Class 11 Logic And Philosophy Chapter 3 অনুমান, নিৰপেক্ষ ন্যায় The answer to each chapter is provided in the list so that you can easily browse throughout different chapters Assam Board HS Class 11 Logic And Philosophy Chapter 3 অনুমান, নিৰপেক্ষ ন্যায় and select needs one.
Class 11 Logic And Philosophy Chapter 3 অনুমান, নিৰপেক্ষ ন্যায়
Also, you can read the SCERT book online in these sections Solutions by Expert Teachers as per SCERT (CBSE) Book guidelines. These solutions are part of SCERT All Subject Solutions. Here we have given Assam Board Class 11 Logic And Philosophy Chapter 3 অনুমান, নিৰপেক্ষ ন্যায় Solutions for All Subject, You can practice these here.
অনুমান, নিৰপেক্ষ ন্যায়
Chapter : 3
প্ৰথম খণ্ড
(ক) অনুমান
অতি চমু আৰু চমু প্ৰশ্নোত্তৰঃ
(১) প্ৰশ্ন:- অনুমান কাক বোলে ?
উত্তৰঃ যি মানসিক প্ৰক্ৰিয়াৰ দ্ধাৰা অধিগত জ্ঞানৰ ভিত্তিৰ অধিগত বিষয়ৰ জ্ঞানত, জ্ঞাত নতুন সভ্যৰ ভিত্তি, অজ্ঞাত নতুন সভ্যত উপনীত হোৱা যায় তাক অনুমান বোলে ।
(২) প্ৰশ্ন:- অনুমান কেইপ্ৰকাৰৰ আৰু কি কি ? উদাহৰণৰ সহায়ত প্ৰকাৰবোৰ বুজাই লিখা ।
উত্তৰঃ অনুমান দুই প্ৰকাৰৰ ― নিগমন অনুমান আৰু আগমন অনুমান ।
নিগমন অনুমানঃ- যি অনুমান প্ৰক্ৰিয়াত সার্বিক সম্বন্ধৰ জ্ঞানৰ সহায়ত বিশেষ বিশেষ সম্বন্ধৰ জ্ঞানত উপনীত হোৱা যায় তাক নিগমন অনুমান বোলে । যেনে ―
সকলো মানুহ হয় মৰণশীল । (A)
এৰিষ্ট’টল হয় মানুহ । (A)
∴ এৰিষ্ট’টল হয় মৰণশীল । (A)
ওপৰৰ উদাহৰণত প্ৰথম দুটা বচনত পোৱা জ্ঞাত সত্যৰ ভিত্তি নতুন সত্য ‘এৰিষ্ট’টল হয় মৰণশীল’ সিদ্ধান্তলৈ আহিছোঁ । প্ৰথম বচনটোত পোৱা সার্বিক সম্বন্ধৰ জ্ঞানৰ সহায়টো বিশেষ জ্ঞানলৈ অৱতীৰ্ণ হ’ব পৰা গৈছে ।
আগমন অনুমানঃ- যি অনুমানত বিশেষ বিশেষ সম্বন্ধৰ জ্ঞানৰ সহায়ত সামান্য সম্বন্ধৰ জ্ঞানত উপনীত হোৱা যায় তাক আগমন অনুমান বোলে ।যেনে ―
ৰাম হয় মৰণশীল ।
পিটাৰ হয় মৰণশীল ।
কৰিম হয় মৰণশীল ।
∴ সকলো মানুহ হয় মৰণশীল ।
ওপৰৰ উদাহৰণত বিশেষ বিশেষ মানুহকেইজনৰ মৃত্যু দেখি সিদ্ধান্তটো সার্বিক বচন ― ‘সকলো মানুহ মৰণশীল’ প্ৰতিষ্ঠা কৰা হৈছে ।
(৩) প্ৰশ্ন:- নিগমন অনুমানৰ বৈশিষ্ট্যকেইটা লিখা ।
উত্তৰঃ নিগমন অনুমানৰ বৈশিষ্ট্য কেইটা হ’ল ―
(ক) সিদ্ধান্তটো এটা বা এটাতকৈ অধিক আশ্ৰয় বাক্যৰ পৰা নিঃসৃত হয় ।
(খ) সিদ্ধান্তটো আশ্ৰয় বাক্যতকৈ বেছি ব্যাপক হ’ব নোৱাৰে ।
(গ) নিগমন অনুমান আশ্রয়বাক্য সত্য হ’লে সিদ্ধান্তত সত্য হ’ব ।
(ঘ) সিদ্ধান্ত আশ্ৰয় বাক্যত নিহিত হৈ থাকে আৰু আশ্রয়বাক্যৰ পৰা অনিবাৰ্যভাৱে নিঃসৃত হয় ।
(ঙ) নিগমন অনুমান আকাৰগত সত্যতাৰ লগত জড়িত, বস্তুগত সত্যতাৰ লগত জড়িত নহয় । সিদ্ধান্তটো অনুমানৰ নীতি-নিয়ম অনুসৰি আশ্রয়বাক্যৰ পৰা অনিবাৰ্যভাৱে নিঃসৃত হ’লে অনুমানলৈ বৈধ হ’ব । অৱশ্যে আশ্রয়বাক্যবোৰ বস্তুগতভাৱে সত্য হ’লে সিদ্ধান্তই বস্তুগতভাৱে সত্য হ’ব ।
(৪) প্ৰশ্ন:- আগমন অনুমানৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ কি কি ?
উত্তৰঃ আগমন অনুমানৰ বৈশিষ্টবোৰ হ’ল ―
(ক) একাধিক আশ্রয়বাক্যৰ পৰা সিদ্ধান্ত নিঃসৃত হ’ব ।
(খ) সিদ্ধান্তলৈ আশ্রয়বাক্যত নিহিত হৈ নাথাকে । সেইবাবে সিদ্ধান্ত আশ্রয়বাক্যৰ পৰা অনিবাৰ্যভাৱে নিঃসৃত নহয় ।
(গ) সিদ্ধান্ত আশ্রয়বাক্যতকৈ বেছি ব্যাপক হ’ব ।
(ঘ) আশ্ৰয়বাক্য সত্য হ’লেও সিদ্ধন অসত্যও হ’ব পাৰে ।
(ঙ) আগমন অনুমানত সিদ্ধান্তই সত্য আৱিষ্কাৰক সহায় কৰে ।
(৫) প্ৰশ্ন:- নিগমন আৰু আগমনৰ পাৰ্থক্যবোৰ উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ নিগমন আৰু আগমনৰ পাৰ্থক্যবোৰ হ’ল ―
(ক) নিগমন অনুমানৰ ক্ষেত্ৰত সিদ্ধান্তটো সামান্য সত্যৰ পৰা বিশেষ সত্যলৈ উপনীত হোৱা যায় । কিন্তু আগমন অনুমানত বিশেষ বিশেষ দৃষ্টান্তৰ পৰা সামান্য সত্যলৈ সিদ্ধান্ত কৰা হয় ।
(খ) নিগমনত আশ্রয়বাক্যৰ পৰা অনিবাৰ্যভাৱে সিদ্ধান্ত নিঃসৃত হয় । কিন্তু আগমন অনুমানত সিদ্ধান্ত আশ্রয়বাক্যত নিহিত হৈ নাথাকে বাবে সিদ্ধান্ত অনিবাৰ্যভাৱে নিঃসৃত নহ’ব পাৰে ।
(গ) নিগমন অনুমানৰ সিদ্ধান্ত আশ্রয়বাক্যতকৈ বেছি ব্যাপক হ’ব নোৱাৰে । কিন্তু আগমন অনুমানৰ সিদ্ধান্ত আশ্রয়বাক্যতকৈ ব্যাপক হ’বই লাগিব ।
(ঘ) নিগমন অনুমানত আশ্রয়বাক্য সত্য সত্য হ’লে সিদ্ধান্তও সত্য হ’ব । কিন্তু আগমন অনুমানত আশ্রয়বাক্য সত্য হ’লে সিদ্ধান্ত সত্যও হ’ব পাৰে, আকৌ মিছাও হ’ব পাৰে ।
(৬) প্ৰশ্ন:- নিগমন অনুমান কেইপ্ৰকাৰৰ আৰু কি কি ? উদাহৰণৰ সহায়ত ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰঃ নিগমন অনুমান দুই প্ৰকাৰৰ ― অমাধ্যম আৰু মাধ্যম অনুমান ।
অমাধ্যম অনুমানঃ- যি অনুমানৰ সিদ্ধান্ত মাত্ৰ এটা আশ্রয়বাক্যৰ পৰা অনিবাৰ্যভাৱে নিঃসৃত হয় তাক অমাধ্যম অনুমান বোলে ।
মাধ্যম অনুমানঃ যি নিগমন অনুমানত একাধিক আশ্রয়বাক্যৰ পৰা সিদ্ধান্ত অনিবাৰ্যভাৱে নিঃসৃত হয় তাকে মাধ্যম অনুমান বোলে ।
যেনে ―
সকলো মানুহ হয় মৰণশীল । (A) আশ্রয়বাক্য)
সকলো দাৰ্শনিক হয় মানুহ । (A) (আশ্রয়বাক্য)
সকলো দাৰ্শনিক হয় মৰণশীল । (A) (সিদ্ধান্ত)
(৭) প্ৰশ্ন:- অমাধ্যম আৰু মাধ্যম অনুমানৰ সম্বন্ধটো আলোচনা কৰা ।
উত্তৰঃ অমাধ্যম আৰু মাধ্যম অনুমানৰ মাজত কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ সাদৃশ্য আছে । যেনে ―
(ক) দুয়োটাই নিগমন অনুমান হোৱা বাবে সিদ্ধান্ত দুয়োটা ক্ষেত্ৰতেই আশ্রয়বাক্যৰ পৰা অনিবাৰ্যভাৱে নিঃসৃত হয় ।
(খ) অমাধ্যম আৰু মাধ্যম অনুমানত সিদ্ধান্ত কেতিয়াও আশ্রয়বাক্যতকৈ বেছি ব্যাপক হ’ব নোৱাৰে ।
(গ) দুয়োটা ক্ষেত্ৰতেই অনুমান আকাৰগত সত্যতা নিৰ্ভৰ । অৰ্থাৎ আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্তৰ আকাৰ গঠন অনুমানৰ নিয়ম অনুযায়ী হ’লে অনুমানটো বৈধ হ’ব । ইয়াৰ বস্তুগত সত্যতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া নহয় ।
অমাধ্যম আৰু মাধ্যম অনুমানৰ পাৰ্থক্যসমূহ হ’ল ―
(ক) অমাধ্যম অনুমানত এটা মাত্ৰ আশ্রয়বাক্যৰ পৰা সিদ্ধান্ত নিঃসৃত হয় । কিন্তু মাধ্যম অনুমানত একাধিক আশ্রয়বাক্যৰ পৰা সিদ্ধান্ত পোৱা যায় ।
(খ) অমাধ্যম অনুমানৰ প্ৰয়োগক্ষেত্ৰ অতি সংকীৰ্ণ, সেইবাবে কিছুমান তৰ্কবিদে অমাধ্যম অনুমানক প্ৰকৃত অনুমান বুলি স্বীকাৰ নকৰে । কিন্তু মাধ্যম অনুমানৰ প্ৰয়োগ ক্ষেত্ৰ অতি ব্যাপক
(৮) প্ৰশ্ন:- অমাধ্যম অনুমানৰ প্ৰধান ভাগ দুটা কি কি ?
উত্তৰঃ অমাধ্যম অনুমানৰ ভাগ দুটা হ’ল ―
(ক) সমবৰ্তন আৰু (খ) প্ৰতিবৰ্তন ।
(৯) প্ৰশ্ন:- সমবৰ্তন কাক বোলে ? সমবৰ্তনৰ নিয়মবোৰ কি কি ?
উত্তৰঃ যি অমাধ্যম অনুমানত আশ্রয়বাক্যৰ উদ্দেশ্য আৰু বিধেয়ৰ বিধি সন্মত স্থান পৰিৱৰ্তন কৰি সিদ্ধান্তত উপনীত হোৱা যায় তাক সমবৰ্তন বোলে । যেনে ―
সকলো মানুহ হয় মৰণশীল । (A) (সমবৰ্তনীয় বচন)
∴ কিছুমান মৰণশীল প্ৰাণী হয় মানুহ । (A) (সমবৰ্তীত বচন)
নিয়মাৱলীঃ
(ক) আশ্রয়বাক্যৰ উদ্দেশ্য সিদ্ধান্ত বিধেয় হয় ।
(খ) আশ্রয়বাক্যৰ বিধেয় সিদ্ধান্তত উপদেশ হয় ।
(গ) আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্তত গুণৰ পৰিৱৰ্তন নহয় । অৰ্থাৎ আশ্রয়বাক্য সদৰ্থক হ’লে সিদ্ধান্তটো সদৰ্থক হ’ব আৰু আশ্রয়বাক্য নঞৰ্থক হ’লে সিদ্ধান্তটো নঞৰ্থক হ’ব ।
(ঘ) আশ্রয়বাক্যত ব্যপ্ত নোহোৱাকৈ কোনো পদেই সিদ্ধান্তত ব্যপ্ত হ’ব নোৱাৰে ।
(১০) প্ৰশ্ন:- বিষধমূলক সমবৰ্তন কাক বোলে ?
উত্তৰঃ O বচনৰ সমবৰ্তন বিধিসন্মতভাৱে কৰিব নোৱাৰি বাবে হবছ (Hobbes) আদি তৰ্কবিদে একবিশেষ পদ্ধতি প্ৰয়োগ কৰিছে যাক নিষেধমূলক সমবৰ্তন বোলে । এই পদ্ধতি অনুসৰি O বচনৰ সংযোজকৰ পৰা নঞৰ্থক চিনটো আঁতৰাই সিদ্ধান্তৰ বিধেয় পদৰ লগত যুক্ত কৰি, O বচনটোক I বচনলৈ ৰূপান্তৰ কৰা হয় । যেনে ―
কিছুমান মানুহ নহয় সুখী । (O) (সমবৰ্তনীয় বচন)
কিছুমান মানুহ হয় অসুখী । (I) ৰূপান্তৰিত বচন)
∴ কিছুমান অসুখী হয় মানুহ । (I) (সমবতীত বচন)
কিন্তু ইয়াত সমবৰ্তনৰ নিয়মৰ বিৰোধ হোৱা দেখা যায় । কাৰণ সমবৰ্তনীয় বচনৰ বিধেয়টো সমবৰ্তীত বচনত উদ্দেশ্য হোৱা নাই । ইয়াৰ বিৰুদ্ধে পদহে হৈছে । আকৌ গুণৰ পৰিৱৰ্তন হৈ নঞৰ্থক সমবৰ্তনীয় বচন, সমবৰ্তীত বচনত সমৰ্থক হৈছে । সেইবাবে বিষেধমূলক সমবৰ্তন গ্রহণযোগ্য নহয় ।
(১১) প্ৰশ্ন:- সমবৰ্তনৰ প্ৰকাৰবোৰ আলোচনা কৰা ।
উত্তৰঃ সমবৰ্তন দুই প্ৰকাৰৰ ―
(ক) সৰল সমবৰ্তন আৰু
(খ) অসৰল সমবৰ্তন
(ক) সৰল সমবৰ্তনঃ যি সমবৰ্তনত আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্তৰ পৰিমাণ একে থাকে তাক সৰল সমবৰ্তন বোলে । অৰ্থাৎ সমবৰ্তনীয় বচন সার্বিক হ’লে, সমবৰ্তীত বচনটো সার্বিক বচন হ’ব । আৰু যদি সমবৰ্তনীয় বচনটো বিশেষ বচনত হ’লে, সমবৰ্তীত বচনটো বিশেষ বচন হ’ব ।
(খ) অসৰল সমবৰ্তনঃ যি সমবৰ্তনত আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্তৰ পৰিমাণৰ পৰিৱৰ্তন হয় তাক অসৰল সমবর্তন বোলে । অৰ্থাৎ সমবৰ্তনীয় বচনটো সার্বিক হ’লে সমবৰ্তীত বচনটো বিশেষ বচন হ’ব আৰু সমবৰ্তনীয় বচনটো বিশেষ হ’লে সমবৰ্তীত বচনটো সার্বিক হ’ব ।
(১২) প্ৰশ্ন:- A বচনৰ সৰল সমবৰ্তন সম্ভৱ নে ?
উত্তৰঃ A বচনৰ সৰল সমবৰ্তন কৰিলে সমবৰ্তনৰ চতুৰ্থ নিয়মটো ভংগ হ’ব । কিন্তু কিছুমান ক্ষেত্ৰত যেতিয়া A বচনৰ উদ্দেশ্য পদ আৰু পদৰ সমবৰ্তন সম্ভৱ হ’ব পাৰে । যেনে ―
সকলো মানুহ হয় বুদ্ধিবৃত্তি সম্পন্ন । (A)
∴ সকলো বুদ্ধিবৃত্তি সম্পন্ন প্ৰাণী হয় মানুহ । (A)
(১৩) প্ৰশ্ন:- প্ৰতিবৰ্তন কাক বোলে ? প্ৰতিবৰ্তনৰ নিয়মবোৰ লিখা ।
উত্তৰঃ যি অমাধ্যম অনুমানত প্ৰদত্ত বচনৰ অৰ্থৰ কোনো পৰিৱৰ্তন নকৰাকৈ কেৱলমাত্ৰ গুণৰ পৰিৱৰ্তন কৰি সিদ্ধান্তত উপনীত হোৱা যায় তাক প্ৰতিবৰ্তন বোলে ।
সকলো ধনী ব্যক্তি হয় শিক্ষিত ব্যক্তি । (A)
∴ কোনো ধনী ব্যক্তি নহয় অশিক্ষিত ব্যক্তি । (E)
নিয়মাৱলীঃ
(ক) প্ৰতিবৰ্তনীয় বচনৰ বিধেয় উদ্দেশ্য পদ প্ৰতিবৰ্তিত বচনৰ উদ্দেশ্য পদ হয় ।
(খ) পৰিবৰ্তনীয় বচনৰ বিধেয় পদৰ বিৰুদ্ধ পদ পৰিৱৰ্তিত বচনৰ বিধেয় পদ হ’ব ।
(গ) গুণৰ পৰিৱৰ্তন হ’ব অৰ্থাৎ এটা সদৰ্থক হ’লে আনটো নঞৰ্থক হ’ব ।
(ঘ) পৰিমাণ একে থাকিব । অৰ্থাৎ পৰিবৰ্তনীয় বচনটো সার্বিক হ’লে প্ৰতিবৰ্তিত বচনটো সার্বিক বচন আৰু প্ৰতিবৰ্তনীয় বচনটো বিশেষ হ’লে প্ৰতিবৰ্তিত বচনটো বিশেষ বচন হ’ব ।
(১৫) প্ৰশ্ন:- বস্তুগত প্ৰতিবৰ্তন কি ? বস্তুগত প্ৰতিবৰ্তন প্ৰকৃত প্ৰতিবৰ্তন হয় নে ?
উত্তৰঃ তৰ্কবিদ বেইন’ৰ (Bain) উল্লেখ কৰা এইবিধ প্ৰতিবৰ্তন হ’লে ― যদি কোনো কোনো বস্তুৰ লগত কোনো এটা বিষয়ৰ সম্বন্ধ জ্ঞানৰ জৰিয়তে সেই বস্তুৰ বিপৰীত কোনো বস্তুৰ লগত সেই বিষয়ৰ বিপৰীত বা বিৰুদ্ধাৰ্থক কোনো বিষয়ৰ সম্বন্ধৰ অনুমান কৰা যায় তেনেহ’লে তাক বস্তুগত প্ৰতিবৰ্তন বোলে । যেনে ―
উষ্ণতা হয় আৰামদায়ক ।
∴ শীত হয় কষ্টদায়ক ।
বস্তুগত প্ৰতিবৰ্তনক প্ৰকৃত প্ৰতিবৰ্তন বুলিব নোৱাৰি । কাৰণ ―
(ক) প্ৰতিবৰ্তনত গুণৰ পৰিৱৰ্তন হ’ব লাগে । কিন্তু বস্তুগত প্ৰতিবৰ্তনত গুণৰ পৰিৱৰ্তন নহয় ।
(খ) প্ৰতিবৰ্তনত আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্তৰ উদ্দেশ্য একেই থাকে । কিন্তু বস্তুগত প্ৰতিবৰ্তনত সিদ্ধান্তৰ উদ্দেশ্য আশ্রয়বাক্যৰ বিপৰীত পদহে ।
(গ) প্ৰতিবৰ্তনৰ ক্ষেত্ৰত সিদ্ধান্তৰ বিধেয় পদটো আশ্রয়বাক্যৰ বিধেয় পদৰ বিৰুদ্ধ পদ হ’ব লাগিব । কিন্তু ইয়াত সিদ্ধান্তৰ বিধেয় পদটো আশ্রয়বাক্যৰ বিধেয়পদৰ বিপৰীত পদহে ।
(ঘ) এই প্ৰকাৰৰ অনুমানৰ সিদ্ধান্ত বাস্তৱ অভিজ্ঞতা নিৰ্ভৰ, পদৰ আকাৰগত জ্ঞানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি নহয় ।
(১৬) প্ৰশ্ন:- তলত দিয়াবোৰ প্ৰতিবৰ্তন কৰা ―
(ক) প্ৰশ্ন:- মানুহ মাত্ৰেই মৰণশীল ।
উত্তৰঃ প্ৰতিবৰ্তনীয় ― সকলো মানুহ হয় মৰণশীল । (A)
প্ৰতিবৰ্তিত ― কোনো মানুহ নহয় মৰণশীল । (E)
(খ) প্ৰশ্ন:- কিছুমান মানুহ হয় শিক্ষিত ।
উত্তৰঃ প্ৰতিবৰ্তনীয় ― কিছুমান মানুহ হয় শিক্ষিত । (I)
প্ৰতিবৰ্তিত ― কিছুমান মানুহ নহয় অশিক্ষিত । (O)
(গ) প্ৰশ্ন:- কিছুমান চকচকীয়া বস্তু নহয় সোণ ।
উত্তৰঃ প্ৰতিবৰ্তনীয় ― কিছুমান চকচকীয়া বস্তু নহয় সোণ । (O)
প্ৰতিবৰ্তিত ― কিছুমান চকচকীয়া বস্তু হয় অসোণ । (I)
(ঘ) প্ৰশ্ন:- কোনো মানুহ নহয় পূৰ্ণ ।
উত্তৰঃ প্ৰতিবৰ্তনীয় ― কোনো মানুহ নহয় পূৰ্ণ । (E)
প্ৰতিবৰ্তিত ― সকলো মানুহ হয় অপূৰ্ণ । (A)
(ঙ) প্ৰশ্ন:- কেৱল ধাৰ্মিক ব্যক্তিসকলেই সুখী ।
উত্তৰঃ তৰ্কবিজ্ঞান সন্মত বচন ― সকলো সুখী ব্যক্তি হয় ধাৰ্মিক । (A) (প্ৰতিবৰ্তনীয়) কোনো সুখী ব্যক্তি নহয় অধাৰ্মিক । (E) (প্ৰতিবৰ্তিত)
(চ) প্ৰশ্ন:- কোনো মানুহ নহয় দোষমুক্ত ।
উত্তৰঃ প্ৰতিবৰ্তনীয় ― কোনো মানুহ নহয় দোষমুক্ত । (E)
প্ৰতিবৰ্তিত ― সকলো মানুহ হয় অ-দোষমুক্ত । (A)
(খ) নিৰপেক্ষ ন্যায়
(ক) অতি প্ৰশ্নোত্তৰঃ
(১) শুদ্ধ উত্তৰ বাছি উলিওৱা ―
(ক) প্ৰশ্ন:- এইটো সচাঁনে যে অমাধ্যম অনুমানত দুটা আশ্ৰয়বাক্য থাকে ।
উত্তৰঃ কথাটো মিছা ।
(খ) প্ৰশ্ন:- প্ৰতিবৰ্তন এক অমাধ্যম অনুমান । কথাষাৰ সচাঁনে ?
উত্তৰঃ সঁচা ।
(গ) প্ৰশ্ন:- অমাধ্যম অনুমানত সিদ্ধান্তটো কেইটা আশ্ৰয় বাক্যৰ পৰা নিঃসৃত ?
উত্তৰঃ এটা ।
(ঘ) প্ৰশ্ন:- এইটো সঁচানে যে অমিশ্র নিৰপেক্ষ ন্যায়ত এটা হেতুপদ থাকিব লাগে ।
উত্তৰঃ সঁচা ।
(ঙ) প্ৰশ্ন:- নিৰপেক্ষ ন্যায়ত হেতুপদ অন্ততঃ এবাৰ ব্যপ্ত হ’ব লাগে । কথাষাৰ সঁচা নে ?
উত্তৰঃ সঁচা ।
(চ) প্ৰশ্ন:- ন্যায়ৰ কোনটো পদে সংস্থান নিৰ্ণয় কৰে ?
উত্তৰঃ হেতুপদে ।
(ছ) প্ৰশ্ন:- প্ৰথম সংস্থানৰ বৈধমূৰ্তিসমূহত কেপটো মাধ্যবচন হিচাপে ব্যৱহাৰ হয় ?
উত্তৰঃ সামান্য বচন ।
(২) সংজ্ঞা দিয়া :
(ক) প্ৰতিবৰ্তন
উত্তৰঃ (ক) সকলো ধনী ব্যক্তি হয় শিক্ষিত ব্যক্তি । (সমবৰ্তনীয় বচন) (A)
∴ কিছুমান শিক্ষিত ব্যক্তি হয় ধনী ব্যক্তি । (সমবৰ্তিত বচন) (I)
(খ) প্ৰশ্ন:- পক্ষপদ
উত্তৰঃ ন্যায় অনুমানত সিদ্ধান্তৰ উদ্দেশ্যপদক পক্ষপদ বোলে ।
(গ) প্ৰশ্ন:- হেতুপদ
উত্তৰঃ যিপদ দুয়োটা আশ্রয়বাক্যত উপস্থিত থাকে কিন্তু সিদ্ধান্তত অনুপস্থিত থাকে তাক হেতুপদ বোলে ।
(ঘ) প্ৰশ্ন:- ব্যাপ্ত পদ
উত্তৰঃ বচনত ব্যৱহাৰ হোৱা যি পদৰ দ্ধাৰা ইয়াৰ সম্পূৰ্ণ বাচ্যার্থ বুজোৱা হয় তেতিয়া তাক ব্যাপ্ত পদ বোলে ।
(ঙ) প্ৰশ্ন:- সমবৰ্তন
উত্তৰঃ যি অমাধ্যম অনুমানত আশ্রয়বাক্যৰ উদ্দেশ্য আৰু বিধেয়ৰ বিধি সন্মত স্থান পৰিৱৰ্তন কৰি সিদ্ধান্তত উপনীত হোৱা যায় তাক সমবৰ্তন বোলে । যেনে ―
সকলো মানুহ হয় মৰণশীল । (A) (সমবৰ্তনীয় বচন)
∴ কিছুমান মৰণশীল প্ৰাণী হয় মানুহ । (A) (সমবৰ্তিত বচন)
(৩) উত্তৰ লিখাঃ
(ক) প্ৰশ্ন:- অমাধ্যম অনুমান কি ?
উত্তৰঃ যি নিগমন অনুমানৰ সিদ্ধান্ত মাত্ৰ এটা আশ্ৰয়বাক্যৰ পৰা অনিবাৰ্যভাৱে নিঃসৃত হয় তাক অমাধ্যম অনুমান বোলে ।
(খ) প্ৰশ্ন:- A বচনৰ সৰল সমবৰ্তন হয়নে ?
উত্তৰঃ A বচনৰ সৰল সমবৰ্তন কৰিলে সমবৰ্তনৰ চতুৰ্থ নিয়মটো ভংগ হ’ব । কিন্তু কিছুমান ক্ষেত্ৰত যেতিয়া A বচনৰ উদ্দেশ্য পদ আৰু বিধেয় পদৰ সমবৰ্তন সম্ভৱ হ’ব পাৰে । যেনে ―
সকলো মানুহ হয় বুদ্ধিবৃত্তি সম্পন্ন । (A)
∴ সকলো বুদ্ধিবৃত্তি সম্পন্ন প্ৰাণী হয় মানুহ । (A)
(গ) প্ৰশ্ন:- বস্তুগত প্ৰতিবৰ্তন প্ৰকৃত প্ৰতিবৰ্তন হয়নে ?
উত্তৰঃ বস্তুগত প্ৰতিবৰ্তনক প্ৰকৃত প্ৰতিবৰ্তন বুলিব নোৱাৰি । কাৰণ ―
(ক) প্ৰতিবৰ্তনত গুণৰ পৰিৱৰ্তন হ’ব লাগে । কিন্তু বস্তুগত প্ৰতিবৰ্তনত গুণৰ পৰিৱৰ্তন নহয় ।
(খ) প্ৰতিবৰ্তনত আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্তৰ উদ্দেশ্যৰ একেই থাকে । কিন্তু বস্তুগত প্ৰতিবৰ্তনত সিদ্ধান্তৰ উদ্দেশ্য আশ্রয়বাক্যৰ বিপৰীত পদহে ।
(গ) প্ৰতিবৰ্তনৰ ক্ষেত্ৰত সিদ্ধান্তৰ বিধেয় পদটো আশ্রয়বাক্যৰ বিধেয় পদৰ বিৰুদ্ধ পদ হ’ব লাগিব । কিন্তু ইয়াত সিদ্ধান্তৰ বিধেয় পদটো আশ্রয়বাক্যৰ বিধেয়পদটোৰ বিপৰীত পদহে ।
(ঘ) এই প্ৰকাৰৰ অনুমানৰ সিদ্ধান্ত বাস্তৱ অভিজ্ঞতা নিৰ্ভৰ, পদৰ আকাৰগত জ্ঞানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি নহয় ।
(ঘ) প্ৰশ্ন:- এটা ন্যায়ত কেইটা বচন থাকে ?
উত্তৰঃ তিনিটা ।
(ঙ) প্ৰশ্ন:- ন্যায়ৰ সিদ্ধান্তৰ বিধেয় পদটোৰ নাম লিখা ?
উত্তৰঃ সাধ্যপদ ।
(চ) প্ৰশ্ন:- প্ৰথম সংস্থানৰ দুটা বৈধ আকৃতিৰ নাম লিখা ।
উত্তৰঃ BARBARA আৰু CELARENT
(ছ) প্ৰশ্ন:- এটা ন্যায়ত কেইটা পদ থাকে ?
উত্তৰঃ তিনিটা ।
(জ) প্ৰশ্ন:- ন্যায়ৰ সিদ্ধান্তৰ উদ্দেশ্য পদটোৰ কি নাম ?
উত্তৰঃ পক্ষপদ ।
(৪) পাৰ্থক্য দেখুওৱা :
(ক) প্ৰশ্ন:- অমাধ্যম অনুমান আৰু মাধ্যম অনুমান ।
উত্তৰঃ
মাধ্যম অনুমানঃ
(ক) দুয়োটা নিগম অনুমান হোৱা বাবে সিদ্ধান্ত দুয়োটা ক্ষেত্ৰতেই আশ্রয়বাক্যৰ পৰা অনিবাৰ্যভাৱে নিঃসৃত হয় ।
(খ) অমাধ্যম আৰু মাধ্যম অনুমানত সিদ্ধান্ত কেতিয়াও আশ্রয়বাক্যতকৈ বেছি ব্যাপক হ’ব নোৱাৰে ।
(গ) দুয়োটা ক্ষেত্ৰতেই অনুমান আকাৰগত সত্যতা নিৰ্ভৰ । অৰ্থাৎ আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্তৰ আকাৰ গঠন অনুমানৰ নিয়ম অনুযায়ী হ’লে অনুমানটো বৈধ হ’ব । ইয়াৰ বস্তুগত সত্যতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া নহয় ।
অমাধ্যম অনুমানঃ
(ক) অমাধ্যম অনুমানত এটা মাত্ৰ আশ্রয়ব্যৱস্তৰ পৰা সিদ্ধান্ত নিঃসৃত হয় । কিন্তু মাধ্যম অনুমানত একাধিক আশ্রয়বাক্যৰ পৰা সিদ্ধান্ত পোৱা যায় ।
(খ) অমাধ্যম অনুমানৰ প্ৰয়োগক্ষেত্ৰ অতি সংকীৰ্ণ, সেইবাবে কিছুমান তৰ্কবিদে অমাধ্যম অনুমানক প্ৰকৃত অনুমান বুলি স্বীকাৰ নকৰে । কিন্তু মাধ্যম অনুমানৰ প্ৰয়োগ ক্ষেত্ৰ অতি ব্যাপক ।
(খ) প্ৰশ্ন:- সৰল সমবৰ্তন আৰু অসৰল সমবৰ্তন ।
উত্তৰঃ
সৰল সমবৰ্তনঃ যি সমবৰ্তনত আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্তৰ পৰিমাণ একে থাকে তাক সৰল সমবৰ্তন বোলে । অৰ্থাৎ সমবৰ্তনীয় বচনটো বিশেষ বচনত হ’লে, সমবৰ্তিত বচনটো বিশেষ বচন হ’ব ।
অসৰল সমবৰ্তনঃ যি সমবৰ্তনত আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্তৰ পৰিমাণৰ পৰিৱৰ্তন হয় তাক অসৰল সমবৰ্তন বোলে । অৰ্থাৎ সমবৰ্তনীয় বচনটো সার্বিক হ’লে সমবৰ্তিত বচনটো বিশেষ বচন হ’ব আৰু সমবৰ্তনীয় বচনটো বিশেষ হ’লে সমবৰ্তিত বচনটো সার্বিক হ’ব ।
(৫) উদাহৰণ দিয়া :
(ক) প্ৰশ্ন:- সৰল সমবৰ্তন
উত্তৰঃ কোনো মানুহ নহয় অমৰ । (E)
∴ কোনো অমৰ অঅমৰ নহয় মানুহ । (E)
(খ) প্ৰশ্ন:- অসৰল সমবৰ্তন
উত্তৰঃ সকলো আম হয় মিঠা । (A)
∴ কিছুমান মিঠাবস্তু হয় আম । (I)
(গ) প্ৰশ্ন:- বস্তুগত প্ৰতিবৰ্তন
উত্তৰঃ পৰিশ্ৰম হয় সাফল্যজনক ।
∴ অসফলতা হয় নিষ্ফলতাজনক ।
(ঘ) প্ৰশ্ন:- BARBARA
উত্তৰঃ সকলো মানুহ হয় মৰণশীল । (A)
সকলো দাৰ্শনিক হয় মানুহ । (A)
∴ সকলো দাৰ্শনিক হয় মৰণশীল । (A)
(ঙ) প্ৰশ্ন:- চতুষ্পদী দোষ
উত্তৰঃ পৃথিৱী হয় এনে যি সূৰ্যৰ চাৰিওফালে ঘূৰে । (A)
চন্দ্ৰ হয় এনে যি পৃথিৱীৰ চাৰিওফালে ঘূৰে । (A)
∴ সকলো দাৰ্শনিক হয় মৰণশীল । (A)
(৬) চমু উত্তৰ দিয়া ―
(ক) প্ৰশ্ন :- হেতুপদ কাক বোলে ?
উত্তৰঃ যিপদ দুয়োটা আশ্রয়বাক্যত উপস্থিত থাকে কিন্তু সিদ্ধান্তত অনুপস্থিত থাকে তাক হেতুপদ বোলে ।
(খ) প্ৰশ্ন:- সাধ্যপদ কাক বোলে ?
উত্তৰঃ নিগমন অনুমানৰ সিদ্ধান্তৰ বিধেয়পদক সাধ্যপদ বোলে ।
| Sl. No. | Contents |
| প্ৰথম খণ্ড | তৰ্কবিজ্ঞান |
| Chapter 1 | তৰ্কবিজ্ঞান |
| Chapter 2 | উপসৰ্গ |
| Chapter 3 | অনুমান, নিৰপেক্ষ ন্যায় |
| Chapter 4 | প্ৰতিকাত্মক তৰ্কবিজ্ঞান |
| দ্বিতীয় খণ্ড | দৰ্শন |
| Chapter 5 | দৰ্শন |
| Chapter 6 | ভাৰতীয় দৰ্শন |
| Chapter 7 | জ্ঞান উৎপত্তি সম্পৰ্কীয় |
| Chapter 8 | বাস্তৱবাদ আৰু ভাৱবাদ |
(৭) চমুটোকা লিখা :
(ক) প্ৰশ্ন:- সংস্থান ―
উত্তৰঃ ন্যায়ৰ আশ্রয়বাক্য দুটাত হেতুপদৰ অৱস্থিত দ্ধাৰা নিৰ্ণীত হোৱা ন্যায়ৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ আকাৰত ন্যায়ৰ সংস্থান বোলে । হেতুপদ দুয়োটা আশ্রয়বাক্যত এবাৰকৈ উপস্থিত থাকে । হেতুপদটো আশ্রয়বাক্য দুটাৰ কোনোটোত উদ্দেশ্য আৰু কোনোটোত বিধেয়ৰূপে থাকি চাৰিপ্ৰকাৰৰ সংস্থানৰ সৃষ্টি কৰে । যেনে ―
প্ৰথম সংস্থান, দ্বিতীয় সংস্থান, তৃতীয় সংস্থান, আৰু চতুৰ্থ সংস্থান ।
(খ) প্ৰশ্ন:- ন্যায়ৰ মূৰ্তি
উত্তৰঃ ন্যায়ৰ সংশ্লিষ্ট আশ্রয়বাক্য দুটাৰ গুণ আৰু পৰিমাণৰ দ্ধাৰা নিৰ্ণীত বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ আকৃতিক ন্যায়ৰ মূৰ্তি বোলে । গুণ আৰু পৰিমাণ অনুযায়ী A, E, I, O এই চাৰিটা তৰ্কবিজ্ঞান সন্মত বচন । ন্যায়ৰ সংস্থান চাৰিটা, গতিকে মুঠ ৬৪ টা মূৰ্তি পোৱা যায় । এই ৬৪ টা মূৰ্তিৰ ভিতৰত কেৱল ১৯ টা মূৰ্তিহে বৈধ ।
(গ) প্ৰশ্ন:- হেতুপদ
উত্তৰঃ যি পদ দুয়োটা আশ্রয়বাক্যত উপস্থিতি থাকে কিন্তু সিদ্ধান্তত অনুপস্থিত থাকে তাক হেতুপদ বোলে । যেনে ―
সকলো মানুহ হয় মৰণশীল । (A)
এৰিষ্ট’টল হয় এজন মানুহ । (A)
এৰিষ্ট’টল হয় মৰণশীল । (A)
এই ন্যায়ত হেতুপদ ‘মানুহ’ দুয়োটা আশ্রয়বাক্যত উপস্থিত থাকিও সিদ্ধান্তত অনুপস্থিত আছে ।
(ঘ) প্ৰশ্ন:- সংযোজক
উত্তৰঃ উদ্দেশ্য আৰু বিধেয়ৰ মাজত থকা সম্বন্ধসূচক শব্দক সংযোজক বোলে । যেনে ― সকলো মানুহ হয় মৰণশীল ।
ওপৰৰ বচনত ‘মানুহ’ উদ্দেশ্য, ‘মৰণশীল’ বিধেয় আৰু হয় সংযোজক ।
(ঙ) প্ৰশ্ন:- বস্তুগত প্ৰতিবৰ্তন
উত্তৰঃ তৰ্কবিদ বেইন’ৰ (Bain) উল্লেখ কৰা এইবিধ প্ৰতিবৰ্তন হ’লে ― যদি কোনো বস্তুৰ লগত কোনো এটা বিষয়ৰ সম্বন্ধ জ্ঞানৰ জৰিয়তে সেই বস্তুৰ বিপৰীত কোনো বস্তুৰ লগত সেই বিষয়ৰ বিপৰীত বা বিৰুদ্ধাৰ্থক কোনো বিষয়ৰ সম্বন্ধৰ অনুমান কৰা যায় তেনেহ’লে তাক বস্তুগত প্ৰতিবৰ্তন বোলে । যেনে ―
উষ্ণতা হয় আৰামদায়ক ।
∴ শীত হয় কষ্টদায়ক ।
(চ) প্ৰশ্ন:- নিষেধমূলক সমবৰ্তন
উত্তৰঃ O বচনৰ সমবৰ্তন বিধিসন্মতভাৱে কৰিব নোৱাৰি বাবে হবছ (Hobbes) আদি তৰ্কবিদে একবিশেষ পদ্ধতি প্ৰয়োগ কৰিছে যাক নিষেধমূলক সমবৰ্তন বোলে । এই পদ্ধতি অনুসৰি O বচনৰ সংযোজকৰ পৰা নঞৰ্থক চিনটো আঁতৰাই সিদ্ধান্তৰ বিধেয় পদৰ লগত যুক্ত কৰি, O বচনটোক I বচনলৈ ৰূপান্তৰ কৰা হয় । যেনে ―
কিছুমান মানুহ হয় সুখী । (O) (সমবৰ্তনীয় বচন)
কিছুমান মানুহ হয় অসুখী । (I) (ৰূপান্তৰিত বচন)
∴ কিছুমান অসুখী হয় মানুহ । (I) (সমবৰ্তিত বচন)
কিন্তু ইয়াত সমবৰ্তনৰ নিয়মৰ বিৰোধ হোৱা দেখা যায় । কাৰণ সমবৰ্তনীয় বচনৰ বিধেয়টো সমবৰ্তিত বচনত উদ্দেশ্য হোৱা নাই । ইয়াৰ বিৰুদ্ধে পদহে হৈছে । আকৌ গুণৰ পৰিৱৰ্তন হৈ নঞৰ্থক সমবৰ্তনীয় বচন, সমবৰ্তিত বচনত সমৰ্থক হৈছে । সেইবাবে বিষেধমূলক সমবৰ্তন গ্রহণযোগ্য নহয় ।
(খ) ৰচনাধৰ্মী প্ৰশ্নোত্তৰঃ
(১) প্ৰশ্ন:- অনুমান কাক বোলে ? অনুমানৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰবোৰ কি কি ?
উত্তৰঃ যি মানসিক প্ৰক্ৰিয়াৰদ্ধাৰা অধিগত জ্ঞানৰ ভিত্তিৰ অধিগত বিষয়ৰ জ্ঞানত, জ্ঞাত নতুন সত্যৰ ভিত্তি, অজ্ঞাত নতুন সত্যিৰ উপনীত হোৱা যায় তাক অনুমান বোলে । অনুমান দুই প্ৰকাৰৰ ― নিগমন অনুমান আৰু আগমন অনুমান ।
নিগমন অনুমানঃ যি অনুমান প্ৰক্ৰিয়াত সার্বিক সম্বন্ধৰ জ্ঞানৰ সহায়ত বিশেষ বিশেষ যমবন্ধৰ জ্ঞানত উপনীত হোৱা যায় তাক নিগমন অনুমান বোলে । যেনে ―
সকলো মানুহ হয় মৰণশীল । (A)
এৰিষ্ট’টল হয় মানুহ । (A)
∴ এৰিষ্ট’টল হয় মৰণশীল । (A)
ওপৰৰ উদাহৰণত প্ৰথম দুটা বচনত পোৱা জ্ঞাত সত্যৰ ভিত্তি নতুন সত্য ‘এৰিষ্ট’টল হয় মৰণশীল’ সিদ্ধান্তলৈ আহিছো । প্ৰথম বচনটোত পোৱা সার্বিক সম্বন্ধৰ জ্ঞানৰ সহায়টো বিশেষ জ্ঞানলৈ অৱতীৰ্ণ হ’ব পৰা গৈছে ।
আগমন অনুমানঃ যি অনুমানত বিশেষ বিশেষ সম্বন্ধৰ জ্ঞানৰ সহায়ত সামান্য সম্বন্ধৰ জ্ঞানত উপনীত হোৱা যায় তাক আগমন অনুমান বোলে । যেনে ―
ৰাম হয় মৰণশীল ।
পিটাৰ হয় মৰণশীল ।
কৰিম হয় মৰণশীল ।
∴ সকলো মানুহ হয় মৰণশীল ।
ওপৰৰ উদাহৰণত বিশেষ বিশেষ মানুহকেইজনৰ মৃত্যু দেখি সিদ্ধান্তটো সার্বিক বচন ― ‘সকলো মানুহ মৰণশীল’ প্ৰতিষ্ঠা কৰা হৈছে ।
(২) নিগমন অনুমানৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ কি কি ?
উত্তৰঃ নিগমন অনুমানৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ হ’ল ―
(ক) নিগমন অনুমানৰ ক্ষেত্ৰত সিদ্ধান্তটো সামান্য সত্যৰ পৰা বিশেষ সত্যলৈ উপনীত হোৱা যায় । কিন্তু আগমন অনুমানত বিশেষ বিশেষ দৃষ্টান্তৰ পৰা সামান্য সত্যলৈ সিদ্ধান্ত কৰা হয় ।
(খ) নিগমনত আশ্রয়বাক্যৰ পৰা অনিবাৰ্যভাৱে সিদ্ধান্ত নিঃসৃত হয় । কিন্তু আগমন অনুমানত সিদ্ধান্ত আশ্রয়বাক্যত নিহিত হৈ নাথাকে বাবে সিদ্ধান্ত অনিবাৰ্যভাৱে নিঃসৃত নহ’ব পাৰে ।
(গ) নিগমন অনুমানৰ সিদ্ধান্ত আশ্রয়বাক্যতকৈ বেছি ব্যাপক হ’ব নোৱাৰে । কিন্তু আগমন অনুমানৰ সিদ্ধান্ত আশ্রয়বাক্যতকৈ ব্যাপক হ’বই লাগিব ।
(ঘ) নিগমন অনুমানত আশ্রয়বাক্য সত্য সত্য হ’লে সিদ্ধান্তও সত্য হ’ব । কিন্তু আগমন অনুমানত আশ্রয়বাক্য সত্য হ’লে সিদ্ধান্ত সত্যও হ’ব পাৰে, আকৌ মিছাও হ’ব পাৰে ।
(৩) নিগমন আৰু আগমন অনুমানৰ পাৰ্থক্য কি ?
উত্তৰঃ নিগমন আৰু আগমন অনুমানৰ পাৰ্থক্য হ’ল ―
(ক) নিগমন অনুমানৰ ক্ষেত্ৰত সিদ্ধান্তটো সামান্য সত্যৰ পৰা বিশেষ তললৈ উপনীত হোৱা যায় । কিন্তু আগমন অনুমানত বিশেষ বিশেষ দৃষ্টান্তৰ পৰা সামান্য সত্যলৈ সিদ্ধান্ত কৰা হয় ।
(খ) নিগমনত আশ্রয়বাক্যৰ পৰা অনিবাৰ্যভাৱে সিদ্ধান্ত নিঃসৃত হয় । কিন্তু আগমন অনুমানত সিদ্ধান্ত আশ্রয়বাক্যত নিহিত হৈ নাথাকে বাবে সিদ্ধান্ত অনিবাৰ্যভাৱে নিঃসৃত নহ’ব পাৰে ।
(গ) নিগমন অনুমানৰ সিদ্ধান্ত আশ্রয়বাক্যতকৈ বেছি ব্যাপক হ’ব নোৱাৰে । কিন্তু আগমন অনুমানৰ সিদ্ধান্ত আশ্রয়বাক্যতকৈ ব্যাপক হ’বই লাগিব ।
(ঘ) নিগমন অনুমানত আশ্রয়বাক্য সত্য সত্য হ’লে সিদ্ধান্তও সত্য হ’ব । কিন্তু আগমন অনুমানত আশ্রয়বাক্য সত্য হ’লে সিদ্ধান্ত সত্যও হ’ব পাৰে, আকৌ মিছাও হ’ব পাৰে ।
(৪) প্ৰশ্ন:- নিগম অনুমান কাক বোলে ? ইয়াৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰবোৰ কি কি ?
উত্তৰঃ যি অনুমান প্ৰক্ৰিয়াত সার্বিক জ্ঞানৰ সহায়ত বিশেষ বিশেষ সম্বন্ধৰ জ্ঞানত উপনীত হোৱা যায় তাক নিগমন অনুমান বোলে ।
যেনে ―
সকলো মানুহ হয় মৰণশীল । (A)
এৰিষ্ট’টল হয় মানুহ । (A)
∴ এৰিষ্ট’টল হয় মৰণশীল । (A)
ওপৰৰ উদাহৰণত প্ৰথম দুটা বচনত পোৱা জ্ঞাত সত্যৰ ভিত্তি নতুন সত্য ‘এৰিষ্ট’টল হয় মৰণশীল’ সিদ্ধান্তলৈ আহিছোঁ । প্ৰথম বচনটোত পোৱা সার্বিক সম্বন্ধৰ জ্ঞানৰ সহায়টো বিশেষ জ্ঞানলৈ অৱতীৰ্ণ হ’ব পৰা গৈছে । নিগমন অনুমান দুই প্ৰকাৰৰ ― অমাধ্যম আৰু মাধ্যম অনুমান ।
অমাধ্যম অনুমানঃ যি নিগমন অনুমানৰ সিদ্ধান্ত মাত্ৰ এটা আশ্রয়বাক্যৰ পৰা অনিবাৰ্যভাৱে নিঃসৃত হয় তাক অমাধ্যম অনুমান বোলে ।
যেনে ―
সকলো মানুহ হয় মৰণশীল । (A) (আশ্রয়বাক্য)
কিছুমান মৰণশীল প্ৰাণী হয় মানুহ । (I) (সিদ্ধান্ত)
মাধ্যম অনুমানঃ যি নিগমন অনুমানত একাধিক আশ্রয়বাক্যৰ পৰা সিদ্ধান্ত অনিবাৰ্যভাৱে নিঃসৃত হয় তাকে মাধ্যম অনুমান বোলে ।
যেনে ―
সকলো মানুহ হয় মৰণশীল । (A) (আশ্রয়বাক্য)
সকলো দাৰ্শনিক হয় মানুহ । (A) (আশ্রয়বাক্য)
∴ সকলো দাৰ্শনিক হয় মৰণশীল । (A) (সিদ্ধান্ত)
(৫) প্ৰশ্ন:- অমাধ্যম অনুমান কাক বোলে ? মাধ্যম আৰু অমাধ্যম অনুমানৰ পাৰ্থক্য লিখা ।
উত্তৰঃ যি নিগমন অনুমানৰ সিদ্ধান্ত মাত্ৰ এটা আশ্রয়বাক্যৰ পৰা অনিবাৰ্যভাৱে নিঃসৃত হয় তাক অমাধ্যম অনুমান বোলে ।
অমাধ্যম আৰু মাধ্যম অনুমানৰ মাজত কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ সাদৃশ্য আছে ।যেনে ―
(ক) দুয়োটাই নিগমন অনুমান হোৱা বাবে সিদ্ধান্ত দুয়োটা ক্ষেত্ৰতেই আশ্রয়বাক্যৰ পৰা অনিবাৰ্যভাৱে নিঃসৃত হয় ।
(খ) অমাধ্যম আৰু মধ্যম অনুমানত সিদ্ধান্ত কেতিয়াও আশ্রয়বাক্যতকৈ বেছি ব্যাপক হ’ব নোৱাৰে ।
(গ) দুয়োটা ক্ষেত্ৰতেই অনুমান আকাৰগত সত্যতা নিৰ্ভৰ । অৰ্থাৎ আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্তৰ আকাৰ গঠন অনুমানৰ নিয়ম অনুযায়ী হ’লে অনুমানটো বৈধ হ’ব । ইয়াৰ বস্তুগত সত্যতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া নহয় ।
অমাধ্যম আৰু মাধ্যম অনুমানৰ পাৰ্থক্যসমূহ হ’ল ―
(ক) অমাধ্যম অনুমানত এটা মাত্ৰ আশ্রয়বাক্যৰ পৰা সিদ্ধান্ত নিঃসৃত হয় । কিন্তু মাধ্যম অনুমানত একাধিক আশ্রয়বাক্যৰ পৰা সিদ্ধান্ত পোৱা যায় ।
(খ) অমাধ্যম অনুমানৰ প্ৰয়োগক্ষেত্ৰ অতি সংকীৰ্ণ, সেইবাবে কিছুমান তৰ্কবিদে অমাধ্যম অনুমানক প্ৰকৃত অনুমান বুলি স্বীকাৰ নকৰে । কিন্তু মাধ্যম অনুমানৰ প্ৰয়োগ ক্ষেত্ৰ অতি ব্যাপক ।
(৬) প্ৰশ্ন:- সমবৰ্তন কাক বোলে ? সমবৰ্তনৰ নিয়মাৱলী উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ যি অমাধ্যম অনুমানত আশ্রয়বাক্যৰ উদ্দেশ্য আৰু বিধেয়ৰ বিধি সন্মত স্থান পৰিৱৰ্তন কৰি সিদ্ধান্তত উপনীত হোৱা যায় তাক সমবৰ্তন বোলে । যেনে ―
সকলো মানুহ হয় মৰণশীল । (A) (সমবৰ্তনীয় বচন)
∴ কিছুমান মৰণশীল প্ৰাণী হয় মানুহ । (A) (সমবৰ্তিত বচন)
নিয়মাৱলীঃ
(ক) আশ্রয়বাক্যৰ উদ্দেশ্য সিদ্ধান্তও বিধেয় হয় ।
(খ) আশ্রয়বাক্যৰ বিধেয় সিদ্ধান্তত উদ্দেশ্য হয় ।
(গ) আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্তত গুণৰ পৰিৱৰ্তন নহয় । অৰ্থাৎ আশ্রয়বাক্য সদৰ্থক হ’লে সিদ্ধান্তটো সদৰ্থক হ’ব আৰু আশ্রয়বাক্য নঞৰ্থক হ’লে সিদ্ধান্তটো নঞৰ্থক হ’ব ।
(ঘ) আশ্রয়বাক্য ব্যপ্ত নোহোৱাকৈ কোনো পদেই সিদ্ধান্তত ব্যপ্ত হ’ব নোৱাৰে ।
(৭) প্ৰশ্ন:- প্ৰতিবৰ্তন কাক বোলে ? প্ৰতিবৰ্তনৰ নিয়মবোৰ উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰঃ যি অমাধ্যম অনুমানত প্ৰদত্ত বচনৰ অৰ্থৰ কোনো পৰিৱৰ্তন নকৰাকৈ কেৱলমাত্ৰ গুণৰ পৰিৱৰ্তন কৰি সিদ্ধান্তত উপনীত হোৱা যায় তাক প্ৰতিবৰ্তন বোলে । যেনে ―
সকলো ধনীব্যক্তি হয় শিক্ষিত ব্যক্তি । (A)
∴ কোনো ধনীব্যক্তি নহয় অশিক্ষিত ব্যক্তি। (A)
নিয়মাৱলীঃ
(ক) প্ৰতিবৰ্তনীয় বচনৰ বিধেয় উদ্দেশ্য পদ পৰিৱৰ্তিত বচনৰ উদ্দেশ্য পদ হয় ।
(খ) প্ৰতিবৰ্তনীয় বচনৰ বিধেয় পদৰ বিৰুদ্ধ পদ প্ৰতিবৰ্তিত বচনৰ বিধেয় পদ হয় ।
(গ) গুণৰ পৰিবৰ্তন হ’ব অৰ্থাৎ এটা সদৰ্থক হ’লে আনটো নঞৰ্থক হ’ব ।
(ঘ) পৰিমাণ একে থাকিব । অৰ্থাৎ প্ৰতিবৰ্তনীয় বচনটো সার্বিক হ’লে প্ৰতিবৰ্তিত বচনটো সার্বিক বচন আৰু প্ৰতিবৰ্তনীয় বচনটো বিশেষ হ’লে প্ৰতিবৰ্তিত বচনটো বিশেষ বচন হ’ব ।
(৮) প্ৰশ্ন:- সমবৰ্তন কাক বোলে ? উদাহৰণৰ সহায়ত সমবৰ্তনৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰবোৰ বুজাই লিখা ।
উত্তৰঃ যি অমাধ্যম অনুমানত আশ্রয়বাক্যৰ উদ্দেশ্য আৰু বিধেয়ৰ বিধি সন্মত স্থান পৰিৱৰ্তন কৰি সিদ্ধান্তত উপনীত হোৱা যায় তাক সমবৰ্তন বোলে । যেনে ―
সকলো মানুহ হয় মৰণশীল । (A) (সমবৰ্তনীয় বচন)
∴ কিছুমান মৰণশীল প্ৰাণী হয় মানুহ । (A) (সমবৰ্তিত বচন)
সমবৰ্তন দুই প্ৰকাৰৰ ―
(ক) সৰল সমবৰ্তন আৰু
(খ) অসৰল সমবৰ্তন
(ক) সৰল সমবৰ্তনঃ যি সমবৰ্তনত আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্তৰ পৰিমাণ একে থাকে তাক সৰল সমবৰ্তন বোলে । অৰ্থাৎ সমবৰ্তনীয় বচন সার্বিক হ’লে, সমবৰ্তিত বচনটো সার্বিক বচন হ’ব । আৰু যদি সমবৰ্তনীয় বচনটো বিশেষ বচনত হ’লে, সমবৰ্তিত বচনটো বিশেষ বচন হ’ব ।
(খ) অসৰল সমবৰ্তনঃ যি সমবৰ্তনত আশ্রয়বাক্য আৰু সিদ্ধান্তৰ পৰিমাণৰ পৰিৱৰ্তন হয় তাক অসৰল সমবৰ্তন বোলে । অৰ্থাৎ সমবৰ্তনীয় বচনটো সার্বিক হ’লে সমবৰ্তিত বচনটো বিশেষ বচন হ’ব আৰু সমবৰ্তনীয় বচনটো বিশেষ হ’লে সমবৰ্তিত বচনটো সার্বিক হ’ব ।
(৯) প্ৰশ্ন:- সৰল সমবৰ্তন কাক বোলে ? কি কি ক্ষেত্ৰত A বচনৰ সৰল সমবৰ্তন হয় ?
উত্তৰঃ যি অমাধ্যম অনুমানত আশ্রয়বাক্যৰ উদ্দেশ্য আৰু বিধেয়ৰ বিধি সন্মত স্থান পৰিৱৰ্তন কৰি সিদ্ধান্তত উপনীত হোৱা যায় তাক সমবৰ্তন বোলে । যেনে ―
সকলো মানুহ হয় মৰণশীল । (A) (সমবৰ্তনীয় বচন)
∴ কিছুমান মৰণশীল প্ৰাণী হয় মানুহ । (A) (সমবৰ্তিত বচন)
A বচনৰ সৰল সমবৰ্তন
(১) সংজ্ঞা,
(২) পুনৰুক্তিমূলক বচন,
(৩) নিৰ্দিষ্ট পদৰ ক্ষেত্ৰত সম্ভৱ হয় ।
(১০) প্ৰশ্ন:- অমিশ্র নিৰপেক্ষ ন্যায় কাক বোলে ? ইয়াৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ কি কি ?
উত্তৰঃ যি ন্যায় অনুমানত তিনিটা বচনেই নিৰপেক্ষ বচন তাক অমিশ্র নিৰপেক্ষ ন্যায় বোলে ।যেনে ―
সকলো মানুহ হয় মৰণশীল । (A)
সকলো দাৰ্শনিক হয় মানুহ । (A)
∴ সকলো দাৰ্শনিক হয় মৰণশীল । (A)
ইয়াত তিনিটা বচনেই নিৰপেক্ষ বচন ।
ন্যায়ৰ বৈশিষ্ট্যঃ
(ক) ন্যায় একপ্ৰকাৰৰ নিগমন অনুমান । অৰ্থাৎ ইয়াৰ সিদ্ধান্ত আশ্রয়বাক্যতকৈ অধিক ব্যাপক হ’ব নোৱাৰে ।
(খ) নিগমন অনুমান দুই প্ৰকাৰৰ ― অমাধ্যম আৰু মাধ্যম অনুমান । ন্যায় মাধ্যম অনুমান । অৰ্থাৎ সিদ্ধান্ত একাধিক আশ্রয়বাক্যৰ পৰা নিঃসৃত হ’ব ।
(গ) ন্যায়ত মাত্ৰ দুটা আশ্রয়বাক্যৰ পৰা সিদ্ধান্ত নিঃসৃত হ’ব । দুটাতকৈ কম বা বেছি হ’ব নোৱাৰে ।
(ঘ) ন্যায়ৰ আশ্রয়বাক্য পৰস্পৰ সম্পৰ্কযুক্ত দুটা আশ্রয়বাক্যৰ সংযুক্ত ফলস্বৰূপ সিদ্ধান্তটো অনিবাৰ্যভাৱে নিঃসৃত হ’ব ।
(ঙ) ন্যায়ৰ আশ্রয়বাক্যবোৰ সত্য হ’লে সিদ্ধান্ত সত্য হ’ব । সিদ্ধান্ত যদি ন্যায়ৰ নীতি-নিয়মৰ মাজেৰে নিঃসৃত হয় তেনেহ’লে আকাৰগতভাৱে সত্য হ’ব । আকৌ যদি আশ্রয়বাক্যবোৰ বস্তুগতভাৱে সত্য হ’ব তেনেহ’লে সিদ্ধান্ত আকাৰগতভাৱেও সত্য হ’ব । যেনে মাধ্যপদ, পক্ষপদ আৰু হেতুপদ । সিদ্ধান্তৰ উদ্দেশ্য হ’ল পক্ষপদ । সিদ্ধান্তৰ বিধেয় পদক উদ্দেশ্যপদ বোলে । যি পদে আশ্রয়বাক্যত উপস্থিত থাকে কিন্তু সিদ্ধান্তত অনুপস্হিত থাকে ।
(১১) প্ৰশ্ন:- ন্যায় কাক বোলে ? ন্যায়ৰ গঠন বৰ্ণনা কৰা ।
উত্তৰঃ যি মাধ্যম নিগমন অনুমানত সিদ্ধান্ত পৰস্পৰ সম্বন্ধযুক্ত দুটা আশ্রয়বাক্যৰ সংযুক্ত ফলস্বৰূপে অনিবাৰ্যভাৱে নিঃসৃত হয় তাক ন্যায় বোলে ।
ন্যায়ৰ গঠনঃ ন্যায়ৰ প্ৰত্যেক বচনত দুটাকৈ পদ থাকে । তাৰে এটা উদ্দেশ্য আনটো বিধেয় ন্যায় অনুমানত তিনিটা পদ থাকে ।
(১২) প্ৰশ্ন:- হেতুপদ কাক বোলে ? নিৰপেক্ষ ন্যায়ত হেতুপদৰ ভূমিকা কি ?
উত্তৰঃ যি পদ দুয়োটা আশ্রয়বাক্যত উপস্থিত থাকে কিন্তু সিদ্ধান্তত অনুপস্থিত থাকে তাক হেতুপদ বোলে যেনে ―
সকলো মানুহ হয় মৰণশীল । (A)
এৰিষ্ট’টল হয় এজন মানুহ । (A)
এৰিষ্ট’টল হয় মৰণশীল । (A)
এই ন্যায়ত হেতুপদ ‘মানুহ’ দুয়োটা আশ্রয়বাক্যত উপস্থিত থাকিও সিদ্ধান্তত অনুপস্হিত আছে ।
ন্যায়ত হেতুপদৰ ভূমিকা অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ । আমি জানো যে, হেতুপদ আশ্রয়বাক্য দুটাত উপস্থিতি থাকে কিন্তু সিদ্ধান্তত অনুপস্হিত থাকে । ন্যায়ৰ প্ৰকৃত উদ্দেশ্য হ’ল সাধ্যপদ আৰু পক্ষপদৰ মাজত সম্বন্ধ কৰা । ন্যায়ত হেতুপদৰ জৰিয়তে সাধ্যপদক পক্ষপদৰ লগত প্ৰমাণ কৰা হয় ।
সাধ্য আশ্ৰয়বাক্যত হেতুপদ সাধ্যপদৰ লগত সম্বন্ধযুক্ত থাকে আৰু পক্ষপদ আশ্রয়বাক্যত হেতুপদ পক্ষপদৰ লগত সম্বন্ধযুক্ত থাকে । সাধ্যপদ আৰু পক্ষপদ এই পদ দুটাৰ লগত হেতুপদ সম্বন্ধযুক্ত হোৱাৰ কাৰণে হেতুপদৰ জৰিয়তে সাধ্যপদৰ জৰিয়তেই সিদ্ধান্তত পক্ষপদৰ ক্ষেত্ৰত সাধ্য পদক স্বীকাৰ বা অস্বীকাৰ কৰা হয় । পক্ষপদ আৰু সাধ্যপদৰ মাজত সম্বন্ধ স্থাপিত হোৱাৰ পিছত হেতুপদৰ আৰু কোনো প্ৰয়োজন নাথাকে বুলি হেতুপদ সিদ্ধান্তৰ পৰা লুপ্ত হৈ যায় । হেতুপদ বা মধ্যপদৰ মধ্যস্থতাত দুটা পদৰ সম্বন্ধ জ্ঞানকেই সেইকাৰণে ন্যায় বুলি অভিহিত কৰা হয় ।
(১৩) প্ৰশ্ন:- ন্যায়ৰ সংস্থান বুলিলে কি বুজা ? উদাহৰণৰ সৈতে বিভিন্ন সংস্থানৰ ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰঃ ন্যায়ৰ আশ্রয়বাক্য দুটাত হেতুপদৰ অৱস্থিতি দ্ধাৰা নিৰ্ণীত হোৱা ন্যায়ৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ আকাৰক ন্যায়ৰ সংস্থান বোলে । হেতুপদ দুয়োটা আশ্রয়বাক্যত এবাৰকৈ উপস্থিত থাকে । হেতুপদটো আশ্রয়বাক্য দুটাৰ কোনোটোত উদ্দেশ্য আৰু কোনোটোত বিধেয়ৰূপে থাকি চাৰিপ্ৰকাৰৰ সংস্থানৰ সৃষ্টি কৰে।যেনে ―
প্ৰথম সংস্থান, দ্বিতীয় সংস্থান, তৃতীয় সংস্থান, চতুৰ্থ সংস্থান
প্ৰথম সংস্থানত হেতুপদ সাধ্য আশ্রয়বাক্যত উদ্দেশ্যপদ আৰু পক্ষ আশ্রয়বাক্যত বিধেয়ৰূপে ব্যৱহাৰ হয় ।
উদাহৰণ ― সকলো মানুহ হয় মৰণশীল, MP
সকলো শিক্ষক হয় মানুহ, SM
সকলো শিক্ষক হয় মৰণশীল । ∴ SP
দ্বিতীয় সংস্থানত হেতুপদ দুয়োটা আশ্রয়বাক্যতকৈ বিধেয়ৰূপে ব্যৱহাৰ হয় ।
উদাহৰণ ― সকলো ধাৰ্মিক হয় সুখী, PS
তেওঁ নহয় সুখী, SM
তেওঁ নহয় ধাৰ্মিক । ∴ SP
তৃতীয় সংস্থানত হেতুপদ দুয়োটা আশ্রয়বাক্যতকৈ উদ্দেশ্যৰূপে ব্যৱহাৰ হয় ।
উদাহৰণ ― কোনো মানুহ নহয় পূৰ্ণ, MP
সকলো মানুহ হয় মৰণশীল, MS
কিছুমান মৰণশীল প্ৰাণী নহয় পূৰ্ণ । ∴ SP
চতুৰ্থ সংস্থানত হেতুপদ সাধ্য আশ্রয়বাক্যত বিধেয়ৰূপে আৰু পক্ষ আশ্রয়বাক্যত উদ্দেশ্যৰূপে ব্যৱহাৰ হয় ।
উদাহৰণ ― সকলো জ্ঞানী হয় সৎ, PM
কোনো সৎ নহয় অসুখী, MS
কোনো অসুখী নহয় জ্ঞানী । ∴ SP
(১৪) প্ৰশ্ন:- নিম্নলিখিত যুক্তিবোৰ সত্যাসত্য নিৰ্ণয় কৰা ।
(¡) কিছু সংখ্যক মানুহ হয় পাপী । ঋষিসকল মানুহ, গতিকে ঋষিসকল পাপী ।
উত্তৰঃ কিছুমান মানুহ হয় পাপী, (I)
সকলো ঋষি হয় মানুহ, (A)
সকলো ঋষি হয় পাপী । (A)
ইয়াত সাধ্য আশ্ৰয়বাক্য বিশেষ সদৰ্থক হোৱাৰ বাবে উদ্দেশ্য আৰু বিধেয় অব্যাপ্ত আছে । আকৌ পক্ষ আশ্রয়বাক্য সার্বিক সদৰ্থক হোৱা বাবে উদ্দেশ্যক ব্যাপ্ত কৰিছে, কিন্তু হেতুপদত সাধ্য আশ্রয়বাক্য আৰু সাধ্য আশ্রয়বাক্যত অব্যস্ত থকা বাবে ইয়াত অব্যপ্ত হেতুপদ যোৰ ঘটিছে ।
(¡¡) প্ৰশ্ন:- কিছুমান মহিলা সঁচাকৈয়ে ভাল নালাগে । কাৰণ সকলো ভাল নাগৰিকেই কাট দিয়ে ।
উত্তৰঃ কিছুমান মহিলা নহয় এনে যাক ভাল নালাগে । (A)
সকলো ভাল নাগৰিক নহয় মহিলা । (A)
∴ কিছুমান কাট দিয়া নাগৰিক নহয় মহিলা । (O)
ন্যায়ৰ এটা নিয়ম মতে প্ৰত্যেক ন্যায়তেই কেৱল তিনিটা পদ থাকিব লাগে । কিন্তু ইয়াত চাৰিটা পদ আছে যেনে ―
(ক) মহিলা
(খ) এনে যাক ভাল লাগে
(গ) ভাল নাগৰিক ।
(ঘ) এনে কি কাট দিয়ে ।
এনে ন্যায়ত চতুষ্পদী দোষ ঘটিছে ।
(¡¡¡) প্ৰশ্ন:- সকলো দুগ্ধজাত খাদ্য পুষ্টিকৰ আৰু সকলো দুগ্ধজাত খাদ্যই সুস্বাদু । গতিকে কিছুমান সুস্বাদু খাদ্য নিশ্চয় পুষ্টিকৰ ।
উত্তৰঃ সকলো দুগ্ধজাত খাদ্য হয় পুষ্টিকৰ । (A)
সকলো দুগ্ধজাত খাদ্য হয় সুস্বাদু । (A)
∴ কিছুমান সুস্বাদু খাদ্য হয় পুষ্টিকৰ । (A)
ইয়াত দুয়োটা আশ্রয়বাক্যই সদৰ্থক । গতিকে ন্যায়ৰ নিয়ম অনুযায়ী সিদ্ধান্ত সদৰ্থক হৈছে । হেতুপদ দুয়োটা আশ্রয়বাক্যতেই A বচনৰ উদ্দেশ্যৰূপে ব্যৱহাৰ হৈ দুবাৰ ব্যপ্ত হৈছে । দুয়োটা আশ্রয়বাক্য সামান্য সমৰ্থক বচন হোৱাৰ বাবে সিদ্ধান্তও সামান্য সদৰ্থক বচন হ’ব পাৰে । কিন্তু সিদ্ধান্ত A বচন হ’লে পক্ষপদ ‘সুস্বাদু’ A বচনৰ উদ্দেশ্যৰূপে । ব্যৱহাৰ হোৱাৰ বাবে ব্যপ্ত হ’ব । কিন্তু পক্ষপদটো পক্ষ আশ্রয়বাক্যত A বচন হ’লে ন্যায়টো অবৈধ পক্ষপদ দোষযুক্ত হৈ পৰিব পাৰে । সেইকাৰণে সিদ্ধান্ত I বচন হৈছে আৰু ই এটা বৈধ মূৰ্তি ।
(iv) প্ৰশ্ন:- এৰিষ্ট’টল এজন খ্যাতনামা তৰ্কবিদ । কাৰণ তেওঁ এজন দাৰ্শনিক আৰু সকলো খ্যাতনামা তৰ্কবিদেই দাৰ্শনিক ।
উত্তৰঃ সকলো তৰ্কবিদ হয় দাৰ্শনিক । (A)
এৰিষ্ট’টল হয় এজন দাৰ্শনিক । (A)
∴ এৰিষ্ট’টল হয় এজন খ্যাতনামা তৰ্কবিদ । (A)
ইয়াত সাধ্য আশ্ৰয়বাক্য আৰু পক্ষ আশ্রয়বাক্য সদৰ্থক বচন হোৱা বাবে উদ্দেশ্যক ব্যপ্ত কৰিছে । দুয়োটা আশ্ৰয়বাক্যতেই হেতুপদ ‘দাৰ্শনিক’ বিধেয়ক বহা বাবে অব্যপ্ত থাকি গৈছে । গতিকে এই ন্যায় অব্যপ্ত হেতুপদ দোষযুক্ত ।
(v) প্ৰশ্ন:- যিহেতু তেওঁ ভাৰতীয়, গতিকে তেওঁ হিন্দু হ’বই । কাৰণ কেৱল ভাৰতীয় সকলেই হিন্দু ।
উত্তৰঃ সকলো হিন্দু মানুহ হয় ভাৰতীয় । (A)
তেওঁ হয় ভাৰতীয় । (A)
∴ তেওঁ হয় হিন্দু । (A)
ইয়াত সাধ্য আশ্রয়বাক্য আৰু পক্ষ আশ্রয়বাক্য সামান্য সদৰ্থক বচন হোৱা বাবে উদ্দেশ্যক ব্যপ্ত কৰিছে । দুয়োটা আশ্রয়বাক্যতেই হেতুপদ ‘ভাৰতীয় বিধেয়ত বহি অব্যপ্ত থাকি গৈছে । গতিকে ন্যায়টো অব্যপ্ত হেতুপদ দোষযুক্ত ।
(vi) প্ৰশ্ন:- সকলো মানুহ পৰিশ্ৰমী নহয় । কিন্তু ৰমানন্দ পৰিশ্ৰমী গতিকে তেওঁ মানুহ হ’ব নোৱাৰে ।
উত্তৰঃ কিছুমান মানুহ নহয় পৰিশ্ৰমী । (O)
ৰমানন্দ হয় পৰিশ্ৰমী । (A)
∴ ৰমানন্দ হয় পৰিশ্ৰমী । (E)
ইয়াত সাধ্যপদ মানুহ সাধ্য আশ্রয়বাক্যত বিশেষ নঞৰ্থক বচনৰ উদ্দেশ্যত বহা বাবে অব্যপ্ত হৈছে । কিন্তু সাধ্যপদ ‘মানুহ’ সিদ্ধান্তত ব্যপ্ত হৈছে কাৰণ সিদ্ধান্ত সার্বিক নঞৰ্থক বচন বাবে উদ্দেশ্য আৰু বিধেয় দুইটাকেই ব্যপ্ত কৰে । সেইবাবে ন্যায়টো অব্যপ্ত সাধ্যপদ দোষযুক্ত ।
(vii) প্ৰশ্ন:- ভগৱানে মানুহ সৃষ্টি কৰিলে, মানুহে পাপ সৃষ্টি কৰিলে, গতিকে ভগৱানে পাপ সৃষ্টি কৰিলে ।
উত্তৰঃ ভগৱান হয় যিয়ে মানুহ সৃষ্টি কৰিলে । (A)
মানুহ হয় যিয়ে পাপ সৃষ্টি কৰিলে । (A)
∴ ভগৱান হয় যিয়ে পাপ সৃষ্টি কৰিলে । (A)
এই ন্যায়টো দোষযুক্ত । ইয়াত চতুষ্পদী দোষ ঘটিছে । ন্যায়ৰ এটা নিয়মমতে প্ৰত্যেক ন্যায়তেই কেৱল তিনিটা পদ থাকিব লাগে । কিন্তু ইয়াত চাৰিটা পদ আছে যেনে ―
(১) মানুহ
(২) যিয়ে পাপ সৃষ্টি কৰিলে ।
(৩) ভগৱান
(৪) যিয়ে মানুহ সৃষ্টি কৰিলে ।
গতিকে ন্যায়টো দোষযুক্ত ।
(viii) প্ৰশ্ন:- পৃথিৱী সূৰ্যৰ চাৰিওফালে ঘূৰে, চন্দ্ৰ পৃথিৱীৰ চাৰিওফালে ঘূৰে, গতিকে চন্দ্ৰ সূৰ্যৰ চাৰিওফালে ঘূৰে ।
উত্তৰঃ পৃথিৱী হয় এনে যে সূৰ্যৰ চাৰিওফালে ঘূৰে । (A)
চন্দ্ৰ হয় এনে যি সূৰ্যৰ চাৰিওফালে ঘূৰে । (A)
চন্দ্ৰ হয় এনে যি সূৰ্যৰ চাৰিওফালে ঘূৰে । (A)
এই ন্যায়টো দোষযুক্ত । ইয়াত কেৱল চতুষ্পদী দোষ ঘটিছে । ন্যায়ৰ এটা নিয়ম মতে প্ৰত্যেক ন্যায়তেই কেৱল তিনিটা পদ থাকিব লাগে । কিন্তু ইয়াত চাৰিটা পদ থকা দেখা পাওঁ যেনে ―
(১) পৃথিৱী
(২) এনে যি সূৰ্যৰ চাৰিওফালে ঘূৰে ।
(৩) চদ্ৰ
(৪) এনে যি পৃথিৱীৰ চাৰিওফালে ঘূৰে ।
গতিকে এই ন্যায়টো দোষযুক্ত ।
(ix) প্ৰশ্ন:- ৰিজষ্টাৰখন মেজৰ ওপৰত আছে, কিতাপখন ৰেজিষ্টাৰৰ ওপৰত আছে, গতিকে কিতাপখন মেজৰ ওপৰত আছে ।
উত্তৰঃ ৰেজিষ্টাৰখন হয় মেজৰ ওপৰত
কিতাপখন হয় ৰেজিষ্টাৰৰ ওপৰত
∴ কিতাপখন হয় মেজৰ ওপৰত ।
এই ন্যায় দোষযুক্ত । ইয়াত চতুষ্পদী দোষ ঘটিছে । ন্যায়ৰ এটা নিয়মমতে প্ৰত্যেক ন্যায়তেই কেৱল তিনিটা পদ থাকিব লাগিব । কিন্তু ইয়াত চাৰিটা পদ আছে ।যেনে ―
(১) ৰেজিষ্টাৰখন
(২) মেজৰ ওপৰত
(৩) কিতাপখন
(৪) ৰেজিষ্টাৰৰ ওপৰত ।
গতিকে এই ন্যায় দোষযুক্ত ।
(x) প্ৰশ্ন:- সকলো মানুহ পৰিশ্ৰমী নহয়, কিন্তু জন পৰিশ্ৰমী, গতিকে তেওঁ মানুহ নহয় । কিছুমান মানুহ নহয় পৰিশ্ৰমী । (O)
উত্তৰঃ জয় হয় পৰিশ্ৰমী ।
জন নহয় মানুহ ।
এই ন্যায় দোষযুক্ত । ইয়াত অবৈধ সাধ্যপদ দোষ হৈছে । কাৰণ সাধ্যপদ ‘মানুহ’ সিদ্ধান্ত E বচনৰ বিধেয় হিচাপে ব্যৱহাৰ হোৱাৰ বাবে ব্যপ্ত কিন্তু ই সাধ্য আশ্রয়বাক্যত O বচনৰ উদ্দেশ্যৰূপে ব্যৱহাৰ হোৱাৰ বাবে অব্যপ্ত ৰৈ গৈছে । কিন্তু ন্যায়ৰ এটা নিয়মমতে আশ্রয়বাক্যত ব্যপ্ত নোহোৱা কোনো পদে সিদ্ধান্তত ব্যপ্ত হ’ব নোৱাৰে । সেইকাৰণে ইয়াত অবৈধ সাধ্য পদ দোষ ঘটিছে ।
(xi) প্ৰশ্ন:- ডঃ ৰাধাকৃষ্ণণ ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰপতি । তেওঁ দৰ্শনৰ অধ্যাপক । গতিকে সকলো দৰ্শনৰ অধ্যাপকেই ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰপতি হ’ব ।
উত্তৰঃ ডঃ ৰাধাকৃষ্ণণ হয় ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰপতি । (A)
ডঃ ৰাধাকৃষ্ণণ হয় দৰ্শনৰ অধ্যাপক । (A)
∴ সকলো দৰ্শনৰ অধ্যাপক হয় এনে যিসকল ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰপতি হ’ব ।
এই পদটো দোষযুক্ত । ইয়াত অবৈধ পক্ষপদ দোষ ঘটিছে । পক্ষপদ দৰ্শনৰ অধ্যাপক । A বচনৰ বিধেয়ৰূপে পক্ষ আশ্ৰয়বাক্যত ব্যৱহাৰ হোৱা বাবে অব্যপ্ত । কিন্তু ই সিদ্ধান্তত A বচনৰ উদ্দেশ্যৰূপে ব্যৱহাৰ হৈ ব্যপ্ত হৈ পৰিছে । সেইকাৰণে ইয়াত অবৈধ পক্ষপদ দোষ ঘটিছে ।
Hi, I’m Dev Kirtonia, Founder & CEO of Dev Library. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
