Class 11 Environment Chapter 2 বাস্তব্যবিদ্যা সম্পৰ্কীয় ধাৰণা The answer to each chapter is provided in the list so that you can easily browse through different chapters Assam Board HS 1st Year Environmental Studies Chapter 2 বাস্তব্যবিদ্যা সম্পৰ্কীয় ধাৰণা Question Answer.
Class 11 Environment Chapter 2 বাস্তব্যবিদ্যা সম্পৰ্কীয় ধাৰণা
Also, you can read the SCERT book online in these sections Solutions by Expert Teachers as per SCERT (CBSE) Book guidelines. These solutions are part of SCERT All Subject Solutions. Here we have given Assam Board Class 11 Environment Chapter 2 বাস্তব্যবিদ্যা সম্পৰ্কীয় ধাৰণা Notes for All Subjects, You can practice these here.
বাস্তব্যবিদ্যা সম্পৰ্কীয় ধাৰণা
অধ্যায় – ২
গোট – ১: পৰিৱেশ শিক্ষা
| প্ৰশ্নাৱলী |
১। ইক’লজি বা বাস্তব্য বিদ্যাৰ সংজ্ঞা নিৰ্ণয় কৰা৷
উত্তৰঃ বাস্তব্য বিদ্যাৰ ইংৰাজী প্রতিশব্দ ‘ইকোলজি’ৰ উৎপত্তি গ্রীক শব্দ ‘ওইকোছ’ (Oikos অর্থ- বাসস্থান) আৰু ‘লোগোছ’ (Logos অর্থ- অধ্যয়ন)ৰ পৰা হৈছে। বাস্তব্য বিদ্যা বা ইকোলজিত জীৱৰ স্বাভাৱিক বাসস্থান আৰু চৌদিশৰ পৰিৱেশ বা পাৰিপাৰ্শ্বিকতাৰ সৈতে আন্তঃক্ৰিয়াৰ অধ্যয়ন সম্পর্কীয় বিষয় লৈ আলোচনা কৰা হয়।
২। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ বুলিলে তুমি কি বুজা?
উত্তৰঃ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ হৈছে জীৱ আৰু জড় উপাদানসমূহৰ মাজত জৈৱিক, ৰাসায়নিক আৰু ভৌতিক আন্তঃক্ৰিয়াৰ এক গতিশীল সংক্ৰিয় প্ৰক্ৰিয়া, য’ত বিভিন্ন জীৱ এক সম্প্ৰদায় হিচাপে পৰস্পৰৰ সৈতে জড়িত থাকে। এই ধৰণৰ আন্তঃক্রিয়াই ব্যৱস্থাটোক বৰ্তাই ৰাখে আৰু পৰিৱৰ্তনশীল অৱস্থালৈ সঁহাৰি জনোৱাত অনুমোদন কৰে। এইদৰে পৰিস্থিতিতন্ত্রই জৈৱিক উপাদানসমূহ, জড় উপাদান আৰু সিহঁতৰ আন্তঃক্ৰিয়াক সামৰি লয়। কাজিৰঙাৰ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ উদ্যানখনৰ বিভিন্ন প্ৰাণী, জড় উপাদান যেনে- মাটি, শিল, পানী আদিৰ লগতে উদ্ভিদৰ দ্বাৰা শুহি লোৱা সৌৰ শক্তি আৰু তেওঁলোকৰ আন্তঃক্রিয়াকো অন্তৰ্ভুক্ত কৰে। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ বাস্তব্য বিদ্যাৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ সক্রিয় গোট।
৩। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ শ্ৰেণীবিভাগ কৰা৷
উত্তৰঃ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ শ্ৰেণীবিভাগ হ’ল―
(ক) প্রাকৃতিক পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ।
(খ) কৃত্রিম অথবা মানুহৰ দ্বাৰা সৃষ্ট পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ।
(গ) প্রাকৃতিক পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ। এই তন্ত্র আকৌ দুভাগত বিভক্ত।
(i) ভূস্থলীয় পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ: উদাহৰণ: বনাঞ্চল পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ, তৃণভূমি পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ, মৰুভূমি পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ, জলজ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ, পাহাৰীয়া পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ।
(ii) জলজ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ: এই পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ নিৰ্মল জল পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ আৰু সাগৰীয় পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ হ’ব পাৰে। নির্মল জল পৰিস্থিতিতন্ত্র প্রবাহমান অথবা আৱদ্ধ জলৰো হ’ব পাৰে।
৪। প্ৰৱহমান আৰু স্থিৰ জলৰাশিৰ পৰিস্থিতিতন্ত্র কি? উদাহৰণ দিয়া৷
উত্তৰঃ প্ৰৱহমান পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ: যি পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত পানী প্ৰৱহমান বা বৈ যায় তেনে জলজ পৰিস্থিতিতন্ত্রকে প্রৱহমান বা মুক্ত প্ৰৱাহৰ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ বোলে। যেনে: নদী, নিজৰা।
স্থিৰ জলৰাশিৰ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ: যি পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত পানী আৱদ্ধ বা স্থিৰ হৈ থাকে তেনে জলজ পৰিস্থিতিতন্ত্রকে আৱদ্ধজল বা স্থিৰ জলাশয় পৰিস্থিতিতন্ত্র বোলে। যেনে: পুখুৰী, হ্রদ।
৫। উৎপাদক, উপভোক্তা আৰু পচনকাৰক কাক কয়?
উত্তৰঃ উৎপাদক: সৌৰ শক্তিৰ সহায়ত যিবোৰ উদ্ভিদ তথা প্ৰাণীয়ে অজৈৱ পদাৰ্থ আত্মসাৎ কৰি নিজৰ খাদ্য প্ৰস্তুত কৰে, সেইবোৰক উৎপাদক শ্ৰেণীত অন্তর্ভুক্ত কৰা হয়। সকলোবোৰ সেউজীয়া উদ্ভিদ আৰু কেইবিধমান নিম্ন শ্ৰেণীৰ প্রাণী এই ভাগৰ অন্তৰ্ভুক্ত।
উপভোক্তা: যিবোৰ উদ্ভিদ বা প্ৰাণীয়ে নিজৰ খাদ্য নিজে প্ৰস্তুত কৰিব নোৱাৰে আৰু খাদ্যৰ বাবে উৎপাদক শ্ৰেণীৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে, সেইবোৰক উপভোক্তা বুলি কোৱা হয়। উপভোক্তা বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ হব পাৰে। যেনে- প্রাথমিক উপভোক্তা, দ্বিতীয় স্তৰৰ উপভোক্তা আৰু তৃতীয় স্তৰৰ উপভোক্তা।
পচনকাৰক: বিয়োজকবোৰ ক্ষুদ্ৰ অণুজীৱ। বিশেষকৈ বেক্টেৰিয়া আৰু ভেঁকুৰ জাতীয় জীৱ। এই শ্ৰেণীৰ জীৱই উৎপাদক আৰু উপভোক্তা শ্ৰেণীৰ মৃতদেহসমূহ পচন ঘটায়।
৬। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ গাঁথনি আৰু ক্ৰিয়া সম্পর্কে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ গাঁথনি: জৈৱিক (biotic) আৰু অজৈৱিক (abiotic) উপাদানসমূহৰ সংৰচন আৰু সংগঠনেই পৰিস্থিতিতন্ত্রৰ গাঁথনি নিৰ্মাণ কৰে।
(i) জৈৱিক গাঁথনি (Biotic Structure): পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত উদ্ভিদ, জীৱ-জন্তু আৰু অণুজীৱসমূহে একেলগ হৈ জৈৱিক উপাদান নিৰ্মাণ কৰে।
এই উপাদানসমূহক দুটা ভাগত বিভক্ত কৰা হয়ঃ
(ক) স্বভোজী। আৰু
(খ) পৰভোজী।
(ক) স্বভোজী (Autotrophs): এইসকল জীৱক উৎপাদক বোলা হয়। ইহঁতে বায়ুত থকা কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইড, পানী আৰু সূৰ্যৰ পোহৰক গছৰ পাতত থকা ক্ল’ৰ’ফিলৰ সহায়ত সালোক-সংশ্লেষণ প্ৰক্ৰিয়াৰ জৰিয়তে নিজৰ আহাৰ নিজেই তৈয়াৰ কৰে। কিছুমান অণুজীৱে সূৰ্যৰ পোহৰ নথকাকৈ জাৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰ মাধ্যমেৰে জৈৱিক পদাৰ্থক ভাঙি আহাৰ প্ৰস্তুত কৰে।
(খ) পৰভোজী (Heterotrophs): এই ধৰণৰ জীৱে নিজৰ আহাৰ নিজে বনাব নোৱাৰে। ইহঁতে উৎপাদক বা আন জীৱৰ পৰা আহাৰ সংগ্ৰহ কৰে, গতিকে ইহঁতক উপভোক্তা (consumer) বোলা হয়।
(ii) অজৈৱিক গাঁথনি (Abiotic Structure): পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত থকা ভৌতিক আৰু ৰাসায়নিক উপাদানবোৰে মিলি অজৈৱিক গাঁথনি গঠন কৰে। ইয়াত সূৰ্যৰ পোহৰ, অক্ষাংশ-দ্ৰাঘিমাংশ, গড় তাপমাত্রা, বৰষুণৰ স্বৰূপ, বতাহৰ বেগ আদিকে ধৰা হয়। লগতে মাটিৰ গুণাগুণ তথা ইডাফিক (edaphic) কাৰকবোৰো ইয়াৰ অংশ।
পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ ক্ৰিয়া: প্রাকৃতিক অৱস্থাসমূহৰ মাজত এক প্রণালীবদ্ধ উপায়েৰে পৰিস্থিতিতন্ত্ৰই ইয়াৰ সকলো ক্রিয়া কর্ম সম্পাদন কৰে৷ এই ব্যৱস্থাই সূৰ্য্যৰ পৰা শক্তি সংগ্ৰহ কৰি বিভিন্ন পর্যায়ত বিভিন্ন উপাদানসমূহলৈ প্ৰেৰণ কৰে। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ ক্ৰিয়াক কেৱল সামগ্রিকভাৱেহে বিবেচনা কৰিব পাৰি। কাৰণ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ প্ৰতিটো অংশৰ ইটোৰ সিটোৰ সৈতে ক্রিয়াগত প্ৰভাৱ আছে। কোনো পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ ঘাই ঘাই বৈশিষ্ট্যসমূহ খাদ্য শৃংখল, খাদ্যজাল, পৌষ্টিক স্তৰ, শক্তিৰ প্ৰবাহ, পৌষ্টিক চক্ৰ আদিৰ জৰিয়তে বৰ্ণনা কৰিব পাৰি।
৭। খাদ্য শৃংখল আৰু খাদ্য জাল কি?
উত্তৰঃ খাদ্য শৃংখল: যিকোনো পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত কোনো জীৱই আহাৰ গ্ৰহণ কৰা আৰু অইন জীৱৰ দ্বাৰা ভক্ষণপ্রাপ্ত হোৱা অনুক্রমিক শৃংখলকেই খাদ্য শৃংখল বুলি কোৱা হয় ৷
খাদ্য জাল: কিছু সংখ্যক খাদ্য শৃংখল ইটোৰ সিটোৰ সৈতে সংযোগৰ ফলত ঠিক মকৰাৰ জালৰ দৰে খাদ্যজালৰ সৃষ্টি কৰে। কেইবাটাও সংযুক্ত খাদ্য শৃংখলক লৈ গঠিত এই অন্তৰ্বন্ধনযুক্ত ৰূপকে খাদ্য জাল বুলি কোৱা হয়।
৮। পৌষ্টিক স্তৰ কি?
উত্তৰঃ পৌষ্টিক স্তৰ যিকোনো পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত প্ৰতিটো জীৱক একোটাকৈ আহাৰ পৰ্যায় বা স্তৰ হিচাপে গণ্য কৰিব পাৰি। ইয়াকেই পৌষ্টিক স্তৰ বুলি গণ্য কৰা হয়। একেই উৎসৰ পৰা শক্তি আহৰণ কৰা জীৱন্ত জীৱসমূহ একেটা পৌষ্টিক স্তৰৰ বুলি গণ্য কৰা হয়। সেউজ উদ্ভিদ প্ৰথম পৌষ্টিক স্তৰত থাকে, তৃণভোজী প্রাণী দ্বিতীয় স্তৰত, আৰু মাংসভোজী প্রাণী তৃতীয় পৌষ্টিক স্তৰত অন্তৰ্ভুক্ত হয়। এইদৰে, বাকী প্ৰাণীবোৰও নিজ নিজ শ্রেণীত অন্তৰ্ভুক্ত হয়।
৯। পৰিৱেশীয় পিৰামিড বুলিলে তুমি কি বুজা? বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ পৰিৱেশীয় পিৰামিডৰ নাম উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ সাধাৰণতে পৰিৱেশ পিৰামিড হৈছে পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ বিভিন্ন ট্ৰফিক স্তৰৰ মাজৰ সম্পৰ্ক দেখুওৱা এটা চিত্ৰাংকিত উপস্থাপন। ই খাদ্য শৃংখলৰ প্ৰতিটো স্তৰত শক্তি, জৈৱবস্তু বা জীৱৰ সংখ্যাৰ বিতৰণ কল্পনা কৰাত সহায় কৰে।
বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ পৰিৱেশীয় পিৰামিডৰ নাম হ’ল―
(i) সংখ্যাৰ পিৰামিড।
(ii) জৈৱিক ভৰৰ পিৰামিড।
(iii) শক্তিৰ পিৰামিড।
১০। খাদ্য শৃংখল আৰু খাদ্য জালৰ ঘাই ঘাই বৈশিষ্ট্যবোৰ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ খাদ্য শৃংখল আৰু খাদ্য জালৰ ঘাই ঘাই বৈশিষ্ট্যবোৰ হ’ল―
(i) খাদ্যশৃংখল আৰু খাদ্যজাল তন্ত্ৰ এটাৰ মূল অংশ হিচাপে কাৰ্য্য কৰে, কিয়নো ই শক্তিৰ প্ৰৱাহ আৰু খনিজ লৱণৰ চক্ৰাকাৰ চলন সংগঠিত কৰে।
(ii) খাদ্যশৃংখলে ভিন্ন প্ৰজাতিৰ জীৱৰ জনসংখ্যা নিয়ন্ত্ৰণ আৰু পৰিচালনা কৰি, পৰিৱেশত এক সাম্য অৱস্থা স্থাপন কৰে।
(iii) খাদ্যশৃংখলে কিছুমান ৰাসায়নিক পদাৰ্থৰ জৈৱিক পৰিবৰ্ধনৰ প্ৰক্ৰিয়া প্ৰদৰ্শন কৰে, যি পৰিৱেশৰ স্থায়িত্বত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে।
(iv) বহুতো কীটনাশক, গধুৰ ধাতু আৰু অন্য ৰাসায়নিক পদার্থ আছে যিবোৰ জৈৱিক অৱনমিত নহয়।
(v) ৰাসায়নিক পদার্থক অণুজীৱয়ে ভাঙিব নোৱাৰে আৰু সেইবোৰ এটা পৌষ্টিক স্তৰৰ পৰা আন এটালৈ প্ৰবাহিত হৈ থাকে ফলত ইহঁতৰ গাঢ়তা বাঢ়ে।
Hi, I’m Dev Kirtonia, Founder & CEO of Dev Library. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
Very helpful thank you so much …..