Class 12 Logic And Philosophy Chapter – 2 আগমনৰ ভিত্তি Question Answer to each chapter is provided in the list so that you can easily browse throughout different chapter Assam Board Class 12 Logic And Philosophy Chapter – 2 আগমনৰ ভিত্তি and select needs one.
Class 12 Logic And Philosophy Chapter – 2 আগমনৰ ভিত্তি
Also, you can read AHSEC book online in these sections Solutions by Expert Teachers as per AHSEC (CBSE) Book guidelines. These solutions are part of AHSEC All Subject Solutions. Here we have given Assam Board Class 12 Logic And Philosophy Chapter – 2 আগমনৰ ভিত্তি Solutions for All Subject, You can practice these here.
আগমনৰ ভিত্তি
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰ ( মূল্যাংক -১ )
প্রশ্ন ১। আগমনৰ ভিত্তি কিমান প্ৰকাৰৰ ?
উত্তৰঃ আগমনৰ ভিত্তি দুই প্রকাৰৰ ।
প্রশ্ন ২। প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বহুতাে নহয়’— তুমি এই কথা মানি লােৱানে ?
উত্তৰঃ ‘প্রকৃতিৰ একৰূপতা বহুতাে নহয় ’ – এই কথা মই মানি লওঁ ।
প্রশ্ন ৩। কার্যকাৰণ বিধি হ’ল আগমনৰ এক বস্তুগত ভিত্তি’— তুমি এক মত নে ?
উত্তৰঃ কার্য – কাৰণ বিধি হ’ল আগমনৰ এক বস্তুগত ভিত্তি’– মই একমত নহওঁ ।
প্রশ্ন ৪। ……….পৰিস্থিতিৰ অধীনত প্রকৃতিয়ে একে ধৰণে আচৰণ কৰে ।
উত্তৰঃ একে পৰিস্থিতিৰ অধীনত প্রকৃতিয়ে একে ধৰণে আচৰণ কৰে ।
প্রশ্ন ৫৷ ‘কাৰণ হ’ল সদর্থক আৰু নঞর্থক উপকাৰণৰ সমষ্টি ’ — কোনে কৈছিল ?
উত্তৰঃ জন ষ্টুৱার্ট মিলে কৈছিল যে , কাৰণ হ’ল সদর্থক আৰু নঞর্থক উপকাৰণৰ সমষ্টি ।’
প্রশ্ন ৬। কাৰ মতে , কাৰণ হ’ল কাৰ্যৰ নিয়ত পূর্বৱর্তী ঘটনা ।
উত্তৰঃ জন ষ্টুৱার্ট মিলৰ মতে ‘ কাৰণ হ’ল কাৰ্যৰ নিয়ত পূর্বৱর্তী ঘটনা ।
প্রশ্ন ৭। যদি এটা ঘটনাক যিকোনাে পূর্বৱর্তী ঘটনাৰ কাৰণ বুলি কোৱা হয় তেতিয়া……… ৰ সৃষ্টি হয় ।
উত্তৰঃ যদি এটা ঘটনাক যিকোনাে পূর্বৱর্তী ঘটনাৰ কাৰণ বুলি কোৱা হয় তেতিয়া কাকতলীয় দোষ ৰ সৃষ্টি হয় ।
প্রশ্ন ৮। কাৰ মতে “ নিৰীক্ষণ হ’ল ঘটনাৰ আৱিষ্কাৰ আৰু পৰীক্ষণ হ’ল ঘটনাৰ সৃষ্টি । ”
উত্তৰঃ বেইনৰ মতে , “ নিৰীক্ষণ হ’ল ঘটনাৰ আৱিষ্কাৰ আৰু পৰীক্ষণ হ’ল ঘটনাৰ সৃষ্টি ।
প্রশ্ন ৯। কোনে কৈছিল , “ নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ পার্থক্য প্রকাৰত নহয় , কেৱল মাত্ৰাতহে ভিন্ন ?
উত্তৰঃ জেভন্সে কৈছিল যে , ‘ নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ পার্থক্য প্রকাৰত নহয় , কেৱল মাত্ৰাতহে ভিন্ন ।
প্রশ্ন ১০। নিৰীক্ষণৰ বিভিন্ন দোষবােৰ কি কি ?
উত্তৰঃ নিৰীক্ষণৰ দোষ দুই প্রকাৰৰ —
( ক ) অনবেক্ষণ । আৰু
( খ ) ভ্রান্ত নিৰীক্ষণ বা কু পর্যবেক্ষণ দোষ ।
অনবেক্ষণ দোষ দুই প্রকাৰৰ –
( ক ) প্রাসংগিক দৃষ্টান্তৰ অনবেক্ষণ । আৰু
( খ ) পাৰিপাৰ্শ্বিক অৱস্থাৰ অনবেক্ষণ ।
ভ্রান্ত নিৰীক্ষণ বা কু – পর্যবেক্ষণ দোষ দুই প্রকাৰৰ-
( ক ) ব্যক্তিগত । আৰু
( খ ) সার্বিক বা সার্বজনীন ।
প্রশ্ন ১১। যিকোনাে ঘটনাৰ কাৰণ গুণগতভাৱে কাৰ্যৰ সমান নে ?
উত্তৰঃ যিকোনাে ঘটনাৰ কাৰণ গুণগতভাৱে কাৰ্যৰ সমান নহয় ।
প্রশ্ন ১২। কার্যকাৰণ নীতি আৰু প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি কোনটো আগমনৰ ভিত্তি ?
উত্তৰঃ কাৰ্যকৰণ নীতি আৰু প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি দুয়ােটাই আগমনৰ ভিত্তি ।
প্রশ্ন ১৩। ‘আগমনৰ বিৰােধাভাস প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধিৰ সৈতে সংযােজিত’…….শুদ্ধনে ?
উত্তৰঃ ‘আগমনৰ বিৰােধাভাস প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধিৰ সৈতে সংযােজিত ’ – কথাষাৰ শুদ্ধ ।
প্রশ্ন ১৪। আগমনৰ ভিত্তিয়েই আগমনৰ ফল’— কোনে কৈছিল ?
উত্তৰঃ আগমনৰ ভিত্তিয়েই আগমনৰ ফল’—কথাষাৰ জন ষ্টুৱার্ট মিলে কৈছিল ।
প্রশ্ন ১৫। গুণগত দিশৰ পৰা কাৰণ কাৰ্যৰ চৰ্তহীন , নিয়ত , অব্যৱহৃত পূর্বৱর্তী ঘটনা আৰু পৰিমাণগতভাৱে কাৰণ আৰু কার্য সমান ’ – এই উক্তিৰ সৈতে জড়িত তর্কশাস্ত্রবিদ গৰাকীৰ নাম লিখা ।
উত্তৰঃ গুণগত দিশৰ পৰা কাৰণ কাৰ্যৰ চৰ্তহীন , নিয়ত , অব্যৱহৃত পূর্বৱর্তী ঘটনা আৰু পৰিমাণগতভাৱে কাৰণ আৰু কার্য সমান ’ – এই উক্তিৰ সৈতে জড়িত তর্কশাস্ত্রবিদ গৰাকীৰ নাম হ’ল- কাৰভেথ ৰীড ।
প্রশ্ন ১৬। কাৰণ হ’ল সদর্থক আৰু নঞর্থক উপকৰণৰ সমষ্টি এই উক্তিৰ লগত জড়িত তর্কশাস্ত্রবিদ গৰাকীৰ নাম লিখা ।
উত্তৰঃ কাৰণ হ’ল সদর্থক আৰু নঞর্থক উপকৰণৰ সমষ্টি এই উক্তিৰ লগত জড়িত তর্কশাস্ত্রবিদ গৰাকীৰ নাম হ’ল- জন টুৱার্ট মিল । ( J.S.Mill )
প্রশ্ন ১৭৷ নিৰীক্ষণ হ’ল , নিষ্ক্রিয় অভিজ্ঞতা আৰু পৰীক্ষণ হ’ল সক্রিয় অভিজ্ঞতা । কাৰ উক্তি ?
উত্তৰঃ নিৰীক্ষণ হ’ল , নিষ্ক্রিয় অভিজ্ঞতা আৰু পৰীক্ষণ হ’ল সক্রিয় অভিজ্ঞতা এই উক্তিটো হ’ল-
ষ্টক আদি তর্কশাস্ত্রবিদৰ ।
প্রশ্ন ১৮। কার্যকাৰণ নীতি হ’ল আগমনৰ বস্তুগত ভিত্তি’— শুদ্ধনে ?
উত্তৰঃ কার্যকাৰণ নীতি হ’ল আগমনৰ বস্তুগত ভিত্তি’— কথাষাৰ অশুদ্ধ ।
চমু প্রশ্নোত্তৰ ( মূল্যাংক -২ )
প্রশ্ন ১। আগমনৰ ভিত্তি বুলিলে কি বুজা ?
উত্তৰঃ যি যি প্রক্রিয়া আৰু বিধি বিশেষক আশ্রয় কৰি আগমনে যথার্থ সামান্য বচন প্রতিষ্ঠা কৰে সেই বিধি আৰু প্রক্রিয়াবােৰকেই আগমনৰ ভিত্তি বােলে ।
প্রশ্ন ২। প্রকৃতিৰ একৰূপতা নীতি বুলিলে কি বুজা ?
উত্তৰঃ প্রকৃতিৰ একৰূপতা নীতি বুলিলে বুজা যায় যে একে অৱস্থাত প্রকৃতিয়ে একে আচৰণ কৰে । অর্থাৎ যি অৱস্থাত যি ঘটনা ঘটে এই অৱস্থাত পুনৰাবৃত্তি ঘটিলে সেই ঘটনা আকৌ ঘটিব ।
প্রশ্ন ৩। কাৰণ কি ?
উত্তৰঃ গুণগত দিশৰ পৰা কাৰণ কাৰ্যৰ চৰ্তহীন , নিয়ত , অব্যৱহৃত , পূর্বৱর্তী ঘটনা আৰু পৰিমাণগত দিশৰ পৰা কাৰণ আৰু কার্য সমপৰিমাণৰ ।
প্রশ্ন ৪। উপাদানগত কাৰণৰ সংজ্ঞা দিয়া ।
উত্তৰঃ যি উপাদানেৰে বা পদাৰ্থৰ দ্বাৰা কাৰ্য উৎপন্ন কৰা হয় তাক উপাদানগত কাৰণ বােলে ।
প্রশ্ন ৫। কাৰণৰ নানা কাৰণবাদ মতবাদ বুলিলে কি বুজা ?
উত্তৰঃ একে কার্য বিভিন্ন সময়ত বা বিভিন্ন অৱস্থাত বিভিন্ন কাৰণৰ দ্বাৰা উৎপন্ন হ’ব পাৰে।এয়ে নানা কাৰণবাদ ।
প্রশ্ন ৬। এৰিষ্টটলৰ মতে কাৰণ কেই প্ৰকাৰৰ ? সেইবােৰ কি কি ?
উত্তৰঃ এৰিষ্টটলৰ মতে কাৰণ চাৰিপ্ৰকাৰৰ–
( ১ ) উপাদান কাৰণ ।
( ২ ) আকাৰগত কাৰণ ।
( ৩ ) নিমিত্ত কাৰণ । আৰু
( ৪ ) পৰিণাম কাৰণ ।
প্রশ্ন ৭৷ উপকাৰণৰ সংজ্ঞা দিয়া । বিভিন্ন প্রকাৰৰ উপকাৰণবােৰ কি কি ?
উত্তৰঃ কাৰণৰ অপৰিহার্য অংশকে উপকাৰণ বােলে ৷ উপকাৰণ দুই প্রকাৰৰ—
( ক ) সক্রিয় উপকাৰণ আৰু
( খ ) নিষ্ক্রিয় উপকাৰণ ।
প্রশ্ন ৮। কাৰণৰ সংযােজন বুলিলে কি বুজা ?
উত্তৰঃ যেতিয়া কেইবাটাও বেলেগ বেলেগ কাৰণ লগ হৈ এটা কার্য উৎপাদন কৰে , তেতিয়া সেই কাৰণৰ সন্মিলিত ৰূপক কাৰণ সমন্বয় বা কাৰণৰ সংযােজন বােলে ।
প্রশ্ন ৯। নিমিত্ত কাৰণৰ উদাহৰণসহ সংজ্ঞা দিয়া ।
উত্তৰঃ কোনাে কার্য উৎপাদন কৰিবলৈ যি শক্তি , দক্ষতা বা কৌশল প্রয়ােজন হয় , সেই শক্তি , দক্ষতা ,বা কৌশলেই হ’ল নিমিত্ত কাৰণ । শ্ৰমিকৰ দক্ষতা আৰু পৰিশ্ৰমেই নিমিত্ত কাৰণ ।
প্রশ্ন ১০। সৰল পর্যবেক্ষণৰ দুটা সুবিধা উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ সৰল পর্যবেক্ষণৰ দুটা সুবিধা হল
( ক ) পর্যবেক্ষণৰ পৰিসৰ অতি ব্যাপক । আৰু
( খ ) পর্যবেক্ষণৰ স্থান পৰীক্ষণৰ আগত ।
প্রশ্ন ১১। প্রকৃতিৰ একৰূপতাৰ অর্থ কিমান প্ৰকাৰৰ আছে ? সেইবােৰ কি কি ?
উত্তৰঃ প্রকৃতি একৰূপতাৰ অর্থ প্রায় ছয় প্রকাৰৰ
( ক ) প্রকৃতিৰ আচৰণৰ ৰূপ এক ।
( খ ) প্ৰকৃতিত সমান্তৰাল ঘটনা ঘটে ।
( গ ) প্ৰকৃতিত ঘটনাৰ পুনৰাবৃত্তি হয় ।
( ঘ ) ভৱিষ্যৎ অতীতৰ নিচিনাই হ’ব ।
( ঙ ) বিশ্ব প্রকৃতি নিয়মৰ ৰাজত্ব ।
( চ ) যি অৱস্থাত যি ঘটনা ঘটে অনুৰূপ অৱস্থাত সেই ঘটনা আকৌ ঘটিব । মূল অর্থ হৈছে ‘ একে অৱস্থাত প্রকৃতিয়ে একে আচৰণ কৰে ।’
প্রশ্ন ১২। কার্য সংমিশ্ৰণৰ প্ৰকাৰ কিমানটা আৰু সেহবােৰ কি কি ?
উত্তৰঃ কার্য সংমিশ্রণ দুই প্রকাৰৰ হ’ব পাৰে
( ক ) সমজাতীয় কার্য সংমিশ্রণ আৰু
( খ ) বিজাতীয় কার্য সংমিশ্রণ ।
প্রশ্ন ১৩। নানা কাৰণবাদ আৰু কাৰণ সংযােজনৰ দুটা পার্থক্য লিখা ।
উত্তৰঃ নানা কাৰণবাদ আৰু কাৰণ সংযােজনৰ দুটা পার্থক্য হল—
( ক ) নানা কাৰণবাদৰ মতে কার্যৰ নানা কাৰণ থাকিব পাৰে আৰু সেই কাৰণবােৰৰ প্রত্যেকটোৱেই পৃথক পৃথকভাৱে কাৰ্যটো সম্পাদন কৰিব পাৰে । কাৰণ সংযােজনৰ মতে এটা জটিল কার্যৰ নানা কাৰণ থাকিব পাৰে ; কিন্তু এই কাৰণবােৰে পৃথক পৃথকভাৱে কাৰ্যটো সম্পাদন কৰিব নােৱাৰে ।
( খ ) দ্বিতীয়তে , নানা কাৰণবাদ কাৰণসম্পর্কীয় এটা ভ্রান্ত ধাৰণা । কিন্তু কাৰণ সংযােজন ভ্রান্ত ধাৰণা নহয় । সঁচাকৈয়ে কেইবাটাও কাৰণ লগ হৈ এটা জটিল কার্য সম্পাদন কৰে ।
প্রশ্ন ১৪। আগমনৰ বিৰােধাভাস বুলিলে কি বুজা ?
উত্তৰঃ জন ফুৰার্ট মিলৰ মতে প্রকৃতিৰ একৰূপতা বিধি সকলাে আগমনৰ ভিত্তি , অভিজ্ঞতাপূর্ব , স্বতঃসিদ্ধ নিয়ম । আকৌ তেওঁ এই বিধিক অবাধিত অভিজ্ঞতা বা অবৈজ্ঞানিক আগমনৰ ফল বুলি স্ববিৰােধভাস প্রকাশ কৰিছে । ইয়াকেই বিৰােধাভাস বুলি কোৱা হয় ।
প্রশ্ন ১৫। প্রযােজক আৰু সংস্থাৰ পার্থক্য নিৰূপণ কৰা ।
উত্তৰঃ যি শক্তিয়ে কোনাে পৰিৱৰ্তন ঘটায় বা ক্রিয়াক উদ্দীপিত কৰে তাক প্রযােজক বােলা হয় ।
আনহাতে পাৰিপাৰ্শ্বিক ঘটনাৰ যি সমাৱেশ বা বিন্যাস থাকিলে ক্রিয়া উদ্দীপক শক্তিৰ পক্ষে কার্যকৰী হােৱা সম্ভৱ হয় অর্থাৎ প্রযােজকে কার্য উৎপন্ন কৰিব পাৰে সেই ঘটনা সমাৱেশক সংস্থা বােলে ।
উদাহৰণস্বৰূপে , জলন্ত কাঠি এডাল দাহ্যবস্তুৰ ওপৰত পেলালে জুই জ্বলি উঠিব । ইয়াত জলন্ত কাঠিডাল প্রযােজক আৰু দাহ্যবস্তু সংস্থা ।
চমু প্রশ্নোত্তৰ ( মূল্যাংক -৩ / ৪ )
প্রশ্ন ১। নিৰীক্ষণৰ সাধাৰণ চৰ্তবােৰ কি কি ?
উত্তৰঃ আগমনৰ ক্ষেত্ৰত অতি সতর্কতাৰে নিৰীক্ষণ কৰা উচিত । জয়েছৰ মতে নিৰীক্ষণৰ সাধাৰণ চৰ্তবােৰ হ’ল—
( ক ) বুদ্ধিগত চর্ত
( খ ) দেহগত চর্ত আৰু
( গ ) নীতিগত চর্ত ।
যিব্যক্তিৰ জনাৰ আকাংক্ষা নাই তেওঁলােকে সাধাৰণভাৱে প্রত্যক্ষ কৰিব পাৰে । কিন্তু পর্যবেক্ষণ কৰিব নােৱাৰে । জ্ঞানৰ আগ্রহেই পর্যবেক্ষণ কৰাৰ আগ্রহ জন্মায় । নির্ভুলভাৱে পর্যবেক্ষণ কৰিবলৈ হ’লে ইন্দ্রিয়বােৰ দোষমুক্ত হ’ব লাগিব , সুস্থ হ’ব লাগিব । গতিকে দেহগত চর্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ চর্ত । তাৰােপৰি নির্ভুলভাৱে পর্যবেক্ষণ কৰিবলৈ হ’লে এটা নিৰপেক্ষ মনৰ প্রয়ােজন । মন পক্ষপাতিত্বশূন্য , পুর্ব ধাৰণামুক্ত , কু – সংস্কামুক্ত হ’ব লাগিব । অর্থাৎ নীতিগত চর্ত পর্যবেক্ষণৰ বাবে অতি প্রয়ােজনীয় ।
প্রশ্ন ২। নানা কাৰণবাদ হ’ল কাৰণৰ প্রকৃতি সম্পৰ্কীয় এটা ভুল ধাৰণা— কিয় ?
উত্তৰঃ বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিভংগীৰ পৰা কাৰণ কোনাে এটা বিশেষ ঘটনা নহয় । ই একাধিক ঘটনাৰ সমষ্টি । বিভিন্ন উপকাৰণৰ সমষ্টি । সেইদৰে কাৰ্যও এটা বিশেষ ঘটনা নহয় , কাৰ্য আৰু কাৰণ উভয়েই একো একোটা মিশ্র বা জটিল ঘটনা । সাধাৰণতে আমি কাৰ্য আৰু কাৰণৰ অন্তর্ভুক্ত সকলাে ঘটনা যথাযথভাৱে বিচাৰ নকৰে । কাৰণৰ ক্ষেত্ৰত আমি বিভিন্ন উপকাৰণ বিচাৰ নকৰি মাত্ৰ মুখ্য কাৰণটো বিচাৰ কৰোঁ । কার্যৰ ক্ষেত্ৰতাে তেনে ভুল হয় । কাৰণ বা কার্য অন্তর্গত সকলাে ঘটনা উপকাৰণবােৰত সমানে গুৰুত্ব নিদিয়াৰ ফলত আৰু সতর্কতাৰে লক্ষ্য নকৰাৰ ফলত কার্য – কাৰণ সম্পর্কে কেতিয়াবা ভ্রান্ত ধাৰণা আমাৰ মনত জন্মে । গতিকে নানা কাৰণবাদ ’ কাৰণৰ প্রকৃতি সম্পর্কীয় এটা ভ্রান্ত ধাৰণা।
প্রশ্ন ৩। প্রযােজক শক্তি আৰু সংস্থাৰ উদাহৰণসহ সংজ্ঞা দিয়া ।
উত্তৰঃ তর্কশাস্ত্রবিদ বেইনে শক্তিৰ অবিনাশিতা নীতি’ৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি কাৰণক দুটা ভাগত ভাগ কৰিছে ।
( ক ) প্রয়ােজক আৰু
( খ ) সংস্থা ।
যি শক্তিয়ে কোনাে পৰিৱৰ্তন ঘটায় বা ক্রিয়াক উদ্দীপিত কৰে তাক প্রযেজক বােলে । আনহাতে পাৰিপাৰ্শ্বিক ঘটনাৰ যি সমাবেশ থাকিলে প্রযােজকে বা ক্রিয়া উদ্দীপক শক্তি কার্য সম্পাদন কৰিব পাৰে তাক সংস্থা বােলে । যেনে- জলন্ত দিয়াচলাইৰ কাঠি এডাল দাহ্যবস্তুৰ ওপৰত পেলাই দিলে জুই জ্বলি উঠিব । ইয়াত জ্বলন্ত কাঠিডাল প্রযােজক আৰু দাহ্যবস্তু সংস্থা ।
প্রশ্ন ৪। কাৰণ সংযােজন বুলিলে কি বুজা ? উদাহৰণসহ ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰঃ যেতিয়া একাধিক কাৰণ সংযােজিত হৈ একেলগে ক্রিয়া কৰি কোনাে এটা জটিল বা মিশ্র কার্য সম্পাদন কৰে তেতিয়া এই কাৰণবােৰক কাৰণ সংযােজন বােলে । উদাহৰস্বৰূপে গধূৰ শিল এটা দুজন মানুহে মিলি তুলিলে । ইয়াত মানুহ দুজনৰ শক্তি পৃথক পৃথকভাৱে নাথাকি সংমিশ্ৰিত হৈ পৰিছে । মানুহ দুজনৰ সন্মিলিত প্রচেষ্টা কাৰণ সংযােজন ।
প্রশ্ন ৫। পৰীক্ষণৰ তুলনাত নিৰীক্ষণৰ তিনিটা সুবিধা উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ পৰীক্ষণৰ তুলনাত নিৰীক্ষণৰ তিনিটা সুবিধা হ’ল—
( ক ) পৰীক্ষণৰ তুলনাত নিৰীক্ষণৰ পৰিসৰ অতি ব্যাপক ।
( খ ) নিৰীক্ষণৰ সহায়ত কাৰণৰ পৰা কাৰ্য আৰু কাৰ্যৰ পৰা কাৰণ অনুমান কৰিব পাৰি ।
( গ ) নিৰীক্ষণৰ স্থান পৰিক্ষণৰ আগত ।
প্রশ্ন ৬। নিৰীক্ষণৰ তুলনাৰ পৰীক্ষণৰ তিনিটা সুবিধা উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ নিৰীক্ষণৰ তুলনাত পৰীক্ষণৰ তিনিটা সুবিধা হ’ল
( ক ) পৰীক্ষণৰ ক্ষেত্ৰত ধীৰ স্থিৰভাৱে আৰু সতর্কতাৰে ঘটনাবােৰ প্রত্যক্ষ কৰিব পাৰি ।
( খ ) পৰীক্ষণৰ ক্ষেত্ৰত প্রয়ােজন মতে দৃষ্টান্ত সংগ্রহ কৰিব পাৰি , পৰিৱেশ সলনি কৰিব পাৰি আৰু পুনঃ পুনঃ পৰীক্ষণ কৰিব পাৰি ।
( গ ) পৰীক্ষণৰ দ্বাৰা কাৰ্য আৰু কাৰণৰ পৰিমাণগত স্বভাৱ লক্ষ্য কৰিব পাৰি ।
প্রশ্ন ৭। অনবেক্ষণ দোষ আৰু ভ্রান্ত পর্যবেক্ষণ দোষৰ মাজত দুটা পার্থক্য উলিওৱা ।
উত্তৰঃ অনবেক্ষণ দোষ আৰু ভ্রান্ত পর্যবেক্ষণ দোষৰ মাজত থকা দুটা পার্থক্য হল—
( ক ) নিৰীক্ষণ কৰিবলগীয়া তথ্য , ঘটনা বা পৰিস্থিতি অগ্রাহ্য কৰিলে বা মনােযােগ নিদিলে অনবেক্ষণ দোষ ঘটে । আনহাতে ইন্দ্রিয় সংবেদনৰ ভুল ব্যাখ্যাৰ ফলত ভ্রান্ত পর্যবেক্ষণ দোষ ঘটে ।
( খ ) অনবেক্ষণ দোষ অত্যাৱশ্যকীয় দৃষ্টান্তৰ অনবেক্ষণ আৰু আৱশ্যকীয় পাৰিপাৰ্শ্বিক অৱস্থাৰ হ’ব পাৰে । আনহাতে ভ্রান্ত পর্যবেক্ষণ ব্যক্তিগত আৰু সার্বজনীন হ’ব পাৰে ।
প্রশ্ন ৮। সৰল পর্যবেক্ষণ সম্পূর্ণ ৰূপে নিষ্ক্রিয় অভিজ্ঞতানে ? ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰঃ ইক আদি কিছুমান তর্কবিদৰ মতে সৰল পর্যবেক্ষণ বা নিৰীক্ষণ নিষ্ক্রিয় অভিজ্ঞতা । কাৰণ নিৰীক্ষণৰ ক্ষেত্ৰত ঘটনা আৰু পৰিৱেশ যােগান ধৰে প্ৰকৃতিয়ে । প্রাকৃতিক পৰিৱেশত ঘটা ঘটনাবােৰক লক্ষ্য কৰি যােৱাই নিৰীক্ষণৰ কাম । গতিকে নিৰীক্ষণৰ ক্ষেত্ৰত যথেষ্ট সক্রিয় হৈ থাকিব লাগে । নিষ্ক্রয়ভাৱে কোনাে ঘটনা বা পৰিৱেশ সৃষ্টি হ’ব নােৱাৰে । নিৰীক্ষণ উদ্দেশ্য প্রণােদিত সুনিয়ন্ত্রিত প্রত্যক্ষ । ইয়াত উদ্দেশ্য অনুসৰি অপ্রয়ােজনীয়বােৰক বর্জন কৰা হয় । যি প্রয়ােজনীয় তাক নির্বাচন কৰি , মনক নিয়ন্ত্রিত কৰি লক্ষ্য কৰিব লাগে । এনে নির্বাচনত মানসিক প্রস্তুতি , একাগ্রতা , সতর্কতা আদি মানসিক ক্রিয়াৰ লগতে দৈহিক প্রস্তুতিৰাে প্রয়ােজন । প্রাকৃতিক ঘটনা নিৰীক্ষণ কৰা হয় বাবে সকলাে সময়তে নিৰীক্ষণত সজাগ হৈ থাকিব লাগে । গতিকে সৰল পর্যাবেক্ষণ বা নিৰীক্ষণ সম্পূর্ণৰূপে নিষ্ক্রিয় অভিজ্ঞতা নহয় ।
প্রশ্ন ৯। নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণক কিয় আগমনৰ বস্তুগত ভিত্তি বােলা হয় ?
উত্তৰঃ নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ দ্বাৰাই আগমনৰ ক্ষেত্ৰত বিশেষ বিশেষ দৃষ্টান্ত বাস্তৱ জগতৰ পৰা সংগ্ৰহ কৰা হয় । এই বাস্তৱ দৃষ্টান্তবােৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিয়েই আগমনে বস্তুগতভাৱে যথার্থ সামান্য বচন প্রতিষ্ঠা কৰে । সেই কাৰণেই নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণক আমগনৰ বস্তুগত ভিত্তি বােলা হয় ।
প্রশ্ন ১০। অনবেক্ষণ দোষৰ বিভিন্ন প্রকাৰবােৰ কি কি ? উদাহৰণ সহ প্রত্যেকৰে ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰঃ অনবেক্ষণ দোষ দুই প্রকাৰৰ হ’ব পাৰে
( ক ) প্রাসংগিক দৃষ্টান্তৰ অনবেক্ষণ ।
( খ ) পাৰিপাৰ্শ্বিক অৱস্থাৰ অনবেক্ষণ ।
( ক ) প্রাসংগিক দৃষ্টান্তৰ অনবেক্ষণ :- কোনাে ঘটনাৰ যথার্থ কাৰণ নির্ণয় কৰাৰ বাবে প্রাসংগিকতা থকা সদর্থক আৰু নঞর্থক উভয় প্রকাৰৰ দৃষ্টান্ত নিৰীক্ষণ কৰা প্রয়ােজন । কিন্তু মন নিৰপেক্ষ আৰু – সংস্কামুক্ত নহ’লে এই দোষ সংঘটিত হয় । পূর্বধাৰণা লৈ মনে কেতিয়াবা অনুকূল দৃষ্টান্তহে পর্যবেক্ষণ কৰে । প্রতিকূল দৃষ্টান্তৰ পিনে দৃষ্টি ৰাখি নিক্ষেপ নকৰে । উদাহৰণস্বৰূপে , এজন ব্যক্তিয়ে খুৱ বেছি মাংস খাইছিল আৰু এতিয়া উচ্চ ৰক্তচাপত ভুগিছে । গতিকে সিদ্ধান্ত কৰা হ’ল যে বেছি মাংস খােৱাই তেওঁৰ উচ্চ ৰক্তচাপৰ কাৰণ । কিন্তু নিৰামিষভােজী মানুহৰৰ যে উচ্চ ৰক্তচাপ হ’ব পাৰে সেই দৃষ্টান্ত নিৰীক্ষণ কৰা নহ’ল । ইয়াত অকল নতুন দৃষ্টান্ত লক্ষ্য কৰা হৈছে কিন্তু প্রতিকূল দৃষ্টান্ত লক্ষ্য কৰা হােৱা নাই । ইয়েই প্রাংসগিক দৃষ্টান্তৰ অনবেক্ষণ ।
( খ ) পাৰিপাৰ্শ্বিক অৱস্থাৰ অনবেক্ষণ :- কেতিয়াবা কিবা কাৰণত পাৰিপাৰ্শ্বিক অৱস্থা ভালদৰে লক্ষ্য নকৰি কেৱল ঘটনাটো আৰু তাৰ পূৰ্বৱর্তী অৱস্থাহে লক্ষ্য কৰা হয় । তেতিয়া পাৰিপাৰ্শ্বিক অৱস্থাৰ অনবেক্ষণ দোষ ঘটে । উদাহৰণ স্বৰূপে ঘৰলৈ নতুন বােৱাৰী অহাৰ লগে লগে ঘৰৰ দুটা গৰুৰ মৃত্যু হ’ল বা আন কোনাে অমংগল হ’ল । তেতিয়া নতুন বােৱাৰী গৰাকীকে ইয়াৰ কাৰণ বুলি কোৱা হয় । ইয়াত পূর্বৱর্তী ধাৰণাৰ বশৱৰ্তী হৈ পাৰিপাৰ্শ্বিক সকলাে ঘটনা লক্ষ্য নকৰি অকল মাত্র এটা পূর্বৱর্তী অৱস্থাক কাৰণ বুলি সিদ্ধান্ত কৰা হৈছে । গতিকে ইয়াত পাৰিপাৰ্শ্বিক অৱস্থাৰ অনবেক্ষণ দোষ ঘটিছে ।
প্রশ্ন ১১। কাকতালীয় দোষ বুলিলে কি বুজা ? এটা উদাহৰণ দিয়া ।
উত্তৰঃ যিকোনাে পূর্বৱর্তী ঘটনাক কাৰণ বুলি ধৰি ল’লে এটা দোষৰ উদ্ভৱ হয় । ইয়াক কাকতালীয় দোষ ’ বােলা হয় । উদাহৰণ স্বৰূপে , এটা কাউৰী তাল গছৰ ওপৰত বহাৰ লগে লগে তাল এটা সৰি পৰিল । ইয়াত তাল গছত কাউৰী বহাটোৱেই তাল সৰাৰ কাৰণ বুলি কোৱা হ’ল । ইয়াকে কাকতালীয় দোষ বােলা হয় ।
প্রশ্ন ১২। আকাৰগত ভিত্তি আৰু বস্তুগত ভিত্তিৰ মাজৰ পার্থক্য নিৰূপণ কৰা ।
উত্তৰঃ যি বিধি বা প্রক্রিয়াৰ দ্বাৰা আগমনে বিশেষ দৃষ্টান্তৰ পৰা সামান্য সত্যত উপনীত হয় সেই বিধি বা নিয়মবােৰ আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি বােলে । আনহাতে , যি যি প্রক্রিয়াৰ দ্বাৰা আগমনে উপাত্ত ( data ) হিচাপে বাস্তৱ দৃষ্টান্ত সংগ্রহ কৰে আৰু ইয়াৰ বস্তুগত সত্যতা নিৰূপণ কৰে সেই প্রক্রিয়াক আগমনৰ বস্তুগত ভিত্তি বােলা হয় । আগমনৰ আগাবগত ভিত্তি দুই প্রকাৰৰ —
( ক ) প্রকৃতিৰ একৰূপতা বিধি আৰু
( খ ) কার্য কাৰণ বিধি ।
আনহাতে আগমনৰ বস্তুগত ভিত্তি দুই প্রকাৰৰ —
( ক ) নিৰীক্ষণ আৰু
( খ ) পৰীক্ষণ ।
প্রশ্ন ১৩। কার্যকাৰণ বিধিক কিয় আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি বােলা হয় ?
উত্তৰঃ কার্য – কাৰণ বিধি আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি । কাৰণ এই বিধিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিয়েই আগমনৰ আকাৰগত সত্যতা নিৰূপণ কৰা হয় । কোনাে এটা ঘটনাৰ কাৰণ আৱিষ্কাৰ আৰু প্ৰমাণ কৰিবলৈ হ’লে কিছুমান সূত্রৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিব লগা হয় । এই সূত্রবােৰক অপসৰণৰ মূল সূত্র ’ বােলে । এই সূত্র অনুসৰি অন্বেষণীয় ঘটনাৰ লগত যুক্ত অপ্রাসংগিক বিষয়বােৰ বৰ্জন কৰি বা বাদ দি ঘটনাৰ প্রকৃত কাৰণ নির্ণয় কৰা হয় । অপসাৰণৰ এই সূত্ৰবােৰ কার্যকাৰণ ’ বিধিৰ পৰা নিগমন পদ্ধতিৰে লব্ধ বা প্রাপ্ত । কার্য কাৰণ বিধিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিয়েই এই সূত্রবােৰ গঠিত হয় । গতিকে কোনাে ঘটনাৰ কাৰণ আৱিষ্কাৰ আৰু প্ৰমাণ কৰিবলৈ কার্যকাৰণ বিধিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিব লগীয়া হয় । গতিকে কার্য – কাৰণ বিধিক আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি বােলে ।
প্রশ্ন ১৪। কাৰণৰ পৰিমাণগত লক্ষণবােৰ উল্লেখ কৰা আৰু ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰঃ পৰিমাণগত দিশৰ পৰা কাৰণ আৰু কার্য সমপৰিমাণৰ । কাৰণৰ অন্তৰ্গত দ্রব্য আৰু শক্তিৰ পৰিমাণ কাৰ্যৰ অন্তৰ্গত ‘ দ্ৰব্য আৰু শক্তি’ৰ পৰিমাণৰ সমান । কাৰণৰ গুণগত স্বভাৱ আৰু বিজ্ঞানৰ দ্ৰব্য আৰু শক্তিৰ অবিনশ্বৰ নিয়মৰ পৰা কাৰণৰ এই পৰিমাণগত লক্ষণটো পােৱা যায় ।
( ১ ) কাৰণ উপস্থিত নাথাকিলে কার্য উপস্থিত নাথাকে । কার্য কাৰণৰ ৰূপান্তৰ মাত্র । গতিকে পৰিমাণৰ ফালৰ পৰা কাৰণ আৰু কার্য সমান । যদি নহয় তেনেহ’লে সেই কাৰণ প্রকৃত কাৰণ নহয় ।
( ২ ) দ্বিতীয়তে ‘ দ্ৰব্য আৰু শক্তিৰ অবিনশ্বৰতা ’ নিয়ম অনুসৰি জগতত থকা দ্ৰব্য আৰু শক্তিৰ পৰিমাণৰ হ্রাস – বৃদ্ধি নহয় ।
উদাহৰণস্বৰূপে , পৰীক্ষণৰ দ্বাৰা দেখা গৈছে যে নির্দিষ্ট পৰিমাণৰ হাইড্রোজেন আৰু অক্সিজেন মিশ্রিত কৰিলে সেই নির্দিষ্ট পৰিমাণৰ পানীয়েই পােৱা যায় । গতিকে বস্তুৰ ৰূপ বা আকাৰৰ পৰিৱৰ্তন হ’লেও ইয়াৰ পৰিমাণৰ কোনাে হ্রাস বৃদ্ধি নহয় ই অবিনশ্বৰ ।
আনহাতে ‘ শক্তিৰ অবিনশ্বৰতা নিয়ম ’ মতেও এই জগতৰ শক্তিৰ যি পৰিমাণ আছে সি একে থাকিব এক প্রকাৰৰ শক্তি আন এক প্রকাৰৰ শক্তিলৈ ৰূপান্তৰিত হ’ব পাৰে কিন্তু পৰিমাণৰ কোনাে হ্রাস – বৃদ্ধি নহয় ।
উদাহৰণস্বৰূপে ২০০ মিটাৰ দৌৰতে আমাৰ শৰীৰত গতিশক্তিয়ে ক্রিয়া কৰে । কিন্তু দৌৰ বন্ধ কৰিলে গতিশক্তি ধ্বংস হৈ নাযায় — ই তাপশক্তিলৈ ৰূপান্তৰিত হয় । তেতিয়া আমি গৰম অনুভৱ কৰো । ই ৰূপান্তৰ মাত্র ; ই অবিনশ্বৰ ।
কার্য আচলতে কাৰণৰ ৰূপান্তৰ মাত্ৰ । গতিকে পৰিমাণৰ দিশৰ পৰা কাৰণ আৰু কার্য সমপৰিমাণ ।
| Sl. No. | Contents |
| Chapter 1 | আগমন |
| Chapter 2 | আগমনৰ ভিত্তি |
| Chapter 3 | প্ৰকল্প |
| Chapter 4 | মিলৰ পৰীক্ষণমূলক অনুসন্ধান পদ্ধতি |
| Chapter 5 | বাস্তৱবাদ: সৰল আৰু বৈজ্ঞানিক |
| Chapter 6 | ভাববাদ: আত্মগত আৰু বস্তুগত |
| Chapter 7 | নীতিশাস্ত্র |
| Chapter 8 | ধর্ম |
প্রশ্ন ১৫। উপকাৰণ কি ? বিভিন্ন প্রকাৰৰ উপকাৰণবােৰ কি কি ? উদাহৰণসহ ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰঃ কাৰভেথ ৰীডৰ মতে কাৰণৰ অপৰিহার্য অংশই উপকাৰণ । কাৰণ এক বিশেষ ঘটনা নহয়— ঘটনা সমবায় । কাৰণৰ অন্তর্ভুক্ত প্রত্যেক ঘটনাই একো একোটা উপকাৰণ । অথবা অনুকুল বা সদর্থক আৰু প্ৰতিকুল বা নঞর্থক ঘটনাৰ সমষ্টিয়েই উপকাৰণ । উপকাৰণ দুই প্রকাৰৰ –
( ১ ) অনুকূল বা সদর্থক উপকাৰণ ।
( ২ ) প্রতিকূল বা নঞর্থক উপকাৰণ ।
( ১ ) অনুকূল বা সদর্থক উপকাৰণ :- যি ঘটনাৰ উপস্থিতি কার্য উৎপন্ন কৰাৰ বাবে আৱশ্যক তাক অনুকূল সদর্থক উপকাৰণ বােলে । যেনে – গছৰ পৰা পৰি এজন মানুহৰ মৃত্যু হােৱাৰ ক্ষেত্ৰত গছৰ উচ্চতা , মাটিৰ কঠিনতা , আঘাতৰ গুৰুত্ব আদি অনুকূল সদর্থক উপকাৰণ ।
( ২ ) প্রতিকূল বা নঞর্থক উপকাৰণ :- যি ঘটনাৰ অনুপস্থিতি কার্য উৎপাদনৰ বাবে আৱশ্যক তাক প্রতিকূল বা নঞর্থক উপকাৰণ বােলে । যেনে – গছৰ পৰা পৰি এজন মানুহৰ মৃত্যু হােৱাৰ ক্ষেত্ৰত আশ্রয় অভাৱ , আঘাত সহ্য কৰিব পৰা দৈহিক শক্তিৰ অভাৱ আদি প্রতিকূল নঞর্থক উপকাৰণ ।
প্রশ্ন ১৬। কাৰণ আৰু উপকাৰণৰ মাজত পার্থক্য নিৰূপণ কৰা ।
উত্তৰঃ কাৰণ আৰু উপকাৰণৰ পৰা পৃথক । কাৰণ আৰু উপকাৰণৰ সম্বন্ধ সমগ্রতা আৰু ‘ অংশৰ সম্পর্ক । উপকাৰণ কাৰণৰ অপৰিহার্য অংশ ।
মিলৰ মতে কাৰণ অনুকূল আৰু প্ৰতিকূল উপকাৰণৰ সমষ্টি । কাৰভেথ ৰীডৰ মতেও উপকাৰণ কাৰণৰ অপৰিহার্য অংশ । আচলতে এটা কাৰণ বিভিন্ন উপকাৰণৰ দ্বাৰা গঠিত হয় । কোনাে এটা বস্তুৰ অংশক সমগ্র বস্তুটো বুলি ক’ব নােৱাৰি । বিভিন্ন অংশ অবিহনে বস্তু এটাৰ সমগ্রতা থাকিব নােৱাৰে । সেইদৰে উপকাৰণবােৰ নহলে কাৰণ গঠিত হ’ব নােৱাৰে ।
উদাহৰণস্বৰূপে — সাধাৰণ দৃষ্টিত এজন মানুহৰ জ্বৰ হৈ মৃত্যু হ’ল । ইয়াত জ্বৰকেই মৃত্যুৰ কাৰণ বুলি ধৰা হ’ল । কিন্তু জ্বৰেই মানুহজনৰ মৃত্যুৰ কাৰণ নহয়। ই এক উপকাৰণহে । ইয়াত চিকিৎসাৰ বাবে সহায় , আহাৰ , শুশ্রুষা আদি কথাবােৰাে বিচাৰ কৰিব লাগিব । এই সকলাে উপকাৰণ লগ লাগিহে কাৰণটো গঠিত হ’ব ।
প্রশ্ন ১৭৷ নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ মাজত পার্থক্য নিৰূপণ কৰা ।
উত্তৰঃ পৰীক্ষণ বহল অৰ্থত এক প্রকাৰৰ নিৰীক্ষণেই যদিও দুয়াে প্ৰকাৰৰ মাজত বিভিন্ন পার্থক্য আছে । সাধাৰণতে দুটা দিশত নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ মাজত পার্থক্য থকা দেখা যায় । কিন্তু এই পার্থক্যক কঠোৰভাৱে প্ৰয়ােগ কৰিব পৰা নাযায় । নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ মাজত থকা পার্থক্য দুটা হ’ল
( ১ ) পৰীক্ষণত বিষয়বস্তু আৰু পৰিৱেশ পৰীক্ষকে নিজেই প্রস্তুত কৰে । কিন্তু নিৰীক্ষণত প্রাকৃতিক পৰিৱেশত বা অৱস্থাত যিধৰণে পােৱা যায় , সেই ধৰণেই নিৰীক্ষণ কৰা হয় । সেয়েহে তর্কশাস্ত্রবিদ বেইনে কৈছে যে— “ নিৰীক্ষণ ঘটনাৰ আৱিষ্কাৰ আৰু পৰীক্ষণ ঘটনাৰ সৃষ্টি । ”
উদাহৰণস্বৰূপে , কোনােবাই যদি বিজুলীৰ ৰূপত বিদ্যুৎশক্তিক লক্ষ্য কৰে , তেতিয়া সেয়া হ’ব নিৰীক্ষণ ।
আনহাতে যদি কোনােবাই পৰীক্ষাগাৰত বিদ্যুৎ শক্তি উৎপন্ন কৰে , তেতিয়াহ’লে সেয়া হ’ব পৰীক্ষণ ।
( ২ ) পৰীক্ষণত বিষয়বস্তু আৰু পৰিৱেশ পৰীক্ষকৰ নিয়ন্ত্রণাধীন কিন্তু নিৰীক্ষণত বিষয়বস্তু আৰু পৰিৱেশ নিয়ন্ত্রকৰ অধীন নহয় ।
এই পার্থক্য দুটা লক্ষ্য কৰি কিছুমানে ক’ব খােজে যে নিৰীক্ষণ প্রাকৃতিক আৰু পৰীক্ষণ কৃত্রিম । অৱশ্যে ই সত্য নহয় । প্রাকৃতিক ঘটনা নিৰীক্ষণ কৰোঁতে যন্ত্রপাতিৰ ব্যৱহাৰো কেতিয়াবা হয় । পৰীক্ষণো সম্পূর্ণভাৱে কৃত্রিম নহয় । কৃত্রিমভাৱে প্ৰস্তুত কৰা বিষয়বস্তু আৰু পৰিৱেশ নিৰীক্ষণৰ বাবে নিৰীক্ষকৰ স্বাভাৱিক শক্তি ভূমিকা গুৰুত্বপূর্ণ ।
প্রশ্ন ১৮। কাৰণ সংযােজন আৰু নানা কাৰণবাদৰ মাজৰ পার্থক্য উলিওৱা ।
উত্তৰঃ কাৰণ সংযােজন আৰু নানা কাৰণবাদ একে নহয় । কাৰণ সংযােজন অনুসৰি , বিভিন্ন কাৰণে একেলগে ক্রিয়া কৰি সংমিশ্রিত কার্য উৎপন্ন কৰে যিটো কাৰণবােৰৰ যিকোনাে এটাই অকলে কৰিব নােৱাৰিলেহেঁতেন । অর্থাৎ , এটা বিশেষ কার্য ক , খ + গ + ঘ । ৰ যুগ্ম ফল ।
আনহাতে নানাকাৰণবাদ অনুসৰি বিভিন্ন কাৰণে স্বতন্ত্রভাৱে ক্রিয়া কৰি বেলেগ বেলেগ । সময়ত একেটা কার্যই উৎপন্ন কৰে । অর্থাৎ এটা বিশেষ কার্য ‘ ক ’ , এই কাৰ্যটো ‘ খ ’ বা ‘ গ ’ বা ‘ ঘ ’ ৰ দ্বাৰা উৎপন্ন হ’ব পাৰে ।
প্রশ্ন ১৯। আগমনৰ বিৰুধাভাসৰ বিষয়ে এটা চমুটোকা লিখা ।
উত্তৰঃ মিলৰ মতে সকলাে প্ৰকাৰ আগমনৰ মূল বিধি হ’ল প্রকৃতিৰ একৰূপতা বিধি । ই সকলাে আগমনৰ পূর্বস্বীকার্য স্বতঃসিদ্ধ নিয়ম । এই বিধি নামানিলে বিশেষৰ পৰা সামান্যলৈ , জ্ঞাত সত্যৰ পৰা অজ্ঞাত সত্যলৈ গতি কৰা অসম্ভৱ । এই বিধিৰ দ্বাৰা সকলাে আগমনৰ সিদ্ধান্ত প্রমাণিত হয় ।
এই বিধিক স্বতঃসিদ্ধ নিয়ম বুলি কোৱা মিলে আন এটা প্রসংগত ইয়াক অভিজ্ঞতা লব্ধ অবৈজ্ঞানিক আগমনৰ বা অবাধিত অভিজ্ঞতাৰ ফল বুলি কৈ স্ববিৰােধী মত প্রকাশ কৰিছে । ইয়াকেই আগমনৰ বিৰােধাভাস বােলা হয় । যি বিধিক ভিত্তি হিচাপে লৈ সিদ্ধান্ত প্রতিপন্ন কৰিব খােজা হৈছে সেই একেই বিধিকে আগমনৰ সিদ্ধান্ত বুলি কোৱাটো চক্রক দোষযুক্ত ।
প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি অবৈজ্ঞানিক আগমনৰ সিদ্ধান্ত হ’লে বৈজ্ঞানিক আগমনে ইয়াৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি যথার্থ সামান্য বচন প্রতিষ্ঠা কৰিব নােৱাৰে । এই বিধি নামানিলে কোনাে আগমনেই সম্ভৱ নহয়।এই বিধি আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তিহে , সিদ্ধান্ত নহয়।ই অভিজ্ঞতাপূর্ণ স্বতঃসিদ্ধ নিয়ম ।
প্রশ্ন ২০। কাৰণ সংযােজন আৰু কার্য সংমিশ্ৰণৰ মাজৰ পার্থক্য নিৰূপণ কৰা ।
উত্তৰঃ কাৰণ কেইবাটাও উপকাৰণৰ সমষ্টি । গতিকে ইয়াৰ পৰিণাম বা কার্যও সংমিশ্রিত হােৱা স্বভাৱিক । সাধাৰণতে কোনাে একোটা কাৰণে একো একোটা নির্দিষ্ট কার্য উৎপন্ন কৰে । বুলি বিশ্বাস কৰা হয় । কিন্তু কিছুমান জটিল কার্যক এটা কাৰণে উৎপন্ন কৰিব নােৱাৰে । তেতিয়া কেইবাটাও কাৰণ মিলিত হৈ কাৰ্যটো উৎপাদন কৰে ।
যেতিয়া একাধিক কাৰণ সংযােজিত হৈ একেলগে ক্রিয়া কৰি কোনাে এটা জটিল বা মিশ্র কার্য সম্পাদন কৰে তেতিয়া কাৰণবােৰক কাৰণ সংযােজন বা কাৰণ সমন্বয় বােলে ।
এনে সংযােজিত কাৰণবােৰৰ দ্বাৰা উৎপাদিত বিভিন্ন কার্যৰ মিশ্ৰণক কার্য – সংমিশ্রণ বােলে । যেনে – এটা গধুৰ শিল এজন মানুহে দাঙিব নােৱাৰি দুজন মানুহে দাঙি স্থানান্তৰ কৰিলে । আনহাতে তেল , মছলা , শাক – পাচলি , নিমখ আদি মিলাই সুস্বাদু আহাৰ প্ৰস্তুত কৰা হ’ল ।।
প্রথম দৃষ্টান্তত দুজনৰ সন্মিলিত প্রচেষ্টা ’ আৰু পিছৰটোত তেল , মছলা আদিৰ সমন্বয় এই দুয়ােটাই কাৰণ সংযােজন বা কাৰণ সমন্বয় ।
আনহাতে , দুজন মানুহৰ সন্মিলত শক্তি’প্রয়ােগ পৃথক পৃথকভাৱেনাথাকিকার্যত সংমিশ্রিত হৈ পৰিছে । তেল , মছলা আদিৰ সহায়ত সুস্বাদু আহাৰ প্ৰস্তুত কৰাৰ ক্ষেত্ৰত তেল , মছলা আদিৰ প্ৰয়ােগ পৃথক পৃথকভাৱে নাথাকি সংমিশ্ৰিত হৈ কাৰ্যটো সম্পন্ন কৰিছে । গতিকে ‘ শিল তােলা ’ আৰু সুস্বাদু আহাৰ প্ৰস্তুত ‘ দুয়ােটাই কার্য সংমিশ্রণ ।
ৰচনাধর্মী প্রশ্নোত্তৰ ( ৬ নম্বৰ )
প্রশ্ন ১। প্রকৃতিৰ একৰূপতা নীতি বুলিলে কি বুজা ? ইয়াক কিয় আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি বুলি কোৱা হয় ?
উত্তৰঃ যথার্থ সামান্য বচন প্রতিষ্ঠা কৰিবলৈ আগমনে যি যি বিধি বা প্রক্রিয়াৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে তাক আগমনৰ ভিত্তি বােলে । আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি দুই প্রকাৰৰ –
( ক ) প্রকৃতিৰ একৰূপতা বিধি আৰু
( খ ) কার্য – কাৰণ বিধি ।
প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা নীতি বা বিধিৰ অৰ্থ নানা ধৰণে ব্যক্ত কৰিব পাৰি । যেনে–
( ১ ) প্ৰকৃতিৰ আচৰণৰ ৰূপ এক ।’
( ২ ) প্রকৃতিত সমান্তৰাল ঘটনা ঘটে ।’
( ৩ ) ‘ প্ৰকৃতিত ঘটনাৰ পুনৰাবৃত্তি হয় ।’
( ৪ ) ভৱিষ্যৎ অতীতৰ নিচিনাই হয় ।’
( ৫ ) ‘বিশ্ব প্রকৃতি নিয়মৰ ৰাজত্ব ।’
( ৬ ) যি অৱস্থাত যি ঘটে অনুৰূপ অৱস্থাত সেই ঘটনা আকৌ ঘটিব । ” আদি এই সকলাে বর্ণনাৰ মূল অর্থ হৈছে –একে অৱস্থাত প্রকৃতিয়ে একে আচৰণ কৰে । একে অৱস্থাত প্রকৃতিয়ে বেলেগ আচৰণ নকৰে । প্রকৃতি নিয়মৰ ৰাজত্ব । প্রকৃতিত খামখেয়ালি নাই । এই বিধিৰ ওপৰত বিশ্বাস আছে কাৰণেই আমি ক’ব পাৰোঁ সূর্য সদায় পূর্ব ফালে ওলাব । জুয়ে সদায় পুৰিব । দিনৰ পিছত ৰাতি আৰু ৰাতিৰ পিছত দিন আহিব ইত্যাদি ।
প্রশ্ন ২। কাৰণ কি ? কাৰণৰ পৰিমাণগত লক্ষণবােৰ কি কি ?
উত্তৰঃ কাৰণ কি এই প্রশ্নৰ উত্তৰ বিভিন্ন তর্কশাস্ত্রবিদে বিভিন্ন ধৰণে দিছে । কাৰভেথ ৰীডৰ মতে— গুণগত দিশৰ পৰা কাৰণ হৈছে কাৰ্যৰ চৰ্তহীন বা অন্যনিৰপেক্ষ , বা নিৰূপাধিক , নিয়ত , অব্যৱহৃত পূর্বৱর্তী ঘটনা আৰু পৰিমাণগত দিশৰ পৰা কাৰণ আৰু কার্য সমপৰিমাণৰ বা সমান ।
গুণবাচক লক্ষণ ( Qualitative marks ) :- ( ক ) কাৰণ আৰু কার্য হৈছে পৰস্পৰ সাপেক্ষ ( relative ) পদ । কাৰণ নহলে কার্যৰ অৰ্থ আমাৰ মনত স্পষ্ট নহয় আৰু কার্য নহ’লেও কাৰণৰ অর্থই আমাৰ মনত ৰেখাপাত নকৰে । কিন্তু প্রকৃতি ৰাজ্যত এনে কোনাে ঘটনা নাই যাক সদায় কাৰণ বা সদায় কার্য বুলি ক’ব পৰা যায়।একোটা বস্তুৱেই এটা ঘটনাৰ সম্বন্ধত কাৰণ আৰু অন্য এটা ঘটনাৰ সম্বন্ধত কার্য হ’ব পাৰে ।
( খ ) কাৰণ কাৰ্যৰ পূৰ্বৱর্তী কোনাে ঘটনা আৰু কার্যকাৰণৰ অনুৱর্তী কোনাে ঘটনা । কাৰ্য আৰু কাৰণৰ সম্বন্ধ সহৱৰ্তিতা বা সহ উপস্থিতি সম্বন্ধ নহয় । এই সৰ্বন্ধ হৈছে পূর্বাপৰ বা অগ্রৱর্তী আৰু পৰৱৰ্তী সম্বন্ধ । কিছুমান তর্কবিদে কাৰণ আৰু কাৰ্যৰ মাজত কোনাে সাময়িক ব্যৱধান মানি ল’ব নােখােজে । তেওঁলােকৰ মতে কাৰণ থকাৰ সময়ত যদি কার্য নঘটে আৰু কাৰণৰ অনুপস্থিতিত যদি কার্য ঘটে তেনেহ’লে সেই কাৰণটোক সেই কাৰ্যৰ কাৰণ বুলি ব্যাখ্যা দিব নােৱাৰি । আকৌ কার্যকাৰণৰ মাজত সময়ৰ ব্যৱধান নাথাকে । যদি কাৰ্য আৰু কাৰণৰ মাজত সময়ৰ ব্যৱধান থকা বুলি ভবা হয় , তেনেহ’লে প্ৰকৃতিৰ ঘটনাবােৰ পৰস্পৰ বিচ্ছিন্ন বুলি প্রতীয়মান হ’ব । বিজ্ঞানে এই মত স্বীকাৰ নকৰে । কাৰ্য আৰু কাৰণৰ মাজত পূর্বাপৰ সম্বন্ধ স্বীকাৰ কৰাৰ পৰা কাৰ্য আৰু কাৰণক বিচ্ছিন্ন বা পৃথক বুলি স্বীকাৰ কৰিব নােৱাৰি । কাৰণ আৰু কার্য পৰস্পৰযুক্ত হ’লেও আৰু কাৰ্যক কাৰণৰ পৰিণতি বুলি ধৰিলেও কাৰণ আপেক্ষিকভাৱে ( Relatively ) কার্যৰ পূৰ্বৱর্তী হ’বই লাগিব আৰু কার্যকাৰণৰ পৰৱতী বা অনুৱতী হ’বই লাগিব । ইয়াৰ ব্যতিক্রম হলে কার্যকাৰণ সম্বন্ধ সহবর্তিতা বা সহ – উপস্থিতি সম্বন্ধৰ পৰা যে বেলেগ তাক বুজা নাযায় ।
( গ ) কাৰণ কাৰ্যৰ পূৰ্বৱর্তী ঘটনা হলেও যিকোনাে পূর্বৱর্তী ঘটনাই কাৰণ হ’ব নােৱাৰে । পূর্বৱতী ঘটনা দুইপ্রকাৰৰ হ’ব পাৰে — নিয়ত আৰু অনিয়ত বা ব্যভিচাৰী ( variable ) আৰু অব্যভিচাৰী ( invariable ) । যদি কোনাে এটা ঘটনা কোনাে এটা কাৰ্যৰ আগত অনিয়তভাৱে উপস্থিত থাকে অর্থাৎ কেতিয়াবা উপস্থিত থাকে আৰু কেতিয়াবা নাথাকে তেনেহ’লে সেই অগ্রবর্তী ঘটনাক কাৰণ বুলিব নােৱাৰি । ঘটনা দুটাৰ সুম্বন্ধ অব্যভিচাৰী ( invarible ) বা নিয়ত স্বভাৱৰ হলে ঘটনা দুটাৰ মাজৰ সম্বন্ধক কার্যকাৰণ সম্বন্ধ বুলিব পাৰি । গতিকে কার্যকাৰণ সম্বন্ধ হ’বলৈ ঘটনা দুটাৰ মাজৰ সম্বন্ধ পূর্বগ – অনুগ আৰু নিয়ত হ’ব লাগে ।
( ঘ ) পূর্বগটো অনুগৰ অব্যবহিত সম্বন্ধৰ হ’ব লাগিব । কাৰ্য আৰু কাৰণৰ মাজত কোনাে সাময়িক ব্যৱধান স্পষ্টভাৱে থকা নেদেখিলেও ইয়াৰ মাজত যৎসামান্য সময়ৰ ব্যৱধান নথকাটো নুবুজায় । অর্থাৎ কাৰণৰ পৰা কাৰ্য উৎপন্ন হলে সামান্য সময় অতিক্রম হ’বই । বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিত দূৰৱৰ্তী কাবণ প্রকৃত কাৰণ নহয় । কাৰণ কাৰ্যৰ সমীপৱৰ্তী অব্যবহিত এটা ঘটনা হ’ব লাগিব । উদাহৰণস্বৰূপে হাতুৰীৰ কোব আৰু ঘণ্টাৰ ( Bell ) শব্দ এই ঘটনা দুটা অব্যবহিত পূর্ববর্তী ঘটনা । ইয়াত হাতুৰীৰ কোব আৰু ঘণ্টাৰ শব্দৰ মাজত সময়ৰ ব্যৱধান প্রায় নাথাকে । দুয়ােটাৰ মাজত অন্য কোনাে ঘটনা ঘটানাে কোনাে সম্ভাৱনানাই । গতিকে এই ঘটনা দুটাৰ সম্বন্ধ অব্যৱহিত । যি কাৰণৰ উপস্থিতিৰ পাছতেই কার্য ঘটে সেয়ে প্রকৃত কাৰণ । গতিকে যি ঘটনা কার্যৰ অব্যৱহিত পূর্বৱর্তী হ’লেও কোনাে ঘটনাব কাৰণ নহ’বও পাৰে ।
( ঙ ) কোনাে ঘটনা আন কোনাে পূর্বৱর্তী অপৰিবর্তনীয় আৰু অব্যহিত হলেও কার্যৰ কাৰণৰূপে নির্ণয় কৰিব নােৱাৰি যদি পূর্ব ঘটনাটোত পৰৱর্তী ঘটনাৰ অনুপাধিক লক্ষণ নাথাকে । ইয়াৰ অনুপাধিক শব্দৰ তাৎপর্য হৈছে যে যি পূর্বৱর্তী ঘটনাই অন্য কোনাে ঘটনাৰ সহায় নােলােৱাকৈ বা স্বতন্ত্রভাৱে কোনাে কার্য ঘটাবলৈ সক্ষম হয় তাক অনুপাধিক বা চর্তহীন পূর্বৱর্তী ঘটনা বােলে । উদাৰহণস্বৰূপে বিজুলীবাতি ছুইচ অন ( swich on ) কৰি দিলে লাইট জুলে । ইয়াৰ চুইচ অনটো পূর্বৱর্তী ঘটনা হলেও চর্তহীন ঘটনা নহয় । কাৰণ লাইট জ্বলাৰ আন এটি চর্ত হৈছে বিজুলী প্রবাহৰ উপস্থিতি । যদি বিজুলী প্রবাহ নাথাকে ব’র্ডত ছুইচ অন কৰি দিলেও লাইট নজুলে । গতিকে কোনাে ঘটনা পূর্বৱর্তী অপৰিবর্তনীয় আৰু অব্যৱহিত হলেও ই যদি চৰ্তহীন নহয় তেনেহ’লে ইয়াক কোনাে কার্যৰ কাৰণ বুলি বিজ্ঞানসন্মতভাৱে স্বীকাৰ কৰিব নােৱাৰি । গতিকে বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিভংগীৰ পৰা কাৰ্য আৰু কাৰণৰ মাজৰ সম্বন্ধটো অব্যৱহিত , অপৰিবর্তনীয় আৰু অনুপাধিক সম্বন্ধ হ’ব লাগে ।
প্রশ্ন ৩। নানা কাৰণবাদ মতবাদ বুলিলে কি বুজা ? ই বিজ্ঞানসন্মতভাৱে গ্রহণযােগ্য নে ?
উত্তৰঃ বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিকোণৰ পৰা কোনাে এটা কাৰণ কোনাে এটা বিশেষ ঘটনা নহয় । ই একাধিক ঘটনাৰ সমষ্টি । সাধাৰণতে আমি এটা কার্য বা কাৰণ অন্তর্গত সকলাে ঘটনা যথাযথভাৱে বিচাৰ নকৰোঁ । মাত্র প্রধান উপকাৰণটোহে বিচাৰ কৰা হয় । গুৰুত্ব নিদিয়া আৰু অসতর্কভাৱে লক্ষ্য কৰাৰ ফলত কার্য – কাৰণ সম্পর্কে ভ্রান্ত ধাৰণাৰ সৃষ্টি হয় । নানা কাৰণবাদ কাৰণ সম্পর্কীয় এটা ভ্রান্ত ধাৰণা । একে অৱস্থাত একে কার্য বিভিন্ন সময়ত বা বিভিন্ন অৱস্থাত বিভিন্ন কাৰণৰ দ্বাৰা ঘটিব পাৰে । এয়ে নানা কাৰণবাদৰ অর্থ ।
লৌকিক মতবাদৰ ফালৰ পৰা নানাকাৰণবাদ সঁচা যেন লাগে যদিও বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিভংগীৰ ফালৰ পৰা নানাকাৰণবাদ গ্রহণযােগ্য নহয় । ই কার্যকাৰণ সম্পর্কীয় ভ্রান্ত ধাৰণা ।
কার্য আৰু কাৰণৰ প্রকৃত স্বভাৱ সম্পর্কে অসতৰ্ক আৰু অসম্পূর্ণ উপলব্ধিৰ দ্বাৰা নানাকাৰণবাদৰ উদ্ভৱ হয় । যেনে —একে পােহৰ কেতিয়াবা সূৰ্যৰ , কেতিয়াবা চন্দ্ৰৰ , কেতিয়াবা চাকিৰ পৰা পাব পাৰি । একেই মৃত্যু কেতিয়াবা পানীত পৰি , সর্পদশংনত , দুর্ঘটনাত , বিষপান কৰি , ৰােগত ঘটিব পাৰে । মৃত্যুৰ প্রকৃত কাৰণ মৰণােত্তৰ পৰীক্ষাৰ দ্বাৰা নির্ণয় কৰিব পাৰি ।
কাৰণৰ সামান্য স্বভাৱ আৰু লক্ষ্য নকৰি কাৰ্যৰ সামান্য স্বভাৱ লক্ষ্য কৰিলেও নানাকাৰণবাদৰ উৎপত্তি হয় । যদি একে কার্য নানা কাৰণৰ দ্বাৰা বিভিন্ন সময়ত উৎপন্ন হ’ব পাৰে তেনেহ’লে সেই কাৰণ নিয়ত নহৈ অনিয়ত কাৰণ হ’ব । কিন্তু যথার্থ কাৰণ , অনিয়ত নহয় । গতিকে বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিভংগীৰ ফালৰ পৰা নানা কাৰণ সমর্থনযােগ্য নহয় । এটা কাৰ্যৰ কাৰণ এটাই । ইয়াৰ বাবে কার্যৰ সামান্য স্বভাৱৰ লগতে কাৰণৰাে সামান্য স্বভাৱ লক্ষ্য কৰিব লাগিব ।
প্রশ্ন ৪। এৰিষ্টটলৰ মতে কাৰণ কেই প্রকাৰৰ ? উদাহৰণসহ প্রত্যেকৰে ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰঃ এৰিষ্টট’লৰ মতে কাৰণ চাৰি প্ৰকাৰৰ । যেনে–
( ১ ) উপাদান কাৰণ ।
( ২ ) আকাৰিক কাৰণ ।
( ৩ ) নিমিত্ত কাৰণ । আৰু
( ৪ ) পৰিণাম বা উদ্দেশ্য কাৰণ
( ১ ) উপাদান কাৰণ :- যি উপাদানেৰে পদাৰ্থৰ দ্বাৰা কাৰ্য উৎপন্ন কৰা হয় তাক উপাদান কাৰণ বােলে । যেনে –তর্কবিজ্ঞানৰ এই কিতাপখন যি কাগজেৰে ছপা হৈছে সেই কাগজ ইয়াৰ উপাদান কাৰণ ।
( ২ ) আকাৰিক কাৰণ :- উপাদানৰ ওপৰত যি আকৃতি দি কাৰ্যটো উৎপন্ন হয় তাক আকৰিক কাৰণ বােলে । যেনে -কিতাপখনত যি আকাৰ দিয়া হৈছে সেয়ে আকৰিক কাৰণ ।
( ৩ ) নিমিত্ত কাৰণ :- কোনাে কার্য উৎপন্ন কৰিবলৈ যি শক্তি , দক্ষতা আৰু কৌশলৰ প্রয়ােজন হয় সেই শক্তি , দক্ষতা , কৌশল নিমিত্ত কাৰণ । লেখক – লেখিকা , আন কৰ্মীৰ দক্ষতা আৰু কৌশল লগতে শক্তি কিতাপখনৰ নিমিত্ত কাৰণ ।
( ৪ ) পৰিণাম বা উদ্দেশ্য কাৰণ :- যি উদ্দেশ্যে এটা কার্য উৎপাদন কৰা হয় তাক পৰিণাম বা উদ্দেশ্য কাৰণ বােলে । তর্কবিজ্ঞানৰ জ্ঞান দিয়াৰ উদ্দেশ্যেৰে এই কিতাপখন যুগুত কৰি ছপা কৰা হৈছে । গতিকে তর্কবিজ্ঞানৰ জ্ঞান দিয়াই এই কিতাপখনৰ উদ্দেশ্য বা পৰিণাম কাৰণ ।
প্রশ্ন ৬। নিৰীক্ষণ কি ? ইয়াৰ বৈশিষ্ট্যবােৰ কি কি ?
উত্তৰঃ কোনাে এটা নির্দিষ্ট উদ্দেশ্য অনুসৰি প্রাকৃতিক পৰিৱেশত কোনাে প্রাকৃতিক ঘটনাক সুনির্দিষ্টভাৱে প্রত্যক্ষ কৰাই নিৰীক্ষণ ।
প্রাকৃতিক পৰিৱেশত প্রকৃতিয়ে যােগান ধৰা ঘটনাক সতর্কতা , গুৰুত্বসহ প্রত্যক্ষ কৰাই নিৰীক্ষণ ।
এই সংজ্ঞাক বিশ্লেষণ কৰিলে নিম্নলিখিত বৈশিষ্ট্যবােৰ পােৱা যায় ।
( ১ ) নিৰীক্ষণ নির্দিষ্ট উদ্দেশ্যপ্রণােদিত সুনিয়ন্ত্রিত প্রত্যক্ষ । ই পর্যবেক্ষণৰ এটা প্রকাৰ । ইয়াত উদ্দেশ্য অনুসৰি বিষয়বস্তু নির্বাচন কৰি অপ্রয়ােজনীয়খিনি আঁতৰাই বিষয়বস্তু মনােযােগেৰে প্রত্যক্ষ কৰা হয় ।
( ২ ) নিৰীক্ষণৰ ক্ষেত্ৰত প্রাকৃতিক ঘটনাক প্রত্যক্ষ কৰা হয় । প্রাকৃতিক ঘটনাৰ ওপৰত নিৰীক্ষণৰ নিয়ন্ত্রণ নাথাকে । প্রকৃতিয়ে যােগান ধৰা ঘটনাই নিৰীক্ষণৰ বিষয়বস্তু ।
( ৩ ) নিৰীক্ষণৰ ক্ষেত্ৰত প্রাকৃতিক ঘটনাক প্রাকৃতিক পৰিৱেশত প্রত্যক্ষ কৰা হয় । ঘটনাবােৰ যি অৱস্থাত যেনেদৰে ঘটে সেই অৱস্থাত তেনেদৰেই প্রত্যক্ষ কৰিব লাগিব ।
ইন্দ্রিয় স্বাভাৱিক শক্তি বঢ়াবলৈ অৱশ্যে বৈজ্ঞানিক যন্ত্রপাতিৰ ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰে । ঘটনা নিৰীক্ষকৰ নিয়ন্ত্রণাধীন নহয় ।
গতিকে দেখা যায় যে কোনাে এটা উদ্দেশ্য অনুসৰি কোনাে প্রাকৃতিক ঘটনাক প্রাকৃতিক পৰিৱেশত সুনিয়ন্ত্রিত প্রত্যক্ষ কৰাই নিৰীক্ষণ ।
প্রশ্ন ৭৷ পৰীক্ষণ কি ? নিৰীক্ষণৰ তুলনাত পৰীক্ষণৰ সুবিধাবােৰ কি কি ?
উত্তৰঃ কোনাে এটা নির্দিষ্ট উদ্দেশ্য অনুসৰি কৃত্রিম পৰিৱেশত কৃত্রিমভাবে কোনাে এটা কিছুমান বিশেষ সুবিধা আছে । সেইবােৰ হ’ল—
( ১ ) পৰীক্ষণৰ ক্ষেত্ৰত ধীৰ – স্থিৰভাৱে আৰু সতর্কতাৰে ঘটনাবােৰ প্রত্যক্ষ কৰিব পাৰি । কাৰণ ইয়াত কৃত্রিমভাৱে ঘটনা প্রস্তুত কৰি পৰীক্ষকে ধীৰ স্থিৰ আৰু সতর্কতাৰে ঘটনা নিয়ন্ত্ৰণত ৰাখি প্রত্যক্ষ কৰি ইয়াৰ প্রকৃত স্বৰূপ নির্ণয় কৰিব পাৰে ।
( ৫ ) পৰীক্ষণৰ দ্বাৰা কাৰ্য আৰু কাৰণৰ পৰিমাণগত স্বভাৱ লক্ষ্য কৰিব পাৰি ।
প্রশ্ন ৮। নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ মাজত পার্থক্য মাত্ৰ পৰিমাণগতহে মূলগত নহয় ‘ — উক্তিটো ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰঃ নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণ উভয় প্রক্রিয়াই উদ্দেশ্যমূলক । উভয় ক্ষেত্ৰতেই ঘটনাৰ স্বভাৱ নির্ণয় কৰি তাৰ কাৰণ উলিওৱা হয় । বিজ্ঞানেও উভয় প্রক্রিয়াক সমান গুৰুত্ব দিছে । আচলতে যি সময়ত ঘটনা সৃষ্টি বা নিয়ন্ত্রণ সম্ভৱ হােৱা নাছিল তেতিয়া নিৰীক্ষণেই আছিল বৈজ্ঞানিক অনুসন্ধানৰ পদ্ধতি । পৰীক্ষণৰ ঘটনা আৰু পৰিৱেশ জ্ঞাতাৰ নিয়ন্ত্রণত থাকে বাবে একে ঘটনা বাৰে বাৰে সৃষ্টি কৰি এক নিশ্চিত সিদ্ধান্তত উপনীত হ’ব পাৰে । নিৰীক্ষণত প্রাকৃতিক ঘটনালৈ অপেক্ষা কৰিব লগা হয় । নিজ ইচ্ছামতে ঘটাব নােৱাৰি । গতিকে সাম্ভাব্য সিদ্ধান্ততেই সন্তুষ্ট থাকিব লগীয়া হয় । গতিকে ক’ব পাৰি যে, ‘নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ পার্থক্য মাত্ৰ পৰিমাণগতহে — মূলগত নহয় । ”
Hi, I’m Dev Kirtonia, Founder & CEO of Dev Library. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
The app is good but it could be better..not every textual question is here..
And questions answered diyoksun
Best.
Dear User, we are really glad that you like our Notes. Your support and voice are very important to us.
Like best.
Dear User, we are really glad that you like our Notes. Your support and voice are very important to us.