Class 12 Biology Chapter 14 পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ The answer to each chapter is provided in the list so that you can easily browse throughout different chapters Assam Board HS Class 12 Biology Chapter 14 পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ and select needs one.
Class 12 Biology Chapter 14 পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ
Also, you can read the SCERT book online in these sections Solutions by Expert Teachers as per SCERT (CBSE) Book guidelines. These solutions are part of SCERT All Subject Solutions. Here we have given Assam Board Class 12 Biology Chapter 14 পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ Solutions for All Subject, You can practice these here…
পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ
Chapter: 14
চমু প্রশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্ন ১। লম্ব স্তৰণৰ সংজ্ঞা দিয়া ।
উত্তৰঃ পৰিৱেশতন্ত্ৰত বিভিন্ন স্তৰত থকা বিভিন্ন প্ৰজাতিৰ লম্বভাৱে থকা বিতৰণক স্তৰণ বোলা হয় । অৰণ্যত বিভিন্ন ধৰণৰ গছে বিভিন্ন স্তৰত অৱস্থান কৰে । কিছুমান অতি ওখ হয় , আকৌ কিছুমান এইবিলাকৰ তলত আৰু কিছুমান একেবাৰে তলখাপত প্ৰায় মাটিত বাস কৰে । সূৰ্য্যৰ পোহৰৰ চাহিদা অনুসৰি এনে ধৰণে বিভিন্ন স্তৰত অৱস্থান কৰে ।
প্ৰশ্ন ২। পৰিৱেশতন্ত্ৰ কাৰ্য্যকৰ উপাদান সম্পৰ্কে লিখা ।
উত্তৰঃ পৰিৱেশতন্ত্ৰ অজৈৱ আৰু উপাদানসমূহৰ দ্বাৰা গঠিত ।অজৈৱ উপাদানসমূহ হ’ল ― বায়ু , পানী , মাটি আৰু সৌৰশক্তি ।
জৈৱ উপাদানসমূহ হ’ল ― উৎপাদক (সেউজীয়া উদ্ভিদ) , খাদক (জীৱজন্তু) আৰু বিয়োজক (অনুজীৱ আৰু ক্ষুদ্ৰ মাটিত বাস কৰা প্ৰাণী)
প্ৰশ্ন ৩। প্ৰাথমিক উৎপাদনতা কি কি ধৰণৰ ? এইবিলাকৰ পৰস্পৰ সম্পৰ্কে সম্বন্ধে লিখা ।
উত্তৰঃ দুই ধৰণৰ প্ৰাথমিক উৎপাদকতা আছে ―
(ক) মুঠ প্ৰাথমিক উৎপাদকতা আৰু
(খ) অৱশিষ্ট প্ৰাথমিক উৎপাদকতা ।মুঠ প্ৰাথমিক উৎপাদকতা হৈছে পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত সালোক সংশ্লেষণৰ ফলত উৎপন্ন হোৱা মুঠ জৈৱ পদাৰ্থ ।
অৱশিষ্ট প্ৰাথমিক উৎপাদকতা হৈছে উৎপন্ন জৈৱ পদাৰ্থ উদ্ভিদে শৰীৰ ক্ৰিয়াৰ বাবে (শ্বসনত) ব্যৱহাৰৰ পিছত ৰৈ যোৱা অৱশিষ্ট উৎপাদন যিটো উদ্ভিদ শৰীৰত স্থায়ী হৈ ৰয় ।
প্ৰশ্ন ৪। কেঁচুৱে কিয় কৃষকৰ বন্ধু বোলা হয় ?
উত্তৰঃ কঁচুৱে জৈৱ পদাৰ্থ ভাঙি টুকুৰা টুকুৰা কৰি দি জৈৱ পদাৰ্থ পচনত সহায় কৰে । তাৰোপৰি মাটিৰ তলত নলা খান্দি বায়ু চলাচলৰ সুবিধা কৰি দিয়ে । যি ডৰা মাটিৰ কেঁচু থাকে সেই ডৰা মাটি খেতিৰ বাবে উওম । যিহেতু কেঁচুৱে মাটি সাৰুৱা ৰখাত সহায় কৰে ; সেই বাবে কেঁচুক খেতিয়কৰ বন্ধু বোলা হয় ।
প্ৰশ্ন ৫। বিয়োজনৰ কেঁচামাল কি ? এই বিলাৰ কি কি উপাদান ?
উত্তৰঃ জৈৱ পদাৰ্থ বিশেষকৈ উদ্ভিদজাত পদাৰ্থত বিয়োজনৰ কেঁচা মাল।এনে জৈৱ পদাৰ্থত চেলুল’জ , হেমিলেলু’জ লিগনিন আৰু জইলিন থাকে ।
প্ৰশ্ন ৬। হিউমাছ কি ? ইয়াৰ গুৰুত্ব সম্পৰ্কে লিখা ।
উত্তৰঃ হিউমাছ হ’ল এনে এক বস্তু যি বিয়োজনৰ ফলত উৎপন্ন হয় । জৈৱ পদাৰ্থ বিয়োজনৰ সৰ্বশেষ পৰ্য্যায়ত হিউমাছ উৎপন্ন হয় । ই অতি ধীৰ গতিত বিয়োজন হয় ।
হিউমাছৰ গুৰুত্ব হ’ল ইয়াত উদ্ভিদৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় সকলো পোষক দ্ৰব্য সঞ্চিত থাকে বাবে সাৰুৱা । হিউমাছত অনেক উপকাৰী অণুজীৱই বাস কৰে ।
প্ৰশ্ন ৭। চৰণীয়া / খাদ্য শৃংখল আৰু অপৰদ খাদ্য শৃংখলৰ পাৰ্থক্য লিখা।
উত্তৰঃ চৰণীয়া খাদ্য শৃংখল সেউজীয়া উৎপাদকৰ পৰা আৰম্ভ হয় যেনে― ঘাঁহ ― ছাগলী ― মানুহ ।
আপৰদ খাদ্য শৃংখল মৃত জৈৱ পদাৰ্থৰ পৰা আৰম্ভ হয় যেনে ―মৃত গছৰ অংশ ― কেঁচু ― অণুজীৱ ।
প্ৰশ্ন ৮। উৎপাদক স্তৰতকৈ সৌৰস্তৰত শক্তি কিয় কম থাকে ?
উত্তৰঃ শক্তি উৎসৰ পৰা বিতৰিত হ’বৰ সময়ত ক্ৰমাৎ আৱনমিত হয়।কাৰণ প্ৰতি স্তৰত ইয়াৰ ব্যৱহাৰ হয় । উৎপাদকে উৎপাদন কৰা শক্তিৰ কিছু নিজে ব্যৱহাৰ কৰে শাৰীৰিক ক্ৰিয়াৰ বাবে । গতিকে প্ৰাথমিক ভোক্তাই উৎপন্ন সকলো শক্তিৰ ভাগ নাপায় । প্ৰাথমিক ভোক্তাইও মজুত কৰা সকলো সহায় নকৰি নিজে কিছু ব্যৱহাৰ কৰে । গতিকে দ্বিতীয় স্তৰৰ ভোক্তাই প্ৰতম স্তৰৰ ভোক্তাতকৈ কম শক্তি আহৰণ কৰিব পাৰে ।
প্ৰশ্ন ৯। খাদ্যজাল কি ?
উত্তৰঃ খাদ্য শৃংখল সদায় এক নাথাকে আৰু ইমান সহজতে ব্যাখ্যাও কৰিব নোৱাৰি কাৰণ , এটা নিৰ্দ্দিষ্ট জীৱই সদায় একে খাদ্য শৃংখলৰ একোটা জীৱকেই ভক্ষণ কৰে এনে নহয় । ই অন্য খাদ্য শৃংখলৰ জীৱত খাদ্য হিচাপে গ্ৰহণ কৰে । অৰ্থাৎ ঘাঁহ কেৱল ফৰিঙে না খায় , সাপে কেৱল বেং নাখায় আৰু চিলনীয়ে সদায় সাপ নেখাই অন্য খাদ্য শৃংখলৰ খাদ্যও গ্ৰহণ কৰে । দেখা যায় যে অনেক খাদ্য শৃংখল এটাৰ লগত আনটো লগ লাগি থাকি এক বৃহৎ খাদ্য শৃংখল তৈয়াৰ কৰে । এনে বৃহৎ আৰু জটিল খাদ্য শৃংখলক খাদ্যজাল বোলে ।
প্ৰশ্ন ১০। ষ্টেনডিং ক্ৰপ কি ?
উত্তৰঃ প্ৰতিটো ট্ৰফিক স্তৰত একোটা নিৰ্দিষ্ট সময়ত একোটা নিৰ্দিষ্ট আয়তনৰ জীৱগোষ্ঠী থাকে যাক Standing Crops বোলে । তলৰ ট্ৰফিক স্তৰত সদায় ওপৰৰ ট্ৰফিক স্তৰতকৈ অধিক Standing Crops থাকে । যিমানেই ট্ৰফিক স্তৰৰ ওপৰৰ ফালে যোৱা যায় Standing Crops ৰ সংখ্যা বা ওজন কমি গৈ থাকে কাৰণ , ই 10 শতাংশ নিয়ম মানি চলে ।
প্ৰশ্ন ১১। শক্তিৰ 10 % নিয়মৰ সংজ্ঞা দিয়া । চৰণীয়া খাদ্য শৃংখলত কিয় স্তৰৰ সংখ্যা সীমিত ?
উত্তৰঃ ট্ৰফিক স্তৰবিলাক লক্ষ্য কৰিলে দেখা যায় যে ওপৰৰ প্ৰতি স্তৰত জীৱৰ সংখ্যা বা ওজন কমি গৈ থাকে । তাৰ কাৰণ প্ৰতি স্তৰৰ জীৱই তলৰ স্তৰৰ পৰা যি শক্তি আহৰণ কৰে সেই শক্তিৰ 90 % নিজে ব্যৱহাৰ কৰে অৰ্থাৎ শ্বসনত ব্যয় হয় । গতিকে মাত্ৰ 10 % শক্তি হে তাৰ ওপৰৰ স্তৰত জীৱৰ বাবে থাকেগৈ । প্ৰতি স্তৰত এনেকৈ প্ৰাপ্ত শক্তিৰ 90 % শৰীৰ ক্ৰিয়াত ব্যৱহাৰ হয় আৰু 10 % শক্তিহে ওপৰৰ স্তৰৰ জীৱ গোষ্ঠীয়ে গ্ৰহণ কৰে । ইয়াকে শক্তিৰ 10 % নিয়ম বোলে ।
চৰণীয়া খাদ্য শৃংখলত ট্ৰফিক স্তৰ সীমাবদ্ধ । কাৰণ , ইয়াত উৎপাদকৰ পৰা ক্ৰমে প্ৰাথমিক উপভোক্তা দ্বিতীয় শৰীৰ উপভোক্তা আৰু তৃতীয় শাৰীৰ উপভোক্তাতেই খাদ্য শৃংখল বা ট্ৰফিক স্তৰ শেষ হৈ যায় । জলজ খাদ্য শৃংখলত কিন্তু ট্ৰফিক স্তৰ সীমিত নহয় কাৰণ , কেবাটাও স্তৰৰ ভোক্তা থাকে ।
প্ৰশ্ন ১২ । কোন ধৰণৰ পিৰামিড থিয় আৰু কিয় ?
উত্তৰঃ স্থলজ খাদ্য শৃংখল লগত জড়িত পিৰামিড সদায় থিয় । ইয়াত আটাইতকৈ তলৰ ফালে থকা ট্ৰফিক স্তৰতসমূহ জীৱৰ সংখ্যা , ওজন আৰু আয়তন তাৰ ওপৰৰ প্ৰতি ট্ৰফিক স্তৰতকৈ অধিক । সেইবাবে ট্ৰফিক স্তৰবিলাক সজালে পিৰামিডটো থিয় হৈ থাকে ।
প্ৰশ্ন ১৩। প্ৰাথমিক আৰু গৌণ অনুক্ৰমৰ পাৰ্থক্য লিখা ।
উত্তৰঃ প্ৰাথমিক অনুক্ৰম সদায় এনে স্থানত হয় য’ত কেতিয়াও কোনো উদ্ভিদ নাছিল । যেনে আগ্নেয়গিৰিৰ পৰা উৎপন্ন হোৱা স্থান , প্ৰকাণ্ড শিলাভূমি ইত্যাদি । এনে স্থানত অনুক্ৰমণ অতি ধীৰ গতিত আগবাঢ়ে । প্ৰথমে সদায় লাইকেন জাতীয় উদ্ভিদ যাৰ কাৰণে মাটি নালাগে উৎপন্ন হয় । পিছত যেতিয়া ক্ৰমে ক্ৰমে জৈৱ পদাৰ্থ গোট খায় অন্যান্য উদ্ভিদ জন্মে আৰু শেষত অটব্য হাবিলৈ ৰূপান্তৰ হয় ।
দ্বিতীয় বা গৌণ অনুক্ৰম সদায় প্ৰাকৃতিক বা অন্যান্য কাৰণত ধ্বংস হোৱা কোনো পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত নতুনকৈ উদ্ভিদ জন্মিবলৈ ধৰে।ইয়াত প্ৰথমৰ পৰাই মাটি থকা বাবে অনুক্ৰমণ প্ৰথম বিধতকৈ দ্ৰুত হয় । কিন্তু কেতিয়াও আগৰ নিচিনা পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ নহয়গৈ ।
প্ৰশ্ন ১৪। হাইড্ৰাক আৰু জেৰাকৰ মাজত পাৰ্থক্য দেখুওৱা ।
উত্তৰঃ উদ্ভিদৰ অনুক্ৰম দুই ধৰণৰ হয় ।
(ক) হাইড্ৰাকৰ পৰা মেছিক :- এনে অনুক্ৰমত জলভূমিত আৰম্ভ হয় । জলজ পৰিস্থিতিৰ পৰা ক্ৰমে আৰ্দ্ৰ (মেছিক) পৰিৱেশত উপনীত হয় । জলজ উদ্ভিদ কমি গৈ থাকে ; কাৰণ , জলাহ ঠাই ক্ৰমে পোত খায় । যিমানেই জলাহৰ আৱদ্ধ প্ৰাণী পৰিমাণ কমি গৈ থাকে সিমানেই আৰ্দ্ৰ ভূমিৰ উদ্ভিদৰ সংখ্যা বৃদ্ধি পাই আহে ।
(খ) জেৰাকৰ পৰা মেছিক :- জেৰাক অৱস্থা অৰ্থাৎ শুকান অৱস্থাৰ পৰা ক্ৰমে আৰ্দ্ৰ অৱস্থালৈ অণুক্ৰম হোৱা । জেৰাক অৱস্থাত থকা উদ্ভিদে মাটিৰ আৰ্দ্ৰতা ধৰি ৰাখিবৰ চেষ্টা কৰে । তাৰ ফলত নতুন নতুন উদ্ভিদে জন্মে আৰু তাৰ ফলত ক্ৰমে মাটিৰ আৰ্দ্ৰতা বৃদ্ধি পায় ।
প্ৰশ্ন ১৫। পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ সেৱা কেনেকৈ সংক্ষেপে সংজ্ঞা দিবা ।
উত্তৰঃ পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ সেৱা বুলিলে পৰিৱেশৰ পৰা সকলো সেৱা যেনে― বায়ুমণ্ডল আৰু পানী দূষণ মুক্ত কৰা , মাটিৰ সাৰ বৃদ্ধি কৰা , খনিজাত বস্তুৰ চক্ৰাকাৰ ৰূপান্তৰ , খৰাং বতৰ আৰু বানপানীৰ পৰা ক্ষয় – ক্ষতি লাঘৱ কৰা , পৰাগ যোগত সহায় কৰা ইত্যাদিক পৰিৱেশতন্দৰ সেৱা বোলে ।
প্ৰশ্ন ১৬। পাললিক দশা কাক বোলে ?
উত্তৰঃ পৰিৱেশতন্ত্ৰত পদাৰ্থৰ চক্ৰীয় ৰূপান্তৰ ঘটে । এই চক্ৰত পদাৰ্থ জৈৱ অৱস্থাৰ পৰা অজৈৱ আৰু অজৈৱ অৱস্থাৰ পৰা জৈৱ অৱস্থালৈ চক্ৰাকাৰে আৱৰ্তন হয় । এই চক্ৰক দুটা ভাগত ভাগ কৰা হয় । এটাক কোৱা হয় বায়বীয় দশা আৰু আনটোক কোৱা হয় পাললিক দশা । বায়বীয় দশাত গেছ আৰু পানী চক্ৰাকাৰে আৱৰ্ত হয় । পাললিক দশাত ছালফাৰ , ফছফৰাছ আদিৰ আৱৰ্ত হয় । পাললিক দশা এই কাৰণে কোৱা হয় যে এই পদাৰ্থসমূহ পাললিক শিলাৰ পৰা উৎপন্ন হয় ।
ৰচনাধৰ্মী প্ৰশ্নোওৰ
প্ৰশ্ন ১। উৎপাদনতা কি ? পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ উৎপাদনতা কেনেকৈ প্ৰকাশ কৰা হয় ?
উত্তৰঃ পৰিৱেশতন্ত্ৰ উৎপাদন মানে পৰিৱেশতন্ত্ৰত সালোক সংশ্লেষণৰ ফলত জমা হোৱা জৈৱিক পদাৰ্থৰ সমূহ গোটক বুজায় । প্ৰাথমিক উৎপাদন বুলি ক’লে একোটা একক বৰ্গ অচল্ যেনে ― 1 বৰ্গ মিঃ , 100 বৰ্গ মিঃ , 1 বৰ্গ কিঃ মিঃ ইত্যাদিৰ ভিতৰত একোটা নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ ব্যৱধানত উৎপাদিত সমস্ত জৈৱিক পদাৰ্থৰ বুজায় । গতিকে উৎপাদন বুলি ক’লে একোটা নিৰ্দিষ্ট স্থানত এক নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ ভিতৰত উৎপন্ন হোৱা জৈৱিক পদাৰ্থৰ থূপটোক বুজায় । উৎপাদনৰ হাৰ সাধাৰণতে g-² yr-¹ বা KCal m-² yr-¹ হিচাপে উল্লেখ কৰা হয় ।
বিভিন্ন পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ উৎপাদন হাৰ ইয়াৰ দ্বাৰা তুলনা কৰা হয় । উৎপাদন দুই ভাগত ভাগ কৰা হয় । মুঠ প্ৰাথমিক উৎপাদন বুলিলে সালোক সংশ্লেষণৰ মুঠ উৎপাদনক বুজায় । আচল প্ৰাথমিক উৎপাদন বুলি ক’লে মুঠ প্ৰাথমিক উৎপাদনৰ পৰা উদ্ভিদে নিজৰ বৃদ্ধিৰ বাবে (শ্বসনত ব্যয় হোৱা শক্তি) খৰচ কৰা উৎপাদন বাদ দি সৰ্বশেষত যি থাকেগৈ তাকেই বুজায় ।
NPP (Net Primary Productivity) = GPP – R (Gross Primary Productivity)
পৰভোজী জীৱই কেৱল আচল উৎপাদন খাদ্য হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰে । আচল উৎপাদন ভক্ষণ কৰি খাদ্যকে যি জৈৱিক পদাৰ্থ জমা কৰে তাক গৌণ উৎপাদন বোলা হয় ।
প্ৰশ্ন ২। পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ প্ৰাথমিক উৎপাদনতা নিয়ন্ত্ৰণৰ কাৰক সম্পৰ্কে চমুকৈ লিখা ।
উত্তৰঃ পৰিৱেশতন্ত্ৰত সেউজীয়া উদ্ভিদেই হ’ল প্ৰাথমিক উৎপাদক । প্ৰাথমিক উৎপাদন নিৰ্ভৰ কৰে কেইবাটাও কাৰকৰ ওপৰত । এই কাৰকসমূহ হ’ল ―
(ক) সৌৰশক্তি ।
(খ) তাপ ।
(গ) প্ৰাণী ।
(ঘ) মাটি ।
(ঙ) পৰিৱেশতন্ত্ৰত থকা অন্যান্য জীৱ ।আৰু
(চ) পদাৰ্থৰ চক্ৰাকাৰ ৰূপান্তৰ ইত্যাদি ।
এইবিলাকৰ ভিতৰত সৌৰশক্তিয়েই প্ৰধান । কাৰণ , সৌৰশক্তিয়েই একমাত্ৰ শক্তি যাক স্থিতি শক্তি হিচাপে উদ্ভিদে আহৰণ কৰি সঞ্চয় কৰে । সৌৰশক্তি অবিহনে উদ্ভিদ জীয়াই থাকিব নোৱাৰে । ভৌতিক কাৰকৰ ভিতৰত মাটি সাৰ , পানী , তাপ CO অক্সী ইত্যাদি অতি প্ৰয়োজন । অন্য জীৱ আৰু বিশেষকৈ অনুজীৱই ক্ৰিয়া নকৰিলে উদ্ভিদ জীয়াই থকা আৰু বৃদ্ধি পোৱা অসম্ভৱ । অনুজীৱই পদাৰ্থৰ চক্ৰাকাৰ ৰূপান্তৰ ঘটাই অজৈৱ মৌল যোগায় । গতিকে প্ৰাথমিক উৎপাদনতা অনেক কাৰকৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল ।
প্ৰশ্ন ৩। খাদ্য শৃংখল কাক বোলে ? প্ৰধান দুই ধৰণৰ খাদ্য শৃংখল বৰ্ণনা কৰা ।
উত্তৰঃ পৰিৱেশতন্ত্ৰ প্ৰকৃত শক্তিৰ উৎস হ’ল সূৰ্য । সৌৰ শক্তিৰ একমাত্ৰ সেউজীয়া উদ্ভিদে গ্ৰহণ কৰি তাক ৰাসায়নিক শক্তিলৈ ৰূপান্তৰ কৰে । উদ্ভিদৰ পৰা ক্ৰমে এই শক্তি ক্ৰমে প্ৰাথমিক উপভোক্তা দ্বিতীয় শাৰীৰ আৰু তৃতীয় শাৰীৰ উপভোক্তাই পায় ― নিজে খোৱা আৰু নিজত আনে খাব দিয়াৰ যোগেদি । সৰ্বশেষত এই শক্তি বিয়োজকে পায় । শক্তিৰ এই বিতৰণ সুশৃংখলৰ বাবে হয় আৰু প্ৰতি জীৱ শক্তিৰ (খাদ্য) বাবে এটাই আনটোৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি থাকে বাবে এটি এৰাব নোৱাৰা শৃংখল সৃষ্টি কৰি প্ৰত্যেক বান্ধ খাই থাকে । তলত দুই ধৰণৰ খাদ্য শৃংখল উদাহৰণেৰে উল্লেখ কৰা হ’ল ।
খাদ্য শৃংখল প্ৰধানতে দুই ধৰণৰ ―
(ক) চৰণীয় খাদ্য শৃংখল :- এই খাদ্য শৃংখল সেউজীয়া উদ্ভিদ (উৎপাদক) ৰ পৰা আৰম্ভ হয় আৰু বিয়োজকত শেষ হয় । উৎপাদকৰ পৰা প্ৰাথমিক ভোক্তা তাৰ পিছত দ্বিতীয় শাৰীৰ আৰু তৃতীয় শাৰীৰ ভোক্তাৰ পিছত বিয়োজকত খাদ্য শৃংখল চক্ৰ শেষ হয় । এই খাদ্য শৃংখলত প্ৰতি ট্ৰফিক স্তৰত শক্তি খৰচ হয় । গতিকে প্ৰতি ওপৰত স্তৰৰ আবাদীৰ ভৰ আৰু সংখ্যা কমি গৈ থিয় পিৰামিড আকৃতি লয় । এই খাদ্য শৃংখল সৌৰশক্তি আহৰণৰ পৰা আৰম্ভ হয় ।
উদাহৰণ ― ঘাঁহ ― ফৰিং ― ভেঁকুলী ― সাপ ― চিলনী ।
ঘাঁহ ― হৰিণা ― বাঘ
(খ) অপৰদ খাদ্য শৃংখল :- ই আৰম্ভ হয় মৃত জৈৱিক বস্তুৰ পৰা আৰু শেষ হয় খনিজীভৱনত । ইয়াত জৈৱিক বস্তুৰ পচন ক্ৰিয়া হয় । প্ৰথমতে ক্ষুদ্ৰ প্ৰাণীয়ে জৈৱ পদাৰ্থৰ খণ্ডণ কৰে । তাৰ পিছত নিক্ষালন হয় আৰু শেষত অণুজীৱই উৎসেচকৰ দ্বাৰা পচন কাৰ্য্য সম্পূৰ্ণ কৰে । ইয়াৰ ফলত জৈৱ বস্তু অজৈৱ লোণত ৰূপান্তৰিত হয় । কাৰ্বন – ডাই – অক্সাইড ওলাই যায় । অৱশেষত হিউমাছ থাকি যায় ।
প্ৰশ্ন ৪। ওলোটা পিৰা ক’ত দেখা যায় ? এটি সংখ্যাৰ ওলোটা পিৰামিড সংক্ষেপে বৰ্ণনা কৰা ।
উত্তৰঃ সাধাৰণতে স্থলজ পৰিৱেশতন্ত্ৰত ট্ৰফিক স্তৰসমূহৰ গঠন এনেভাৱে হয় যে পিৰামিড বিলাক থিয় হৈ থাকে । এনে পিৰামিডৰ সদায় জীৱৰ সংখ্যা বা ভৰ সদায় তলৰটো ট্ৰফিক স্তৰতকৈ অধিক থাকে । উৎপাদকৰ সংখ্যা বা জীৱভৰ বা শক্তিৰ পৰিমাণ সদায় প্ৰাথমিক উপভোক্তাতকৈ অধিক । সেইদৰে প্ৰাথমিক উপভোক্তাও দ্বিতীয় শাৰীৰ উপভোক্তাতকৈ অধিক ।
কোনো কোনো ক্ষেত্ৰত যেনে এজোপা ডাঙৰ গছ বা সাগৰৰ ক্ষেত্ৰত ওলোটা পিৰামিড হয় । যেনে এজোপা গছত যিমান পোক – পতঙ্গ থাকে তাৰ তুলনাত সেইবিলাক খাই জীয়াই থকা চৰাইৰ সংখ্যা অধিক । এই সৰু চৰাই বিলাক ভক্ষণ কৰা চৰাইৰ সংখ্যা সৰু চৰাই বিলাকতকৈ অধিক । এনেদৰে ট্ৰফিক স্তৰ সজালে এটি ওলোটা পিৰামিড গঠন হয় । সাগৰতো শেলাই ভক্ষণ কৰা মাছৰ সংখ্যা শেলাইতকৈ অধিক । সৰু মাছক ভক্ষণ কৰা ডাঙৰ মাছ সৰু মাছতকৈ অধিক । ইয়াৰ পৰাও ওলোটা পিৰামিড গঠন হয় ।
প্ৰশ্ন ৫। পানীত হোৱা প্ৰাথমিক অনুক্ৰম বৰ্ণনা কৰা ।
উত্তৰঃ কোনো নতুনকৈ সৃষ্টি হোৱা জলাধাৰত প্ৰথমতে কোনো উদ্ভিদ আৰু অন্যান্য জীৱগোষ্ঠী নাথাকে । এনে অৱস্থাত ইয়াৰ প্ৰাথমিক অনুক্ৰম হয় । এনে অনুক্ৰমত প্ৰথমতে ফাইটপ্লেংটন আৰু তাৰ লগতে ক্ষুদ্ৰ কীটৰ বসতি আৰম্ভ হ’ব । ক্ৰমে ক্ৰমে পানীত জৈৱ পদাৰ্থৰ পৰিমাণ বৃদ্ধি পাব আৰু ফলত সেই ঠাইত ভাসমান সৰু সৰু উদ্ভিদ আৰু ক্ৰমে কাষত ঘাঁহ আৰু সৰু ডাঙৰ উদ্ভিদে জন্মলাভ কৰিব । ক্ৰমে ক্ৰমে জলাশয়ৰ তলি উঠি আহিব আৰু জলজ ঘাঁহ , মেটেকা আদি জন্মিবলৈ ল’ব । আৰু অধিক কাল পিছত তলি সম্পূৰ্ণ কম হৈ যোৱাৰ ফলত ডাঙৰ গছ গজিবলৈ ল’ব । এনেকৈ এটা সময়ত হাইড্ৰাক অৱস্থাৰ পৰা মেছিক অৱস্থা পাব ।
ফাইটপ্লেংটন ― প্লাৱিত উদ্ভিদ ― জনজ ঘাঁহ ― অন্যান্য সৰু ডাঙৰ গছ ― বৃহৎ অৰণ্য ।
প্ৰশ্ন ৬। কাৰ্বন চক্ৰ বৰ্ণনা কৰা ।
উত্তৰঃ বায়ুমণ্ডলত জমা হৈ থকা কাৰ্বন চক্ৰ হৈছে এক গুৰুত্ব পূৰ্ণ গেছীয় চক্ৰ । সকলোবোৰ জীৱিত জীৱ দেহত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ উপাদান হিচাপে কাৰ্বন থাকে । সকলোবোৰ জৈৱিক অণু , যেনে , কাৰ্বহাইড্ৰেট , লিপি প্ৰ’টিন আদি জীৱৰ বাবে অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ যি কাৰ্বনেৰে তৈয়াৰী । সালোক সংশ্লেষণ নামৰ এক মৌলিক প্ৰক্ৰিয়া জৰিয়তে সূৰ্যৰ পোহৰ আৰু বায়ুমণ্ডল থকা CO ৰ সহায়ত কাৰ্বন যৌগ থকা গ্লুকজ উৎপন্ন হয় । এই গ্লু’কজৰ অণুক অন্য জীৱিত জীৱই ব্যৱহাৰ কৰে সেইবাবে বায়ুমণ্ডলত থকা কাৰ্বন জীৱিত আকাৰত সংযোজিত হৈ পৰে ।
এতিয়া এই শোষণ কৰা CO পুনঃচক্ৰৰ বাবে পুনৰ বায়ুমণ্ডললৈ ঘূৰি যোৱাটো প্ৰয়োজন হৈ পৰে । প্ৰকৃতিত বিভিন্ন ধৰণৰ প্ৰক্ৰিয়া আছে যা সহায়ত কাৰ্বনৰ চক্ৰীয় পৰিৱৰ্তন হৈ কাৰ্বন – ডাই – অক্সাইড হিচাপে পুনৰ বায়ুমণ্ডললৈ ঘূৰি যাব পাৰে । শ্বাস – প্ৰশ্বাস প্ৰক্ৰিয়াৰ জৰিয়তে গ্লুকজ অণুৰ ভাঙোন ঘটি কাৰ্বন – ডাই – অক্সাইড গেছ উৎপন্ন হয় । ইয়াৰ উপৰি বিয়োজন প্ৰক্ৰিয়াৰ জৰিয়তে মৃত উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীৰ পৰা কাৰ্বন – ডাই – অক্সাইড মুকলি হৈ বায়ুমণ্ডললৈ যায় । আনহাতে , ইন্ধনৰ দহন , উদ্যোগীকৰণ , বনাঞ্চল ধ্বংস , আগ্নেয়গিৰি উদগীকৰণ , গছ – গছনি জ্বলাবলৈ যথেষ্ট পৰিমাণ বায়ুমণ্ডললৈ CO উভতি যায় ।
প্ৰশ্ন ৭। পুষ্টি চক্ৰ কি ? কি কি বিভিন্ন ধৰণৰ পুষ্টি চক্ৰ আছে । প্ৰত্যেকৰে উদাহৰণ দিয়া ।
উত্তৰঃ খাদ্যৰ অভ্যাস অনুযায়ী প্ৰাণী আৰু উদ্ভিদক কিছুমান পৌষ্টিক স্তৰত ভাগ কৰা হৈছে । খাদ্য শৃংখলৰ জৰিয়তে প্ৰাণীয়ে পৰিপুষ্টি লাভ কৰে । পৰিপুষ্টি সাধন কৰোঁতে এটা স্তৰৰ পৰা আন এটা স্তৰলৈ শক্তিৰ পৰিবহণ হয় ।
উদ্ভিদে নিজৰ খাদ্য নিজে উৎপাদন কৰে , সেয়েহে উদ্ভিদক উৎপাদক বুলি কোৱা হয় । উদ্ভিদ প্ৰাথমিক পৌষ্টিক স্তৰৰ উৎপাদক। তৃণভোজী প্ৰাণীয়ে উদ্ভিদ খাই পৰিপুষ্টি লাভ কৰা বাবে ইহঁতক দ্বিতীয় পৌষ্টিক স্তৰত স্থান দিয়া হৈছে । তৃণভোজী প্ৰাণীয়ে উদ্ভিদ ভক্ষণ কৰি পৰিপুষ্টি সাধন কৰা বাবে সিহঁত প্ৰাথমিক উপভোক্তা হিচাপে পৰিচিত । আকৌ মাংসভোজী জীৱ – জন্তুৱে তৃণভোজী জীৱক খাই পৰিপুষ্টি লাভ কৰে । গতিকে মাংসভোজী জীৱ – জন্তুক তৃতীয় পৌষ্টিক স্তৰত ধৰা হয় । এইবোৰ গৌণ উপভোক্তা । কিছুমান মাংসভোজী জীৱই কেৱল মাংসভোজী জীৱকহে খায় । সিহঁতক চতুৰ্থ বা পঞ্চম স্তৰত ধৰা হয় । পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত কিছুমান প্ৰজাতিৰ জীৱে এটাতকৈ অধিক পৌষ্টিকস্তৰ অধিকাৰ কৰিব পাৰে । যেনে – মানুহ । মানুহে পৰিপুষ্টি সাধনৰ বাবে মাছ , মাংস , ফলমূল , শাক – পাঁচলি , ভাত খায় । গতিকে মানুহে মাংসভোজী হোৱাৰ উপৰিও তৃণভোজী প্ৰাণী তথা উদ্ভিদ খাই জীয়াই থাকে । এনেদৰে জীৱৰ খাদ্য অনুসৰি বেলেগ বেলেগ পৌষ্টিক স্তৰত ধৰা হয় । বেক্টেৰিয়া , কাঠফুলা , ভেঁকুৰ আদিক বিয়োজক জীৱ হিচাপে গণ্য কৰা হয় । ইহঁতে মৃত প্ৰাণী বা উদ্ভিদৰ পৰা শক্তি আহৰণ কৰি জটিল জৈৱ পদাৰ্থ ভাঙি সৰল অজৈৱ পদাৰ্থলৈ ৰূপান্তৰ কৰে । মাটিৰ লগত অজৈৱ পদাৰ্থ মিহলি হোৱাৰ পিছত উদ্ভিদে সালোক সংশ্লেষণৰ সময়ত মাটিৰ পৰা পোষক দ্ৰব্য আহৰণ কৰি খাদ্য প্ৰস্তুত কৰে । এনেদৰে পোষক দ্ৰব্যবোৰ পৰিস্থিতি তন্ত্ৰত চক্ৰীয়ভাৱে গতি কৰি থাকে আৰু এই গতি অপৰিৱৰ্তনীয় হৈ থাকে। এনেদৰে বিভিন্ন প্ৰজাতিৰ জীৱ আৰু উদ্ভিদে পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত পৰিপুষ্টি লাভ কৰি পৰিৱেশ সন্তুলিত কৰি ৰাখে ।
সকলো জীৱ – জন্তুৱে শ্বাস – প্ৰশ্বাসৰ জৰিয়তে শক্তিৰ সঞ্চালন কৰে আৰু অক্সিজেনৰ সহায়ত জৈৱিক আহাৰ হজম কৰি শক্তি সঞ্চয় কৰে । এই প্ৰক্ৰিয়াত কাৰ্বন – ডাই – অক্সাইড , পানী আৰু খনিজ অপচয় বাহিৰ ওলাই আহে । জীৱ – জন্তুৰ নিঃশ্বাসত ওলোৱা এঙাৰ গেছ উদ্ভিদে বায়ুমণ্ডলৰ পৰা গ্ৰহণ কৰে । পানী আৰু খনিজ অপচয় মাটিৰ লগত মিহলি হয় । উদ্ভিদে মাটিৰ পৰা পানী গ্ৰহণ কৰি খাদ্য প্ৰস্তুত কৰে আৰু পৰিপুষ্টি সাধন কৰে । এনেদৰে পৰিস্থিতি তন্ত্ৰত শক্তিৰ পৰিৱৰ্তন আৰু সঞ্চালন প্ৰক্ৰিয়া নিৰন্তৰভাৱে চলি আছে ।
| Sl. No. | Contents |
| Chapter 1 | জীৱৰ প্ৰজনন |
| Chapter 2 | সপুষ্পক উদ্ভিদৰ যৌন প্ৰজনন |
| Chapter 3 | মানৱ প্ৰজনন |
| Chapter 4 | জনন স্বাস্থ্য |
| Chapter 5 | বংশগতিৰ সূত্ৰ আৰু প্ৰকাৰণ |
| Chapter 6 | বংশগতিৰ আণৱিক ভিত্তি |
| Chapter 7 | ক্ৰমবিকাশ |
| Chapter 8 | মানুহৰ স্বাস্থ্য আৰু ৰোগ |
| Chapter 9 | খাদ্য সামগ্ৰী উৎপাদনৰ উন্নতিকৰণৰ কৌশলসমূহ |
| Chapter 10 | মানৱ কল্যাণত অণুজীৱ |
| Chapter 11 | জীৱ প্ৰযুক্তিবিদ্যা |
| Chapter 12 | জৈৱ প্ৰযুক্তিবিদ্যা আৰু ইয়াৰ প্ৰয়োগ |
| Chapter 13 | জীৱ আৰু আবাদী |
| Chapter 14 | পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ |
| Chapter 15 | জৈৱ বৈচিত্ৰতা আৰু সংৰক্ষণ |
| Chapter 16 | জীৱ সম্পদ |
| Chapter 17 | পৰিৱেশ সংক্ৰান্তীয় বিষয়সমূহ |
প্ৰশ্ন ৮। ফছফৰাছ চক্ৰ বৰ্ণনা কৰা ।
উত্তৰঃ ফছফ’ৰাছ উদ্ভিদৰ বাবে অতি প্ৰয়োজনীয় । ফছফ’ৰাছ অবিহনে উদ্ভিদত প্ৰটিন সৃষ্টি নহয় । উদ্ভিদৰ অন্যান্য জৈৱিক কামৰ বাবে , ফছফৰাছ প্ৰয়োজন । উদ্ভিদে ফছফৰাছ মাটিৰ পৰা শোষণ কৰে । মাটিত পোৱা ফছফৰাছ শিলত থকা ফছফেটৰ পৰা সৃষ্টি হয় । সামান্য কিছু ফছফেট্ শিলৰ অৱক্ষয় জনিত কাৰণত মাটিত জমা হয় আৰু ইয়াৰ পৰা উদ্ভিদে শিপাৰে শোষণ কৰে।জৈৱ বস্তুত থকা জৈৱিক ফছফেট্ কিছুমান জীৱাণুয়ে মুক্ত কৰি দিয়াৰ ফলতো উদ্ভিদে পায় । তৃণভোজী আৰু অন্য প্ৰাণীয়ে উদ্ভিদৰ পৰা ফছফৰাছ চক্ৰ কাৰ্বন চক্ৰতকৈ পৃথক এই কাৰণে যে ফছফ’ৰাছ চক্ৰৰ পৰা ফছফৰাছ পায় । ফছফ’ৰাছ গেছ হিচাপে ওলাই নাযায় আৰু বায়ুমণ্ডলৰ পৰাও ফছফ’ৰাছ চক্ৰত ফছফ’ৰাছ প্ৰৱেশ নকৰে ।
চিত্ৰ : স্থলজ ফছফ’ৰাছ চক্ৰ ।
See Next Page No Below…
Hi, I’m Dev Kirtonia, Founder & CEO of Dev Library. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
Bohut Dhuniya apunar Website