বুলি গণ্য কৰা হয় । এইদৰে সেউজ উদ্ভিদ প্রথম পৌষ্টিক স্তৰত অন্তৰ্ভুক্ত হ’ব । তৃণভোজী প্রাণীবোৰ দ্বিতীয় পৌষ্টিক স্তৰভূক্ত হ’ব । মাংসভোজী প্রাণীবোৰ অন্তৰ্ভুক্ত হ’ব তৃতীয় পৌষ্টিক স্তৰত এইদৰে বাকীবোৰ অন্যান্য শ্রেণীভুক্ত হ’ব ।
৯। পৰিৱেশীয় পিৰামিড বুলিলে তুমি কি বুজা ? বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ পৰিবেশীয় পিৰামিডৰ নাম উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ যেতিয়া কোনো এটা পৰিস্থিতিতন্ত্র উৎপাদকৰ পৰা আৰম্ভ কৰি একাদিক্ৰমে বিভিন্ন পৌষ্টিক স্তৰৰ গঠন আৰু কাম লেখ চিত্ৰত প্ৰকাশ কৰা হয় তেতিয়া এই শীর্ষ বিন্দু পোৱা যায় । এই লেখচিত্ৰবোৰেই পিৰামিড । ইহঁতক তিনিটা ভাগত ভগাব পাৰি—
(ক) সাংখ্যিক পিৰামিড –ই স্বতন্ত্রভাৱে কোনো জীৱৰ পৌষ্টিক স্তৰত সংখ্যা দিয়ে ।
(খ) জৈৱ ভৰ –ই প্রত্যেক পৌষ্টিক স্তৰত থকা মুঠ জৈৱ ভৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল ।
(গ) শক্তিৰ পিৰামিড – প্রত্যেক স্তৰত কিমান শক্তি আছে ইয়াৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি এই পিৰামিড অঁকা হয় ।
১০। খাদ্য শৃংখল আৰু খাদ্য জালৰ ঘাই ঘাই বৈশিষ্ট্যবোৰ উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ খাদ্যশৃংখল আৰু খাদ্যজাল তন্ত্ৰ এটাত মুখ্য ভূমিকা লয় কিয়নো শক্তিৰ প্ৰৱাহ আৰু খনিজ লৱণৰ চক্ৰাকাৰ চলন ইহঁতৰ দ্বাৰাই সংগঠিত হয় ।
খাদ্যশৃংখলে ভিন ভিন জীৱৰ জনসংখ্যাও নিয়ন্ত্ৰণ আৰু পৰিচালনা কৰে, ফলত তন্ত্ৰটো এটা সাম্য অৱস্থাত থাকে ।
খাদ্যশৃংখলে দেখুওৱা একক ধৰ্মটো হ’ল কেতবোৰ ৰাসায়নিক পদাৰ্থৰ জৈৱিক পৰিবৰ্ধন । বহুতো কীটনাশক , গধুৰ ধাতু আৰু অন্য বাসায়নিক পদার্থ আছে যিবোৰ জৈৱিক অৱনমিত নহয় । তেনেবোৰ ৰাসায়নিক পদার্থক অণুজীৱয়ে ভাঙিব নোৱাৰে আৰু সেইবোৰ এটা পৌষ্টিক স্তৰৰ পৰা আন এটালৈ প্ৰবাহিত হৈ থাকে ফলত ইহঁতৰ গাঢ়তা বাঢ়ে । এইটোৱেই জৈৱিক পৰিবৰ্ধনকৰণ ।
Hi, I’m Dev Kirtonia, Founder & CEO of Dev Library. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
Very helpful thank you so much …..