Development Economics – II Unit 1 জনগাঁথনি আৰু বিকাশ

Development Economics – II Unit 1 জনগাঁথনি আৰু বিকাশ, College and University Answer Bank for BA, B.com, B.sc, and Post Graduate Notes and Guide Available here, Development Economics – II Unit 1 জনগাঁথনি আৰু বিকাশ Solutions to each Unit are provided in the list of UG-CBCS Central University & State University Syllabus so that you can easily browse through different College and University Guide and Notes here. Development Economics – II Unit 1 জনগাঁথনি আৰু বিকাশ Question Answer can be of great value to excel in the examination.

Development Economics – II Unit 1 জনগাঁথনি আৰু বিকাশ

Join Telegram channel

Follow us:

Development Economics – II Unit 1 জনগাঁথনি আৰু বিকাশ Notes cover all the exercise questions in UGC Syllabus. Development Economics – II Unit 1 জনগাঁথনি আৰু বিকাশ provided here ensures a smooth and easy understanding of all the concepts. Understand the concepts behind every Unit and score well in the board exams.

Demography and Development

DEVELOPMENT ECONOMICS

(উন্নয়ন অৰ্থনীতি – II)

অতি চমু প্রশ্নোত্তৰঃ

1. অর্থনৈতিক প্রগতি মানে কি বুজা? (What do you mean by economic progress?) 

উত্তৰঃ দেশৰ প্ৰকৃত জাতীয় আয় বৃদ্ধি হোৱাকে অর্থনৈতিক প্রগতি বোলে।

2. স্বাস্থ্যত বিনিয়োগৰ উপযোগিতা কি? (What are the benefits of investing in health?) 

উত্তৰঃ এই বিনিয়োগে শ্রমিকক স্বাস্থ্যবান কৰি ৰাখে আৰু দীৰ্ঘ দিনলৈ কাম কৰিব পৰা সামৰ্থ আগবঢ়ায়। 

3. ২০০১ চনৰ লোকপিয়ল মতে ভাৰতৰ স্বাক্ষৰতাৰ হাৰ কিমান? (What is the literacy rate of India according to the 2001 census?) 

উত্তৰঃ ৬৫%, স্বাক্ষৰতাৰ হাৰ।

4. ৰাষ্ট্ৰীয় গ্ৰাম্য স্বাস্থ্য অভিযান (NRHM) কোন চনত প্ৰতিষ্ঠা কৰা হৈছিল? (In which year was the National Rural Health Campaign established?)

উত্তৰঃ ২০০৫-২০০৬ চনত।

5. ‘জন্ম সুৰক্ষা যোজনা’ ৰ মুখ্য উদ্দেশ্য কি? (What is the main purpose of ‘birth protection plan’?) 

উত্তৰঃ দৰিদ্রতা সীমাৰেখাৰ তলত বসবাস কৰা গৰ্ভৱতী মহিলাসকলক আর্থিক তথা আন আন সুবিধা উপলব্ধ কৰোৱা।

6. ২০০৬ চনৰ ভাৰতত জন্মৰ হাৰ আৰু মৃত্যুৰ হাৰ কিমান আছিল? (What was the birth rate and death rate in 2006?) 

উত্তৰঃ জন্মৰ হাৰ — ২৩.৫ প্রতি হাজাৰত।

মৃত্যুৰ হাৰ – ৭.৫ প্ৰতি হাজাৰত।

7. বিশ্ব মানৱ সূচক (WHI) ৰ মতে ভাৰতৰ স্থান কিমান? (What is the position of India according to the World Human Index?)

উত্তৰঃ ভাৰতৰ স্থান হ’ল ১২৮।

8. মানৱ সম্পদ কি? (What are human resources?)

উত্তৰঃ মানৱ সম্পদ হ’ল সেইবোৰ, যাৰ শ্ৰমৰ দক্ষতা আৰু যোগ্যতা আছে।

9. ৱাৰডুনৰ বিধি কি? (What is the rule of Verdoorn?)

উত্তৰঃ উদ্যোগজাত সামগ্ৰীৰ উৎপাদনশীলতা বৃদ্ধি আৰু উদ্যোগজাত সামগ্ৰীৰ বৃদ্ধিৰ মাজত থকা যোগাত্মক সহসম্বন্ধক ৱাৰডুনৰ বিধি বুলি কোৱা হয়।

10. জনসংখ্যাৰ হাৰ গতি কি? (What is the rate of population growth?) 

উত্তৰঃ এখন দেশৰ জন্মৰ হাৰ হ’ল সাধাৰণতে উৰ্বৰতাৰ হাৰ আৰু মুঠ উৰ্বৰ মহিলা আৰু মুঠ জনসংখ্যাৰ অনুপাতৰ পুৰণফল। গতিকে উৰ্বৰতাৰ হাৰ কমি গ’লৈও জন্মৰ হাৰ সমান পৰিমাণত নকমিবও পাৰে। কিয়নো তাৰ কাৰণ হ’ল পূৰ্বৰ বৰ্দ্ধিত উৰ্বৰতাৰ হাৰে সৃষ্টি কৰা বৃহৎ মুঠ জনসংখ্যা। উন্নয়নশীল দেশসমূহত এনে সমস্যাই দেখা দিছে। জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ এনেধৰণৰ অৱস্থাক জনসংখ্যাৰ ভাৰগতি বুলি কোৱা হয়।

11. মানৱ সম্পদ বুলিলে কি বুজা? (What do you mean by human resources?) 

উত্তৰঃ সাধাৰণ অৰ্থত শিক্ষা আৰু কাম কৰিব পৰা অৰ্হতা থকা সকলোবোৰ মানুহকে মানৱ সম্পদ বুলি কোৱা হয়।

12. মানৱ সম্পদ গঠনৰ কাৰণে ঘাইকৈ কোন দুটা খণ্ডত বিনিয়োগ প্রয়োজনীয়? (In which two segments is investment required specifically for the formation of human resources?) 

উত্তৰঃ মানৱ সম্পদ গঠনৰ বাবে ঘাইকৈ শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্য খণ্ডত বিনিয়োগ নিতান্ত প্রয়োজনীয়।

13. আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় অসমতা বুলিলে কি বুজা? (What do you mean by International Inequality?)

উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় অসমতা বুলিলে বিভিন্ন ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত থকা বৈষম্যতাক বুজায়। এনে বৈষম্যতা হ’ল ঘাইকৈ আৰ্থিক বৈষম্যতা।

14. গোলকীয় অসমতা বুলিলে কি বুজা? (What do you mean by Global Inequality?)

উত্তৰঃ গোলকীয় অসমতা হ’ল কোনো এখন দেশৰ বা বিভিন্ন দেশৰ মানুহৰ মাজত থকা আৰ্থিক বা আয়ৰ বৈষম্যতা। এনে বৈষম্যতাক সাধাৰণতে উলম্ব বৈষম্যতা বুলিও কোৱা হয়।

15. লঞ্জে ৰেখা কাক বোলে? (What is the Lorentz Line?)

উত্তৰঃ আয় বিতৰণৰ ক্ষেত্ৰত থকা আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বৈষম্যতা নির্ণয় কৰিব পৰা ৰেখাডালেই হৈছে লৰেঞ্জ ৰেখা। এই ৰেখডালৰ নামাকৰণ বিখ্যাত পৰিসংখ্যাবিদ অ’ লৰেঞ্জৰ নামেৰে কৰা হৈছে।

16. গিনি অনুপাত কি? (What is the Gini ratio?)

উত্তৰঃ গিনি অনুপাত হ’ল বৈষম্যতা নির্ণয় কৰিব পৰা এক বিশেষ কৌশল। এই অনুপাত হ’ল লৰেঞ্জ ৰেখা আৰু 45° ৰেখাৰ তলত থকা পৃষ্ঠকালিৰ অনুপাত। এই অনুপাতৰ মান শূন্য (সম্পূৰ্ণ সমতা) ৰ পৰা এক (সম্পূৰ্ণ অসমতা) লৈকে প্ৰসাৰিত হয়।

17. পুষ্টি বুলিলে কি বুজা? (What do you mean by Nutrition?) 

উত্তৰঃ সু-স্বাস্থ্যৰ অধিকাৰী হোৱাকৈ মানুহে খাদ্য-বস্তুৰ বিভিন্ন উপাদান সেৱন কৰিব পৰাটোকে পুষ্টি বুলি কোৱা হয়। এনে পৰিপুষ্টি লাভ কৰিবলৈ হ’লে মানুহে সুষম আহাৰ গ্ৰহণ কৰিব লাগিব।

18. মানৱ ক্ষমতা পৰিকল্পনা কাক বোলে? (What is a Human Capacity Plan?)

উত্তৰঃ অৰ্থনীতিৰ বিভিন্ন প্রয়োজনীয় কাম-কাজৰ কাৰণে দক্ষসম্পন্ন মানৱ ক্ষমতা গঠনৰ যি দীর্ঘব্যাপী প্রক্রিয়া, তাকে মানৱ ক্ষমতা পৰিকল্পনা বোলে। মানৱ ক্ষমতা বৃদ্ধি কৰিবৰ কাৰণে শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্যখণ্ডক প্রাধান্য দিয়াটো দৰকাৰ।

19. মস্তিষ্ক প্রবাহ কি? (What is Brain Flow?)

উত্তৰঃ কৰ্ম সংস্থানৰ নিমিত্তে বা উচ্চ শিক্ষাৰ নিমিত্তে এখন ঠাই বা দেশৰ পৰা আন এখন দেশলৈ উন্নত মগজুৰ মানুহৰ প্ৰবাহকে মস্তিষ্ক প্রবাহ বোলে।

20. খাদ্য সুৰক্ষা আঁচনিৰ মূল উদ্দেশ্য কি? (What is the main objective of the Food Security Scheme?) 

উত্তৰঃ খাদ্য সুৰক্ষা আঁচনিৰ মূল উদ্দেশ্য হ’ল সমাজৰ অনাহাৰী বা দুখীয়া লোকসকলৰ বিনামূলীয়া বা অতি কম দামত খাদ্যৰ যোগান ধৰা যাতে তেনেবোৰ মানুহে জীয়াই থাকিবলৈ প্রয়োজনীয় পুষ্টি লাভ কৰাৰ লগতে অর্থনৈতিক কাম-কাজত লিপ্ত হ’ব পাৰে।

21. অর্থনৈতিক উদ্যানত শিক্ষাৰ মূল ভূমিকা কি? (What is the main role of education in economic development?)

উত্তৰঃ অর্থনৈতিক উন্নয়নত শিক্ষাৰ মূল ভূমিকা হ’ল উন্নয়নৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় মানৱ সম্পদৰ যোগান ধৰা। 

22. মানৱ সম্পদ উন্নয়নৰ মূল অসুবিধা কি কি? (What are the main disadvantages of human resource development?)

উত্তৰঃ মানৱ সম্পদ উন্নয়নৰ মূল অসুবিধাসমূহ হ’ল মূলত শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্যজনিত সমস্যা। কিমান পৰিমাণৰ মানৱ সম্পদ গঠনৰ দৰকাৰ, কেনেকুৱা ধৰণৰ শিক্ষাই মানৱ সম্পদত সৰ্ব্বোচ্চ অৰিহণা যোগায়, শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্যত কিমান পৰিমাণৰ বিনিয়োগৰ দৰকাৰ আদিবোৰ হ’ল প্ৰধান সমস্যা।

23. মানৱ মূলধন গঠন বুলিলে কি বুজা? (What do you mean by human capital structure?) 

উত্তৰঃ মানৱ মূলধন গঠন হ’ল এক প্ৰক্ৰিয়া যাৰ সহায়ত দেশৰ জনসাধাৰণৰ শিক্ষা, কৌশল আৰু সামৰ্থক বৃদ্ধি কৰিব পৰা যায় ৷

24. জনগাঁথনি শব্দটো ক’ৰ পৰা আছে? (Where does the word demography come from?)

উত্তৰঃ ‘জনগাঁথনি’ শব্দটো গ্ৰীক শব্দৰ পৰা আহিছে, ‘ডেমো’ যাৰ অৰ্থ হৈছে জনসংখ্যা, আৰু গ্ৰাফী’ যাৰ অৰ্থ হৈছে বৰ্ণনা কৰা বা আঁকা।

25. জনগাঁথনিৰ ওপৰত এটা সংজ্ঞা দিয়া। (Give a definition on demography.) 

উত্তৰঃ “জনগাঁথনি হৈছে জনসংখ্যাৰ আকাৰ, আঞ্চলিক বিতৰণ, আৰু গঠন, ইয়াত হোৱা

পৰিৱৰ্তন, আৰু এনে পৰিৱৰ্তনৰ উপাদানবোৰৰ অধ্যয়ন, যাক প্রসৱ, মৃত্যু, আঞ্চলিক চলাচল প্ৰব্ৰজন, আৰু সামাজিক গতিশীলতা, স্থিতিৰ পৰিৱৰ্তন হিচাপে চিনাক্ত কৰিব পাৰি।”

26. বয়সৰ গাঁথনি কি? (What is an age structure?)

উত্তৰঃ জনসংখ্যাৰ বয়সৰ গাঁথনি হৈছে বিভিন্ন বয়সৰ লোকৰ বিতৰণ। ই সমাজ বিজ্ঞানী, জনস্বাস্থ্য আৰু স্বাস্থ্য সেৱা বিশেষজ্ঞ, নীতি বিশ্লেষক আৰু নীতি-নিৰ্ধাৰকসকলৰ বাবে এক উপযোগী সঁজুলি কিয়নো ই জন্ম আৰু মৃত্যুৰ হাৰৰ দৰে জনসংখ্যাৰ প্ৰৱণতা বর্ণনা কৰে।

27. জনসংখ্যা বৃদ্ধিত বয়সৰ গাঁথনি কিয় গুৰুত্বপূর্ণ? (Why is age structure important in population growth?) 

উত্তৰঃ জনসংখ্যাৰ গতিশীলতাৰ ক্ষেত্ৰত জনসংখ্যাৰ বয়সৰ গাঁথনি এক গুৰুত্বপূৰ্ণ কাৰক। বয়সৰ গাঁথনি হৈছে বিভিন্ন বয়সৰ পৰিসৰত জনসংখ্যাৰ অনুপাত। বয়সৰ গাঁথনিয়ে জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ উন্নত ভৱিষ্যতবাণী, লগতে এই বিকাশক অঞ্চলটোৰ অর্থনৈতিক বিকাশৰ স্তৰৰ সৈতে সম্পর্কিত কৰাৰ সামঞ্জস্য প্ৰদান কৰে।

28. জনগাঁথনিগত পৰিৱৰ্তন কি? (What is demographic transition?)

উত্তৰঃ জনগাঁথনিগত পৰিৱৰ্তন হৈছে উচ্চজন্ম আৰু মৃত্যুৰ হাৰনিম্ন জন্ম আৰু মৃত্যুৰ হাৰলৈ চলাচল প্রতিনিধিত্ব কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা এক আৰ্হি যিহেতু এখন দেশ প্রাক-ঔদ্যোগিকৰ পৰা ঔদ্যোগিক অর্থনৈতিক প্রণালীলৈ বিকশিত হয়। ই এই ভিত্তিত কাম কৰে যে জন্ম আৰু মৃত্যুৰ হাৰ ঔদ্যোগিক বিকাশৰ স্তৰৰ সৈতে সম্পর্কিত।

29. অর্থনৈতিক বিকাশত জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ ভূমিকা কি? (What is the role of population growth in economic development?)

উত্তৰঃ এখন দেশৰ বিকাশ প্ৰক্ৰিয়াত জনসংখ্যা বৃদ্ধিয়ে এক বিৰোধী ভূমিকা পালন কৰে। ই অর্থনৈতিক বিকাশত সহায় কৰে আৰু ই অর্থনৈতিক বিকাশক বিকাৰগ্ৰস্ত কৰে।

30. অর্থনৈতিক বিকাশত জনসংখ্যাৰ ভূমিকা কি? (What is the role of population in economic development?) 

উত্তৰঃ বৰ্ধিত জনসংখ্যাৰ ফলত মুঠ উৎপাদন বৃদ্ধি হয়। জনসংখ্যাৰ নিখুঁত গাণিতিক বৃদ্ধিয়ে উৎপাদনৰ বাবে কামৰ লগতে উদগনি সৃষ্টি কৰে যি উৎপাদন আৰু উৎপাদনশীলতাৰ ওপৰত যথেষ্ট অনুকূলপ্রভাৱ পেলায়।

31. মানৰ মূলধনৰ সংজ্ঞা দিয়া। (Define human capital.)

উত্তৰঃ মানৱ মূলধন হৈছে শ্ৰমৰ দক্ষতা, শিক্ষা, ক্ষমতা আৰু গুণাগুণৰ এক পৰিমাপ যি তেওঁলোকৰ উৎপাদনক্ষমতা আৰু উপাৰ্জনৰ সম্ভাৱনা প্ৰভাৱিত কৰে।

32. জন্মৰ হাৰ কি? (What is the birth rate?)

উত্তৰঃ জন্মৰ হাৰ হৈছে জনসংখ্যাত প্রতি ১০০০ জনলোকৰ বাবে প্ৰতি বছৰে জন্ম হোৱা শিশুৰ সংখ্যা নিৰ্ধাৰণ কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা শব্দ ।

33. মৃত্যুৰ হাৰ কি? (What is the death rate?)

উত্তৰঃ মৃত্যুৰ হাৰ হৈছে জনসংখ্যাৰ প্ৰতি ১০০০ জনলোকৰ বাবে প্ৰতি বছৰে মৃত্যুৰ সংখ্যা নিৰ্ধাৰণ কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা শব্দ।

34. উৰ্বৰতাৰ বিকল্প কি? (What is a fertility choice?)

উত্তৰঃ পৰিয়ালৰ আকাৰৰ মানদণ্ড আৰু পৰিমাণ দুয়োটা কেপচাৰ কৰা এক উৰ্বৰতা পছন্দ পৰিৱৰ্তনশীল উপযোগিতাৰ কাৰ্যত ইতিবাচকভাৱে প্ৰৱেশ কৰে, কিন্তু ই সময় ব্যয়ও সৃষ্টি কৰে। তাত্ত্বিক তুলনামূলক গতিশীল ফলাফলবোৰ বহির্জাত উৎপাদন আৰু উপযোগিতাৰ প্ৰাচলৰ পৰিৱৰ্তনৰ বাবে আহৰণ কৰা হয়।

35. প্ৰব্ৰজন নিৰ্ধাৰণ কৰা। (Define migration.)

উত্তৰঃ প্ৰব্ৰজন হৈছে দেশবোৰৰ মাজত মানুহৰ, বিশেষকৈ শ্ৰমিকসকলৰ চলাচল। ইমিগ্ৰেচন মানে দেশ এখনত প্ৰৱেশ কৰা লোকসকলক বুজায়।

36. নেট প্ৰব্ৰজন নিৰ্ধাৰণ কৰা। (Define Net Migration.)

উত্তৰঃ এক নিৰ্দিষ্ট সময়ত এলেকাৰ জনসংখ্যাৰ ওপৰত প্ৰব্ৰজন আৰু প্ৰব্ৰজনৰ মুঠ প্ৰভাৱ বৃদ্ধি বা হ্রাস হিচাপে প্ৰকাশ কৰা হয়।

37. নৱজাতকৰ মৃত্যুৰ অৰ্থ কি? (What does Infant Mortality mean?)

উত্তৰঃ এবছৰৰ তলৰ মৃত্যুক নৱজাতকৰ মৃত্যু বুলি কোৱা হয়। নৱজাতকৰ মৃত্যুৰ হাৰক একেটা কেলেণ্ডাৰ বৰ্ষত একেটা সম্প্রদায়ত প্রতি ১০০০ জীৱিত জন্মত এক নির্দিষ্ট কেলেণ্ডাৰ বৰ্ষৰ ভিতৰত এটা সম্প্রদায়ত হোৱা নৱজাতকৰ মৃত্যুৰ সংখ্যা হিচাপে সংজ্ঞায়িত কৰা হয়।

38. পৰিৱৰ্তনৰ পঞ্চম পৰ্যায়টো কি? (What is the fifth stage of transition?)

উত্তৰঃ কিছুমান তাত্ত্বিকৰ ভিতৰত আছে এটা পঞ্চম পৰ্যায় য’ত উৰ্বৰতাৰ হাৰ পুনৰ ওপৰৰ বা তললৈ পৰিৱৰ্তন হ’বলৈ আৰম্ভ কৰে যিটো মৃত্যুৰ বাবে হেৰুওৱা জনসংখ্যাৰ শতাংশ সলনি কৰাৰ বাবে প্ৰয়োজনীয়। কিছুমানে কয় যে এই পৰ্যায়ত উৰ্বৰতাৰ স্তৰ হ্রাস হয় আনহাতে আন কিছুমানে ধাৰণা কৰে যে সেইবোৰ বৃদ্ধি হয়। একবিংশ শতিকাত মেক্সিকো, ভাৰত আৰু আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰত জনসংখ্যা বৃদ্ধি হ’ব আৰু অষ্ট্ৰেলিয়া আৰু চীনত জনসংখ্যা হ্রাস হ’ব বুলি আশা কৰা হৈছে। ১৯০০ ৰ দশকৰ শেষৰ ফালে বেছিভাগ উন্নত ৰাষ্ট্ৰত জন্ম আৰু মৃত্যুৰ হাৰ মুখ্যতঃ বৃদ্ধি পাইছিল।

39. উপাৰ্জন আৰু উৰ্বৰতাৰ মাজৰ সম্পর্ক কি? (What is the relationship between income and fertility?) 

উত্তৰঃ সাধাৰণতে উপাৰ্জন আৰু ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ ভিতৰত আৰু মাজত মুঠ উৰ্বৰতাৰ হাৰৰ মাজত এক বিপৰীত সম্পর্ক থাকে। মানুহৰ জনসংখ্যা, উপজনসংখ্যা বা সামাজিক স্তৰৰ প্ৰতিজন ব্যক্তিৰ শিক্ষা আৰু (GDP) ৰ পৰিমাণ যিমানে বেছি হয়, যিকোনো উন্নত দেশত কম সংখ্যক শিশু জন্ম হয়।

40. বয়স-লিংগ গাঁথনিৰ অৰ্থ কি? (What do you mean by age-sex structure?) 

উত্তৰঃ প্ৰতিটো বয়সৰ শ্ৰেণীত পুৰুষ আৰু মহিলাৰ সংখ্যা অনুপাতৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰণ কৰা । জনসংখ্যাৰ গঠন। জনসংখ্যা এটাৰ বয়স-লিংগ গাঁথনি হৈছে জন্ম, মৃত্যু আৰু প্ৰব্ৰজনৰ অতীতৰ প্ৰৱণতাৰ একত্ৰিত ফলাফল। আন বহুতো প্ৰকাৰৰ জনগাঁথনিগত তথ্যৰ বৰ্ণনা আৰু বিশ্লেষণৰ বাবে বয়স-লিংগ বচনা সম্পর্কীয় তথ্য অত্যাৱশ্যকীয়।

41. প্রাকৃতিক বৃদ্ধিৰ হাৰ কি? (What is the rate of natural increase?) 

উত্তৰঃ মৃত্যুৰ তলত জন্মৰ অতিৰিক্ত বা ঘাটি বাবে এটা বছৰত জনসংখ্যা যি হাৰত বৃদ্ধি বা হ্ৰাস হৈছে তাক আধাৰ জনসংখ্যাৰ শতাংশ হিচাপে প্ৰকাশ কৰা হৈছে।

42. মুঠ উৰ্বৰতাৰ হাৰ কি? (What is Total Fertility Rate?)

উত্তৰঃ মহিলাসকলৰ আজিৰ সংখ্যাত যদি এটা নিৰ্দিষ্ট বছৰৰ বয়স-নির্দিষ্ট উৰ্বৰতাৰ হাৰ অনুসৰণ কৰে তেনেহ’লে সন্তান ধাৰণ কৰা বছৰবোৰত মহিলাৰ বাবে জীৱিত সন্তানৰ গঢ় সংখ্যা।

43. মাতৃ মৃত্যুৰ হাৰ কি? (What is the Maternal Mortality Rate?)

উত্তৰঃ মাতৃ মৃত্যুৰ অনুপাত হৈছে সেই বছৰত প্ৰতি ১০০, ০০০ জীৱিত জন্মত গৰ্ভধাৰণ বা সন্তান ধাৰণৰ জটিলতাৰ ফলত মৃত্যু হোৱা মহিলাৰ সংখ্যা। ই যৌন-সম্পর্কীয় মৃত্যুৰ বিশেষ ঘটনা প্রতিনিধিত্ব কৰে। ই গৰ্ভধাৰণ আৰু সন্তান জন্মৰ সময়ত মৃত্যু হোৱা মহিলাৰ মৃত্যুৰ ঘটনা প্রতিনিধিত্ব কৰে যাৰ ভিতৰত আছে প্ৰসৱৰ প্ৰথম ৪২ দিনত মৃত্যুৰ সংখ্যা নিৰ্ধাৰণ কৰা।

44. মানৱ মূলধন কেনেদৰে জোখা যায়? (How to measure human capital?) 

উত্তৰঃ পৰিসাংখ্যিক উদ্দেশ্যৰ বাবে, মানৱ মূলধনক কৰ্মৰত বয়সৰ জনসংখ্যাৰ মুঠ সম্ভাৱ্য ভৱিষ্যত উপার্জন হিচাপে মুদ্রাগত ভাৱে জোখা যায়। UK ৰ মানৱ মূলধনৰ হ্ৰাসৰ ফলত এই সময়ছোৱাত নিবনুৱাবৃদ্ধি আৰু প্ৰকৃত মজুৰি হ্ৰাস প্রতিফলিত হয়। এইটো মন কৰিবলগীয়া যে সম্ভাৱ্য উপাৰ্জনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰাটো মানৱ মূলধনৰ সীমিত দৃষ্টিভংগী। উপার্জনে মানৱ মূলধনৰ সকলো দিশ সঠিকভাৱে প্রতিফলিত নকৰে। OCD বিভিন্ন সূচক লৈ মানৱ মূলধন জোখাৰ বিভিন্ন উপায় বিবেচনা কৰে।

চমু আৰু ৰচনাধর্মী প্রশ্নোত্তৰঃ

1. দেশ এখনত মানৱ মূলধনৰ মূল উৎস দুটা কি কি? (What are the two main sources of human capital in a country?)

উত্তৰঃ দেশ এখনত মানৱ মূলধনৰ মূল উৎস দুটা হ’ল—

(ক) শিক্ষাত কৰা বিনিয়োগ

(খ) স্বাস্থ্য, বৃত্তিগত প্রশিক্ষণ ইত্যাদি।

2. শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্যখণ্ডক নিয়ন্ত্ৰণ কৰা দুটা চৰকাৰী প্ৰতিষ্ঠানৰ নাম উল্লেখ কৰা। (Mention the names of the two government agencies that control education and health?)

উত্তৰঃ শিক্ষাখণ্ডতঃ ৰাষ্ট্ৰীয় শৈক্ষিক গৱেষণা আৰু প্ৰশিক্ষণ পৰিষদ (NCERT) | 

স্বাস্থ্যখণ্ডতঃ স্বাস্থ্য বিভাগ আৰু ভাৰতীয় চিকিৎসা গৱেষণা পৰিষদ (ICMR)।

3. দেশ এখনৰ শৈক্ষিক সাফল্যৰ নিৰ্দেশকসমূহ কি কি? (What are the indicators of a Education success in the country?) 

উত্তৰঃ দেশ এখনৰ শৈক্ষিক সাফল্যৰ নিৰ্দেশকসমূহ হ’ল—

(ক) স্বাক্ষৰতাৰ হাৰ বৃদ্ধি।

(খ) আয়ৰ উৎসলৈ অৰিহণা।

(গ) দেশৰ অৰ্থনৈতিক উন্নয়নত বৰঙণি।

(ঘ) জীৱন ধাৰণৰ সুন্দৰ মান।

4. ভাৰতবৰ্ষত শিক্ষা আহৰণৰ ক্ষেত্ৰত আঞ্চলিক বৈষম্য কিয় দেখা যায়? (Why is there regional inequality in education in India?)

উত্তৰঃ (ক) উপযুক্ত আন্তঃগাঁথনিৰ অভাৱত। 

(খ) পর্যাপ্ত পৰিবহন আৰু যোগাযোগ ব্যৱস্থাৰ অভাৱত।

(গ) বিভিন্ন ঠাইত উপযুক্ত প্ৰশিক্ষণ আৰু কৌশলপ্রাপ্ত মানৱ মূলধনৰ অভাৱত।

5. মানৱ মূলধন গঠনত কোনবোৰ উপাদানে অৰিহণা যোগায়? (What are the elements of human capital formation?)

উত্তৰঃ (ক) শিক্ষাৰ স্তৰ। 

(খ) বৃত্তিগত প্রশিক্ষণ।

(গ) স্বাস্থ্য।

(ঘ) নিয়োগ বজাৰ।

6. মানৱ মূলধন গঠনৰ গুৰুত্ব কত? (Where is the importance of human capital formation?)

উত্তৰঃ মানৱ মূলধন গঠনৰ গুৰুত্বসমূহ হ’ল—

(ক) ৰাষ্ট্ৰীয় সম্পদসমূহৰ উদ্ঘাটন।

(খ) সম্পদসমূহৰ কাম্য ব্যৱহাৰ।

(গ) উৎপাদন কৌশলসমূহৰ উন্নত ব্যৱহাৰ।

(ঘ) উচ্চ অর্থনৈতিক উন্নয়নৰ হাৰ।

(ঙ) উৎপাদনৰ পৰিমাণ বৃদ্ধি।

7. মানৱ উন্নয়ন সূচকৰ উপাদানবোৰ কি কি? (What are the components of the Human Development Index?)

উত্তৰঃ মানৱ উন্নয়ন সূচকৰ উপাদানবোৰ হ’ল— 

(ক) জীৱন ধাৰণৰ প্ৰত্যাশিত আয়ুস (গড় আয়ুস)।

(খ) জ্ঞানৰ স্তৰ (স্বাক্ষৰতা)।

(গ) জনমূৰি আয় (জীৱন ধাৰণৰ মানদণ্ড)।

8. শিক্ষা ব্যৱস্থাই সম্মুখীন হোৱা অসুবিধাসমূহ কি কি? (What are the difficulties faced by the education system?) 

উত্তৰঃ শিক্ষা ব্যৱস্থাই সম্মুখীন হোৱা অসুবিধাসমূহ হ’ল—

(ক) অসমান উন্নয়ন।

(খ) সম্পদসমূহৰ অপচয়। 

(গ) পৰীক্ষাকেন্দ্ৰিক শিক্ষা ব্যৱস্থা।

(ঘ) ভাৰতীয় ভাষাসমূহক অৱজ্ঞা।

(ঙ) ব্যয়বহুল উচ্চশিক্ষা ব্যৱস্থা।

9. মানৱ উন্নয়ন সূচাংকত ব্যৱহাৰ হোৱা সূচককেইটা কি কি? (What are the indicators stated in the Human Development Index?)

উত্তৰঃ মানৱ উন্নয়ন সূচককেইটা হ’ল—

(ক) জীৱনৰ প্ৰৱণতা (Life expectancy)।

(খ) প্রাপ্ত বয়স্ক শিক্ষা (Adult literacy)।

(গ) জীৱন ধাৰণৰ মানদণ্ড (Standard of Living)।

10. জনসংখ্যাৰ বিস্ফোৰণ কাক বোলে? (What is population explosion?)

উত্তৰঃ জনসংখ্যাৰ দ্ৰুত বৃদ্ধিৰ হাৰক জনসংখ্যাৰ বিস্ফোৰণ বুলি কোৱা হয়। জনসংখ্যা বিস্ফোৰণৰ সমস্যাটো সাধাৰণতে অনুন্নত অর্থনীতিৰ লগত জড়িত। দৰিদ্ৰতা, নিৰক্ষৰতা আদি কেতবোৰ ইয়াৰ প্ৰধান কাৰণ।

11. শিক্ষা ব্যৱহাৰ উন্নয়নৰ বাবে চৰকাৰে গ্ৰহণ কৰা প্ৰচেষ্টাবোৰ উল্লেখ কৰা। (Mention the efforts taken by the government for the education system and development.) 

উত্তৰঃ শিক্ষা ব্যৱহাৰ উন্নয়নৰ বাবে চৰকাৰে গ্ৰহণ কৰা প্ৰচেষ্টাবোৰ হ’ল—

(ক) প্রাথমিক শিক্ষাৰ প্ৰচলন।

(খ) বৃত্তিগত শিক্ষাৰ প্ৰচলন।

(গ) গৱেষণা কেন্দ্র স্থাপন।

(ঘ) ছোৱালীবোৰলৈ বিনামূলীয়া শিক্ষা।

(ঙ) ৰাষ্ট্ৰীয় মাধ্যমিক শিক্ষা অভিযান।

(চ) ৰাজীৱ গান্ধী ৰাষ্ট্ৰীয় ফে’লছিপ কাৰ্যক্ৰম।

12. স্বাস্থ্যৰ ব্যৱস্থাসমূহে সন্মুখীন হোৱা অসুবিধাসমূহ লিখা। (Write down the difficulties encountered in health problems.)

উত্তৰঃ স্বাস্থ্যৰ ব্যৱস্থাসমূহে সম্মুখীন হোৱা অসুবিধাসমূহ হ’ল—

(ক) স্বাস্থ্য সম্বন্ধীয় সুবিধাসমূহৰ বৈষম্যমূলৰ বিতৰণ।

(খ) আন্তঃগাঁথনিমূলক সুবিধাৰ অভাৱ।

(গ) উপযুক্ত প্রশিক্ষণপ্রাপ্ত ব্যক্তিৰ অভাৱ।

(ঘ) নিম্নমানৰ পৰিষ্কাৰ-পৰিচন্নতা ব্যৱস্থা।

13. ভাৰতত স্বাস্থ্য আৰু চিকিৎসা সুবিধাৰ প্ৰভাৱসমূহ কি কি? (What are the implications for health and medical facilities in India?) 

উত্তৰঃ ভাৰতত স্বাস্থ্য আৰু চিকিৎসা সুবিধাৰ প্ৰভাৱসমূহ হ’ল—

(ক) জন্ম হাৰ, ১৯৫১ চনৰ ৪০ প্রতি হাজাৰ জনৰ বিপৰীতে, ২০০৬ চনত জন্ম হাৰ ২৩.৫ প্ৰতি হাজাৰলৈ কমি আহিছিল। 

(খ) মৃত্যুৰ হাৰ প্ৰতি হাজাৰত, ১৯৫১ চনত ২৭ জনৰ বিপৰীতে, ২০০৬ চনত ৭.৫ জনলৈ কমি আহিছিল।

(গ) জীৱন নিৰ্বাহৰ প্ৰত্যাশিত আয়ুস ১৯৫১ চনৰ ৩২ বছৰৰ পৰা ২০০১-০৬ চনত ৬৫ বছৰলৈ বৃদ্ধি।

(ঘ) শিশুৰ মৃত্যুৰ হাৰ ১৯৫১ চনৰ প্ৰতি হাজাৰত ১৪৬ জনৰ পৰা ২০০৬ চনত ৫৭ জনলৈ হ্ৰাস।

(ঙ) বিজ্ঞান তথা স্বাস্থ্য সম্বন্ধীয় গৱেষণাৰ কাম আৰম্ভ।

14. স্বাস্থ্য ব্যৱস্থাৰ উন্নয়নৰ বাবে চৰকাৰে গ্ৰহণ কৰা কিছুমান প্ৰচেষ্টা উল্লেখ কৰা। (Mention some of the efforts taken by the government to improve the health system.)

উত্তৰঃ (ক) ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাস্থ্য নীতি, ২০০২। 

(খ) স্বাস্থ্য সেৱাৰ নামত ব্যয় বৃদ্ধি।

(গ) ৰাষ্ট্ৰীয় গ্ৰাম্য স্বাস্থ্য অভিযান।

(ঘ) ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাস্থ্য বীমা যোজনা । 

(ঙ) বয়সস্থসকলৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাস্থ্য কাৰ্যসূচী।

15. ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাস্থ্য নীতি, ২০০২ ( NHP, 2002) ৰ মুখ্য উদ্দেশ্য কি? (What is the main purpose of the National Health Policy 2002?)

উত্তৰঃ সৰ্বসাধাৰণ লোকৰ বাবে ভাল স্বাস্থ্যৰ ব্যৱস্থা কৰা। ইয়াৰ বাবে আহিবলগীয়া দুটা, দশকত কিছুমান লক্ষ্য স্থিৰ কৰা হৈছে, যেনে— ক’লা জ্বৰ নিৰ্মূলকৰণ, ২০১০ চনৰ ভিতৰত অন্ধতাৰ পৰিমাণ ০.৫% হ্ৰাস কৰা, জনস্বাস্থ্য সেৱা ৭৫% লৈ বৃদ্ধি কৰা ইত্যাদি।

16. গ্ৰাম্য অঞ্চলৰ স্বাস্থ্য সেৱাৰ কিছুমান অনুষ্ঠানৰ নাম লিখা। (Write the name of some of the health services in rural areas.) 

উত্তৰঃ গ্ৰাম্য অঞ্চলৰ স্বাস্থ্য সেৱাৰ কিছুমান অনুষ্ঠানৰ নাম হ’ল–

(ক) প্রাথমিক স্বাস্থ্য কেন্দ্র।

(খ) পৰিয়াল পৰিকল্পনা সেৱাৰ বাবে উপকেন্দ্র।

(গ) মাল্টি পাৰপচ্ ওৰ্ৱাক’চ স্কীম।

(ঘ) ৰাষ্ট্ৰীয় গ্রাম্য স্বাস্থ্য অভিযান ৷ 

(ঙ) সমূহীয়া স্বাস্থ্য কেন্দ্র।

17. এজন ব্যক্তিৰ বাবে বৃত্তিগত প্ৰশিক্ষণৰ আৱশ্যকতা কি কি? (What is the need for vocational training for a person?)

উত্তৰঃ (ক) স্ব-নিৰ্ভৰশীল বা আত্মনিৰ্ভৰশীল হ’বলৈ শিকায়।

(খ) নিজৰ দক্ষতা তথা নিপুণতা বিকাশত অৰিহণা যোগায়। 

18. ভাৰতত মানৰ মূলধন গঠনৰ প্ৰধান সমস্যাবোৰ কি কি? (What are the main problems of capital formation in India?)

উত্তৰঃ ভাৰতত মানৱ মূলধন গঠনৰ প্ৰধান সমস্যাবোৰ হ’ল—

(ক) সৰহসংখ্যক জনতাই দৰিদ্ৰ সীমাৰেখাৰ তলত বসবাস কৰে।

(খ) উচ্চ শিক্ষা আৰু বিশেষীকৃত স্বাস্থ্য যত্ন লাভৰ বাবে সমৰ্থ নহয়। 

(গ) গাঁৱৰ পৰা চহৰলৈ মানৱ মূলধনৰ প্ৰব্ৰজন আৰু ইয়াৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা নিবনুৱা সমস্যা।

(ঘ) নিম্নমানৰ আন্তঃগাঁথনি আৰু মূলধন গঠন।

(ঙ) প্রশিক্ষণপ্রাপ্ত আৰু কৌশলগত শ্ৰমিকৰ অভাৱ।

19. ভাৰতত স্ত্ৰী শিক্ষা প্ৰসাৰৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ সপক্ষে যুক্তি আগবঢ়োৱা। (Give on argue in favor of the need to expand women’s education in India.)

উত্তৰঃ ভাৰতত স্ত্রী শিক্ষা প্ৰসাৰৰ আৱশ্যকতাসমূহ হ’ল— 

(ক) স্ত্রী শিক্ষাই মহিলাৰ অর্থনৈতিক স্বাৱলম্বিতা আনে।

(খ) সামাজিক অৱস্থান উন্নত কৰে।

(গ) জন্মৰ হাৰ তথা মহিলা আৰু শিশুৰ স্বাস্থ্যৰ যত্নৰ ক্ষেত্ৰত ইতিবাচক প্রভাৱ পেলায়।

20. বয়সৰ গাঁথনি তিনিটা কি কি? (What are the three age structures?)

উত্তৰঃ বয়সৰ তিনিটা গাঁথনি হৈছে—

(ক) শিশু আৰু যুৱ কিশোৰ ১৫ বছৰৰ তলৰ।

(খ) কৰ্মৰত বয়সৰ জনসংখ্যা ১৫-৬৪ বছৰ। 

(গ) বৃদ্ধ লোক ৬৫ বছৰ আৰু অধিক।

21. বৰ্তমান ভাৰতত পুৰুষ-মহিলা আৰু গ্ৰাম- নগৰত স্বাক্ষৰতাৰ হাৰ কিমান? (What is the literacy rate of male and female in rural India today?) 

উত্তৰঃ পুৰুষৰ হাৰ– ৭৬%

মহিলাৰ হাৰ– ৫৪%

আকৌ, গ্ৰাম্য অঞ্চলৰ স্বাক্ষৰতাৰ হাৰ— ৫৯.৪%

নগৰ অঞ্চলৰ স্বাক্ষৰতাৰ হাৰ— ৮০.৩%

22. মানৱ মূলধনৰ তুলনাত মানৱ উন্নয়নৰ ধাৰণা ব্যাপক বুলি কিয় ধৰা হয়? (Why is the concept of human development considered more comprehensive than human capital?) 

উত্তৰঃ মানৱ উন্নয়নৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত মানুহৰ লক্ষ্য মানুহ নিজেই। শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্যত কৰা বিনিয়োগে শ্রম উৎপাদনশীল বৃদ্ধি নকৰিলেও ইয়াৰ জৰিয়তেহে মানৱ কল্যাণ সাধিত হ’ব। অর্থাৎ সকলো ব্যক্তিকে শিক্ষিত আৰু সুস্বাস্থ্যবান জীৱনৰ গৰাকী হোৱাৰ অধিকাৰ আছে আৰু সেয়েহে মানৱ উন্নয়নৰ ধাৰণাটো ব্যাপক।

23. মানৱ মূলধন আৰু মানৱ উন্নয়নৰ মাজৰ পাৰ্থক্যসমূহ দেখুওৱা। (Show the differences between human capital and human development.)

উত্তৰঃ দেশৰ মানৱ সম্পদসমূহক, মূলধনলৈ পৰিৱৰ্তন কৰাকে মানৱ মূলধন বোলে। যেনে— ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ দৰে মানৱ সম্পদক ডাক্তৰ বা ইঞ্জিনিয়াৰৰ দৰে মানৱ মূলধনলৈ পৰিৱৰ্তন কৰা। আনহাতে, মানৱ উন্নয়ন মানে হ’ল মানুহৰ সৰ্বাংগীন বিকাশ। অর্থাৎ মানুহৰ শিক্ষা, স্বাস্থ্য, সংস্কৃতি ইত্যাদিৰ বিকাশ সাধন বা উন্নয়ন কৰা।

24. মানৱ মূলধনত কৰা বিনিয়োগে বৃদ্ধিত কিদৰে অৰিহণা যোগায়? (How does investment in human capital contribute to growth?)

উত্তৰঃ মানৱ মূলধন হ’ল প্ৰব্ৰজন তথা ব্যক্তিৰ প্ৰশিক্ষণ, স্বাস্থ্য আৰু শিক্ষা শিতানত কৰা বিনিয়োগৰ ফলশ্ৰুতি। মানৱ মূলধনৰ শক্তিত বিনিয়োগৰ ফলতে দেশ এখনৰ উন্নয়ন দ্রুততৰ হয়। প্ৰকৃততে দেশৰ অৰ্থনৈতিক উন্নয়ন ত্বৰান্বিত কৰাৰ বাবে আৰু সঠিক দিশত সামাজিক সাধনৰ বাবে কৰা বিনিয়োগ এটা সময়ত সম্পদ হৈ গঢ় লৈ উঠিব পাৰে।

25. ‘গড় পৰ্যায়ৰ শিক্ষাৰ স্তৰৰ বৃদ্ধিৰ ফলত বিশ্বজুৰি অসমতাৰ নিম্নগামী গতিধাৰা দেখা যায়।’ মন্তব্য আগবঢ়োৱা। (“Rising levels of average education have led to a declining trend in inequality around the world,” give comment.) 

উত্তৰঃ পৃথক শ্ৰেণীৰ লোক, অঞ্চল বা ৰাষ্ট্ৰৰ লগত তুলনামূলক দৰিদ্ৰতা হৈছে আপেক্ষিক দৰিদ্ৰতা। সেয়ে আপেক্ষিক দৰিদ্ৰতাই সূচায় যে এটা নিম্নতৰ আয় শ্ৰেণীৰ লোক উচ্চতৰ আয় শ্ৰেণীৰ লোকৰ তুলনাত দৰিদ্ৰতৰ। এই ধৰণৰ দৰিদ্ৰতা হৈছে মাত্ৰ অন্য শ্ৰেণীৰ প্ৰাচুৰ্যৰ লগত সম্পর্কিতভাৱে আপেক্ষিক। যিহেতু ৰাষ্ট্ৰীয় আয়ৰ বিতৰণত প্ৰতিখন দেশতেই বৈষম্য হৈ থাকে সেইবাবে উন্নত বা অনুন্নত যিকোনো ৰাষ্ট্ৰতেই আপেক্ষিক দৰিদ্ৰতা আছে।

26. শিক্ষাত কৰা বিনিয়োগে কেনেদৰে অৰ্থনৈতিক বৃদ্ধি ত্বৰান্বিত কৰে লিখা। (Write how investing in education accelerates economic growth.)

উত্তৰঃ দক্ষভাৱে কাৰ্য সম্পাদন কৰিবলৈ যথেষ্ট পৰিমাণৰ নিপুণতা আৰু প্ৰশিক্ষণৰ প্রয়োজন। এজন শিক্ষিত ব্যক্তিৰ শ্ৰম নিপুণতা, অশিক্ষিত ব্যক্তি এজনৰ তুলনাত বেছি। সেয়েহে তেওঁ বেছি আয় উপাৰ্জন কৰিবলৈ সক্ষম আৰু এইদৰে শিক্ষাত কৰা বিনিয়োগ দেশৰ অৰ্থনৈতিক বৃদ্ধিত অৱদান যোগোৱাত বেছি দ্রুত।

27. মানৱ মূলধন আৰু অৰ্থনৈতিক বৃদ্ধিৰ মাজৰ সম্পৰ্ক কি? (What is the relationship between human capital and economic growth?) 

উত্তৰঃ মানৱ মূলধনে শ্ৰমিকৰ দক্ষতা বৃদ্ধি কৰে, উদ্ভাৱন শক্তি বৃদ্ধি কৰাৰ লগতে নতুন প্রযুক্তি গ্ৰহণত সহায় কৰে, সমাজত হোৱা পৰিৱৰ্তন আৰু বৈজ্ঞানিক প্ৰগতিৰ বিষয়ে জ্ঞান দিয়ে, আয় সৃষ্টিৰ ক্ষমতা বৃদ্ধি কৰে ইত্যাদি আৰু এইদৰে অৰ্থনৈতিক বৃদ্ধিত অৰিহণা যোগাই দুয়োটাৰ মাজত দৃঢ় সম্পর্ক স্থাপন কৰে।

28. লিংগ সম্পৰ্কীয় উন্নয়ন সূচাংক আৰু লিংগ সৱলীকৰণ নিৰ্ণয় বুলিলে কি বুজা? (What do you mean by gender development index and gender empowerment?)

উত্তৰঃ লিংগ সম্পৰ্কীয় উন্নয়ন সূচাংক হ’ল লিংগ সম্পৰ্কীয় অর্থাৎ পুৰুষ-মহিলাৰ মাজত থকা বৈষম্যতা নিৰ্ণয় কৰা এক কৌশল। লিংগ সম্পর্কীয় উন্নয়ন সুচাংকও মানৱ উন্নয়ন সূচাংকৰ দৰে জীৱন প্ৰৱণতা, প্রাপ্তবয়স্ক স্বাক্ষৰতা আৰু জীৱন ধাৰণৰ মানদণ্ডৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।

আনহাতে লিংগ সৱলীকৰণ নিৰ্ণয় হ’ল লিংগ ভেদে বিভিন্ন অর্থনৈতিক, ৰাজনৈতিক, সামাজিক অংশগ্রহণ আৰু সিদ্ধান্ত গ্ৰহণৰ ক্ষেত্ৰত থকা পাৰ্থক্যৰ নিৰ্ণয়। এক কথাত ক’বলৈ হ’লে, এই নির্ণয় বিভিন্ন ক্ষেত্ৰত মহিলাৰ সুবিধাৰ ওপৰত আৰোপ কৰে।

29. শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্য বিষয়ত বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ চৰকাৰী হস্তক্ষেপৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ সপক্ষে যুক্তি আগবঢ়োৱা। (Argue for the need for different types of government intervention in education and health.)

উত্তৰঃ শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্য যতন সেৱাই ব্যক্তিগত আৰু ৰাজহুৱা উভয়বিধ লাভালাভৰ সৃষ্টি কৰে। সেয়েহে শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্যৰ সেৱাৰ বজাৰত ব্যক্তিগত আৰু ৰাজহুৱা দুয়োবিধৰ অনুষ্ঠান থাকে। শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্যৰ ওপৰত কৰা ব্যয়ৰ যথেষ্ট দীর্ঘম্যাদী প্রভাৱ আৰু ইয়াক সহজে আওকাণ কৰিব নোৱাৰি। সেয়েহে চৰকাৰী হস্তক্ষেপ প্রয়োজনীয়। উদাহৰণস্বৰূপে এবাৰ শিশু এজনক বিদ্যালয়ত বা স্বাস্থ্যানুষ্ঠানত ভৰ্তি কৰাৰ পিছত প্ৰয়োজনীয় সেৱাৰ অভাৱত অন্য প্ৰতিষ্ঠানলৈ পুনৰ ভৰ্তিৰ বাবে নিবলগীয়া হ’লে বহুত ক্ষতি হ’ব। তদুপৰি এনে সেৱাৰ ব্যক্তিগত ভোক্তাই এইবিলাক প্ৰতিষ্ঠানৰ গুণগত মান আৰু খৰচৰ সম্পূৰ্ণ তথ্য নাজানে। স্বাস্থ্য বা শিক্ষা সৰবৰাহ কৰা অনুষ্ঠানটোৱে একচেটিয়া ক্ষমতাৰ অধিকাৰী হয় আৰু ভোক্তাসকলক শোষণ কৰে। এনে অৱস্থাত চৰকাৰৰ ভূমিকা হ’ব ব্যক্তিগত প্ৰতিষ্ঠানসমূহত চৰকাৰে ধাৰ্য কৰা প্ৰয়োজনীয় মান বৰ্তাই ৰখা আৰু প্ৰকৃত দাম নিৰূপণৰ ওপৰত নজৰ ৰাখা।

ভাৰতবৰ্ষত ৰাজ্যিক আৰু কেন্দ্রীয় শিক্ষা মন্ত্রালয়, শিক্ষা বিভাগ আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় শৈক্ষিক গৱেষণা আৰু প্ৰশিক্ষণ পৰিষদ, বিশ্ববিদ্যালয় অনুদান আয়োগ, সৰ্বভাৰতীয় কাৰিকৰী শিক্ষা আদি বিভিন্ন সংস্থাই শিক্ষাখণ্ডক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। তেনেদৰে ৰাজ্যিক আৰু কেন্দ্ৰীয় পৰ্যায়ৰ স্বাস্থ্য মন্ত্ৰালয়, স্বাস্থ্যবিভাগ আৰু ভাৰতীয় চিকিৎসা গৱেষণা পৰিষদ আনিয়ে স্বাস্থ্যখণ্ডক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।

30. শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্য প্রতিষ্ঠানসমূহত মাচুলৰ গাঠনি চৰকাৰে নিয়ন্ত্ৰণ কৰাটো অত্যাৱশ্যকীয় নে? যদি হয়, কিয়? (Is it important for the government to control the tariff structure in education and health institutions? If so, why?) 

উত্তৰঃ শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্য প্ৰতিষ্ঠানসমূহত মাচুলৰ গাঠনি চৰকাৰে নিয়ন্ত্ৰণ কৰাটো অত্যাৱশ্যকীয়। ভাৰতৰ দৰে উন্নয়নশীল দেশ এখনত বৃহৎ সংখ্যক জনতাই দৰিদ্ৰ সীমাৰেখাৰ তলত বাস কৰে, বহুতেই শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্যসেৱা লাভৰ বাবে সমৰ্থ নহয়। তদুপৰি বৃহৎ সংখ্যকেই উচ্চ শিক্ষা আৰু বিশেষীকৃত স্বাস্থ্য যতন লাভৰ বাবে সমর্থ নহয়। আকৌ যিহেতু স্বাস্থ্য যতন আৰু বুনিয়াদী শিক্ষা লাভ নাগৰিকৰ অধিকাৰ বুলি বিবেচিত হৈছে, সেয়েহে এইটো প্রয়োজনীয় যে চৰকাৰে যিসকল নাগৰিকৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় তেওঁলোকৰ বাবে আৰু সামাজিকভাৱে পিছপৰা শ্ৰেণীৰ লোকৰ বাবে বিনামূলীয়া স্বাস্থ্যসেৱা আৰু শিক্ষা আগবঢ়াব লাগে। 

31. মানৱ সম্পদৰ কাৰ্যকৰী ব্যৱহাৰৰ বাবে শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্য বিষয়ত কৰা ব্যয়ৰ তথ্য আহৰণ কৰাৰ প্ৰয়োজনীয়তা প্ৰতিপন্ন কৰা। (Prove the need to gather information on expenditure on education and health for the effective use of human resources.)

উত্তৰঃ মানৱ সম্পদৰ কাৰ্যকাৰী ব্যৱহাৰৰ বাবে শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্য বিষয়ত কৰা ব্যয়ৰ তথ্য আহৰণৰ প্ৰয়োজনীয়তা আছে। এজন ব্যক্তিয়ে শিক্ষাৰ নামত খৰচ কৰা কথাটো এটা কোম্পানীয়ে নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ ভিতৰত ভৱিষ্যত লাভ অৰ্জনৰ উদ্দেশ্য আগত ৰাখি মূলধন জাতীয় সম্পন্নত বিনিয়োগ কৰাৰ দৰেই কথা। ব্যক্তিয়ে শিক্ষাত খৰচ কৰে ভৱিষ্যতে তেওঁলোকৰ আয় বৃদ্ধিৰ উদ্দেশ্য আগত ৰাখি। ব্যৱসায়িক প্রতিষ্ঠানে তেওঁলোকৰ কৰ্মচাৰীসকলক বৃত্তিত প্ৰশিক্ষণ দিয়াৰ বাবদ খৰছ কৰে যাৰ ফলত উৎপাদনশীলতা বৃদ্ধি হয় আৰু ব্যৱসায়িক প্রতিষ্ঠানে অধিক লাভ অৰ্জন কৰিবলৈ সক্ষম হয়।

স্বাস্থ্যসেৱাৰ সুবিধাৰ পৰা বঞ্চিত এজন ৰুগ্ন শ্রমিক কামত অনুপষ্ঠিত থাকিবলৈ বাধ্য হয়। যাৰ ফলত উৎপাদন হ্রাস পায়। স্বাস্থ্যত ব্যয় কৰা মানে মানৱ মূলধন গঠনত ব্যয় কৰা আৰু এই ব্যয় অতি প্রয়োজনীয়। স্বাস্থ্যত কৰা ব্যয় হ’ল ক্ৰমে প্রতিশোধক ঔষধ, আৰোগ্যকাৰী ঔষধ, সামাজিক ঔষধ, বিশুদ্ধ খোৱাপানীৰ যোগান, ভাল অনাময় ব্যৱস্থা আদি।

32. অন্তৰ্জাত বিকাশ তত্ত্বৰ মূল বিষয়বস্তু চমুকৈ বৰ্ণনা কৰা। (Briefly describe the main content of international development theory.) 

উত্তৰঃ অসংস্থাপিত বিকাশ তত্ত্বৰ মূল চৰ্ত হ’ল মূলধনৰ ক্ৰমহ্ৰাসমান প্রতিদান। গতিকে মূলধনৰ অভিযোজনৰ লগে লগে ক্ৰমে হ্ৰাস পোৱা প্ৰতিদানৰ কাৰণে উন্নয়নশীল দেশসমূহৰ বৃদ্ধিৰ হাৰ বেছি আৰু এটা সময়ত উন্নত আৰু উন্নয়নশীল দেশৰ বৃদ্ধিৰ হাৰ একে সমান হ’বগৈ। কিন্তু বাস্তৱ ক্ষেত্ৰত দেখা গৈছে যে তত্ত্বটোৰ মতে তেনেধৰণৰ কোনো সমতা সম্ভৱ নহয়। 

অন্তর্জাত বিকাশ তত্ত্বই এই তত্ত্বটোৰ ত্ৰুটি আঁতৰাই কৈছে যে আচলতে মূলধনৰ ক্রমহ্রাসমান প্রতিদান নহয় ক্রমবর্ধমান বা সমহাৰৰ প্ৰতিদানে তেনে কোনো সমতা আনি নিদিয়ে যি বাস্তৱ ক্ষেত্ৰত দেখা পোৱা গৈছে। অন্তর্জাত তত্ত্ব মতে মানৱ সম্পদ আৰু গৱেষণাত কৰা বিনিয়োগ মূলধনৰ ক্ৰমবৰ্দ্ধমান হাৰ প্ৰদান কৰে। এনেক্ষেত্ৰত মূলধন উৎপাদন অনুপাত বাঢ়ি গৈ বিকাশৰ হাৰৰ ক্ষেত্ৰত তাৰতম্য আনি দিয়ে। এই তত্ত্ব মূল পৃষ্ঠপোষক আছিল লুকাছ (১৯৮৮) আৰু ৰ’মাৰ (১৯৮৬-৯০)।

33. এটা জাতিৰ উন্নয়নৰ বাবে শিক্ষা কিদৰে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ সমল ব্যাখ্যা কৰা। (Explain how education is important for the development of a nation.)

উত্তৰঃ শিক্ষা এটা জাতিৰ উন্নয়নৰ বাবে অপৰিহাৰ্য। কাৰণ যেতিয়া মানুহে লিখিব-পঢ়িব পাৰে, তেতিয়াহে সুদীর্ঘ জীৱন লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হ’ব আৰু তেতিয়াহে তেওঁলোকে গুৰুত্ব প্ৰদান কৰা অইন পচন্দসমূহ কৰিব পাৰিব। স্বাভাৱিকতে অর্থনৈতিক বৃদ্ধিলৈ শিক্ষিত ব্যক্তিজনৰ বৰঙণি অশিক্ষিত এজনৰ তুলনাত বেছি, কাৰণ এজন শিক্ষিত ব্যক্তিয়েহে দেশৰ উন্নয়নত আয় সৃষ্টি কৰিব পাৰে। প্ৰকৃত দিশত শিক্ষিত আৰু অশিক্ষিত হ’লে বৃহৎ জনসংখ্যা এখন দেশৰ অৰ্থনৈতিক উন্নয়ন ত্বৰান্বিত কৰাৰ বাবে আৰু সঠিক দিশত সামাজিক উন্নতি সাধনৰ বাবে সম্পদ হ’ব পাৰে। শিক্ষাত কৰা বিনিয়োগে শ্ৰমৰ উৎপাদনশীলতা বৃদ্ধি নকৰিলেও ইয়াৰ জৰিয়তেহে মানৱ কল্যাণ সাধিত হ’ব।

34. মানৱ মূলধনৰ মূল্যাঙ্কনৰ বিষয়ে লিখা। (Write about evaluation of human capital.) 

উত্তৰঃ সামাজিক লালন-পালনঃ পিয়েৰ বাউৰ্ডিউৰ দৰে এজন সমাজবিজ্ঞানীয়ে যুক্তি দিয়ে যে মানৱ মূলধন সামাজিক লালন-পালনৰ সৈতে দৃঢ়ভাৱে সম্পর্কিত। ই মূলধনৰ সাংস্কৃতিক, সামাজিক আৰু সাংকেতিক প্ৰকাৰক প্ৰভাৱিত কৰে।

সঠিক বিদ্যালয়লৈ যোৱাৰ সামাজিক মূলধনৰ সৈতে সম্পর্কিত সংকেত হৈছে এই ধাৰণা যে মানৱ মূলধন গঠন কৰাটো প্ৰায়ে কেৱল ‘সংকেত’ হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, অক্সব্রিজৰ পৰা ডিগ্ৰী লাভ কৰিলে কর্মশক্তিৰ স্থিতি উন্নত হয় আৰু স্নাতকৰ বাবে অধিক দৰমহা সক্ষম হয়। বৈষম্যমূলকঃ মজুৰি আৰু চাকৰিৰ সুযোগৰ পাৰ্থক্য মানৱ মূলধনৰ পাৰ্থক্যৰ বাবে নহয়, কিন্তু বৈষম্য, শ্রমিক বজাৰৰ অসিদ্ধতা বা চাকৰিৰ অ-আর্থিক লাভালাভৰ ফলাফল।

35. জনসংখ্যাৰ আকাৰৰ পৰিৱৰ্তন জনগাঁথনিয়ে কেনেদৰে নিৰ্ধাৰণ কৰে? (How do demographics determine changes in population size?)

উত্তৰঃ জনগাঁথনিকাৰীসকল জনসংখ্যাৰ গাঁথনি আৰু জনসংখ্যাৰ গাঁথনি কেনেদৰে সলনি হয় তাৰ সৈতে চিন্তিত। বন্ধ জনসংখ্যাত প্ৰৱেশ কৰাৰ একমাত্ৰ উপায় হৈছে জন্ম হোৱা, আৰু জনসংখ্যা এৰি যোৱাৰ একমাত্র উপায় হৈছে মৃত্যু। অৱশ্যে, মুকলি জনসংখ্যাত (অর্থাৎ সকলো ৰাষ্ট্ৰীয় আৰু স্থানীয় জনসংখ্যা) এজন ব্যক্তিয়েও ইয়াত প্ৰব্ৰজন কৰি এটা জনসংখ্যাত প্ৰৱেশ কৰিব পাৰে, আৰু প্ৰব্ৰজন কৰি জনসংখ্যা এৰিব পাৰে। 

এই তিনিটা প্রক্রিয়া– জন্ম, মৃত্যু আৰু প্ৰব্ৰজন – যি জনসংখ্যাৰ বিকাশ বা হ্রাস নিৰ্ধাৰণ কৰে।

36. সমীকৰণৰ ভাৰসাম্য কি? (What is the balancing equation?)

উত্তৰঃ এই নীতিবোৰ সন্ত্তলন সমীকৰণৰ দ্বাৰা একত্ৰিত কৰা হয়। ভাৰসাম্য সমীকৰণটোৱে সময়ৰ সৈতে যিকোনো জনসংখ্যা সলনি হোৱাৰ পদ্ধতি প্ৰকাশ কৰে, আৰু জনসংখ্যাৰ মজুতকৰণ জনসংখ্যাৰ প্ৰবাহৰ সৈতে কেনেদৰে সংযোজিত হয় দেখুৱায়।

P (t + n) = P(t) + B – D + I – E

য’ত,

P (t) = সময়ত জনসংখ্যা

P (t + n) = সময়ত জনসংখ্যা (t + n), য’ত n হৈছে অন্তৰালৰ দৈৰ্ঘ

B = জন্ম

D = মৃত্যু

I = ইমিগ্ৰেচন 

E = প্ৰব্ৰজন

37. জনগাঁথনিকাৰীসকলে ব্যৱহাৰ কৰা নিম্নলিখিত কিছুমান শব্দৰ সংজ্ঞা দিয়া। (Give definition on some of the following terms used by demographers.)

উত্তৰঃ (ক) মৃত্যুহাৰঃ “এনে প্ৰক্ৰিয়া যাৰ দ্বাৰা জনসংখ্যাত মৃত্যু হয়”।

(খ) উৰ্বৰতাঃ এগৰাকী মহিলাই ইতিমধ্যে কৰা জীৱিত জন্মৰ সংখ্যা, অর্থাৎ প্রকৃত প্রজনন বুজায়। 

(গ) উদাৰতাঃ প্ৰজননৰ শাৰীৰিক ক্ষমতাক বুজায় অর্থাৎ গৰ্ভধাৰণ কৰা আৰু গৰ্ভধাৰণ কঢ়িয়াই নিয়া। এগৰাকী মহিলাক যদি জীৱন্ত জন্ম দিবলৈ সক্ষম হয় তেন্তে তেওঁক উদাৰ বুলি গণ্য কৰা হয়।

(ঘ) প্ৰব্ৰজনঃ ই ব্যক্তিৰ বা গোট চলাচলক বুজায় য’ত বাসস্থানৰ স্থায়ী বা অর্ধ-স্থায়ী পৰিৱৰ্তন অন্তর্ভুক্ত থাকে।

38. পৃথিৱীৰ জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ গতিধাৰা সম্পর্কে আলোচনা কৰা। (Discuss the course of population growth in the world.) 

উত্তৰঃ নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ ব্যৱধানত নিৰ্দিষ্ট চাৰিসীমাৰ ভিতৰত ঘটা অধিবাসীৰ সংখ্যাৰ বৃদ্ধিকে জনসংখ্যাৰ বৃদ্ধি বুলি কোৱা হয়। ১৬৫০ চনত পৃথিৱীৰ মুঠ জনসংখ্যা আছিল ৫০০ নিযুত । কিন্তু ২০০১ চনত এই সংখ্যা বৃদ্ধি পাই ৬১৩৩ নিযুত হয়গৈ। উল্লেখযোগ্য যে, কুৰি শতিকাৰ তুলনাত একবিংশ শতিকাত পৃথিৱীৰ জনসংখ্যাৰ বৃদ্ধিৰ হাৰ কিছু পৰিমাণে হ্ৰাস পাইছে। বিশেষকৈ, বিজ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তিবিদ্যাৰ প্ৰসাৰে জনসংখ্যাৰ বৃদ্ধি ৰোধ কৰাত যথেষ্ট প্রভাৱ পেলাইছে। জন্ম নিয়ন্ত্রণ, পৰিয়াল কল্যাণ আদিৰ দৰে আঁচনিসমূহৰ জৰিয়তে উন্নত জীৱন ধাৰণৰ অভিলাষে মানুহক আকৃষ্ট কৰাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত বৰ্তমান বিশ্বত জনসংখ্যাৰ পৰিমাণ সামান্য পৰিমাণে হ’লেও নিয়ন্ত্ৰণলৈ আহিছে। 

কাৰণ, ১৯৭৫ চনৰ পৰা ১৯৯৫ চনলৈ সমগ্ৰ বিশ্বত জনসংখ্যা প্রায় ২০০ কোটি বৃদ্ধি পাইছিল। কিন্তু, পৰৱৰ্তীকালত অর্থাৎ ২০০১ চনত বিশ্বৰ মুঠ জনসংখ্যা হয়গৈ ৬১৩ কোটি। তথাপিও, চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ উন্নতিয়ে মহামাৰী আৰু সংক্ৰামক ৰোগজনিত মৃত্যুহাৰ কমাই অনাৰ লগতে স্বাস্থ্যসম্মত দীর্ঘ জীৱন যাপনৰ পথ প্রশস্ত কৰে। গতিকে, দীর্ঘ জীৱন আৰু সংকুচিত মৃত্যুহাৰৰ ফলত দ্রুত জনসংখ্যাৰ বৃদ্ধিৰ সম্ভাৱনা নুই কৰিব নোৱাৰি। সাম্প্রতিক সময়ত পৃথিৱীৰ জনসংখ্যা ৮ কোটি মানকৈ বৃদ্ধি পাবলৈ ধৰিছে।

39. পৃথিৱীৰ জনসংখ্যাৰ বয়স গাঁথনিৰ বিষয়ে চমুকৈ আলোচনা কৰা। (Briefly discuss the age structure of the world’s population.) 

উত্তৰঃ পৃথিৱীৰ প্ৰতিখন দেশৰ জনসংখ্যাৰ গাঁথনি ভিন্‌ ভিন্‌। সেয়েই পৃথিৱীৰ প্ৰতিখন দেশৰ জনসংখ্যাৰ বয়স গাঁথনিৰ ভিন্নতাও পৰিলক্ষিত হয়। তৃতীয় বিশ্বৰ বহুতো দেশত নৱজাতক অথবা শিশুৰ সংখ্যাধিক্য হোৱাৰ বিপৰীতে এনে দেশৰ জনসমষ্টিত বয়সস্থ লোকৰ সংখ্যা ক্ষিপ্র গতিত কমি যায়। নাইজেৰিয়া, বাংলাদেশ, বুৰুণ্ডি, বুর্কিনা, ফেছ’ প্রভৃতি দেশত জনসংখ্যা গাঁথনিৰ এনে দৃশ্য দেখিবলৈ পোৱা যায়। অষ্ট্ৰেলিয়াৰ ক্ষেত্ৰত, ষাঠি বছৰমান বয়সৰ অনুৰ্ধ্ব লোকসকলৰ মাজত বিভিন্ন বয়সৰ মানুহৰ সংখ্যা প্রায় সমান অৱস্থাত পোৱা যায়। অর্থাৎ, কেইবাটাও দশকলৈ জনসংখ্যাৰ হ্রাস বৃদ্ধি নহয়। 

ইটালী, স্পেইন, ডেনমার্ক প্রভৃতি দেশৰ জনসংখ্যাৰ গাঁথনিও অনুৰূপ হয়। আনহাতে, জাপান, লাটভিয়া, ইউক্রেইন, এস্তনিয়া, ৰাছিয়া আৰু ভূমধ্যসাগৰীয় ইউৰোপৰ বহুকেইখন দেশৰ ক্ষেত্ৰত জন্মহাৰ ক্ৰমে কমি অহা হেতুকে শিশু অথবা কিশোৰৰ তুলনাত প্রাপ্তবয়স্কৰ সংখ্যাহে অধিক। উদাহৰণস্বৰূপে, জাপানত ৫০- ৫৫ বছৰ বয়সসীমাৰ ভিতৰত মুঠ জনসংখ্যাৰ ৮ শতাংশ মানুহ পোৱাৰ বিপৰীতে পাঁচ বছৰৰ অনুর্ধ্ব শিশুৰ সংখ্যা ৪.৫ শতাংশতকৈও কম।

40. জনগাঁথনিৰ অৰ্থ কি? (What do you mean by demography?)

উত্তৰঃ জনগাঁথনিক “মানৱ জনসংখ্যাৰ পৰিমাণগত অধ্যয়ন” বুলি বৰ্ণনা কৰা হৈছে। এই অৰ্থত, জনগাঁথনি তৈয়াৰ কৰা সকলৰ মুখ্য চিন্তা হৈছে মানুহৰ জনসংখ্যাৰ আকাৰ আৰু গাঁথনি আৰু গুৰুত্বপূর্ণ ঘটনাৰ ফলত হোৱা আকাৰ আৰু গাঁথনিৰ পৰিৱৰ্তন যেনে জন্ম, মৃত্যু আৰু প্ৰব্ৰজন। এয়া হৈছে জনসংখ্যাৰ আকাৰ আৰু গাঁথনি যাক জনসংখ্যাৰ ষ্টক হিচাপে বর্ণনা কৰা হয় আৰু গুৰুত্বপূৰ্ণ ঘটনাৰ ফলত হোৱা পৰিৱৰ্তন যাক জনসংখ্যাৰ প্ৰবাহ বুলি কোৱা হয়।

অৱশ্যে, ব্যৱহাৰিক ভাৱে জনগাঁথনি হৈছে এক মুখ্যতঃ আন্তঃশাখা বিষয় আৰু জনগাঁথনি তৈয়াৰ কৰাৰ কাম প্ৰায়ে নিম্নলিখিত ক্ষেত্ৰবোৰৰ সৈতে (আনবোৰৰ ভিতৰত) অতিক্ৰম কৰেঃ

(ক) সমাজবিজ্ঞান

(খ) মহামাৰীবিদ্যা

(গ) অর্থনীতি

(ঘ) প্রজনন স্বাস্থ্য

(ঙ) ইতিহাস

(চ) নৃতত্ত্ব

(ছ) চিকিৎসা পৰিসংখ্যা

(জ) মানৱ পৰিস্থিতিবিজ্ঞান

(ঝ) সামাজিক নীতি

এই উপৰা-উপৰিকৈ লগা বাবে প্ৰায়ে বিশুদ্ধ বা আনুষ্ঠানিক জনগাঁথনিৰ মাজত পাৰ্থক্য কৰা হয় যি মুখ্যতঃ পৰিমাণগত দিশৰ সৈতে সম্পর্কিত, আৰু জনসংখ্যা অধ্যয়ন যি এক বহল প্ৰসংগ ৰচনা কৰে আৰু জনসংখ্যাৰ সাংখ্যিক দিশ আৰু বহল সামাজিক, অৰ্থনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক কাৰকৰ মাজৰ সম্পৰ্কৰ ওপৰত আলোকপাত কৰিব বিচাৰে।

41. জনগাঁথনিগত পৰিৱৰ্তনৰ চাৰিটা স্তৰ কি কি? (What are the four stages in demographic transition?) 

উত্তৰঃ জনগাঁথনিগত পৰিৱৰ্তনৰ চাৰিটা স্তৰ হৈছে—

পর্যায় ১ঃ মৃত্যুৰ হাৰ আৰু জন্মৰ হাৰ উচ্চ আৰু প্ৰায় ভাৰসাম্যত আছে, যি হৈছে প্ৰাক- ঔদ্যোগিক সমাজৰ এক উমৈহতীয়া স্থিতি। জনসংখ্যা বৃদ্ধি অতি লেহেম, খাদ্যৰ উপলব্ধতাৰ দ্বাৰা আংশিকভাৱে প্ৰভাৱিত হয়। আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ ঊনবিংশ শতিকাত প্ৰথম পৰ্যায়ত আছিল বুলি কোৱা হৈছিল।

পর্যায় ২ঃ এইটো হৈছে “উন্নয়নশীল দেশ” পৰ্যায়। খাদ্য যোগান আৰু অনাময় ব্যৱস্থাৰ উন্নতিৰ ফলত মৃত্যুৰ হাৰ দ্ৰুতগতিত হ্ৰাস হয়, যি জীৱনকাল বৃদ্ধি কৰে আৰু ৰোগ হ্ৰাস কৰে। জন্মৰ হাৰত একেধৰণৰ হ্ৰাস নোহোৱাকৈ, এই পৰ্যায়ত দেশবোৰে জনসংখ্যাৰ এক বৃহৎ বৃদ্ধি অনুভৱ কৰে।

পর্যায় ৩ঃ গৰ্ভনিৰোধক প্রাপ্তি, মজুৰি বৃদ্ধি, নগৰায়ন, মহিলাৰ স্থিতি আৰু শিক্ষা বৃদ্ধি, আৰু অন্যান্য সামাজিক পৰিৱৰ্তনৰ ফলত জন্মৰ হাৰ হ্ৰাস হয়। জনসংখ্যা বৃদ্ধি সমান হ’বলৈ আৰম্ভ কৰে। সহস্ৰাব্দৰ আৰম্ভণিৰ দশকবোৰত মেক্সিকো এই পৰ্যায়ত আছে বুলি বিশ্বাস কৰা হয়। ঊনবিংশ শতিকাৰ পিছৰ ভাগত উত্তৰ ইউৰোপে এই পৰ্যায়ত প্ৰৱেশ কৰিছিল।

পৰ্যায় ৪ঃ এই পৰ্যায়ত জন্মৰ হাৰ আৰু মৃত্যুৰ হাৰ দুয়োটা কম। দ্বিতীয় পৰ্যায়ত জন্ম গ্রহণ কৰা লোকসকলৰ বয়স এতিয়া আৰম্ভ হৈছে আৰু হ্ৰাস হোৱা কৰ্মৰত জনসংখ্যাৰ সমৰ্থনৰ প্রয়োজন। জন্মৰ হাৰ প্ৰতিষ্ঠাপন স্তৰৰ তললৈ হ্ৰাস হ’ব পাৰে, যাক প্ৰতি পৰিয়ালত দুটা সন্তান বুলি গণ্য কৰা হয়। ইয়াৰ ফলত জনসংখ্যা হ্রাস হয়। মৃত্যুৰ হাৰ নিৰন্তৰভাৱে কম থাকিব পাৰে, বা নিম্ন ব্যায়ামৰ স্তৰ আৰু উচ্চ মেদবহুলতাৰ সৈতে সম্পর্কিত জীৱনশৈলীৰ ৰোগবৃদ্ধিৰ ফলত সেইবোৰ সামান্য বৃদ্ধি হ’ব পাৰে। চুইডেনে একবিংশ শতিকাত এই পৰ্যায়ত উপনীত হৈছে।

42. মানৱ মূলধন নিৰ্ধাৰণ কৰা কাৰকবোৰ কি কি? (What are the factors that determine human capital?) 

উত্তৰঃ মানৱ মূলধন নিৰ্ধাৰণ কৰা কাৰকবোৰ হৈছে—

(ক) দক্ষতা আৰু অৰ্হতা।

(খ) শিক্ষাৰ স্তৰ৷

(গ) কামৰ অভিজ্ঞতা।

(ঘ) সামাজিক দক্ষতা— যোগাযোগ।

(ঙ) বুদ্ধিমত্তা।

(চ) আৱেগিক বুদ্ধিমত্তা।

(ছ) বিচাৰ।

(জ) ব্যক্তিত্ব — কঠোৰ পৰিশ্ৰম, কাৰ্যালয় এটাত সুসংগত।

(ঝ) অভ্যাস আৰু ব্যক্তিত্বৰ বৈশিষ্ট্য।

(ঞ) সৃষ্টিশীলতা নতুন কর্ম পদ্ধতিক সামগ্রী উদ্ভাৱন কৰাৰ সামঞ্জস্য।

(ট) এজন ব্যক্তিৰ খ্যাতি আৰু একেবাৰে নতুন প্ৰতিচ্ছবি। যেনে— বিখ্যাত লোকসকলে সামগ্ৰী এটা অনুমোদন কৰিবলৈ পৰিশোধ কৰিছিল।

(ঠ) ভূগোল — স্থানীয় পৰিৱেশৰ সামাজিক সহকৰ্মীৰ চাপই প্রত্যাশা আৰু মনোভাৱ প্ৰভাৱিত কৰিব পাৰে।

43. মানৱ মূলধন কেনেদৰে বৃদ্ধি কৰিব? (How to increase human capital?)

উত্তৰঃ (ক) বিশেষজ্ঞতা আৰু শ্ৰমৰ বিভাজনঃ বিশেষীকৰণে শ্রমিকসকলক নির্দিষ্ট কামত মনোনিবেশ কৰিবলৈ আৰু দক্ষতাৰ বিশেষত্ব বৃদ্ধি কৰিবলৈ অনুমতি দিয়ে। যদিও বিশেষত্বৰ ফলত বিৰক্তিকৰ, পুনৰাবৃত্তিমূলক চাকৰি আৰু শ্ৰমিকসকলৰ সীমিত দক্ষতা বিকাশ হ’ব পাৰে।

(খ) শিক্ষাঃ সাক্ষৰতা আৰু সংখ্যাউন্নত কৰাৰ বাবে মৌলিক শিক্ষাৰ মানৱ মূলধনৰ আধাৰৰ বাবে এক গুৰুত্বপূর্ণ প্রভাৱ আছে। 

(গ) বৃত্তিমূলক প্রশিক্ষণঃ চাকৰি, ইলেক্টৰিচিয়ান, প্লাম্বিং নাৰ্চিং সম্পৰ্কীয় দক্ষতাৰ বাবে পোনপটীয়া প্রশিক্ষণ। এটা দক্ষ বৃত্তিৰ বাবে বিশেষ বৃত্তিমূলক প্ৰশিক্ষণৰ প্ৰয়োজন।

(ঘ) সৃষ্টিশীলতাৰ বতৰঃ শিশুসকলক নিৰ্দিষ্ট গণ্ডীৰ বাহিৰত চিন্তা কৰিবলৈ সক্ষম কৰা শিক্ষাই মানুহৰ মূলধন এনেদৰে বৃদ্ধি কৰিব পাৰে যাতে ‘শিকা’ আৰু তথ্যৰ এক আকর্ষণীয় সংগ্ৰহ নহ’ব পাৰে।

(ঙ) আন্তঃগাঁথনিঃ অৰ্থনীতিৰ আন্তঃগাঁথনিয়ে মানৱ মূলধনক প্রভাৱিত কৰিব। উন্নয়নশীল অৰ্থনীতিত মানৱ মূলধনৰ বিকাশৰ বাবে ভাল পৰিবহণ, যোগাযোগ, মোবাইল ফোন আৰু ইণ্টাৰনেটৰ উপলব্ধতা অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ।

(চ) প্ৰতিযোগিতামূলকতাঃ ৰাজ্যৰ একচেটিয়া আধিপত্য থকা অর্থনীতিয়ে ব্যক্তিগত সৃজনশীলতা আৰু উদ্যোগীসকলক হ্ৰাস কৰাৰ সম্ভাৱনা থাকে। এনে এক পৰিৱেশ যি স্ব-নিযুক্তি আৰু ব্যৱসায় সৃষ্টিত উদগনি দিয়ে, এক অৰ্থনীতিত সম্ভাব্য মানৱ মূলধনৰ অধিক ব্যৱহাৰ সক্ষম কৰে।

44. জনগাঁথনিগত পৰিৱৰ্তন আৰু ইয়াৰ তিনিটা স্তৰ ব্যাখ্যা কৰা। (Explain the demographic transition and its three stages.) 

উত্তৰঃ জনসংখ্যা আৰু অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ মাজৰ আন্তঃসম্পৰ্কক তিনিটা স্তৰত বিভক্ত কৰিব পাৰি—

(ক) প্ৰথম পৰ্যায়ত উচ্চ জন্ম আৰু মৃত্যুৰ হাৰ থাকে। এই বৈশিষ্ট্যবোৰে নিম্ন জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ জন্ম দিয়ে। এই পৰিস্থিতি সৃষ্টি কৰা শক্তিবোৰ বুজিবলৈ এনে এখন সমাজ মনত ৰাখিব লাগিব যাৰ অৰ্থনীতি প্ৰভাৱশালীভাৱে কৃষিভিত্তিক আৰু প্ৰযুক্তিৰ স্তৰ পৰম্পৰাগত। এনে সমাজত উচ্চমৃত্যুৰ হাৰ দীৰ্ঘম্যাদী পুষ্টিহীনতা, দুৰ্ভিক্ষ আৰু মহামাৰী, অপর্যাপ্ত ঔষধি আৰু স্বাস্থ্যসেৱা আৰু দুৰ্বল জীৱন ধাৰণৰ স্থিতিৰ বাবে হ’ব পাৰে। উচ্চজন্মহাৰ সামাজিক-সাংস্কৃতিক ব্যৱস্থাৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হয় অর্থাৎ নিৰক্ষৰতা, কম বয়সীয়া বিবাহ, পৰম্পৰাগত মূল্যবোধ, ধৰ্মীয় বিশ্বাস, পাৰিবাৰিক শ্ৰমৰ চাহিদা ইত্যাদি। উচ্চ জন্ম আৰু মৃত্যুৰ হাৰৰ মাজৰ পাৰ্থক্য সংকীৰ্ণ হৈ পৰে যাৰ ফলত বছৰি এক শতাংশ জনসংখ্যাৰ বৃদ্ধিৰ হাৰ কম হয়। কেতিয়াবা, ই এক নিৰ্দিষ্ট স্তৰত স্থবিৰ হৈ থাকিব পাৰে।

(খ) জনগাঁথনিগত পৰিৱৰ্তনৰ দ্বিতীয় পৰ্যায়ত, মৃত্যুৰ হাৰ হ্ৰাস হ’বলৈ আৰম্ভ কৰে। গতিকে অর্থনৈতিক বিকাশৰ প্ৰক্ৰিয়া আৰম্ভ হয়। উন্নত পুষ্টিৰ উপাদানবোৰ খাদ্যত অন্তর্ভুক্ত কৰা হয় আৰু জীৱন ধাৰণৰ স্থিতি উন্নত হয়।

(গ) তৃতীয় পৰ্যায়ত যেতিয়া দেশৰ অৰ্থনীতি সঠিকভাৱে বিকশিত হয়, নিম্ন মৃত্যুৰ হাৰ আৰু সামান্য হ্ৰাস হয়। ইয়াৰ বিপৰীতে, জন্মৰ হাৰ দ্ৰুতগতিত হ্রাস হয়। নিম্ন জন্ম আৰু মৃত্যুৰ হাৰ এতিয়া স্থিৰ হৈছে যাৰ ফলত জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ হাৰ কম হৈছে। আশা কৰা হৈছে যে আজিৰ উন্নয়নশীল দেশসমূহে যদি তেওঁলোকৰ উন্নয়নমূলক প্ৰচেষ্টাত সফল হয়, তেন্তে জনগাঁথনিগত পৰিৱৰ্তনৰ তৃতীয় পৰ্যায়ত উপনীত হ’ব।

45. আজিৰ উন্নয়নশীল দেশসমূহৰ জনগাঁথনিগত বৈশিষ্ট্যবোৰ উল্লেখ কৰা। (State the demographic features of today’s developing countries.)

উত্তৰঃ আজিৰ উন্নয়নশীল দেশবোৰত আমি জনসংখ্যা বৃদ্ধি সম্পর্কে নিম্নলিখিত বিশেষত্ববোৰ বিচাৰি পাওঁ — হ্ৰাস হোৱাৰ বাবে হৈছে। অৱশ্যে, বর্ধিত জনশক্তি শোষণ কৰাৰ ক্ষমতা যথেষ্ট দুর্বল। তদুপৰি, আধুনিক প্রযুক্তিগত পৰিস্থিতিত অর্থনৈতিক বিকাশৰ প্ৰক্ৰিয়া অধিক মূলধন নিবিড় হোৱাৰ প্ৰৱণতা আছে আৰু সেয়েহে, কম সময়ৰ ভিতৰত নিযুক্তি সৃষ্টি হোৱাৰ সম্ভাৱনা কম। যিহেতু জনসংখ্যাৰ মুঠ আকাৰ ইতিমধ্যে, জনসংখ্যাগত পৰিৱৰ্তনৰ দ্ৰুত প্ৰাপ্তিৰ বাবে তাৎক্ষণিকতা আছে যাৰ ফলত জনসংখ্যা বৃদ্ধি হ্রাস হয় উচ্চ জন্মহাৰৰ পৰা নিম্ন জন্ম হাৰলৈ। 

তৃতীয় বিশ্বত দ্রুত জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ ফলত উদ্ভৱ হোৱা কিছুমান সমস্যাৰ ওপৰত আলোকপাত কৰাটো উপযোগী হ’ব পাৰে। সেইবোৰ হৈছে—

(ক) বর্ধিত জনসংখ্যাক নিযুক্তি প্ৰদান কৰা। এইটো এনেকুৱা কাৰণ উন্নয়নশীল অর্থনীতিত জনসংখ্যাৰ বেছিভাগেই নিৰক্ষৰ স্কুলীয়া বয়সৰ জনসংখ্যাৰ বোজাই ইতিমধ্যে অসহনীয় হোৱাৰ লক্ষণ দেখুৱাইছে। বিদ্যালয়ত শিশুৰ অনুপাত দ্ৰুতগতিত বৃদ্ধি হৈ আছে আৰু, বিশাল সংখ্যা এতিয়াও সামৰি লোৱা হোৱা নাই। নিৰক্ষৰ ব্যক্তি প্ৰতি বছৰে বৃদ্ধি পায়। কাৰণ উপযুক্ত বিকাশৰ সুযোগৰ অভাৱৰ বাবে মানৱ সম্পদৰ অপচয় হৈছে।

(খ) জনশক্তিৰ ব্যৱহাৰৰ সমস্যা। উন্নত শিক্ষিত জনশক্তিয়ে অধিক সন্মানৰ জীৱিকা ৰক্ষা কৰিব বিচাৰে, যিবোৰ নতুন উন্নয়নৰ প্ৰচেষ্টাৰ দ্বাৰা মুকলি কৰা হয়। ইয়াৰ মূলধন নিবিড় প্ৰকৃতিৰ বাবে, নিযুক্তি সৃষ্টিৰ বাবে নতুন অৰ্থনীতিৰ সামঞ্জস্য সীমিত হৈ পৰে। একেসময়তে ই বহুতো পুৰণি জীৱিকাক দিনৰ বাহিৰত আৰু অপ্ৰয়োজনীয় কৰি তোলে। ফলস্বৰূপে, শিক্ষিত ব্যক্তিৰ নিবনুৱাসহ নিম্ন-নিযুক্তি আৰু নিবনুৱা বৃদ্ধি হয়। এনেদৰে উন্নত মানৱ মূলধনৰ অপচয় হৈছে।

(গ) অত্যধিক টান আন্তঃগাঁথনি। গৃহ, পৰিবহণ, স্বাস্থ্য সেৱা, আৰু শিক্ষাৰ দৰে সুবিধাবোৰ অপর্যাপ্ত হৈ পৰে। জীৱন ধাৰণৰ প্ৰতিটো দিশতে আটাইতকৈ বেয়া লক্ষণবোৰ চহৰ অঞ্চলত প্ৰকাশ পায়। ভাৰতৰ দৰে দেশত, “অত্যধিক নগৰীকৰণ’ৰ পৰিস্থিতি বিৰাজ কৰে যি নগৰীয় সুবিধাবোৰৰ ওপৰত অসহনীয় চাপ পেলায়। উন্নয়নশীল দেশবোৰত অত্যাধিক ভিৰ কৰা ঘৰ, বস্তি আৰু অনাময় অঞ্চল, যান-জঁট আৰু জনবহুল চিকিৎসালয়সমূহ সাধাৰণ বৈশিষ্ট্য হৈ পৰিছে।

(ঘ) ভূমি আৰু অন্যান্য নৱীকৰণযোগ্য প্রাকৃতিক সম্পদৰ ওপৰত চাপ। সাধাৰণ গুণাগুণ যেনে বন আৰু পানী অত্যধিক শোষণ কৰা হয়। ইয়াৰ ফলত নৱীকৰণযোগ্য সম্পদৰ স্থায়ী ক্ষতিৰ সৈতে বনধ্বংস আৰু মৰুভূমিকৰণ হয়।

(ঙ) উৎপাদন ব্যয় বৃদ্ধি। মানুহৰ চতুৰতা আৰু প্ৰযুক্তিগত উন্নতিয়ে সামগ্ৰী আৰু সেৱাৰ উৎপাদন বৃদ্ধি কৰাটো সম্ভৱ কৰি তোলে। কিন্তু, এইটো মনত ৰাখিব লাগিব যে, জীৱনৰ মৌলিক প্রয়োজনীয়তা, যেনে— খাদ্য, উৎপাদনৰ ব্যয় বৃদ্ধি হয় যেতিয়া জনসংখ্যা দ্রুতগতিত বৃদ্ধি হয়।

(চ) উপাৰ্জনৰ অসামঞ্জস্যপূৰ্ণ বিতৰণ। আন্তর্জাতিক আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ত উপাৰ্জনৰ বৈষম্য বৃদ্ধি পায়। দ্রুতগতিত বৰ্ধিত জনসংখ্যাৰ বাবে মুঠ ৰাষ্ট্ৰীয় উৎপাদনৰ (GNP) বৃদ্ধি জনমূৰি হিচাপত যথেষ্ট হ্ৰাস পাইছে। দ্রুতগতিত বর্ধিত জনসংখ্যাৰ ক্ষেত্ৰত, উন্নয়নশীল দেশ এখনৰ মুখ্য চিন্তা এনেধৰণৰ অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্ব দিয়ে। উপাৰ্জনৰ অসম বিতৰণৰ বিবেচনাবোৰ পৃষ্ঠভূমিলৈ ঠেলি দিয়া হয়। গতিকে দেশৰ ভিতৰত অসমতা আৰু অধিক বৃদ্ধি হোৱাৰ প্ৰৱণতা থাকে।

46. মানৱ মূলধনৰ গুৰুত্বসমূহ কি কি? (What are the importances of human capital?)

উত্তৰঃ মানৱ মূলধনৰ গুৰুত্ববোৰ হৈছে— 

(ক) গাঁথনিগত নিবনুৱা। যিসকল ব্যক্তিৰ মানৱ মূলধন আধুনিক নিয়োগকৰ্তাৰ বাবে অনুপযুক্ত, তেওঁলোক নিযুক্তি লাভ কৰিবলৈ সংগ্ৰাম কৰিব পাৰে। আধুনিক অৰ্থনীতিৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয় হৈছে যে দ্রুত ঔদ্যোগিককৰণে বহুতো শ্রমিকক মুক্তি দিছে, গতিকে বজাৰত বিকাশৰ বাবে শ্রমিকে সংগ্ৰাম কৰি আছে।

(খ) নিযুক্তিৰ মানদণ্ড। আধুনিক অর্থনীতিত, নিম্ন-দক্ষ, কম বেতনৰ অস্থায়ী চাকৰিৰ মাজত বিভেদ বৃদ্ধি পাইছে। উচ্চ-দক্ষ আৰু সৃষ্টিশীল শ্ৰমিকসকলে স্ব-নিযুক্তি বা ভাল নিযুক্তি চুক্তিৰ সুযোগ বৃদ্ধি কৰিছে।

(গ) অৰ্থনৈতিক বিকাশ আৰু উৎপাদনশীলতা। দীর্ঘম্যাদী অর্থনৈতিক বিকাশ মানৱ মূলধনৰ উন্নতিৰ ওপৰত ক্ৰমান্বয়ে নিৰ্ভৰ কৰে। উন্নত শিক্ষিত, উদ্ভাৱনীমূলক আৰু সৃজনশীল কর্মশক্তিয়ে শ্ৰমিকৰ উৎপাদনশীলতা আৰু অৰ্থনৈতিক বিকাশ বৃদ্ধি কৰাত সহায় কৰিব পাৰে।

(ঘ) মানৱ মূলধনৰ উত্তৰণ। বিশ্বায়নৰ যুগত আৰু শ্ৰমিকৰ অধিক চলাচলে দক্ষ শ্ৰমিকসকলক নিম্ন আয়ৰ দেশৰ পৰা উচ্চ আয়ৰ দেশলৈ যাবলৈ সক্ষম কৰিছে। ইয়াৰ বিৰূপ প্রভাৱ বিকাশশীল অৰ্থনীতিৰ বাবে হ’ব পাৰে যিয়ে তেওঁলোকৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ মানৱ মূলধন হেৰুৱায়।

(ঙ) সীমিত কেঁচা মাল সীমিত প্রাকৃতিক সম্পদ থকা দেশবোৰত অৰ্থনৈতিক বিকাশ, যেনে জাপান, টাইৱান আৰু দক্ষিণ পূব এছিয়া। উৎপাদন প্ৰক্ৰিয়াত কেঁচা সামগ্ৰীৰ মূল্য যোগান দিয়া উচ্চ-দক্ষ, অভিনৱ কৰ্মশক্তিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিব।

47. প্ৰব্ৰজনৰ প্ৰভাৱবোৰ আলোচনা কৰা৷ (Discuss the impacts of migration.)

উত্তৰঃ জীৱনৰ বাবে চহৰসমূহৰ প্ৰব্ৰজন এটা অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয় হৈ পৰিছে। ডাঙৰ চহৰবোৰৰ বহুতো সুযোগ আৰু আকৰ্ষণে বৃহৎ সংখ্যক লোকক চহৰলৈ টানি আনে। প্ৰব্ৰজনৰ ইতিবাচক আৰু লগতে প্ৰব্ৰজনকাৰীসকলৰ জীৱনত ইতিবাচক আৰু নেতিবাচক প্ৰভাৱ পৰিব পাৰে।

ইতিবাচক প্রভাৱঃ

(ক) নিবনুৱা হ্ৰাস হয় আৰু মানুহে উন্নত চাকৰিৰ সুযোগ পায়।

(খ) প্ৰব্ৰজনে মানুহৰ জীৱনৰ মানদণ্ড উন্নত কৰাত সহায় কৰে।

(গ) প্ৰব্ৰজনে মানুহৰ সামাজিক জীৱন উন্নত কৰাত সহায় কৰে কিয়নো তেওঁলোকে নতুন সংস্কৃতি, ৰীতি-নীতি আৰু ভাষাৰ বিষয়ে শিকে যি মানুহৰ মাজত ভাতৃত্ববোধ উন্নত কৰাত সহায় কৰে।

(ঘ) দক্ষ শ্রমিকৰ প্ৰব্ৰজনৰ ফলত অঞ্চলটোৰ অধিক অর্থনৈতিক বিকাশ হয়।

(ঙ) শিশুৱে উচ্চ শিক্ষাৰ বাবে উন্নত সুযোগ লাভ কৰে৷

(চ) জনসংখ্যাৰ ঘনত্ব হ্রাস হয় আৰু জন্মৰ হাৰ হ্ৰাস হয়।

নেতিবাচক প্রভাৱঃ

(ক) গ্রাম্য অঞ্চলৰ এজন ব্যক্তিৰ লোকচান, উৎপাদনৰ স্তৰ আৰু গ্ৰাম্য অঞ্চলৰ বিকাশৰ

ওপৰত প্ৰভাৱ।

(খ) চহৰাঞ্চলত শ্ৰমিকৰ আগমনে চাকৰি, ঘৰ, বিদ্যালয়ৰ সুবিধা আদিৰ বাবে প্ৰতিযোগিতা বৃদ্ধি কৰে।

(গ) বৃহৎ জনসংখ্যা থকাৰ ফলত প্ৰাকৃতিক সম্পদ, সুবিধা আৰু সেৱাৰ ওপৰত অত্যধিক চাপ পৰে।

(ঘ) চহৰাঞ্চলত এজন গাওঁবাসীৰ বাবে জীয়াই থকাটো কঠিন কিয়নো চহৰাঞ্চলত কোনো

প্রাকৃতিক পৰিৱেশ আৰু বিশুদ্ধ বায়ু অভাৱ অনুভৱ কৰে। 

(ঙ) প্ৰব্ৰজনে এখন ঠাইৰ জনসংখ্যা সলনি কৰে, সেয়েহে ভাৰতত জনসংখ্যাৰ বিতৰণত বৈষম্য পৰিলক্ষিত হয়।

(চ) বহুতো প্ৰব্ৰজনকাৰী সম্পূৰ্ণৰূপে নিৰক্ষৰ আৰু অশিক্ষিত, সেয়েহে, তেওঁলোক কেৱল বেছিভাগ চাকৰিৰ বাবে অযোগ্য নহয়, লগতে মৌলিক জ্ঞান আৰু জীৱন দক্ষতাৰ অভাৱ দেখা যায়।

(ছ) দৰিদ্ৰতাই তেওঁলোকক স্বাভাৱিক আৰু স্বাস্থ্যৱান জীৱন যাপন কৰিবলৈ অক্ষম কৰি তোলে।

(জ) দৰিদ্ৰতাত ডাঙৰ হোৱা শিশুৰ সঠিক পুষ্টি, শিক্ষা বা স্বাস্থ্যৰ কোনো সুবিধা নাই। 

(ঝ) কেতিয়াবা প্ৰব্ৰজনকাৰীসকলক শোষণ কৰা হয়।

48. বয়সৰ গাঁথনিৰ বিষয়ে বর্ণনা দিয়া। (Give a description on age structure.) 

উত্তৰঃ (ক) বয়সৰ গাঁথনিৰ জোখঃ বয়সৰ তথ্য পাঁচ বছৰ বয়সৰ গোটত শ্রেণীবদ্ধ কৰাৰ প্রথা আছে, যেনে ০-৪, ৫-৯, ১০-১৪, ১৫-১৯, ইত্যাদি। যিকোনো জনসংখ্যাৰ বয়সৰ গাঁথনি অধ্যয়ন কৰাৰ আটাইতকৈ সৰল পৰিমাপ হৈছে বিভিন্ন পাঁচ বছৰ বয়সৰ গোটৰ পৰম সংখ্যাৰ ওপৰত আধাৰিত কৰি জনসংখ্যাৰ শতাংশ বিতৰণ। এই শতাংশ বিতৰণে বয়সৰ লোকৰ সংখ্যা সূচায়, যদি বিবেচনা কৰা ব্যক্তিৰ মুঠ সংখ্যা ১০০ হয়। যিকোনো জনসংখ্যাৰ বয়সৰ গাঁথনি বুজা আৰু বৰ্ণনা কৰাৰ বাবে এই ব্যৱস্থাটো উপযোগী। ইয়াক এটা সময়ত দুই বা | ততোধিক জনসংখ্যাৰ বয়সৰ গাঁথনি তুলনা কৰিবলৈ বা বিভিন্ন সময়ত একে জনসংখ্যাৰ বয়সৰ গাঁথনি তুলনা কৰিবলৈও ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি। বয়স-লিংগ হিষ্টগ্ৰামৰ সহায়ত বয়স-যৌন পিৰামিডও নিৰ্মাণ কৰিব পাৰি।

(খ) ভাৰতত বয়সৰ গাঁথনি নিৰ্ধাৰক আৰু প্ৰভাৱঃ ভাৰত হৈছে এক পুৰণি দেশ য’ত ০-১৪ বছৰ বয়সৰ এক বৃহৎ যুৱ জনসংখ্যা আৰু ৫০ বছৰৰ অধিক বয়সৰ লোকৰ সংখ্যা বৃদ্ধি পাইছে। ১৯৯১ চনৰ লোকপিয়ল অনুসৰি, ভাৰতত যুৱ নিৰ্ভৰশীলতাৰ অনুপাত আছিল ৬৭.২, অর্থাৎ কৰ্মৰত বয়সৰ ১০০জন ব্যক্তিয়ে (১৫-৫৯) ০-১৪ বছৰ বয়সৰ ৬৭.২ শিশুর সহায় কৰিব লগা হৈছিল। ভাৰতত পুৰণি নিৰ্ভৰশীলতা ১২.২ লৈকে। যিকোনো জনসংখ বয়সৰ গাঁথনি উৰ্বৰতা, মৃত্যু হাৰ আৰু প্ৰব্ৰজনৰ স্তৰৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়। এই তিনিটা কাৰকৰ ভিতৰত, প্ৰব্ৰজনে যিকোনো জনসংখ্যাৰ বয়সৰ গাঁথনি প্ৰভাৱিত কৰিব পাৰে যেতি প্ৰব্ৰজনকাৰীসকল যিকোনো এটা বয়সৰ গোটত কেন্দ্ৰীভূত হয় আৰু প্ৰব্ৰজনৰ পৰিমাণ ডাল হয়। ভাৰতত বৃহৎ “যুৱ” জনসংখ্যা আছে কিয়নো জন্মৰ হাৰ উচ্চ আৰু জন্ম হোৱা শিশু সংখ্যা ডাঙৰ। নিৰন্তৰ উচ্চস্তৰৰ জন্মহাৰৰ ফলত শিশুৰ এক বৃহৎ অংশ আৰু বৃদ্ধ জনসংখ্যাৰ এক সৰু অংশ হৈছে। 

আনহাতে, অর্থনৈতিকভাৱে উন্নত দেশবোৰত জন্মৰ হাৰ কম আৰু কম শিশু জন্ম হয়। নিম্ন জন্মৰ বহনক্ষমৰ ফলত বৃদ্ধ লোকৰ অনুপাত অধিক হয়। উৰ্বৰতাৰ ভূমিকাৰ তুলনাত, জনসংখ্যাৰ বয়সৰ গাঁথনি নিৰ্ধাৰণ কৰাত মৃত্যুৰ ভূমিকা সীমিত, বিশেষকৈ যেতিয়া মৃত্যুৰ হাৰ অধিক হয়। মৃত্যুৰ হাৰ দ্ৰুতগতিত হ্ৰাস হোৱা আৰু জীৱনকাল দীঘল কৰাৰ ফলত “কম বয়সীয়া” জনসংখ্যা হয়। ইয়াৰ মুখ্য কাৰণ হৈছে নৱজাতক আৰু শিশু দ্বাৰা প্ৰথমে উন্নতি অনুভৱ কৰা হয়। অধিক নৱজাতক আৰু শিশু জীয়াই থাকে, যাৰ ফল ভাৰতৰ দৰে জনসংখ্যাত যুৱ ব্যক্তিৰ অনুপাত বৃদ্ধি হয়। আনহাতে, যেতিয়া মৃত্যুৰ স্তৰ অধি কম হয়, শৈশৱ কালত আৰু শৈশৱকালত জীৱিত অৱস্থাত কোনো ডাঙৰ বৃদ্ধি হোৱাৰ কোনো সুযোগ নাথাকে আৰু মৃত্যুৰ স্থিতিৰ যিকোনো উন্নতিয়ে বৃদ্ধ বয়সৰ লোকসকল প্ৰভাৱিত কৰিব আৰু জনসংখ্যাৰ অধিক বয়স বৃদ্ধি কৰিব, অর্থাৎ জনসংখ্যাৰ বৃদ্ধ লোক অনুপাত বৃদ্ধি হ’ব। চুইডেন, আমেৰিকা যুক্তৰাজ্য, কানাডা, জাপান, ফ্রান্স আৰু অষ্ট্ৰেলিয়া দৰে উন্নত দেশবোৰত এনে পৰিস্থিতি বিৰাজ কৰে। এজন যুব জনগোষ্ঠীয়ে দেশৰ অৰ্থনীতি ওপৰত এক গৰুৰ বোজা বুজায় কিয়নো তেওঁলোকক শিক্ষিত আৰু আশ্রয় প্রনাম কি লাগিৎ, আনহাতে তেওঁলোকে নিজে পৰিয়াল বা ৰাষ্ট্ৰীয় অর্থনীতিত অবদান আ বুলি আশা কৰা নহয় ভাৰতীয় জনসংখ্যাৰ যুৱ বয়সৰ গাঁথনিৰ আন এটা প্ৰভাৱ হ’ল যে ইয়াৰ পৰৱৰ্তী বছৰবোৰত জনসংখ্যাৰ উচ্চ বিকাশৰ হাৰৰ সম্ভাৱনাও আছে। কেইবছৰমানৰ ভিতৰ এই শিশুবোৰ ডাঙৰ হ’ব, বিয়া হ’ব আৰু পুনৰ উৎপাদন আৰম্ভ কৰিব। যেতিয়া প্ৰজন বয়সৰ গোটত দম্পতীৰ সংখ্যা ১৫-৪৪ বছৰ বয়সৰ পত্নী অধিক হয়, জন্মৰ হাৰও উ হোৱাৰ সম্ভাৱনা থাকিব পাৰে, আনকি মজলীয়া উৰ্বৰতাৰ সৈতেও। ইয়াৰ ফলত, জনসং বৃদ্ধিৰ হাৰ উচ্চ হয়।

49. তলত উল্লেখ কৰাবোৰক মানৱ মূলধন গঠনৰ উৎস হিচাপে আলোচনা কৰা। (Discuss the following as a source of human capital formation.)

(ক) স্বাস্থ্য আন্তঃগাথঁনি (Health infrastructure.)

(খ) প্ৰব্ৰজনত কৰা ব্যয়। (Expenditure on migration.)

উত্তৰঃ (ক) ব্যক্তিৰ উন্নয়নত স্বাস্থ্য যেনেকৈ দৰকাৰী, জাতিৰ উন্নয়নৰ বাবেও ই অতিকৈ প্রয়োজনীয়। স্বাস্থ্যসেৱাৰ সুবিধাৰ পৰা বঞ্চিত এজন ৰুগ্ন শ্রমিক কামত অনুপস্থিত থাকিবলৈ বাধ্য। যাৰ ফলত উৎপাদন হ্রাস পায়। সেইকাৰণে স্বাস্থ্যত ব্যয় কৰা মানে মানৱ মূলধন গঠনত ব্যয় কৰা আৰু এই ব্যয় অতি প্রয়োজনীয়।

(খ) মানুহে প্ৰব্ৰজন কৰে নিজৰ ঠাইতকৈ বেছি আয়ৰ কাম পোৱাৰ আশাত কাৰিকৰীভাৱে শিক্ষিত লোক যেনে— ডাক্তৰ, ইঞ্জিনিয়াৰসকলে অন্য দেশতকৈ প্ৰব্ৰজন কৰাৰ উদ্দেশ্যও বেছি এনে প্ৰব্ৰজনত নিহিত হৈ থাকে যাতায়াত ব্যয়, নতুন ঠাইত বসবাসৰ উচ্চ ব্যয় আৰু জটিল সামাজিক-সাংস্কৃতিক অৱস্থাত জীৱন যাপন কৰাৰ মানসিক কষ্ট। নতুন ঠাইত অর্জন কৰা উচ্চ আয়ৰ গুৰুত্ব এনে খৰচৰ তুলনাত অধিক সেয়েহে প্ৰব্ৰজনৰ বাবে হোৱা খৰচো মানৱ মূলধন গঠনৰ উৎস।

50. মানৱ শক্তিৰ পৰিকল্পনা কেনেকৈ কৰা হয় তাৰ এক চমু আভাস দিয়া। (Give a brief overview of how manpower planning is done.) 

উত্তৰঃ মানৱ শক্তিৰ পৰিকল্পনা হ’ল অর্থনীতি এখনত প্ৰয়োজনীয় মানৱ শক্তিৰ আৰু সেই মানৱ শক্তিক ভৱিষ্যত পর্যন্ত নিয়োগৰ সুবিধা প্ৰদান কৰাৰ ক্ষেত্ৰত কৰা দীর্ঘকালীন পৰিকল্পনা। এনে মানৱ শক্তিৰ পৰিকল্পনাৰ কেতবোৰ উল্লেখযোগ্য দিশ হ’ল – অর্থনীতি এখনৰ প্ৰতিটো খণ্ডতে থকা মানৱ শক্তিৰ ঘাটিৰ পৰিমাণ নিৰ্ণয়, প্রাথমিক বা ঘাইকৈ কৃষিখণ্ডত থকা মানৱ শক্তিৰ উদ্ভুতৰ পৰিমাণ নিৰ্ণয় আৰু মানৱ শক্তিৰ বিকাশৰ কাৰণে প্ৰয়োজনীয় পৰিকল্পনা গ্রহণ।

অনুন্নত দেশসমূহত মানৱ শক্তিৰ ঘাটিৰ পৰিমাণ কেইবাটাও নিশৰ পৰা চাব পাৰি। প্ৰথমতে, এনে দেশসমূহৰ থকা উচ্চ শিক্ষিত আৰু অৰ্হতাসম্পন্ন মানৱ শক্তিৰ অভাৱ। এনেবোৰ ভিতৰত হ’ল বৈজ্ঞানিক, অভিযন্তা, ডাক্তৰ আদি। দ্বিতীয়তে, উদ্যোগৰ বিকাশৰ কাৰণে প্ৰয়োজনীয় অৰ্হতাসম্পন্ন মানৱ শক্তিৰ অভাৱ। উদ্যোগৰ বিকাশৰ কাৰণে প্ৰয়োজনীয় অৰ্হতাসম্পন্ন মানৱ শক্তিৰ অভাৱ। উদ্যোগিক বিকাশ আৰু প্ৰতিষ্ঠাৰ বাবে দৰকাৰী প্ৰশিক্ষণৰ অভাৱসম্পন্ন মান শক্তি অনুন্নত দেশবোৰত যথেষ্ট পৰিমাণে বেছি। তৃতীয়তে, মানৱ শক্তি বিকাশৰ মূলতে হৈছে শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ। কিন্তু শিক্ষাখণ্ডত প্রয়োজনীয় শিক্ষকৰ অভাৱ এনেবোৰ দেশত দেখা যায়। অন্যহাতে ক্ষুদ্ৰ আৰু গাঁৱলীয়া উদ্যোগৰ বিকাশৰ বাবে অৰ্ধ-অহতাসম্পন্ন শ্রমিকনে যথেষ্ট পৰিমাণে অভাৱ পৰিলক্ষিত হয়।

মানৱ শক্তি হৈছে কর্মসন্ধানী দক্ষ বা অদক্ষ শ্রমিকৰ সৰ্বমুঠ পৰিমাণ। মানৱ শক্তিৰ উদ্ভুত বুদ্ধি ক’লৈ সাধাৰণতে পঞ্জীয়নকৃত নিবনুৱাৰ সংখ্যাক বুজা যায়। কিন্তু ইয়াৰ লগতে অদক্ষ নিবনুৱাবে ইয়াৰ ভিতৰত সামৰি লোৱা হয়, যিসকল পঞ্জীয়নকৃত নহয়। অনুন্নত দেশবোৰত যথেষ্ট পৰিমাণে গাওঁ অঞ্চলত ছদ্মবেশী নিবনুৱাৰ পয়োভৰ দেখা যায়। কিন্তু এনেবোৰ নিবনুৱাৰ চিনাক্তকৰণৰ ক্ষেত্ৰত যথেষ্ট সমস্যাৰ সৃষ্টি হয়। গতিকে নিবনুৱা চিনাক্তকৰণৰ বাবে ত্রুটিমুক্ত আৰু সঠিক কৌশলৰ অৱলম্বন কৰা দৰকাৰ।

মানৱ শক্তিৰ বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত অনুন্নত দেশবোৰে কেতবোৰ উল্লেখযোগ্য পদক্ষেপ হাতত লৈছে। তেনেবোৰ পদক্ষেপ হ’ল—

(ক) নিযুক্তি প্রাপ্ত শ্রমিকৰ প্ৰশিক্ষণঃ নিযুক্তি প্রাপ্ত শ্ৰমিকৰ প্ৰশিক্ষণৰ মূল লক্ষ্য হ’ল শ্ৰমিকৰ দক্ষতা আৰু উৎপাদনশীলতাকে ধৰি সামগ্রিক উন্নয়ন যাতে সকলো ক্ষেত্ৰতে এনে অনিকৰ পাৰদৰ্শিতাই দেশখনৰ মূল বিকাশত অৰিহণা যোগায়।

(খ) শিক্ষাৰ বিকাশঃ শিক্ষা বিকাশৰ জৰিয়তে মানৱ শক্তিৰ বিকাশ সম্ভৱ। উদ্যোগ বা আন খণ্ডৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় মানৱ শক্তিৰ যোগান হ’ল শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ মূল উদ্দেশ্য।

(গ) তৃতীয়তে, মানৱ শক্তিৰ বিকাশৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় উৎসাহ আৰু উদ্দীপনা যোগোৱা, যাতে উৎপাদনমুখী কামত সকলোৱে নিয়োজিত হয়। ইয়াৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় স্বাস্থ্য ব্যৱস্থা, দিহা-পৰামৰ্শ, কৰ্মৰ সুবিধা আদিবোৰ প্ৰদানৰ দায়িত্ব সাধাৰণতে চৰকাৰৰ হাতত ন্যস্ত থাকে।

51. বৈষম্যতা কি কি ধৰণৰ হ’ব পাৰে? এনেধৰণৰ বৈষম্যতাই উন্নয়নত কেনেদৰে প্ৰভাৱ পেলায় তত্ত্বৰ সহায়ত বুজাই লিখা। (What are the types of inequalities? Explain in theory how these inequalities affect development.)

উত্তৰঃ বৈষম্যতা বুলিলে সাধাৰণতে বিভিন্ন অঞ্চল– বিদেশৰ মাজত থকা বা বিভিন্ন শ্রেণীর মানুহৰ মাজত থকা বৈষম্যতাক বুজা যায়। আয়ৰ বিতৰণ, শিক্ষাগত অৰ্হতা, স্বাস্থ্য আৰু পুট আদিৰ ক্ষেত্ৰত এনে বৈষম্যতা দেখা যায়। চমুকৈ ক’বলৈ হ’লে বিভিন্ন দেশৰ মাজত থকা এনে বৈষম্যতাক আন্তৰাষ্ট্রীয় বা আঞ্চলিক বৈষম্যতা আৰু বিভিন্ন শ্রেণী মানুহৰ মাজত থক এনে বৈষম্যতাক গোলকীয় বৈষম্যতা বুলি কোৱা হয়। কোনো কোনো ক্ষেত্ৰত এনে বৈষম্যতাক অনুভূমি আৰু উলম্ব বৈষম্য বুলিও কোৱা হয়। এনে বৈষম্যতাক জুখিবলৈ বিভিন্ন সময়ত অর্থনীতিবিদসকলে বিভিন্ন কৌশল উদ্ভাবন কৰি আহিছে।

যি কি নহওঁক, অর্থনৈতিক উন্নয়নৰ ওপৰত এনে বৈষম্যতাৰ প্ৰভাৱ সম্পর্কে বিশ্লেষণ কৰিবলৈ গৈ বিভিন্ন অর্থনীতিবিদে বেলেগ বেলেগ তত্ত্ব উদ্ভাৱন কৰিছে। এনে কিছুমান তত্ত্ব হ’ল গুণাব ম্যাডেলৰ ভৌগোলিক দ্বৈততা, পেব্রিক্স, ছিয়াৰ আৰু কেলড বৰ আঞ্চলিক উন্নয়নৰ হাৰত ভৌগোলিকতাৰ তত্ত্ব আদি।

ম্যাডেলৰ তত্ত্ব অনুসৰি বিকাশৰ পথত আগুওৱাৰ লগে লগে কেতবোৰ অর্থনৈতিক আৰু সামাজিক কাৰকে অভাৰসাম্যতাৰ সৃষ্টি কৰে আৰু আন অর্থনৈতিক তত্ত্বৰ দৰে অভাৰসাম্যতাই ভাৰসাম্য অৱস্থালৈ কেতিয়াও গতি নকৰে। তেখেতৰ মতে শ্রমিকৰ প্ৰব্ৰজন, মূলধনৰ আহ যাহ আৰু দ্বৈত অর্থনীতিৰ অৱস্থাই পিছপৰা অঞ্চলৰ বিকাশত বাধা দিয়ে আৰু ফলত সামগ্রিক উন্নয়ন স্থবিৰ হয়। এই তত্ত্বত উন্নয়নৰ বৈষম্যতা সৃষ্টি কৰে যদিও প্ৰসাৰণ প্ৰভাৱৰ ফলত এনে বৈষম্যতা কিছু হ্রাস হয়।

পেৰিক্সৰ তত্ত্বৰ মূল ধাৰণা হৈছে উন্নত দেশসমূহে উৎপাদন কৰা উদ্যোগজাত সামগ্ৰীৰ আয় স্থিতিস্থাপকতা অনুন্নত দেশসমূহে উৎপাদন কৰা কৃষিজাত সামগ্ৰীৰ আয় স্থিতিস্থাপকতাতকৈ বেছি। গতিকে বৈদেশিক বাণিজ্যৰ ক্ষেত্ৰত উন্নত দেশসমূহৰ তুলনামূলক অগ্ৰাধিকাৰ থাকে আৰু উন্নত আৰু অনুন্নত দেশৰ মাজত উন্নয়নৰ হাৰৰ পাৰ্থক্য সৃষ্টি কৰে। ঠিক তেনেদৰে ছিয়াৰৰ তত্ত্বৰ বিষয়বস্তুও একে। মাত্র এই তত্ত্বই বিভিন্ন দেশৰ মাজত থকা তুলনামূলক মূল্যক্তৰৰ পাৰ্থক্যৰ ধাৰণাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰে।

জুগমেনৰ তত্ত্বই অর্থনৈতিক উন্নয়নৰ ভৌগোলিক দিশটোৰ ওপৰত ভিত্তি কৰে। তেখেতৰ মতে সকলো দিশ বা অঞ্চলৰ ভৌগোলিক উন্নয়নৰ দিশ একে নহয় য’ত পৰিবহণ ব্যয়ে এক গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা গ্রহণ কৰে।

52. নাৰী শিক্ষাই কেনেকৈ উৰ্বৰতাৰ হাৰ হ্ৰাস কৰে চমুকৈ লিখা। (Briefly write about how women’s education reduces fertility rates.)

উত্তৰঃ উন্নয়নৰ ক্ষেত্ৰত সচৰাচৰ উদয় হোৱা এক প্ৰশ্ন হ’ল উন্নয়নৰ লগে লগে স্বাভাৱিকভাৱে জন্মৰ হাৰ হ্ৰাস হ’বনে নহয়। অর্থনৈতিক তত্ত্বৰ মতে বৰ্দ্ধিত জনমুৰি আয়, নগৰীকৰণ আৰু ঔদ্যোগীকৰণ লগে লগে উৰ্বৰতাৰ হাৰ হ্ৰাস হয়। কিন্তু বাস্তব ক্ষেত্ৰত দেখা যায় যে সমস্তৰৰ আয় হ’লেও বিভিন্ন দেশৰ মাজত উৰ্বৰতাৰ হাৰৰ পাৰ্থক্য আছে। গতিকে নিশ্চয়কৈ আন কেতবোৰ কাৰকে উৰ্বৰতাৰ হাৰক প্ৰভাৱিত কৰে।

উৰ্বৰতা হাবৰ হ্ৰাস কেতবোৰ আৰ্থ-সামাজিক অৱস্থাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। যেনেঃ পৰিয়াল- পৰিকল্পনা, স্বাস্থ্যসেৱাৰ সুবিধা, মহিলাসকলৰ নিয়োগৰ সুবিধা আৰু সকলোতকৈ দৰকাৰী বা প্রভাবশীল কাৰক হ’ল মহিলাৰ শিক্ষা বা মহিলাৰ স্বাক্ষৰতাৰ হাৰ মহিলাৰ স্বাক্ষৰতাৰ হাৰে কেনেকৈ উৰ্বৰতা হ্ৰাস কৰে তাক তলত আলোচনা কৰা হ’ল–

(ক) শিক্ষা‍ই মহিলাক নিয়োগ সুবিধা প্ৰদান কৰে আৰু এইক্ষেত্ৰত বেছি ল’ৰা-ছোৱালী জন্ম দিয়াৰ সুযোগ বায় যথেষ্ট বেছি হয়। 

(খ) শিক্ষিত মহিলাই নিজৰ ল’ৰা-ছোৱালীক শিক্ষিত কৰিব বিচাৰে আৰু বেছি ল’ৰা-ছোৱালীয়ে এইক্ষেত্ৰত ব্যয়ৰ মাত্ৰা বঢ়ায়।

(গ) শিক্ষাই মহিলাৰ গৰ্ভাৱস্থাৰ প্ৰতি সজাগ আৰু সচেতনতা বঢ়ায়।

(ঘ) শিক্ষা আৰু নিয়োগে বিবাহৰ বয়স বৃদ্ধি কৰে আৰু সন্তান জন্মৰ সময়সীমা কম কৰে। 

(ঙ) শিক্ষাই মহিলাৰ সামাজিক পৰিচয় আৰু আত্মনিৰ্ভৰশীলতা বৃদ্ধি কৰে, কেতবোৰ সিদ্ধান্ত নিজৰ মতে ল’ব পাৰে।

কিন্তু এই ক্ষেত্ৰত উৰ্বৰতাৰ হাৰ আন আন আৰ্থ-সামাজিক অৱস্থাৰ ওপৰতো নিৰ্ভৰশীল।

53. আঞ্চলিক বৈষম্যতা দূৰ কৰিবৰ বাবে কেতবোৰ পৰামৰ্শ উল্লেখ কৰা। (Mention some suggestions for overcoming regional disparities.)

উত্তৰঃ উন্নয়নশীল দেশসমূহে আঞ্চলিক বৈষম্যতা দূৰ কৰিবৰ বাবে কেতবোৰ বিশেষ আঁচনি গ্ৰহণ কৰে। সেইবোৰ হ’লঃ

(ক) অনুন্নত অৱস্থা আৰু সম্পদৰ যোগানঃ সাধাৰণতে উন্নয়নশীল দেশৰ চৰকাৰে অনুন্নত অঞ্চল বা ৰাজ্যৰ চিনাক্তকৰণ কৰি তেনেবোৰ ঠাইলৈ কেন্দ্ৰৰ পৰা পোনপটীয়াকৈ সম্প যোগান ধৰে। এনেবোৰ সম্পদৰ যোগান কেন্দ্ৰৰ পোনপটীয়া অর্থ সাহায্য, কেন্দ্রীয় অনুমোদিত আচনিৰ ভাগ বিতৰণ, দীর্ঘ বা হ্রস্বকালীন ঋণৰ যোগান ইত্যাদি হ’ব পাৰে। এইক্ষেত্ৰত কেন্দ্ৰৰ পৰা পিছপৰা অঞ্চললৈ কিমান পৰিমাণৰ সাহায্যৰ যোগান ধৰাটো দৰকাৰ তাৰ কাৰণে গেডগিলৰ সমীকৰণ, যাৰ মতে ২৫ শতাংশ, ব্যৱহাৰ কৰে।

কিন্তু এইক্ষেত্ৰত দেখা নিয়া কেতবোৰ সমস্যা হ’ল কেন্দ্ৰৰ পৰা অহা অৰ্থৰ পৰিমাণ প্ৰত্যক্ষভাৱে উন্নয়নৰ কামত ব্যৱহাৰ হয় নে নহয় তাক চিনাক্ত কৰাটো কঠিন। বহুক্ষেত্ৰত এনে সাহায্যৰ অপব্যৱহাৰ হোৱাও দেখা যায়। গতিকে স্বাভাৱিকতেই উন্নত অঞ্চললৈ এনে অৰ্থৰ স্থানান্তৰ হোৱা দেখা যায়।

(খ) বিশেষ ক্ষেত্র উন্নয়ন আঁচনিঃ এনেবোৰ আঁচনিৰ জৰিয়তে কেন্দ্রই কেতবোৰ বিশেষ অঞ্চল যেনেঃ পাহাৰীয়া এলেকা, জনজাতীয় অঞ্চল বা খৰাংপীড়িত অঞ্চল আদিলৈ অৰ্থৰ যোগান ধৰে। তাৰোপৰি গ্ৰাম্য উন্নয়নৰ বাবে হাতত লোৱা কেতবোৰ আঁচনিও এনে লক্ষ্যৰ অন্তর্ভুক্ত। সমাজৰ বিভিন্ন শ্ৰেণীৰ মানুহক লক্ষ্য কৰি প্ৰযোজ্য কৰা এনেবোৰ আঁচনিয়ে বহু ক্ষেত্ৰত অঞ্চল বৈষম্যতা দূৰ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত সফল হোৱা দেখা গৈছে।

(গ) পিছপৰা অঞ্চলত বিনিয়োগৰ প্ৰেৰণাঃ পিছপৰা অঞ্চলত হোৱা অধিক বিনিয়োগ অঞ্চলে বৈষম্যতা যথেষ্ট পৰিমাণে দূৰ কৰে। কিন্তু পিছপৰা অঞ্চলত বিনিয়োগৰ কাৰণে চৰকাৰে তলত দিয়া ব্যৱস্থাসমূহ হাতত ল’ব পাৰে।

(১) কৰ ৰেহাইঃ পিছপৰা অঞ্চলত স্থাপিত উদ্যোগৰ পৰা চৰকাৰে লোৱা কৰৰ পৰিমাণ হ্ৰাস কৰিব পাৰে বা তেনে কৰৰ ৰেহাই দিব পাৰে।

(২) চৰকাৰী বিনিয়োগ আঁচনিঃ পিছপৰা অঞ্চলত হোৱা বিনিয়োগৰ কিছু শতাংশ চৰকাৰে কৰিব পাৰে। তেনে বিনিয়োগৰ বাবে বেলেগ ব্যৱস্থা হাতত ল’ব পাৰে।

(৩) আন আন ক্ষেত্ৰতো যেনে – পৰিবহণ, কেচা সামগ্ৰী আদিৰ ক্ষেত্ৰতো চৰকাৰে ৰেহাইৰ ব্যৱস্থা কৰিব পাৰে।

(৪) তেনেবোৰ অঞ্চলত স্থাপিত উদ্যোগৰ ক্ষেত্ৰত কেতবোৰ কঠোৰ নীতি-নিয়ম শিথিলকৰণৰ ব্যৱস্থা চৰকাৰে কৰিব পাৰে।

54. মানৱ সম্পদ গঠন বুলিলে কি বুজা? উন্নয়নত ইয়াৰ প্ৰয়োজনীয়তা কি? (What do you mean by human resource structure? Explain its need for development?) 

উত্তৰঃ মানৱ সম্পদ গঠন হ’ল অৰ্থনৈতিক আৰু সামাজিক কাম-কাজৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় শিক্ষিত আৰু অৰ্হতাসম্পন্ন মানুহৰ বিকাশ ঘটোৱা। গতিকে মানৱ সম্পদ গঠন মানুহৰ সৃজনীশীল আৰু উৎপাদনশীলতা বৃদ্ধি কৰিবৰ বাবে কৰা বিনিয়োগ। মানৱ সম্পদ গঠনৰ বাবে কেতবোৰ ‘নির্বাচিত প্রয়োজন। অন্য ভাষাতে ক’বলৈ হ’লে মানৱ সম্পদ হ’ল শিক্ষা, স্বাস্থ্য, কৰ্ম অৰ্হতা, সমাজ সেৱা আদি ক্ষেত্ৰত কৰা বিনিয়োগ। কিন্তু উল্লেখযোগ্য যে সকলো ধৰণৰ বিনিয়োগ মানৱ সম্পদ সৃষ্টি কৰিব নোৱাৰে। গতিকে মানৱ সম্পদ গঠনৰ কাৰণে কৰা বিনিয়োগৰ ক্ষেত্ৰত সাৱধানতা অৱলম্বন কৰাটো দৰকাৰ।

মানৱ মূলধন গঠনৰ ধাৰণাটো যথেষ্ট নতুন। যেতিয়া মানৱ মূলধনৰ আন কোনো শাৰীৰিক মূলধনৰ লগত সংযুক্ত কৰা হয় তেতিয়াই ইয়াৰ গুৰুত্ব অর্থনৈতিক উন্নয়নত যথেষ্ট বেছি হৈ পৰে। আনহাতে মূলধন (শাৰীৰিক) গঠন প্ৰক্ৰিয়াটো নিৰ্ভৰ কৰে মানৱ মূলধনৰ পৰিসৰৰ ওপৰত। 

পিছৰ সময়ত আন আন অর্থনীতিবিদসকলে মত পোষণ কৰিছে শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্যত কৰা বিনিয়োগৰ প্ৰতিমান অন্য কার্যকলাপত কৰা বিনিয়োগৰ প্ৰতিদানতকৈ বেছি। মাৰ্ছেলৰ মতে শিক্ষা হৈছে ৰাষ্ট্ৰীয় বিনিয়োগ আৰু আটাইতকৈ মূল্যবান মূলধন হৈছে শিক্ষা অর্থাৎ মানৱ মূলধন। গতিকে অর্থনীতিবিদসকলে কৈছে যে মানৱ মূলধনত হোৱা নিম্ন বিনিয়োগে উন্নয়নৰ হাৰ ছবিৰ কৰে।

বিভিন্ন ক্ষেত্ৰত দেখা যায় যে প্রাকৃতিক আৰু মানৱসৃষ্ট সম্পদত এখন দেশ চহকী হ’লেও দেশখনৰ উন্নয়নৰ হাৰ যথেষ্ট কন হয়। ইয়াৰ মূলতেই হৈহে মানৱ সম্পদৰ অভাৱ। কিন্তু এনেধৰণৰ দেশসমূহত মানৱ শক্তিৰ দুটা সমস্যা দেখা যায়। প্রথমতে মানৱ শক্তিৰ মাজত ঔদ্যোগিক বিকাশৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় দক্ষতা আৰু অৰ্হতাৰ অভাৱ আৰু উদ্ভূত শ্ৰমিকৰ সংখ্যা। গতিকে এনে দেশসমূহে মানৱ মূলধন গঠনৰ ক্ষেত্ৰত প্রয়োজনীয় অর্হতা প্রদান কৰি যাতে উৎপাদনমুখী কার্যকলাপ আৰু নিয়োগৰ ব্যৱস্থা কৰিব পাৰে তাৰে প্ৰতি সজাগ হোৱা দৰকাৰ।

কিছুমান ক্ষেত্ৰত দেখা যায় যে মানৱ মূলধনত থকা বিনিয়োগ জীৱন ধাৰণৰ মানদণ্ড বঢ়াবৰ বাবে দৰকাৰী। যেতিয়া শিক্ষাৰ জৰিয়তে উদ্ভুত মানৱ শক্তিয়ে সম্পদৰ উচিত ব্যৱহাৰ কৰাৰ উপৰিও নিজৰ নিজৰ উপাৰ্জনৰ পৰিমাণ বৃদ্ধি কৰিব পাৰে তেতিয়াই জীৱন ধাৰণৰ মানদণ্ড উন্নত হোৱাৰ লগতে সমাজৰ কল্যাণ সাধন হয়।

গতিকে দেখা যায় যে, মানৱ মূলধন গঠন অর্থনৈতিক উন্নয়নৰ এক অপৰিহাৰ্য অংগ। মানৱ মূলধন অবিহনে কোনো দেশেই উন্নতিৰ পথত আগুৱাব নোৱাৰে।

55. মানৱ মূলধন গঠনৰ সমস্যাৰাজি বৰ্ণনা কৰা। (Describe the problems of human capital formation.)

উত্তৰঃ ঘাইকৈ শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্যত বিনিয়োগ কৰি মানৱ মূলধন গঠনৰ ক্ষেত্ৰত কেতবোৰ সমস্যাই দেখা দিয়ে। তলত এনে সমস্যাসমূহ বিশদভাৱে আলোচনা কৰা হ’ল – প্রথমতে, এখন দেশত কিমান পৰিমাণৰ মানৱ মূলধন লাগিব তাক নিৰ্ণয় কৰা সহজ নহয়। তদুপৰি উন্নয়নৰ কোনটো স্তৰত মানৱ মূলধন গঠনৰ পৰিমাণ বেছি লাগিব তাকো নির্ণয় কৰাটো কঠিন। সাধাৰণতে অনুন্নত দেশসমূহত শাৰীৰিক মূলধনতকৈ মানৱ মূলধনৰ পৰিমাণ বেছিকৈ দৰকাৰ। নুন্যতম শিক্ষা আৰু অৰ্হতা অবিহনে এখন দেশৰ ঔদ্যোগিক বিকাশ আৰু নতুন প্রযুক্তি বিদ্যাৰ আমূল ব্যৱহাৰ কৰিব নোৱাৰে। 

দ্বিতীয়তে, কেনেধৰণৰ শিক্ষাই মানৱ মূলধন গঠন তকীয়া কৰিব তাক জনাটো কঠিন। তথাপিটো কোৱা হয় যে আনুষ্ঠানিক শিক্ষাতকৈ বৃত্তিমুখী শিক্ষাৰ প্রভাৱে মানুহৰ প্ৰযুক্তিগত আৰু ঔদ্যোগিক দিশত অর্থতা বঢ়ায়। গতিকে ক’ব পাৰি যে মানৱ মূলধন গঠন কৰিবলৈ হলৈ যথেষ্ট পৰিমাণে বৃত্তিমুখী শিক্ষাত বিনিয়োগ প্রয়োজন। এইখিনিতে আনুষ্ঠানিক শিক্ষাৰ প্ৰভাৱো নুই কৰিব নোৱাৰি। কিন্তু এনে শিক্ষা ব্যৱস্থাতো কোনটো স্তৰত প্রাথমিক, আৰু উচ্চ শিক্ষা অধিক বিনিয়োগৰ দৰকাৰ সেইটো জানিবলৈ অলপ কঠিন।

তৃতীয়তে, শিক্ষাত বিনিয়োগৰ পৰিমাণ জানিবলৈ হ’লে আৰু এটা সমস্যা হৈছে তেনে বিনিয়োগৰ প্ৰতিষ্ঠানৰ হাৰ জনাটো। সাধাৰণতে শিক্ষাত কৰা বিনিয়োগৰ প্ৰতিদান চুম্বকালীন নহয়। তাৰোপৰি শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত হোৱা যোগাত্মক বাহ্যিকতাৰ বাবে ইয়াৰ (বিনিয়োগৰ) প্ৰতিদান নির্ণয় কৰাটো এক প্ৰকাৰ কঠিন কান। গতিকে দেশৰ সীমিত সম্পদৰাজিৰ আটাইতকৈ বেছি প্ৰয়োজনীয় আৰু অধিক মাত্ৰাত প্ৰতিদান থকা খণ্ডত বিনিয়োগেহে উন্নয়ন পথ সুচল কৰিব।

ঠিক একেদৰে স্বাস্থ্যখণ্ডৰ বিনিয়োগৰ ক্ষেত্ৰটো সমস্যাই দেখা দিয়ে। বর্তমান সময়ত উচ্চ শিক্ষা আৰু ভাল স্বাস্থ্যৰ খৰছৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিলে কৰ্মক্ষম শিক্ষিত নিবনুৱাৰ অপচয় এখন দেশৰ কাৰণে বৃহৎ লোকচান। গতিকে এনেবোৰ দেশত মানৱ মূলধন গঠনৰ কাৰণে মানৱশক্তি পৰিকল্পনা যুগুত কৰা হয় যাতে চাহিদা আৰু যোগানৰ তাৰতম্য অনুসৰি দেশখনে প্রয়োজনীয় মানৱ মূলধন গঠন কৰিব পাৰে।

56. জনসংখ্যা বৃদ্ধি বুলিলে কি বুজা? জনসংখ্যা বৃদ্ধিয়ে উন্নয়নত কেনেদৰে প্ৰভাৱ পেলায়? (What do you mean by population growth? How population growth affects development?)

উত্তৰঃ এখন নিৰ্দিষ্ট ঠাইত দুটা নিৰ্দিষ্ট সময়ত মুঠ জনসংখ্যাৰ যোগাত্মক পার্থক্যক জনসংখ্যা বৃদ্ধি বুলি কোৱা হয়। সাধাৰণতে জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ ধাৰণাটো এখন ৰাজ্য বা ৰাষ্ট্ৰৰ ক্ষেত্ৰত বছৰি হিচাপত গণনা কৰা হয়। আনহাতে নির্দিষ্ট সময়সীমাৰ ভিতৰত জনসংখ্যাৰ কোনো তাৰতম্য নহ’লে তেনে জনসংখ্যাক সুস্থিৰ জনসংখ্যা বোলা হয়। উল্লেখযোগ্য যে কোনো কোনো ক্ষেত্ৰত পূৰ্বৰ সময়তকৈ বৰ্তমান সময়ত জনসংখ্যা কম হোৱা দেখা যায় ।

এখন দেশৰ জনসংখ্যা আৰু উন্নয়নৰ মাজত ওতঃপ্ৰোতঃ সম্পর্ক থকা দেখা যায়। গতিকে, স্বাভাৱিকতে প্রশ্ন উদয় হয় যে জনসংখ্যা বৃদ্ধিয়ে উন্নয়নত বাধাৰ সৃষ্টি কৰিয়েই উন্নয়নৰ পথ সুচল কৰে। বহুতৰ মতে জনসংখ্যা বৃদ্ধি হৈছে তৃতীয় বিশ্বৰ দেশসমূহৰ উন্নয়নৰ মূল বাধ তথাপি এখন দেশৰ জনসংখ্যাই উন্নয়নত কেনেকৈ সহায় কৰে তাৰ বহুতো বিশ্লেষণ আছে বা উন্নয়নশীল দেশৰ মানুহে কিয় বৃহৎ পৰিয়াল বাচি লয় তাৰো যথেষ্ট কাৰণ আছে।

সহজতেই ক’ব পাৰি যে জনসংখ্যাৰ মন্থৰণে জনমুৰি আয় বৃদ্ধি কৰাৰ লগতে জীৱন ধাৰণৰ মানদণ্ড উন্নত কৰে আৰু যদি উন্নয়নৰ হাৰ কল্যাণৰ মাধ্যমত নির্ণয় কৰা হয় তেন্তে কম জনসংখ্যাই উন্নয়নত ইন্ধন যোগাব বুলি ক’ব পাৰি। আনহাতে এক পৰ্যাপ্ত পৰিমাণৰ জনসংখ্যাৰ অবিহনে দেশ এখনৰ গড় উৎপাদিত সামগ্ৰী কেতিয়াও সর্বোচ্চ হ’ব নোৱাৰে। জনমূৰি আ পৰিমাণ সর্বোচ্চ নহ’লে দেশখনৰ সঞ্চয়ৰ পৰিমাণ কেতিয়াও বৃদ্ধি নহয় যাৰ বিনিয়োগে উন্নয়নত ইন্ধন যোগায়।

ইয়াৰ বিপৰীতে উন্নয়নশীল দেশসমূহত পৰিয়ালৰ আকাৰ ডাঙৰ হোৱাৰ মূলতেই হৈছে কৃষিখণ্ডৰ আধিপত্য। কৃষিত কাম কৰিবলৈ হ’লে যথেষ্ট শ্ৰমিকৰ প্ৰয়োজন আৰু এনে দেশসমূহৰ শতিকাত বেছি ভাগ মানুহেই কৃষিৰ লগত জড়িত গতিকে ডাঙৰ পৰিয়াল এই ক্ষেত্র সুবিধাজনক।

57. জনসংখ্যা বৃদ্ধিয়ে এখন দেশত কি কি প্রভাব পেলায় ব্যাখ্যা কৰা। (Explain what impact population growth has on a country.) 

উত্তৰঃ জনসংখ্যা বৃদ্ধিয়ে উন্নয়নৰ ক্ষেত্ৰত এক বিতৰ্কিত মূলক ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে। জনসংখ্যা বৃদ্ধিক উন্নয়নত উদ্দীপক আৰু প্ৰতিবন্ধকতা দুয়োটা বুলিয়েই ক’ব পাৰি। চমুকৈ ক’বলৈ হ’লে অতি উচ্চ হাৰ বৃদ্ধি পোৱা জনসংখ্যাই দেশ এখনত কেতবোৰ সমস্যাৰ সৃষ্টি কৰে। সেয়েহে ক’ব পাৰি যে জনসংখ্যা বৃদ্ধিয়ে মানৱ কল্যাণত ব্যাঘাট জন্মায় এনে হোৱাৰ মূল কাৰণসমূহ তলত আলোচনা কৰা হ’লঃ

(ক) জনসংখ্যা বৃদ্ধিয়ে অধিক পৰিমাণৰ অনবীকৰণযোগ্য সম্পদৰ ব্যৱহাৰ কৰি পৰিৱেশৰ হানি কৰে। অধিক মাত্ৰাত পৰিৱেশ অৱনমন হ’লে উন্নয়ন গতি বহনক্ষম নহ’ব আৰু তেনে উন্নয়ন ভৱিষ্যত প্ৰজন্মৰ লগতে বৰ্তমান প্রজন্মৰো কাম নহয়।

(খ) বৰ্দ্ধিত জনসংখ্যাই খাদ্য সামগ্ৰীৰ যোগানৰ ওপৰত হেঁচা দিয়ে। এনে অৱস্থাত খাদ্য সামগ্ৰী যোগানৰ বাবে কৃষিখণ্ড অধিক বিনিয়োগৰ দৰকাৰ। নতুবা দেশখনে খাদ্য সামগ্ৰীৰ বৰ্দ্ধিত চাহিদা পূৰণৰ বাবে বিদেশৰ পৰা ইয়াৰ আমদানি কৰিব পাৰে যিয়ে বৈদেশিক লেনদেনত প্রভাৱ পেলায়।

(গ) বর্ধিত জনসংখ্যাই চহৰ বা নগৰীয়া অঞ্চলৰ জনবসতি বঢ়োৱাৰ উপৰিও কেতবোৰ সা-সুবিধা প্ৰদানৰ ক্ষেত্ৰত অসুবিধাৰ সৃষ্টি কৰে। যেনেঃ পৰিবহণ, শিক্ষা, স্বাস্থ্য, জনকল্যাণ আদি যিবোৰ দেশ এখনৰ উন্নয়নত প্ৰত্যক্ষভাৱে প্ৰভাৱ পেলায়।

(ঘ) জনসংখ্যাৰ আন এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ সমস্যা হ’ল নিয়োগ সমস্যা। জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ লগে লাগে নিয়োগৰ সা-সুবিধাৰ বৃদ্ধি নহ’লে নিবনুৱা সমস্যা দেখা দিয়ে। এনে ক্ষেত্ৰত অধিক মাত্ৰাত মানৱ সম্পদৰ সৃষ্টি হয়। কোৱা বাহুল্য যে মূলধন গঠন উন্নয়নৰ এক অন্যতম কাৰক। 

(ঙ) জনসংখ্যা বৃদ্ধিয়ে সঞ্চাৰ অনুপাত হ্ৰাস কৰে, গতিকে ই প্রত্যক্ষভাৱে বিনিয়োগৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলায়। ইয়াৰোপৰি জনসংখ্যাৰ অত্যাধিক হেঁচা কৃষিখণ্ডত পৰিলে ক্রম হ্রাসমান প্রতিদান বিধিৰ ফলত মুঠ কৃষিজাত উৎপাদন হ্রাস হয়। ফলত পুনৰ খাদ্য-শস্যৰ নাটনিৰ সৃষ্টি হ’ব পাৰে।

যি কি নহওঁক জনসংখ্যাৰ সমস্যাটোৰ বিষয়ে প্রথমে অর্থনীতিবিদ মালথাছে কৈছে যে সকলো জীৱৰে নিজৰ খাদ্য বস্তুতকৈ বেছি হাৰত বৃদ্ধি পোৱা প্ৰৱণতা থাকে। ঠিক তেনেকৈ জনসংখ্যা বৃদ্ধিয়ে সঞ্চয়ৰ হাৰৰ ওপৰত পেলোৱা বিৰূপ প্ৰভাৱো বিভিন্ন তত্ত্বৰ পৰা সহজতে জানিব পাৰি কিন্তু ৱাৰ্ডুনৰ বিধিমতে উদ্যোগজাত সামগ্ৰীৰ বৃদ্ধিৰ বাবে উদ্যোগত ব্যৱহৃত উপাদানৰ পৰিমাণ বা উৎপাদনশীলতা বৃদ্ধি পাব লাগিব। গতিকে এইক্ষেত্ৰত শ্রমিক শক্তিৰ বৃদ্ধিয়ে উদ্যোগজাত সামগ্ৰীৰ বৃদ্ধিত অৰিহণা যোগায় আৰু জনসংখ্যা বৃদ্ধি আৰু উন্নয়নৰ মাজত এক যোগাত্মক সম্পৰ্কৰ সৃষ্টি কৰে। এইক্ষেত্ৰত বৰ্দ্ধিত নিয়োগ আৰু উৎপাদনে জনসংখ্যাক নতুন প্ৰযুক্তিবিদ্যা আহৰণ কৰিবলৈ সুবিধা দিয়ে। জনসংখ্যা বৃদ্ধিয়ে গতিকে উৎপাদন পদ্ধতিৰ আমূল পৰিৱৰ্তন সাধন কৰি উন্নয়ন ক্ষিপ্ৰ কৰে। এইখিনিতে উল্লেখযোগ্য যে জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ লগে লগে গোটেই বিশ্বৰ আদিম অৱস্থাৰ পৰা সামগ্ৰিক বিকাশ হৈছে।

ওপৰৰ আলোচনাৰ পৰা দেখা যায় যে বৰ্দ্ধিত জনসংখ্যাৰ উন্নয়নৰ ওপৰত দুয়োধৰণৰ প্ৰভাৱ আছে। জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ উন্নয়নৰ লগত হোৱা এনেধৰণৰ অৱস্থাকে “জনসংখ্যা সত্যাপন” বোলা হয়।

58. জনসংখ্যা সর্বোচ্চতা কি? ইয়াক কেনেকৈ নিৰূপণ কৰা হয়? (What is the maximum of the population? How can this be determined?)

উত্তৰঃ জনসংখ্যা সৰ্বোচ্চতা ধাৰণাটো বিভিন্ন ধৰণে বিশ্লেষণ কৰিব পাৰি। প্ৰথমতে, যি জনসংখ্যাই গড় উৎপাদন সৰ্বোচ্চ কৰে তাক জনসংখ্যা সর্বোচ্চতা বুলি ক’ব পাৰি। তলৰ চিত্ৰত জনসংখ্যা সর্বোচ্চতা দেখুওৱা হৈছে। ‘OP’ হৈছে জনসংখ্যা সর্বোচ্চতা য’ত গড় জনমূৰি উৎপাদন সর্বোচ্চ হয়। গড় জনমূৰি উৎপাদন সর্বোচ্চ হ’বলৈ হ’লে গড় আৰু প্ৰান্তিক জনমূৰি উৎপাদন সমান হ’ব লাগিব।

দ্বিতীয়তে, যি জনসংখ্যাৰ বাবে সমাজ কল্যাণ সর্বোচ্চ হয় তাকে জনসংখ্যা সর্বোচ্চ বুলি কোৱা হয় যিহেতু জনসংখ্যাৰ বৃদ্ধিয়ে গড় জীৱন ধাৰণৰ মানদণ্ড হ্ৰাস কৰে তেন্তে সমাজ কল্যাণ সৰ্বোচ্চ হ’বৰ বাবে জনসংখ্যাৰ পৰিমাণ কম হ’ব লাগিব। যি কি নহওঁক এই ধাৰণাটো এক উপযোগিতামূলক ধাৰণা।

জনসংখ্যা সর্বোচ্চ তৃতীয় ধাৰণাটো হ’ব এটা নিৰ্দিষ্ট জনসংখ্যা য’ত সামান্যতম জনবৃদ্ধিয়ে জীয়াই থাকিবৰ কাৰণে প্রয়োজনীয় গড় উৎপাদন কমাই দিয়ে। এইক্ষেত্ৰত জনসংখ্যা সর্বোচ্চ হ’ল দেশ এখনত উপলব্ধ সম্পদৰাজিৰ সঠিক ব্যৱহাৰৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় জনসংখ্যা আৰু এই সংখ্যাই হৈছে মালথাছৰ ভাৰসাম্যতা। তলৰ চিত্ৰত এই ভাৰসাম্যতা দেখুওৱা হৈছে।

চিত্ৰত OP1 তকৈ হোৱা জনসংখ্যাৰ বৃদ্ধিয়ে সর্বোচ্চতা অতিক্ৰম কৰিব কিয়নো তাতকৈ বৰ্দ্ধিত জনসংখ্যাৰ কাৰণে গড় উৎপাদন অস্তিত্ব স্তৰতকৈ কমি যাব। কিন্তু OP জনসংখ্যা সৰ্বোচ্চতা হ’ব নোৱাৰে কিয়নো তাত প্রান্তিক উৎপাদন ঋণাত্মক হয়। এইক্ষেত্ৰত জনসংখ্যা সর্বোচ্চতা হ’ব OP, য’ত মুঠ উৎপাদন সর্বোচ্চ।

59. স্বাস্থ্য, পৰিপুষ্টি আৰু উন্নয়নৰ মাজৰ সম্পৰ্ক বহলাই আলোচনা কৰা। (Discuss in detail the relationship between health, nutrition and development.)

উত্তৰঃ স্বাস্থ্য আৰু পুৰিপুষ্টি হ’ল উন্নত আৰু অনুন্নত দেশসমূহৰ মাজত থকা উন্নয়নৰ পাৰ্থক্যৰ আন এটা পৰিমাপ। সাধাৰণতে অনুন্নত দেশসমূহত মানুহৰ স্বাস্থ্য আৰু পৰিপুষ্টি যথেষ্ট পুতৌ লগা। স্বাস্থ্য আৰু পৰিপুষ্টি ইটোৱে সিটোৱে ওতঃপ্ৰোতঃভাৱে জড়িত। ভাল স্বাস্থ্য হ’বলৈ হ’লে পৰিপুষ্টি লাগিব আৰু পৰিপুষ্টিৰ বাবে সুষম আহাৰৰ প্ৰয়োজন।

কিন্তু খাদ্যাভ্যাস আৰু নিম্ন আয় স্তৰৰ মাজৰ সম্পৰ্ক হ’ল দুমুখীয়া। এফালে নিম্ন আয় স্তবে অপুষ্টিকৰ অৱস্থাৰ সৃষ্টি কৰে আৰু আনফালে অপুষ্টিকৰ অৱস্থা হ’ল নিম্ন আয় স্তৰৰ প্ৰধান কাৰণ। অপুষ্টিকৰ অৱস্থা জুখিব পৰা কৌশল বা সূচকবোৰ সাধাৰণতে পৰিপুষ্টিয় উপাদান বা খাদ্য শৃংখলৰ লগত জড়িত। অৱশ্যে দুয়োবিধে শ্ৰমিকৰ উৎপাদনশীলতাৰ ওপৰত প্ৰভাৱ৷ পেলায়৷ কেলৰিৰ অভাৱহীনতাই দেহৰ ওজন কমোৱা, ভাগৰুৱা আদিবোৰ উপসৰ্গৰ সৃষ্টি কৰে। গতিকে উচিত মাত্ৰাত কেলৰি পাবলৈ হ’লে উন্নত খাদ্যাভ্যাসৰ দৰকাৰ আৰু তেতিয়াই মানুহৰ পৰিপুষ্টি লাভ হয়। 

শাৰিৰীক সক্ষমতা আৰু পৰিপুষ্টিৰ মাজৰ সম্পৰ্ক চাবলৈ হ’লে পৰিপুষ্টিক আমি কাম কৰাৰ সামৰ্থৰে জুখিব লাগিব। দৈনিক প্রয়োজনীয় কাম-কাজৰ বাবে যি নুন্যতম শক্তিৰ আৱশ্যক তাক সঠিকভাৱে আহৰণ কৰাটোৱেই হ’ল পৰিপুষ্টি। তলৰ চিত্ৰত মানব দেহে কৰা শক্তিৰ আহৰণ আৰু উৎপাদনশীলতাৰ সম্পৰ্ক দেখুওৱা হ’ল।

ৰেখাডালৰ ঢালটোৱে ইয়াকে বুজাইছে যে উৎপাদনশীলতা শক্তি আহৰণৰ লগত সমহাৰত বৃদ্ধি নাপায়। বিশ্ব বেংকৰ এটা সমীক্ষাৰ পৰা পোৱা গৈছে যে প্ৰায় জাতীয় আয়ৰ ৫ শতাংশ পৰিমাণ ব্যয় অনুন্নত দেশসমূহে পৰিপুষ্টিহীনতাৰ বাবে বহন কৰিবলগীয়া হয়।

কিন্তু জীয়াই থাকিবলৈ আৰু ভাল স্বাস্থ্যৰ অধিকাৰী হ’বলৈ পৰিপুষ্টিৰ লগতে সংক্ৰামক আৰু বেমাৰৰ পৰাও মুক্ত হ’ব লাগিব। এই দুয়োটা ক্ষেত্ৰত কৰা বিনিয়োগে অধিক মাত্ৰাত প্ৰতিদান আগবঢ়ায়। মানুহৰ প্ৰাণনাশী তেনে দুবিধ বেমাৰ হ’ল যক্ষ্মা আৰু মেলেৰিয়া। দুয়োবিধেই বৰ্তমান সময়ত প্ৰতিৰোধ কৰিব পৰা বিধৰ কিন্তু বর্তমান সময়ত আন এবিধ মাৰাত্মক বেমাৰ হ’ল এইড্‌ছ যিয়ে উন্নয়নশীল দেশসমূহত ভয়াবহৰূপে দেখা দিছে।

যি কি নহওঁক, এনেধৰণৰ সমস্যাৰ পৰা দেশ এখনৰ উন্নয়নৰ হাৰ স্থবিৰ হোৱাৰ উপৰিও এনে সমস্যাসমূহ সমাধান ক্ষেত্ৰত সকলো দেশেই এক বুজন পৰিমাণৰ বিনিয়োগ কৰিবলগীয়া হয়। গতিকে কুস্বাস্থ্য আৰু অপৰিপুষ্টিয়ে উৎপাদনশীলতা হ্ৰাস কৰাই নহয়, জাতীয় উৎপাদনৰ এক বৃহৎ অংশ বিনিয়োগ কৰায়।

60. সংক্রামক আৰু বেমাৰ-আজাৰৰ পৰা হ’ব পৰা সম্ভাৱনীয় ক্ষয়-ক্ষতিৰ এক খতিয়ান দাঙি ধৰা৷ (Give a record of the risk of infection and illness.)

উত্তৰঃ মানুহ জীয়াই থাকিবলৈ হ’লে সংক্রামক বা বেমাৰ আজাৰৰ পৰা মুক্ত হ’ব লাগিব। এনেধৰণৰ বেমাৰ-আজাৰৰ পৰা মুক্ত হ’বলৈ হ’লে স্বাস্থ্যখণ্ডত বিনিয়োগৰ দৰকাৰ। ঘাইকৈ উন্নয়নশীল দেশসমূহত দেখা নিয়া এনে সংক্রামক হ’ল এইড্‌ছ, যক্ষ্মা আৰু মেলেৰিয়া। সমীক্ষাৰ পৰা পোৱা গৈছে যে প্রায় বছৰি ৩ মিলিয়ন আৰু ২৩ মিলিয়ন মানুহ ক্ৰমে যক্ষ্মা আৰু মেলেৰিয়া আক্ৰমণৰ ফলত মৃত্যুমুখত পৰে। আনহাতে ইউ এনৰ পূৰ্বানুমান মতে ২০২০ চনত এইড্‌ছ সংক্ৰামক ৰোগীৰ মৃত্যুৰ সংখ্যা হ’ব প্রায় ৭০ মিলিয়ন।

আমাৰ দেশ ভাৰতবৰ্ষটো এনেধৰণৰ সমস্যাই বৰ্তমান গা-কৰি উঠিছে। বিশ্ব স্বাস্থ্য সংস্থাৰ এক গৱেষণাত কোৱা হৈছে যে যদি ২০০ মিলিয়ন ডলাৰ ভাৰতীয় হিচাপত স্বাস্থ্যজনিত কাৰণত ব্যয় কৰা হয় তেন্তে তাৰ পৰা পোৱা প্ৰতিদান হ’ব প্ৰায় ৭৫০ মিলিয়ন ডলাৰ। কিন্তু আন এক সমীক্ষাত কোৱা হৈছে যে প্রায় ২৫ শতাংশ এনে সংক্রামকৰ কাৰণে দেশ এখনৰ মুঠ জাতীয় আয়ৰ প্ৰায় ১ শতাংশ লোকচান হয়। যিটো এখন দেশৰ কাৰণে যথেষ্ট বেছি। গতিকে এনেধৰণৰ লোকচানৰ পৰা হাত সাৰিবলৈ হ’লে সমগ্ৰ বিশ্বই বছৰি প্ৰায় ১০ বিলিয়ন ডলাৰ খৰছ কৰিব লাগিব।

মেলেৰিয়া, যক্ষ্মা আৰু এইড্ছৰ উপৰিও আন কেতবোৰ বেমাৰ যেনে— লেপ্ৰছি, ফাইলেৰিয়া আদিয়ে অনুন্নত দেশত শংকাৰ কাৰণ হৈ পৰিছে। সমগ্ৰ বিশ্বৰ প্রায় ৭০ মিলিয়ন মানুহ ফাইলেৰিয়াৰ দ্বাৰা আক্ৰান্ত হয়। ইয়াৰে অধিক শতাংশ লোক ভাৰতীয়। কিন্তু তথাপি এনে ৰোগৰ নিৰ্মূলৰ বাবদ ভাৰতে ব্যয় কৰা মুদ্ৰাৰ পৰিমাণ হ’ল মাত্র ০.০৫ ডলাৰ (প্ৰতিজন মানুহৰ বাবদ)।

61. খাদ্য সুৰক্ষাই উন্নয়নত কেনেদৰে প্ৰভাৱ পেলায়? ব্যাখ্যা কৰা। (How does food security affects the development? Explain.) 

উত্তৰঃ বিশ্বৰ খাদ্য সমস্যাটো হ’ল এয়ে যে সমগ্ৰ বিশ্বই ইয়াৰ জনবসতিক উপযুক্তভাৱে খাদ্যৰ যোগান ধৰিব পৰা নাই। থমাছ মালথাছৰ ব্যতিক্ৰমী মন্তব্যৰ পিছত বিশ্ব খাদ্য উৎপাদন ক্ষেত্ৰত এক ওলোটা ছবি দেখা পোৱা গৈছে। ১৯৫০ দশকৰ পিছত সমগ্ৰ বিশ্বতেই খাদ্য-বস্তু আৰু জনসংখ্যা উৎপাদনৰ হাৰ হ’ল ক্ৰমে ২১০ আৰু ১২০ শতাংশ। ১৯৭০ চনত খাদ্য-শস্যৰ উৎপাদন ১০০০ মিলিয়ন টনৰ পৰা প্ৰায় ২০০০ মিলিয়ন টনলৈ বৃদ্ধি পালে। এই বৃদ্ধিয়ে জনমূৰি খাদ্যৰ পৰিমাণ ৩০০ কেজিৰ পৰা ৩৮০ কেজিলৈ বৃদ্ধি কৰালে। কিন্তু খাদ্য-শস্যৰ দাম উদ্যোগজাত সামগ্ৰীৰ তুলনাত ৫০ শতাংশ কমিল।

বর্তমান সময়ত উৎপাদন ক্ষমতাৰ ভিত্তিত সমগ্ৰ বিশ্বই জনসাধাৰণৰ প্ৰায় দহগুণ বেছি জনসাধাৰণক খাদ্য যোগান ধৰিব পৰা ক্ষমতা আছে। তথাপি সমগ্ৰ বিশ্বৰ প্ৰায় ১০-১৫ শতাংশ লোক সুষম খাদ্য লাভৰ পৰা বঞ্চিত। অর্থনীতিবিদ অমর্ত্য সেনৰ মতে মানুহৰ দুৰ্ভিক্ষ অৱস্থাটো খাদ্য-বস্তুৰ নাটনিৰ বাবে নহয়। বৰঞ্চ খাদ্য বস্তুৰ ওপৰত থকা অধিকাৰ হেৰুৱাৰ বাবেহে। মানুহৰ খাদ্য অধিকাৰ তলৰ কাৰক কেইটাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে— 

(ক) জনসাধাৰণৰ ‘স্বত্ত্বাধিকাৰ আৰু নিয়োগ ব্যৱস্থা’ যেনে— জনসাধাৰণজন ভূমিৰ স্বত্বাধিকাৰী নে শ্রমিক।

(খ) নিজৰ উৎপাদনশীলতা।

(গ) বিনা শ্ৰমৰ আয় যেনে— ভাট্টা, চৰকাৰী ৰেহাই আদি।

(ঘ) খাদ্য আৰু আন সামগ্ৰীৰ তুলনামূলক দাম।

দৰিদ্ৰতা আৰু দুৰ্ভিক্ষ অৱস্থা ৰোধ কৰিবলৈ হ’লে খাদ্যহীনজনক উপযুক্ত পৰিমাণৰ খাদ্য প্ৰদান কৰিব লাগিব। চৰকাৰে এনে ক্ষেত্ৰত খাদ্য সুৰক্ষা আঁচনি গ্ৰহণ কৰি সকলো দৰিদ্ৰ লোকক সকলো সময়তে উপলব্ধ হোৱাকৈ খাদ্য-বস্তুৰ যোগান ধৰিব পাৰে। উন্নয়নশীল আৰু অনুন্নত দেশসমূহত এনে খাদ্য সুৰক্ষা আঁচনিয়ে উন্নয়নত এক মুখ্য ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে। খাদ্য সুৰক্ষা আঁচনিৰ ৰূপায়ণে দৰিদ্ৰতা আৰু দুর্ভিক্ষ অৱস্থাৰ পৰা এখন দেশক ৰক্ষা কৰে। অধিক দৰিদ্ৰতাই জনমূৰি আয় হ্ৰাস কৰি উন্নয়নত বাধাৰ সৃষ্টি কৰাই নহয় ই জনকল্যাণ আৰু পৰিৱেশৰ ওপৰতো প্ৰভাৱ পেলায়। দৰিদ্ৰ অৱস্থাত হোৱা অপুষ্টি আৰু বিভিন্ন স্বাস্থ্যজনিত কাৰণে মানুহৰ উৎপাদনশীলতা হ্ৰাস কৰে। ফলত মানৱশক্তিৰ অপচয় ঘটে।

আনহাতে খাদ্য সুৰক্ষা আঁচনিয়ে তলৰ চাম মানুহক সঠিক মাত্ৰাত পুষ্টি যোগাই প্রয়োজনীয় কাৰ্যকলাপৰ বাবে শক্তি প্ৰদান কৰে। এনে খাদ্য সুৰক্ষা বিভিন্ন ৰোগ প্ৰতিৰোধৰ কাৰণেও অত্যন্ত প্রয়োজনীয়। গতিকে দেখা গ’ল যে খাদ্য সুৰক্ষাই দেশৰ দৰিদ্ৰ অৱস্থাক প্রতিহত কৰাই নহয়, ই উৎপাদন কার্যৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় মানৱ শক্তিৰো যোগান ধৰে যি সামগ্রীক উন্নয়নৰ বাবে নিতান্তই দৰকাৰী।

62. ভাৰতবৰ্ষত মানৱ উন্নয়নৰ অগ্ৰগতিৰ এক খতিয়ান দাঙি ধৰা। (Give a record of the progress of human development in India.)

উত্তৰঃ ভাৰতবৰ্ষত পৰিকল্পনাৰ এটা মূল উদ্দেশ্য হ’ল মানৱ কল্যাণ সাধন কৰা। এই ক্ষেত্ৰত মানৱ উন্নয়ন হ’ল এটা প্ৰধান বিষয় য’ত মানুহৰ দীর্ঘজীৱিতা আৰু সুস্বাস্থ্যৰ উন্নতিৰ কথা আলোচনা কৰা হয়। যদিও ভাৰত চৰকাৰে মানৱ উন্নয়নৰ কাৰণে যথেষ্ট বিনিয়োগ কৰিছে। কিন্তু অলপতে হোৱা UNDP ৰ এক সমীক্ষা বিশ্বৰ প্ৰায় ১৮০ খন দেশৰ ভিতৰত মানৱ উন্নয়নত ভাৰতৰ স্থান হৈছে ১৩৮। তথাপি মানৱ উন্নয়নৰ অগ্ৰগতি বুলিলে ইয়াৰ বিভিন্ন সূচকসমূহৰ কেনেধৰণে উন্নতি সাধন হৈছে তাক বিশ্লেষণ কৰাৰ দৰকাৰ।

ভাৰতৰ মানৱ উন্নয়ন সমীক্ষা মতে এই সূচকৰ মান ১৯৯০ চনত ০.৫১ ৰ পৰা বৃদ্ধি হৈ ২০০১ চনত ০.৫৯ হৈছে। ২০০৪ চনত এই সূচাংকৰ মান হ’ল ০.৬২। গতিকে ক’ব পাৰি যে মানৱ উন্নয়নত বিশ্বৰ আগশাৰীৰ দেশৰ লগত একেলগ হ’বলৈ ভাৰতক আৰু হয়তো বহু সময় লাগিব। 

ভাৰতৰ এই উন্নয়নৰ এক মূল প্রতিবন্ধকতা হৈছে দ্রুত হাৰত হোৱা জনসংখ্যাৰ বৃদ্ধি। এই দ্রুত জনসংখ্যা বৃদ্ধিয়ে (১২১.৩ কোটি, ২০১১ লোকপিয়ল মতে) শিক্ষা, স্বাস্থ্য আদি খণ্ডত যথেষ্ট সমস্যাৰ সৃষ্টি কৰিছে। ইয়াৰ বিপৰীতে নগৰীকৰণ হ’ল এটা কাৰক যিয়ে মানৱ উন্নয়নৰ ক্ষীপ্ৰ কৰিছে।

যি কি নহওঁক মানৱ উন্নয়নৰ কথা আলোচনা কৰিবলৈ হ’লে আমি এই সূচাংকৰ বিভিন্ন পৰিসৰ আলোচনা কৰিব লাগিব। শিক্ষা হৈছে মানৱ উন্নয়নৰ এক প্ৰধান কাৰক। শিক্ষাৰ লগ জড়িত এটা মুখ্য কাৰক হ’ল প্ৰাপ্তবয়স্ক স্বাক্ষৰতাৰ হাৰ। ২০১১ চনত এই স্বাক্ষৰতাৰ হাৰ হ’ল বিদ্যালয়ৰ নামভৰ্তিৰ সংখ্যা। সৰ্বভাৰতীয় গড় হিচাপত এতিয়াও এই বিদ্যালয়ৰ নামভৰ্তিৰ সংখ্যা আশানুৰূপ নহয়। চৰকাৰে এনেধৰণৰ হাৰ বঢ়াবৰ বাবে প্রত্যেকখন পৰিকল্পনাতে শিক্ষা খণ্ডত এক বুজন পৰিমাণৰ অৰ্থ ব্যয় কৰি আহিছে।

স্বাস্থ্যজনিত সূচকসমূহৰ ভিতৰত হ’ল জীৱন প্ৰৱণতাৰ উন্নতি, নিম্নমুখী শৈশৱ মৰণশীলতাৰ হাৰ আদি। ভাৰতীয় মানুহৰ জীৱন প্ৰৱণতা ২০০৩ চনত হ’ল ৭৬.৪ শতাংশ। ইয়াৰ বিপৰীতে ২০০৩ চনত প্ৰায় ৪৭ শতাংশ কম ওজনৰ শিশু জন্ম হয়। ২০০২ চনত পুষ্টিহীন মানুহৰ সংখ্যা হ’ল প্ৰায় ২২ শতাংশ। গতিকে ক’ব পাৰি যে জীৱন প্ৰৱণতাৰ উন্নতিৰ বাহিৰে স্বাস্থ্যৰ আন আন সূচকসমূহৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰত বহুত পিছপৰি আছে।

ঠিক তেনেদৰে লিংগ সম্পৰ্কীয় উন্নয়ন সূচকৰ ক্ষেত্ৰতো বিভিন্ন সময়ত যথেষ্ট পার্থক্য দেখা যায়। ইয়াৰে বেছি ভাগতে মহিলাৰ কাৰণে গণনা কৰা সূচকসমূহৰ মান পুৰুষতকৈ বহুত কম দেখা যায়। গতিকে ভাৰতত নাৰী জাতি সৱলীকৰণৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ কিছুমান পদক্ষেপ লোৱাটো দৰকাৰী হৈ পৰিছে।

63. মানৱ সম্পদ উন্নয়নৰ নীতিসমূহ উল্লেখ কৰা। জনশক্তি পৰিকল্পনাৰ সমস্যা আৰু কৌশলসমূহ উল্লেখ কৰা। (Mention the principles of human resource development. Mention the problems and skills of manpower planning.) 

উত্তৰঃ অৰ্থনৈতিক উন্নয়ন একে এক পদ্ধতি যাৰ জৰিয়তে সমগ্ৰ অৰ্থনীতি জাতীয় আয়, বিজ্ঞান, কাৰিকৰী, শিক্ষা সকলো দিশতে প্ৰগতিমূলক পৰিৱৰ্তন সাধনত সহায়ক হয়। অর্থনৈতিক বিকাশ কেৱল উৎপাদনৰ মাত্ৰা বৃদ্ধিৰ লগত জড়িত। কিন্তু অর্থনৈতিক উন্নয়নে অর্থনৈতিক গঠনৰ লগত জড়িত সকলো উৎপাদনকে সূচায়। এখন অৰ্থনীতিৰ উন্নয়নৰ বাবে সুদক্ষ কৌশলী শ্রমিকৰ প্ৰয়োজন। এই দক্ষ কৌশলী প্রশিক্ষণপ্রাপ্ত লোকসকলক মানৱ সম্পদ বুলি কোৱা হয়। অৰ্থনৈতিক উন্নয়নৰ বাবে মানৱ সম্পদৰ যিহেতু অতি প্রয়োজন, গতিকে নির্দিষ্ট কিছুমান নীতি অৱলম্বন কৰি মানৱ সম্পদক অর্থনৈতিক কাৰ্যৰ বাবে উপযুক্ত দৈহিক আৰু মানসিকভাৱে প্রস্তুত শিক্ষা আৰু প্ৰশিক্ষণৰ যোগেদি দক্ষ কৰি তোলাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া দৰকাৰ। মানৱ সম্পদ উন্নয়নৰ মূল নীতিবোৰ হৈছে — 

(ক) বিভিন্ন উৎপাদন খণ্ডত নিয়োজিত শ্রমিকৰ আৱশ্যকীয়তা নির্ণয় কৰি বৰ্তমান শ্ৰমিকৰ যোগানৰ লগত ইয়াক তুলনা কৰিছে।

(খ) কোনো উৎপাদন খণ্ডৰ শ্ৰমিকৰ আৱশ্যক অনুসৰি নিৰ্দ্ধাৰিত সময়ৰ ভিতৰত শ্ৰম, শিক্ষা আৰু প্ৰশিক্ষণৰ ব্যৱস্থা কৰি শ্ৰমিকক নিয়োজিত কৰা। 

(গ) বৰ্তমান শ্ৰম পৰিস্থিতি উদ্ভৱ হ’লে উৎপাদন খণ্ডৰ প্ৰসাৰতা বৃদ্ধি কৰি অধিক শ্রম বিনিয়োগৰ ব্যৱস্থা কৰিব লাগে।

(ঘ) দেশৰ অৰ্থনীতিক কৃষিখণ্ড, ক্ষুদ্র উদ্যোগ, বৃহৎ উদ্যোগ, দেশীয় বাণিজ্য, বৈদেশিক বাণিজ্য, সেৱাখণ্ড ইত্যাদিত বিভক্ত কৰা।

(ঙ) বৰ্তমান শ্ৰমিকৰ যোগান পৰিসংখ্যাৰ সহায়েৰে নিৰ্ণয় কৰা।

(চ) প্রত্যেক উৎপাদন খণ্ডৰ উন্নয়ন আৰু সুস্থ পৰিচালনাৰ বাবে শ্ৰমিকৰ আৱশ্যকীয়তা নিৰ্ণয় কৰা।

(ছ) শ্ৰমিকসকলক শিক্ষিত শ্রমিক, সাধাৰণ শ্রমিক, দৈহিক শ্রমিক, যান্ত্রিক প্রশিক্ষণপ্রাপ্ত শ্রমিক, পৰিচালক, বিজ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তিগত শ্রমিক আদি বিভাগত ভাগ কৰি শ্ৰম সম্পদৰ পৰিকল্পনা যুগুত কৰা।

(জ) ঔদ্যোগিক বিকাশৰ লগে লগে শ্ৰমিকৰ ভৱিষ্যৎ চাহিদা কেনেকৈ বৃদ্ধি পাব তাৰ এক পূৰ্ব নিৰ্দ্ধাৰিত পৰিকল্পনা যুগুত কৰা।

জনশক্তি পৰিকল্পনাৰ ক্ষেত্ৰত সম্মুখীন হোৱা সমস্যাসমূহ হ’ল—

(ক) জনশক্তিৰ পৰিকল্পনাৰ পূৰ্বানুমানত বিফলতা।

(খ) জনশক্তি পৰিকল্পনাৰ বাবে নিৰ্ভৰযোগ্য তথ্য আহৰণৰ অভাৱ। 

(গ) জনশক্তি পৰিকল্পনাৰ ক্ষেত্ৰত ব্যক্তিগত পৰিচালকসকলৰ জ্ঞান, দক্ষতা, অভিজ্ঞতা, কৌশল আৰু উপযুক্ত সিদ্ধান্তৰ অভাৱ।

(ঘ) জনশক্তি পৰিকল্পনাৰ পূৰ্বানুমানৰ উপাদানসমূহৰ পৰিৱৰ্তন।

(ঙ) ত্রুটিপূর্ণ ব্যক্তিগত লিখিত বৃত্তান্ত পদ্ধতি।

(চ) জনশক্তি পৰিকল্পনাৰ মূল্যায়চনত জ্যোতি প্ৰভাৱ আৰু প্ৰস্থিতিগত প্রভাৱ। 

(ছ) ব্যক্তিগত আগ্রহ আৰু পক্ষপাতিত্বমূলক প্রভাৱ।

(জ) জনশক্তি পৰিকল্পনাৰ বিভিন্ন বিভাগ আৰু কৰ্মীৰ মাজত সংঘর্ষ।

(ঝ) উপযুক্ত প্রশিক্ষণ আৰু বিকাশৰ অভাৱ। 

(ঞ) জনশক্তি পৰিকল্পনাৰ ত্রুটিপূর্ণ কৌশল।

(ট) উচ্চ পৰ্যায়ৰ কাৰ্য নিৰ্বাহক সমর্থন কৰা। 

(ঠ) আকস্মিক ঘটনা আৰু অথন্তৰৰ প্ৰভাৱ।

64. ২০১০ চনত UNDP য়ে গণনা কৰা মানৱ উন্নয়ন সূচাংকৰ এক চমু আভাস দিয়া। (Give a brief practice of the Human Development Index to calculate UNDP in 2010.) 

উত্তৰঃ ২০১০ চনত UNDP য়ে গণনা কৰা মানৱ উন্নয়ন সূচক ব্যৱহাৰ কৰা বিভিন্ন সূচকৰ এক চমু খতিয়ান দাঙি ধৰা হ’ল৷

বৈষম্যতা প্ৰাধিকৰণ মানৰ উন্নয়ন সূচাংক (IHDI): IHDI হ’ল মানৱ উন্নয়নৰ সুচাংক য’ত বৈষম্যতাক প্ৰাধান্য দিয়া হয়। এই সূচকে সমাহৰ গড় মানৱ উন্নয়ন প্ৰতিফলিত কৰে। ই সাধাৰণতে মানৱ উন্নয়ন সূচকতকৈ কম হয় যেতিয়া স্বাস্থ্য, শিক্ষা, আয় সম্পৰ্কীয় বৈষম্যতাসমূহ গণনাত অনা হয়। গতিকে সম্পূৰ্ণ সমতাত HDI আৰু IHDI দুয়োটা সমান হয়।

লিংগ বৈষম্যতা সূচকঃ ই মূলতঃ লিংগভেদে থকা বৈষম্যতাক দেখুৱায়। ই হ’ল এটা যৌগিক নিৰ্ণয় যিয়ে লিংগ অসমতাৰ কাৰণে এখন দেশে হেৰুওৱা উন্নয়নৰ মান গণনা কৰে। কিন্তু পিছৰ পৰ্যায়ত এই সূচক ত্রুটিসমূহ আঁতৰাই ইয়াৰ ঠাইত আন দুটা সূচকৰ ব্যৱহাৰ কৰিছে— লিংগ উন্নয়ন সূচক আৰু লিংগ সৱলীকৰণ নিৰ্ণয়।

বহুক্ষেত্রিক দৰিদ্ৰতা সূচাংকঃ এই সূচাংকই কোনবোৰ মানুহ বহুক্ষেত্ৰিকভাৱে দৰিদ্ৰ তাক নির্ণয় কৰে। এই সূচকেও মানৱ উন্নয়ন সূচক চলকসমূহৰ ওপৰতে ভিত্তি কৰে। কিন্তু এইসমূহ তলৰ ১০ টা সূচকৰ ওপৰত ভিত্তি কৰে। 

ইয়াত প্ৰত্যেকটো ক্ষেত্ৰতে সূচকৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি সমান ভাৰ (weight) দিয়া হয়। অর্থাৎ শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্যখণ্ডৰ সূচকৰ প্ৰতিটোৰে ভাৰ হ’ল ১/৬ আৰু জীৱনৰ মানদণ্ডৰ সূচকৰ প্ৰতিটোৰে ভাৰ হ’ল ১/১৮। শেষত তিনিওটা ক্ষেত্ৰত সমান্তৰ মাধ্যৰ সহায়ত মূল সূচক গণনা কৰা হয়।

65. মানৱ উন্নয়নৰ সূচাংকসমূহ কি কি বহলাই লিখা? (What is the human development index? Write in detail.) 

উত্তৰঃ মানৱ উন্নয়নৰ সূচাংক সাধাৰণতে দুবিধ। প্রথমবিধ হ’ল জীৱনৰ দৈহিক মানদণ্ড সূচক (Physical Quality of Life Index-PQLI) আৰু মানৱ উন্নয়ন সূচক (Human Development Index- HDI) প্রথমবিধ উদ্ভাৱন কৰিছিল মৰিছে (Morris) আৰু দ্বিতীয়বিধ ব্যৱহাৰ কৰিছিল UNDP য়ে (United Nations Development Programme)।

(ক) মৰিছে পোনপ্ৰথমবাৰৰ কাৰণে জীৱনৰ দৈহিক মানদণ্ড সূচক উদ্ভাৱন কৰে। তেখেতে এইক্ষেত্ৰত তিনিটা উপাদান ব্যৱহাৰ কৰিছিল। সেইকেইটা হ’লঃ শৈশৱৰ মৰণশীলতা (Infant Mortality), জীৱনৰ প্ৰৱণতা (Life Expectancy) আৰু মৌলিক স্বাক্ষৰতা (Basic Literacy)। এই সূচকটোৱে মানৱ জীৱনৰ কেতবোৰ উপাদান যেনে – শিক্ষা, স্বাস্থ্য, খোৱা পানী, পুষ্টি আদিৰ ধাৰণা সন্নিবিষ্ট কৰিছে। বৰ্দ্ধিত জীৱনৰ প্ৰৱণতা আৰু মৌলিক স্বাক্ষৰতা আৰু নিম্নমুখী শৈশৱৰ মৰণশীলতাই মানুহৰ মানদণ্ড উন্নত কৰাৰ লগতে অর্থনৈতিক বিকাশৰ অৰিহণা যোগায়।

জীৱনৰ প্ৰৱণতা আৰু মৌলিক স্বাক্ষৰতা হ’ল ধনাত্মক সূচক। গতিকে ইহঁতৰ শূন্য মানে আটাইতকৈ বেয়া ফলাফল দিয়ে আৰু এক মানে আটাইতকৈ ভাল ফলাফল দিয়ে। আনহাতে শৈশৱৰ মৰণশীলতা হ’ল ঋণাত্মক সূচক আৰু ইয়াৰ সৰ্বাধিক মানে বেয়া ফলাফল দিয়ে। গোটেই কেইটা সূচকৰ ক্ষেত্ৰতেই তলত দিয়া ধৰণে ফলাফল নিৰ্ণয় কৰা হয়।

মানৱ উন্নয়ন সূচাংকঃ পোনপ্ৰথমবাৰৰ বাবে নবেল বিজেতা অমর্ত্য সেনে (Amartya Sen) মানৱ উন্নয়ন সূচাংক উদ্ভাৱন কৰিছিল আৰু UNDP য়ে ইয়াৰ ১৯৯০ চনৰ সমীক্ষাত প্ৰথমবাৰৰ কাৰণে ব্যৱহাৰ কৰিছিল। তেতিয়াৰ পৰা প্ৰতি বছৰে UNDP য়ে মানৱ উন্নয়ন সুচাংক নির্ণয় কৰি আহিছে। মানৱ উন্নয়ন সূচাংক হ’ল তিনিবিধ সূচক যৌগিক সূচক। সেইকেইটা হ’ল জীৱনৰ প্ৰৱণতা, প্ৰাপ্তঃবয়স্ক শিক্ষা আৰু জীৱন ধাৰণৰ মানদণ্ড।

66. জনসংখ্যা আৰু জনসংখ্যাৰ বিতৰণ বুলিলে কি বুজা? পৃথিৱীৰ জনসংখ্যা বিতৰণৰ ওপৰত বহলাই আলোচনা কৰা। (What do you mean by Population and Distribution of Population? Discuss in detail about the distribution of the world’s population.)

উত্তৰঃ জনসংখ্যা (Population): কোনো এটা অঞ্চলত, কোনো এখন ৰাজ্যত অথবা কোনো এখন ৰাষ্ট্ৰত বসবাস কৰা সকলো প্ৰকাৰৰ মানুহকে একেলগে সেই ঠাইখনৰ বা অঞ্চলটোৰ জনসংখ্যা বুলি কোৱা হয়। অর্থাৎ, জনসংখ্যা মানে কোনো এক নির্দিষ্ট এলেকাত বাস কৰা মানুহৰ সমষ্টিকে বুজায়। উদাহৰণস্বৰূপে ভাৰতবৰ্ষৰ জনসংখ্যা বুলিলে ভাৰতবৰ্ষৰ এই সুবিশাল দু-ভাগত বিভিন্ন ধৰণে বসবাস কৰি থকা জনসমষ্টিটোকে দেশখনৰ জনসংখ্যা বুলি কোৱা হয়। জনসংখ্যা এক পৰিৱৰ্তিত সংখ্যা। সেইবাবে সময় অতিক্ৰম কৰি যোৱাৰ লগে লগে ঠাইখনৰ জনসংখ্যাৰ পৰিমাণো হ্রাস-বৃদ্ধি হোৱা পৰিলক্ষিত হয়। উদাহৰণস্বৰূপে ভাৰতবৰ্ষৰ জনসংখ্যা বুলিলে কোনো এক নির্দিষ্ট সময়ত ভাৰতত বসবাস কৰা সৰ্বমুঠ জনসমষ্টিক বুজায়।

জনসংখ্যাৰ বিতৰণ (Distribution of Population): জনসংখ্যা আৰু জনসংখ্যাৰ বিতৰণে কিন্তু একে কথাকে নুবুজায়। জনসংখ্যাৰ বিতৰণ হ’ল কোনো এটা অঞ্চলত, এখন ৰাজ্যত অথবা দেশ এখনত তাৰ জনসংখ্যা কি ধৰণে সিঁচৰিত হৈ আছে এই কথাকে বুজায়। অর্থাৎ দেশ এখনৰ জনসংখ্যা দেশখনৰ সকলোবিলাক ঠাইতে একেধৰণে সিচঁৰিত হৈ নাথাকে। দেশখনৰে কোনোবা অঞ্চলত জনসংখ্যাৰ পৰিমাণ অত্যধিক আৰু কোনো কোনো অঞ্চলত পৰিমাণ তুলনামূলকভাৱে কম। আকৌ দেশ এখনতে এনেকুৱা অঞ্চলো থাকিব পাৰে য’ত জনসংখ্যাৰ পৰিমাণ অত্যধিকভাৱে কম। উদাহৰণস্বৰূপে উত্তৰ-পূব ভাৰতৰ ক্ষেত্ৰতে ব্ৰহ্মপুত্ৰ, বৰাক, ইম্ফল, উপত্যকাত জনসংখ্যাৰ পৰিমাণ ঘন, কাৰ্বি আংলং-উত্তৰ কাছাৰ জিলাত পাতল জনসংখ্যা আৰু অৰুণাচল, মিজোৰাম আদিৰ একেবাৰে দুৰ্গম পার্বত্য অঞ্চলত জনসংখ্যাৰ পৰিমাণ অত্যধিকভাৱে কম হোৱা দেখা যায়। উত্তৰ-পূব ভাৰতৰ জনসংখ্যাৰ এই ৰূপকে অঞ্চলটোৰ জনসংখ্যাৰ বিতৰণ বুলি কোৱা হয়। এইদৰে সমগ্ৰ পৃথিৱীতে জনসংখ্যাৰ বিতৰণ বিভিন্ন অঞ্চলত বিভিন্ন ধৰণৰ হোৱা দেখা যায়। উল্লেখযোগ্য যে জনসংখ্যাৰ বিতৰণ কেতবোৰ কাৰকৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। এনেকুৱা কাৰকবোৰৰ ভিতৰত, ভূ-প্রকৃতি, জলবায়ু, মাটিৰ গুণাগুণ, পানী আৰু খাদ্যৰ সৰবৰাহ, পৰিবহন ব্যৱস্থা, সুৰক্ষা আদি অন্যতম। তলত পৃথিৱীৰ জনসংখ্যা বিতৰণৰ ওপৰত বহলাই আলোচনা কৰা হ’ল৷

পৃথিৱীৰ জনসংখ্যাৰ বিতৰণ (World’s population distribution): আগতে আলোচনা কৰা হৈছে যে জনসংখ্যাৰ বিতৰণ বুলিলে পৃথিৱীৰ উপৰিভাগৰ বিভিন্ন অঞ্চলত লোকবসতি কিদৰে বিস্তাৰিত বা বিস্তৃত হৈ আছে তাকে বুজায়। যিহেতু পৃথিৱীৰ বিভিন্ন অঞ্চলৰ ভূ-প্রকৃতি, জলবায়ু, মাটি, খনিজ সম্পদৰ বিতৰণ, যোগাযোগ ব্যৱস্থা একে ধৰণৰ নহয় সেইবাবে ধৰাপৃষ্ঠত জনসংখ্যাৰ বিতৰণো ভিন্ ভিন্ ঠাইত ভিন্ ভিন্ ধৰণৰ হোৱা দেখা যায়। কিয়নো জনসংখ্যাৰ বিতৰণ ওপৰোক্ত কাৰককেইটাৰ লগত ওতঃপ্ৰোতঃভাৱে জৰিত। ধৰাৰ বুকুত যিবোৰ ঠাইৰ ভূ-প্রকৃতি ওখ-চাপৰ পাৰ্বত্য ভূমিৰে গঠিত, যিবোৰৰ জলবায়ু চৰমভাৱাপন্ন, যিবোৰৰ মাটি কৃষিৰ অনুপযোগী, যিবোৰ খনিজ সম্পদত দুখীয়া অথবা অব্যৱহাৰ হৈ আছে, য’ত পৰিবহণ যোগাযোগ অত্যন্ত পিছপৰা অথবা যিবোৰ ঠাই মানুহৰ বসবাসৰ বাবে সুৰক্ষিত নহয় তেনেকুৱা অঞ্চলবিলাকত মানুহৰ জীৱিকা নিৰ্বাহ প্ৰণালী অতিকৈ কষ্টকৰ আৰু বিপদসংকুল হোৱা হেতুকে মানুহৰ বসতি তেনেই পাতল হোৱা পৰিলক্ষিত হয়। আনহাতে ভূ-পৃষ্ঠৰ যিবিলাক ঠাই পলসুৱা সমভূমিৰে গঠিত, য’ত জলবায়ু সমভাৱাপন্ন, পৰিবহণ যোগাযোগৰ উত্তম ব্যৱস্থা, খনিজ সম্পদত চহকী তথা বিভিন্ন দিশৰ পৰা বসবাসৰ সুৰক্ষিত তেনেবোৰ অঞ্চলত মানুহৰ বসতি ইমানেই ঘন যে সেইবোৰ ঠাইত জনসংখ্যা থূপ খাই থকা দেখা যায়। তেনেকুৱা অঞ্চলবিলাককে সচৰাচৰ ঘন জনবসতিৰ অঞ্চল বুলি আখ্যা দিয়া হয়।

পৃথিৱীৰ জনসংখ্যাৰ আঞ্চলিক বিতৰণৰ ক্ষেত্ৰত দেখা যায় যে ধৰাৰ বুকুত গ্রীষ্মমণ্ডল, সমমণ্ডল আৰু হিমমণ্ডলত জনসংখ্যাৰ বিতৰণৰ যথেষ্ট পার্থক্য দেখা যায়। উল্লেখযোগ্য যে পৃথিৱীৰ মুঠ জনসংখ্যাৰ ৯০ শতাংশ লোক সমমণ্ডলত বসবাস কৰে। বাকী ১০ শতাংশ লোকৰ ৪ শতাংশ গ্ৰীষ্মমণ্ডলীয় অঞ্চল আৰু ৬ শতাংশ লোক শীতপ্রধান হিমমণ্ডলত বাস কৰে। বিশেষকৈ জলবায়ু সমভাৱাপন্ন হোৱা হেতুকে ধৰাপৃষ্ঠৰ সৰহভাগ লোকৰেই সমমণ্ডলীৰ ভূ-ভাগত বসবাস কৰাৰ প্ৰবল প্ৰয়াস পৰিলক্ষিত হয়। আনহাতে সমভূমি, মালভূমি আৰু পার্বত্য ভূমিৰ ক্ষেত্ৰটো জনসংখ্যাৰ বিতৰণ যথেষ্ট পার্থক্য দেখা যায়। মানুহৰ বসবাসৰ বাবে আৱশ্যকীয় সকলোবিলাক সা-সুবিধা সমভূমিতে সৰ্বাধিক হোৱা হেতুকে পৃথিৱীৰ মুঠ জনসংখ্যাৰ ৮০ শতাংশ লোক অঞ্চল সমভূমিতে সিঁচৰিত হৈ আছে।

পৃথিৱীৰ জনসংখ্যা বিতৰণৰ ক্ষেত্ৰত পৰিলক্ষিত হোৱা আন এক উল্লেখযোগ্য কথা হ’ল বিশ্বৰ মুঠ জনসংখ্যাৰ ৯০ শতাংশ লোক উত্তৰ গোলাৰ্ধত আৰু বাকী মাত্র ১০ শতাংশ লোকহে দক্ষিণ গোলাৰ্ধৰ স্থলভাগত বাসস্থান পাতিছে। জনসংখ্যা বিতৰণৰএনেকুৱা বৈষম্যতা সচাকৈয়ে চিন্তনীয় বিষয়। মহাদেশ হিচাপেও জনসংখ্যাৰ বিতৰণৰ ক্ষেত্ৰত যথেষ্ট পার্থক্য দেখা যায়। সকলোবিলাক মহাদেশৰ ভিতৰতে এছিয়া হ’ল বৃহত্তম মহাদেশ। এই বৃহত্তম মহাদেশখনত পৃথিৱীৰ মুঠ জনসংখ্যাৰ আধাৰো অধিক লোক বাস কৰে। আনহাতে সবাতোকৈ সৰু অষ্ট্ৰেলিয়া মহাদেশত জনসংখ্যাৰ পৰিমাণ ইমানেই কম যে এইখন মহাদেশত পৃথিৱীৰ মুঠ জনসংখ্যাৰ মাত্র ০.৫ শতাংশহে বাস কৰে। আনহাতে উন্নত দেশ আৰু উন্নয়নশীল দেশবোৰৰ ক্ষেত্ৰটো জনসংখ্যাৰ বিতৰণত যথেষ্ট পার্থক্য দেখা যায়। উল্লেখযোগ্য যে পৃথিৱীৰ মুঠ জনসংখ্যাৰ তালিকাখন তলত উল্লেখ কৰা হ’ল – 

এক চতুর্থাংশ (২৪.৫%) লোক উন্নত দেশবোৰত বাস কৰে আৰু আন তিনি চতুর্থাংশ (৭৫.৫%) লোকে পৃথিৱীৰ উন্নয়নশীল তথা অনুন্নত দেশবোৰত বাসস্থান পাতিছে। উন্নয়নশীল দেশবোৰত বসবাস কৰা লোকৰ শতকৰা ৫৮ ভাগ আছে অকল এছিয়া মহাদেশত। এইখিনিতে প্রকাশ কৰাৰ আৱশ্যক আছে যে এছিয়াৰ অন্তৰ্গত চীন আৰু ভাৰতবৰ্ষ হ’ল জনসংখ্যাৰ বিতৰণৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰথম আৰু দ্বিতীয় সৰ্বাধিক জনসংখ্যাৰ দেশ। ওপৰৰ তালিকাত পৃথিৱীৰ বিভিন্ন মহাদেশবোৰৰ জনসংখ্যাৰ বিতৰণৰ তুলনামূলক তথ্য দেখুওৱা হ’ল (১৯৯৫)।

62. জনসংখ্যা বিতৰণৰ লগত জড়িত কাৰকবোৰ কি কি? প্ৰতিটো কাৰকৰ ওপৰত চমু আলোচনা কৰা। (What are the factors influencing population? Briefly discuss each factor.)

উত্তৰঃ জনসংখ্যাৰ বিতৰণৰ লগত জৰিত কাৰকবোৰঃ পৃথিৱীৰ বিভিন্ন অঞ্চলত জনসংখ্যাৰ বিতৰণ ভিন্‌ ভিন্‌ ধৰণৰ হোৱা দেখা যায়। অর্থাৎ পৃথিৱীৰ উপৰিভাগত বসবাস কৰা লোকসকল সমগ্ৰ একে ধৰণৰ ঘনত্বত বসবাস কৰা নাই। কৰবাত মানুহৰ বিতৰণ অত্যাধিক ঘন, কৰবাত কিছু ঘন, কৰবাত পাতল আৰু এনেকুৱা অঞ্চলো আছে য’ত মানুহ বিচাৰি পাবলৈকে টান। জনসংখ্যাৰ বিতৰণৰ ক্ষেত্ৰত পৰিলক্ষিত হোৱা এনেকুৱা কাৰণবোৰৰ লগত কেবাটাও কাৰক জৰিত হৈ আছে।

এই কাৰকবোৰ হ’ল—

(ক) ভূ-প্রকৃতি (Topography)

(খ) জলবায়ু (Climate)

(গ) পানীৰ যোগান (Supply of water)

(ঘ) মাটিৰ উৰ্বৰতা (Soil fertility)

(ঙ) খনিজ সম্পদ (Mineral resources) 

(চ) পৰিবহন ব্যৱস্থা (Transport facility)

(ছ) ঐতিহাসিক আৰু সামাজিক কাৰণ (Historical and social cause)

তলত এইবোৰ কাৰকে জনসংখ্যাৰ বিতৰণ কেনেকুৱা প্ৰভাৱ পেলাইছে আলোচনা কৰা হ’ল –

(ক) ভূ-প্রকৃতিঃ ধৰাপৃষ্ঠত জনসংখ্যা বিতৰণৰ অন্যতম কাৰণ হ’ল ভূ-প্রকৃতি। আমি জানো যে ভূ-প্রাকৃতিক গঠন অনুসৰি পৃথিৱীপৃষ্ঠক পর্বত, মালভূমি আৰু সমভূমিত শ্ৰেণীবিভাজন কৰা হৈছে। এই তিনি প্ৰকাৰৰ ভূ-ভাগৰ ভিতৰত সমভূমিবোৰ তুলনামূলকভাৱে সমান হোৱা হেতুকে গৃহনির্মাণকে আদি কৰি কৃষিকাৰ্য, বেপাৰ-বাণিজ্য, পৰিবহন, শিল্প আদি সকলোক্ষেত্ৰতে সর্বাধিক সুবিধা হোৱা হেতুকে সমভূমিবিলাকে ধৰাপৃষ্ঠৰ সবাতোকৈ ঘন জনবসতিপূর্ণ ঠাই হিচাপে পৰিগণিত হৈছে। পর্বত তথা মালভূমিবোৰ শিলাময়, অখোৰা-মখোৰা হোৱা হেতুকে বসবাস অনুপযোগী। ফলত জনবসতি পাতল।

(খ) জলবায়ুঃ ভূ-প্রকৃতিৰ দৰে জলবায়ুও জনসংখ্যা বিতৰণৰ প্ৰত্যক্ষ প্রভাৱ পেলায়। জলবায়ু চৰমভাৱাপন্ন হোৱা হেতুকে গ্রীষ্মমণ্ডল আৰু হিমমণ্ডলত মানুহৰ জীৱন-ধাৰণ প্ৰণালী অতিকৈ কষ্টসাধ্য হোৱা বাবে এনেবোৰ অঞ্চলত জনবসতি তেনেই সেৰেঙা। আনহাতে সকলো সময়তে সমভাৱাপন্ন জলবায়ু বিৰাজমান হোৱাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিততে ধৰাৰ বুকুৰ সমমণ্ডলীয় অঞ্চলবোৰ ঘনবসতিপূৰ্ণ হৈ পৰিছে।

(গ) পানীৰ যোগানঃ জীৱন ধাৰণৰ বাবে পানী অপৰিহার্য। পানী অবিহনে কোনো প্ৰকাৰৰ জীৱেই জীয়াই নাথাকে। আনহাতে কৃষিকে আদি কৰি উদ্যোগ, বিদ্যুৎ উৎপাদন, পৰিবহন আদি অর্থনৈতিক ক্রিয়াকলাপতো পানীৰ প্ৰয়োজন অপৰিহাৰ্য। সেইবাবে ধৰাপৃষ্ঠৰ যিবোৰ ঠাইত পানী সহজলভ্য তেনেবোৰ অঞ্চলত মানুহৰ বসতি ঘন। উদাহৰণস্বৰূপে, মৌচুমী জলবায়ু অঞ্চলৰ নাম ক’ব পাৰি। আনহাতে মৰুভূমিত, পর্বত মালভূমি, তুষাৰ ভূমিত পানীৰ অভাৱৰ বাবে জনবসতি তেনেই পাতল।

(ঘ) মাটিৰ উৰ্বৰতাঃ মাটিৰ উৰ্বৰতাইও জনসংখ্যা বিতৰণত প্রত্যক্ষ প্রভাৱ পেলায়। সমভূমি বুলিলেই কিন্তু সকলোবিলাক কৃষি উপযোগী উৰ্বৰ নহয়। সমভূমিবোৰ যিদৰে সমান তেনেদৰে উৰ্বৰ সমভূমিবোৰ কৃষিকাৰ্যৰ বাবে অতিকৈ উপযোগী। সেইবাবে নদী উপত্যকাৰ পলসুৱা মাটিৰে গঠিত সমভূমিবোৰৰ মাটি অত্যন্ত সাৰুৱা তথা কৃষিকার্যৰ উপযোগী। এই সুবিধাৰ বাবে পৃথিৱীৰ সকলোবিলাক অতিকৈ ঘন জনবসতিৰ ঠাই নদীৰ উপত্যকাতে গঢ়লৈ উঠিছে।

(ঙ) খনিজ সম্পদঃ যিবোৰ অঞ্চলত পর্যাপ্ত পৰিমাণৰ খনিজ সম্পদৰ ভৰাল আছে আৰু সেইবোৰ খনিজ পদার্থ উদ্ঘাটন কৰিবলৈ আৰু এই সম্পদৰ ভিত্তিত সেই ঠাইবোৰত গঢ়ি উঠা উদ্যোগীক প্রতিষ্ঠানবোৰত যথেষ্ট সংখ্যক লোকে কর্মসংস্থান পায়। ফলস্বৰূপে এনেকুৱা অঞ্চলবিলাকত জনসংখ্যাৰ পৰিমাণ ঘন হোৱা দেখা যায়। উদাহৰণস্বৰূপে, ভাৰতৰ ছোটনাগপুৰ মালভূমিস্থ জামছেদপুৰ, ৰুৰকেলা, বোকাৰো আদি লো-তীখা কাৰখানা স্থাপন কৰা অঞ্চলৰ নাম ক’ব পাৰি।

(চ) সুচল পৰিবহণ ব্যৱস্থাঃ দেশ অথবা ঠাই এখনৰ সকলো প্ৰকাৰৰ আৰ্থ-সামাজিক উন্নয়নৰ লগত পৰিবহণ ব্যৱস্থাৰ ঘনিষ্ঠ সম্বন্ধ আছে। কিয়নো পৰিবহনৰ সুচল ব্যৱস্থা নথকা ঠাইবোৰত শিল্প-বাণিজ্যই প্ৰসাৰতা লাভ কৰিব নোৱাৰে। ফলত ঠাইবোৰত জনসংখ্যাৰ বিতৰণ পাতল হয়। আনহাতে যিবোৰ ঠাইত পৰিবহন ব্যৱস্থা উন্নত আৰু সহজলভ্য তেনেবিলাক ঠাইত বসবাস কৰাৰ বাবে মানুহৰ প্ৰৱল হাবিয়াহ হয় তাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত ঠাইবোৰ জনসংখ্যাৰ ঘনত্বও অধিক হোৱা দেখা যায়।

(ছ) ঐতিহাসিক আৰু সামাজিক কাৰণঃ ঐতিহাসিক কাৰণতো ঠাই এখনৰ জনবসতি পাতল বা ঘন হ’ব পাৰে। যিবোৰ ঠাইত সঘনাই যুদ্ধ-বিগ্ৰহ হৈ থাকে, নানা প্ৰকাৰৰ প্ৰাকৃতিক  তথা সামাজিক দুর্যোগ ঘটি থাকে সেইবোৰ ঠাইত সাধাৰণতে মানুহৰ বিতৰণ সেৰেঙা হোৱা দেখা যায়। আনহাতে প্ৰবচন আদিৰ লেখিয়া কাৰ্যৰ দ্বাৰাও এখন ঠাইত যিদৰে জনবসতিৰ পৰিমাণ বাঢ়িব পাৰে তাৰ বিপৰীতে অন্য এখন ঠাইত মানুহৰ বিতৰণ হ্রাস পাবও পাৰে। তেনেদৰে দীৰ্ঘদিনীয়া সন্ত্ৰাসবাদৰ কবলত থকা ঠাইবোৰত জনসাধাৰণ ক্ৰমশঃ অতিস্থ হৈ সেইবোৰ ঠাই ত্যাগ কৰিব পাৰে। এনেকুৱা কাৰণত জনসংখ্যাৰ বিতৰণ অসম হোৱাৰ হেজাৰ উদাহৰণ ধৰাপৃষ্ঠত আছে।