Modern Political Philosophy Unit 2 ৰোমান্টিক, College and University Answer Bank for BA, B.com, B.sc, and Post Graduate Notes and Guide Available here, Modern Political Philosophy Unit 2 ৰোমান্টিক Solutions to each Unit are provided in the list of UG-CBCS Central University & State University Syllabus so that you can easily browse through different College and University Guide and Notes here. Modern Political Philosophy Unit 2 ৰোমান্টিক Question Answer can be of great value to excel in the examination.
Modern Political Philosophy Unit 2 ৰোমান্টিক
Modern Political Philosophy Unit 2 ৰোমান্টিক Notes cover all the exercise questions in UGC Syllabus. The provided here ensures a smooth and easy understanding of all the concepts. Understand the concepts behind every Unit and score well in the board exams.
৫৮। সামাজিক চুক্তি তত্ত্ব সম্পর্কে লিখা। এই তত্ত্বৰ সৈতে জড়িত তিনিগৰাকী প্ৰধান প্ৰৱজ্ঞাৰ বৰঙণিসমূহ আলোচনা কৰাৰ লগতে সমালোচনা দাঙি ধৰা। (Write about the social contract theory? Discuss and criticize the contributions of the three main proponents of this theory.)
উত্তৰঃ সামাজিক চুক্তি তত্ত্ব (Social Contract theory ) অতি প্রাচীন মতবাদ। সামাজিক চুক্তি ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তি সম্পর্কে বিভিন্ন মতবাদসমূহৰ ভিতৰত অন্যতম। এই মতবাদে অকল ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তিৰ কাৰণেই বিশ্লেষণ কৰা নাই, ই ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰকৃতি বিশ্লেষণতো বিশেষ সহায়ক। সেয়েহে ৰাষ্ট্ৰক সামাজিক চুক্তিৰ ফল বুলিহে অভিহিত কৰা হয়। ৰাষ্ট্ৰৰ সৃষ্টি হোৱাৰ আগতে মানুহে প্ৰকৃতিৰ ৰাজ্যত বসবাস কৰিছিল য’ত কোনো আইন-কানুন-নীতি নিয়ম নাছিল। মানুহে আনকি এনেদৰে বসবাস কৰিছিল য’ত কোনো সমাজ আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ কথাও নাছিল। সেয়ে ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ আগৰ এই অৱস্থাক (State of Nature) অৰ্থাৎ প্ৰকৃতিৰ ৰাজ্য বুলিয়েই অভিহিত কৰা হৈছিল য’ত যিয়েই যেনেকৈ পাৰে তেনেকৈয়ে জীবন যাপন কৰিছিল। এনে অৱস্থাত মানুহে কেৱল কিছুমান প্রাকৃতিক নিয়ম (Natural law) মানি চলিছিল আৰু এনে ধৰণৰ জীৱন-যাত্ৰাৰ পথত মানুহবিলাকে যেতিয়া কষ্ট আৰু অসুবিধা পাবলৈ ধৰিলে তেতিয়া এই অসুবিধাবোৰ দূৰ কৰিবৰ বাবে সকলো মিলি তেওঁলোকৰ মাজত এটা চুক্তি সম্পাদন কৰিলে। এই চুক্তিকে সামাজিক চুক্তি বুলি অভিহিত কৰা হয় আৰু এই চুক্তিৰ ফলস্বৰূপেই ৰাষ্ট্ৰৰ সৃষ্টি হয়।
আধুনিক দৃষ্টিভংগীত এই মতবাদৰ তিনিজন প্রসিদ্ধ প্ৰৱক্তা হ’ল– থমাচ হবচ, জন ল’ক আৰু জিন জেক ৰুছো। এওঁলোক তিনিজন ক্রমে সপ্তদশ আৰু অষ্টাদশ শতিকাৰ ৰাজনৈতিক, দার্শনিক আৰু প্ৰত্যেকে সামাজিক চুক্তি সম্পর্কে নিজৰ নিজৰ বিভিন্ন মন্তব্য দাঙি ধৰিছে।
(ক) থমাচ হবচৰ সামাজিক চুক্তি মতবাদ (Social Contract theory of Thomas Hobbes) : থমাচ হবৰ্চৰ সপ্তদশ শতাব্দীৰ ইংলেণ্ডৰ এগৰাকী প্ৰসিদ্ধ দার্শনিক। ১৬৫১ চনত প্ৰকাশিত তেওঁৰ বিখ্যাত গ্রন্থ লেভিয়াথান (Leviathan) ত সামাজিক চুক্তি (Social Contract) সম্পর্কে তেওঁৰ মতামত আগবঢ়াইছে।
হবচৰ মতে, ৰাষ্ট্ৰ জন্ম হোৱাৰ আগতে মানুহে প্রাকৃতিক অৱস্থাত জন্তু আদিয়ে বাস কৰাৰ দৰে বাস কৰিছিল। প্ৰত্যেকে তেতিয়া প্ৰতি মুহূৰ্ততে মৃত্যুৰ কাৰণে ভয় কৰি আছিল। মানুহৰ তেতিয়া সামাজিক চেতনা নাছিল। মানুহে মানুহৰ ভয়ত নিঃসংগ জীৱন যাপন কৰিছিল। ফলত মানুহৰ জীৱন হৈ পৰিছিল নিঃসংগ, দাৰিদ্ৰপূৰ্ণ, পার্শ্বৰিক আৰু অনিশ্চিত (The state of Nature became a state of war of all against all which made life solitary, poor, nasty, brutish and short ) এই অৱস্থাত জীৱনৰ কোনো নিৰাপত্তা নাছিল, ফলত মানুহৰ মাজত হাই-কাজিয়া, বাদ-বিবাদৰ মীমাংসা কৰিবলৈ কোনো উমৈহতীয়া সার্বভৌম কর্তৃপক্ষ নথকাত ‘জোৰ যাৰ মুলুক তাৰ’ নীতিৰ মাজেৰে মানুহে বাস কৰিব লাগিছিল। প্রকৃতি ৰাজ্যৰ এই অৰাজকতা আৰু জীৱন-যাপন আদিৰ অনিশ্চিয়তাৰ পৰা পৰিত্ৰাণ পোৱাৰ কাৰণে মানুহবিলাকে একগোট হৈ চুক্তি এটাত উপনীত হয়। এই চুক্তিক সামাজিক চুক্তি বোলা হয়।
এই চুক্তি অনুযায়ী প্রত্যকজন মানুহে তেওঁৰ সকলোবোৰ ব্যক্তিগত অধিকাৰ কোনো এজন ব্যক্তি বা ব্যক্তি সমষ্টিৰ (Assembly of men) ওচৰত সমৰ্পণ কৰিছিল। এই ব্যক্তি সমষ্টি হ’ল তেওঁলোকৰ উমৈহতীয়া কর্তৃপক্ষ। এই কর্তৃপক্ষৰ ওচৰত শাসনৰ দায়িত্ব ন্যস্ত কৰা হ’ল। যিজনৰ হাতত অধিকাৰবোৰ অৰ্পণ কৰিলে তেৱে সৰ্বশক্তিমান বা ৰজা। তেওঁ চুক্তিত আৱদ্ধ নাছিল, মানুহবিলাকে নিজৰ হাতত কোনো অধিকাৰ নৰখাকৈ সকলো অধিকাৰ শাসকৰ ওচৰত অৰ্পণ কৰিছিল। গতিকে ৰজা সৰ্বশক্তিমান, তেওঁক ক্ষমতাচ্যুত কৰিব নোৱাৰি। এনেদৰে প্ৰাকৃতিক অৱস্থাত বসবাস কৰা মানুহবোৰৰ মাজত হোৱা পাৰস্পৰিক চুক্তিৰ ফলতেই হবচৰ মতে ৰাষ্ট্ৰৰ সৃষ্টি হয়।
হবচৰ মতবাদৰ সমালোচনা : হবচৰ সামাজিক চুক্তি মতবাদৰ কোনো ঐতিহাসিক মূল্য নাই। মানুহৰ মাজত হোৱা চুক্তিৰ পৰা ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তি হোৱা সম্পৰ্কত ইতিহাসত কোনো উল্লেখ নাই।
হবচৰ সামাজিক চুক্তি অস্বাভাৱিক। হবচৰ মতে, চুক্তি আছিল একপক্ষীয়। সার্বভৌম ক্ষমতাৰ অধিকাৰী ব্যক্তি ৰজা চুক্তিৰ অংশীদাৰ নহয়। তেওঁ চুক্তিত অংশগ্ৰহণ কৰা নাই। কিন্তু কোনো চুক্তি হ’ব লাগিলে দুটাৰ পক্ষৰ দৰকাৰ। এক পক্ষীয় চুক্তি কেতিয়াও সম্ভৱ নহয়। ই অবাস্তৱ ।
হবচৰ মতে, প্রাকৃতিক অৱস্থাত বাস কৰা মানুহবোৰৰ কোনো সমাজ নাছিল আৰু লগতে কৈছে যে তেনে অৱস্থাত তেওঁলোকে কিছুমান প্রাকৃতিক অধিকাৰ উপভোগ কৰিছিল। কিন্তু সমাজ বা ৰাষ্ট্ৰ নোহোৱাকৈ কোনো অধিকাৰৰ জন্ম হ’ব নোৱাৰে। অর্থাৎ সমাজ নোহোৱাকৈ অধিকাৰ কল্পনা কৰিবই নোৱাৰি। সমাজ তথা ৰাষ্ট্ৰৰ পৰাহে অধিকাৰ আহে। গতিকে হবচে এটা পৰম্পৰা বিৰোধী বিষয়ৰ অৱতাৰণা কৰিছে।
লেভিয়াথান গ্ৰন্থত হবচে গণ-শক্তিক অস্বীকাৰ কৰিছে। যিসকলে সামাজিক চুক্তি সম্পাদন কৰিছিল। সেইজনে সাধাৰণক তেওঁ নিকৃষ্ট স্তৰৰ জীৱ হিচাপে চিত্ৰিত কৰিছে। জনসাধাৰণক এনেদৰে চিত্ৰিত কৰাটো সমীচীন নহয়।
হবচৰ সামাজিক চুক্তি বিপদজনক। ই ৰজাক স্বেচ্ছাচাৰী হ’বলৈ সুবিধা দিয়ে। গণ সার্বভৌমত্বক ইয়াত আওকাণ কৰা হৈছে।
বহু ত্রুটি থকা সত্বেও হবচৰ মতামত একেদৰে সাৰশূন্য নহয়। হবচে ৰাজনৈতিক আনুগত্য আৰু বিধিগত সার্বভৌমত্বৰ স্থাপন কৰি গৈছে। তাৰোপৰি তেওঁ ৰাজনৈতিক জীৱন নিয়মানুবর্তিতাৰ প্ৰয়োজনৰ বিষয়ে গুৰুত্ব আৰোপ কৰা প্ৰথম দার্শনিক (Hobbes is the first philosopher of description)। হবচৰ সাৰ্বভৌমত্বৰ ধাৰণাক ভোঁট কৰি লৈ পৰৱৰ্তী কালত জন অষ্টিনে তেওঁৰ বৈধ সাৰ্বভৌমত্বৰ ধাৰণাৰ তত্ব দাঙি ধৰিছিল ।
(খ) জন ল’কৰ সামাজিক চুক্তি মতবাদ (Social Contract Theory of John Locke ) : জন ল’ক সপ্তদশ শতিকাৰ এজন প্ৰখ্যাত ইংৰাজ ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদ আছিল। ৰাষ্ট্ৰ সৃষ্টিৰ সামাজিক চুক্তিবাদী দার্শনিকসকলৰ ভিতৰত হবচৰ পিছতেই জন ল’কৰ স্থান।
জন ল’কে ১৬৯০ চনত প্রকাশিত ‘Two Treatire on civil government’ নামৰ গ্ৰন্থৰ সামাজিক চুক্তি তত্ত্বৰ ব্যাখ্যা দাঙি ধৰিছে। জনগণৰ সন্মতিৰ ভিত্তিত সীমিত ৰাজতন্ত্র (Limited Monarchy) প্ৰতিষ্ঠা কৰা ল ‘কৰ সামাজিক চুক্তিৰ মুখ্য উদ্দেশ্য আছিল। হবচৰ দৰে ল’কেও কৈছিল যে ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ আগত মানুহে প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশত বাস কৰিছিল, লকৰ মতে প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশ হবচে কল্পনা কৰাৰ দৰে সিমান বেয়া নাছিল। হবচে প্ৰকৃতিৰ ৰাজ্যৰ এক ভয়াৱহ ছবি দাঙি ধৰিছিল, যিটো ল’কে দাঙি ধৰা নাছিল, কিয়নো ল’কৰ মতে, প্রাকৃতিক পৰিৱেশ আছিল শান্তি, শুভেচ্ছা আৰু পাৰস্পৰিক সহযোগিতা (a state of peace goodwill, mutual assistance and preservation), প্রকৃতি ৰাজ্যত হাই-কাজিয়া নাছিল। তাত শাস্তি সাম্য আৰু স্বাধীনতাই বিৰাজ কৰিছিল। মানুহে প্ৰাকৃতিক নিয়ম (Law of nature) মতে শান্তি আৰু শৃংখলাৰ মাজত জীৱন-যাপন কৰিছিল। আন কথাত, ল’কৰ প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশত মানুহে সাম্যৰ জৰিয়তে সমান অধিকাৰ উপভোগ কৰিছিল। প্রাকৃতিক ৰাজ্যত জনসাধাৰণৰ মাজত পাৰস্পৰিক সম্ভাৱ আছিল যদিও কিছুমান উচ্ছৃংখল, বিকৃত মনোবৃত্তিৰ মানুহৰ দুৰ্নীতি পৰায়ণতাৰ বাবে প্ৰাকৃতিক নিয়মবোৰ প্ৰয়োগ আৰু ব্যাখ্যা কৰাৰ কাৰণে কোনো নিৰপেক্ষ বিচাৰ সভা নাছিল আৰু মানুহৰ মাজত হোৱা বাদ-বিবাদ আদিৰ চূড়ান্ত নিষ্পাত্ত কৰিবলৈ আৰু দোষী ব্যক্তিক শাস্তি বিহিবৰ বাবেও কোনো সর্বোচ্চ কৰ্তৃপক্ষ নাছিল। ফলত মানুহৰ মাজত সহযোগিতা থাকিলেও নিৰাপত্তা নাছিল।
গতিকে একো অভাৱ পূৰণ কৰিবৰ বাবে মানুহবোৰে প্রাকৃতিক পৰিৱেশ ত্যাগ কৰি প্ৰথমে নিজৰ মাজত এটা পাৰস্পৰিক চুক্তিৰ জৰিয়তে ৰাজনৈতিক সমাজ ৰাষ্ট্ৰৰ সৃষ্টি কৰে। জনসাধাৰণৰ মাজত সম্পাদিত এই প্রথম চুক্তিটো আছিল এক সামাজিক চুক্তি (Social Contract)। তেওঁলোকে নিজৰ অধিকাৰবোৰ কোনো ব্যক্তি বিশেষৰ ওপৰত অৰ্পণ নকৰি তেওঁলোকে যি ৰাষ্ট্ৰৰ সৃষ্টি কৰিছিল সেই ৰাষ্ট্ৰৰ ওচৰতহে প্ৰদান কৰিছিল। মানুহে যি উদ্দেশ্য ৰাষ্ট্ৰ সৃষ্টি কৰিলে সেই উদ্দেশ্য কাৰ্যকৰী কৰাৰ অৰ্থে আৰু এটা চুক্তি সম্পাদন কৰি চৰকাৰ গঠন কৰিলে। এই দ্বিতীয় চুক্তি আছিল এক ৰাজনৈতিক চুক্তি (political Cantract)।
এই চুক্তি অনুসাৰে তেওঁলোকে চৰকাৰ গঠন কৰিলে, যদিও ইয়াক সর্বোচ্চ ক্ষমতাৰ অধিকাৰী হ’বলৈ নিদিয়ে। চৰকাৰৰ চৰ্তসাপেক্ষেহে কিছুমান অধিকাৰ প্ৰদান কৰিলে যিমান দিনলৈ চৰকাৰে এই চৰ্তসমূহ পালন কৰিবলৈ সমৰ্থ হয় সিমান দিনলৈ ক্ষমতাত অধিষ্ঠিত হৈ থাকিব পাৰিব। যদি চৰকাৰে জনসাধাৰণৰ জীৱনৰ নিৰাপত্তা, সম্পত্তি ৰক্ষা কৰাত ব্যৰ্থ হয়, তেনেহ’লে জনসাধাৰণে সেই চৰকাৰৰ বিৰুদ্ধে বিহিত ব্যৱস্থা ল’ব পাৰিব। আন কথাত ল’কে চৰকাৰ অৰ্থাৎ শাসন কর্তৃপক্ষক সীমিত ক্ষমতা অৰ্পণ কৰিছিল।
ল’কৰ মতে, চৰকাৰ চুক্তিৰ পক্ষ বা অংশীদাৰ। গতিকে চৰকাৰে এই চুক্তি অৱমাননা কৰি ক্ষমতা প্ৰয়োগ কৰিব নোৱাৰে। ল’কেৰ সামাজিক চুক্তি তত্ত্বত চৰম সীমাহীন ক্ষমতাসম্পন্ন সাৰ্বভৌম কৰ্তৃপক্ষৰ স্থান নাই। ৰাষ্ট্ৰৰ ইচ্ছাই শাসকৰ ইচ্ছাক সীমিত কৰিব পাৰে (The will of the state may limit the will and actions of a ruler)। এইদৰে দেখা যায়। যে হবচে এক পক্ষীয় চুক্তিৰ দ্বাৰা অবাধ ৰাজতন্ত্ৰৰ সমৰ্থন কৰিছিল আৰু ল’কে সীমিত ৰাজতন্ত্ৰৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছিল।
সমালোচনা (criticism) : জন ল’কৰ সামাজিক চুক্তি তত্ত্বৰ প্ৰধান ত্রুটি হৈছে এই যে তেওঁ বৈধ সাৰ্বভৌমত্বৰ ধাৰণাক সম্পূৰ্ণৰূপে আওকাণ কৰিছে। তেওঁ জনমতকেই সার্বভৌমত্ব বুলি দেখুওৱাৰ প্ৰয়াস কৰিছে, পিছে এনে সার্বভৌমত্ব ৰাজনৈতিক সার্বভৌমত্বহে। কিন্তু ৰাজনৈতিক স্বাধীনতাৰ বিধিগত প্ৰকাশ নাথাকিলে কোনো শাসন ব্যৱস্থাই প্রচলিত হ’ব নোৱাৰে। গিলখ্ৰীষ্টে (Gilchrist) যে কয় যে ল’কে কেৱল ৰাজনৈতিক সার্বভৌমত্বক স্বীকৃত দিছে, কিন্তু বিধিগত সার্বভৌমত্বক যথেষ্ট স্বীকৃতি দিয়া নাই (Locke recognise the forces of political sovenignty but does not give adequate recognition to legal sovenignty)
মূল্যায়ন (Evaluation) : জন ল’ক এজন বিশিষ্ট ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদ। তেওঁৰ ৰাষ্ট্ৰ সৃষ্টি মতবাদে ৰাজনীতি বিজ্ঞানলৈ এক উল্লেখযোগ্য অৰিহণা আগবঢ়াইছে। ল ‘কৰ মতে প্রত্যেক মানুহৰ জীৱনৰ সম্পত্তিৰ আৰু স্বাধীনতাৰ অধিকাৰ থাকে। এই অধিকাৰ উপভোগৰ ক্ষেত্ৰত চৰকাৰে ৰক্ষণাবেক্ষণ দিব লাগে। ল’ক হ’ল প্রথম ব্যক্তি, যিয়ে সামাজিক চুক্তিৰ জৰিয়তে সাংবিধানিক চৰকাৰ আৰু আইনৰ অনুশাসনৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছিল। তেৱেই পোনপ্ৰথম ৰাষ্ট্ৰ আৰু চৰকাৰৰ মাজত পাৰ্থক্য দেখুৱাইছিল। ল’ক আছিল গণ সাৰ্বভৌমত্বৰ সমর্থক। তেওঁৰ মতে জনসাধাৰণ হ’ল সকলো ক্ষমতাৰ উৎস। শাসন কর্তৃপক্ষই সাৰ্বভৌমত্বৰ ক্ষমতা জনসাধাৰণৰ পৰাহে আহৰণ কৰিব পাৰে। এইদৰে তেওঁ গণতান্ত্রিক ভাবধাৰাৰ বিকাশৰ পথ সু-প্ৰশক্ত কৰিছে।
(গ) জিন জেক ৰুছোৰ সামাজিক চুক্তি মতবাদ (Social Contract Theory of Jean Jacques Rousseau) : সামাজিক চুক্তি মতবাদৰ আন এজন বিশিষ্ট অংশীদাৰ হ’ল অষ্টাদশ শতিকাৰ এজন প্রসিদ্ধ দার্শনিক জিন জেক ৰুছো। ৰুছোই সামাজিক চুক্তি মতবাদ তেওঁৰ ১৭৬২ চনত প্ৰকাশ হোৱা বিখ্যাত গ্রন্থ ‘সামাজিক চুক্তি’ (Social Contract) ত ব্যাখ্যা কৰিছে। হবচ আৰু ল’কৰ নিচিনা ৰুছোৱেও সামাজিক চুক্তিৰ ফলত ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তি হোৱা বুলি বিশ্বাস কৰে।
হবচ আৰু ল’কৰ নিচিনাকৈ ৰুছোৱেও বিশ্বাস কৰিছিল যে ৰাষ্ট্ৰ উৎপত্তি হোৱাৰ আগতে মানুহে প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশত বাস কৰিছিল। কিন্তু হৰ্চৰ নিচিনা তেওঁ প্ৰাকৃতিক পৰিবেশ। ভয়াবহ আৰু দুৰ্বল বুলি চিত্ৰিত কৰা নাই। তেওঁ প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশৰ চিত্ৰ বেলেগ ধৰণে অংকন কৰিছিল। ৰুছোৰ মতে প্ৰকৃতি ৰাজ্যৰ মানুহে মুকলি মূৰীয়া সুস্থ আৰু সুখী জীৱন- যাপন কৰিছিল। সকলো মানুহে আনি চলিছিল আৰু সমাজত শান্তি আৰু শৃংখলা বিৰাজ কৰিছিল। মানুহৰ ব্যক্তি স্বাধীনতাও আছিল। তেওঁলোকৰ মাজত সহায় সহযোগিতাৰ প্ৰচলন আছিল। আন কথাত ৰুছোৰ প্ৰতি ৰাজ্য আছিল ভূ-স্বর্গ স্বৰূপ। এনে পৰিবেশত অবাধ স্বাধীনতা সাম্য প্রতিষ্ঠিত আছিল।
কিন্তু মানুহৰ মাজত দীৰ্ঘদিন ধৰি এনেকুৱা সুখ-শান্তি বর্তি নাথাকিল, ক্রমাগত অশান্তিৰ সৃষ্টি হ’ল। কিয়নো সময় আগবঢ়াৰ লগে লগে জনসংখ্যা বৃদ্ধি হৈ আহিল, মানুহে সভ্যতাৰ পোহৰ পালে, তেওঁলোকৰ মনত যুক্তিৰ উদয় হোৱাৰ ফলত ভাল-বেয়া, উচিত-অনুচিত, ন্যায়- অন্যায় বুজি পোৱা হ’ল আৰু লগতে ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ প্ৰশ্নই মানুহক স্বাৰ্থপৰ কৰি তুলিলে। প্রকৃতি ৰাজ্যত বিৰোধ আৰু সংঘাতে দেখা দিলে। আৰম্ভ হ’ল অশান্তি। মানুহৰ নিৰাপত্তা নোহোৱা হ’ল। লগে লগে মানুহৰ জীৱন-যাত্ৰাত জটিল আৰু অসহনীয় হৈ পৰিল এই অস্বাভাৱিক অৱস্থাৰ পৰা মুক্তি লাভ কৰিবৰ কাৰণে মানুহবিলাকে তেওঁলোকৰ মাজত এটা চুক্তি কৰি ৰাষ্ট্ৰৰ সৃষ্টি কৰিলে। ইয়াকে সামাজিক চুক্তি বোলা হয়।
এই চুক্তিমতে জনসাধাৰণে তেওঁলোকৰ স্বাভাবিক অধিকাৰবোৰ কোনো ব্যক্তি নাইবা শাসনকতাৰ হাতত অৰ্পণ নকৰি চুক্তিবদ্ধ হোৱা সমষ্টিটোৰ ওচৰতহে অৰ্পণ কৰিছিল। ইয়াৰ পৰা তেওঁলোকৰ ব্যক্তিগত কোনো অসুবিধা নাইবা লোকচান হোৱা নাছিল। কিয়নো প্রাকৃতিক অবস্থাও থকা অধিকাৰসমূহ মানুহবোৰে তেওঁলোকৰ সমষ্টিৰ ওচৰত অৰ্পণ কৰিছিল। এই জনসমষ্টিৰ ইচ্ছাই হ’ল সাধাৰণ ইচ্ছা (General will) সাধাৰণ ইচ্ছা হ’ল সমাজৰ সাৰ্বভৌম শক্তি।। সাধাৰণ সমাজৰ সাধাৰণ ইচ্ছাইহে ৰাষ্ট্ৰ গঠন কৰে। চৰকাৰৰ কোনো নিজা ক্ষমতা নাই।
চৰকাৰে সাধাৰণ ইচ্ছা অর্থাৎ জনসাধাৰণৰ পৰা হে ক্ষমতা আহৰণ কৰে আৰু ই সাধাৰণৰ ইচ্ছাৰ অধীন। এইদৰে ৰুছোয়ে গণতন্ত্ৰৰ সুচনা কৰে।
সমালোচনা (Critisim) : ৰুছোৰ ৰাজনৈতিক দর্শন একেবাৰে নিৰ্ভুল নহয়। তেওঁৰ এই মতবাদ বিভিন্ন দৃষ্টিকোণৰ পৰা সমালোচনা কৰা হৈছে। তেওঁৰ সামাজিক চুক্তিৰ কোনো ঐতিহাসিক ভিত্তি নাই। আদিম অৱস্থাত থকা মানুহে ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ চুক্তি কৰাটো সম্ভৱ নহয়। ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ দৰে ৰাজনৈতিক চুক্তি কৰিবলৈ হ’লে সেই সম্পৰ্কত সূক্ষ্ম ধাৰণাৰ প্ৰয়োজন। তদুপৰি সাধাৰণ ইচ্ছাৰ ওপৰত চৰম সার্বভৌম ক্ষমতা অৰ্পণ কৰাটোতেই তেওঁৰ ৰাজনৈতিক মতবাদৰ দুৰ্বলতা নিহিত আছে। চৰম আৰু সীমাহীন শক্তিসম্পন্ন সাধাৰণ ইচ্ছাই স্বেচ্ছাচাৰী শাসনৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে। সেয়েহে হানশ্চে (Hanshew) কৈছে, ‘ ৰুছোৰ জনসাধাৰণৰ স্বাধীনতা আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ সাৰ্বভৌমত্বৰ সমন্বয় সাধনৰ উদ্দেশ্য সফল নহ’ল”। (Ronsseav’s Problems of combining state Sovereinty with the freedam of the Subject tramained unsolved)।
মূল্যায়ন (Evaluation) : ৰুছোৰ সামাজিক মতবাদৰ কেতবোৰ দোষ থাকিলেও ইয়াৰে গুৰুত্ব নুই কৰিব নোৱাৰি। ৰুছোৰ ৰাষ্ট্ৰ দৰ্শনে ৰাজনৈতিক ইতিহাসত এক উল্লেখযোগ্য বৰঙণি আগবঢ়াইছে। ৰুছোৰ ৰাজনৈতিক আদর্শ সেই সময়ৰ সংবিধান প্ৰণেতাসকলৰ ওপৰত গভীৰ প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছিল। তেওঁৰ মতবাদে আধুনিক গণতন্ত্ৰৰ বিকাশৰ ক্ষেত্ৰতো যথেষ্ট বৰঙণি যোগাইছে। তেওঁ আছিল সাৰ্বভৌমত্বৰ সমৰ্থক। তেওঁৰ মতে, প্রকৃততে সকলো মানুহেই স্বাধীন আৰু সমান। জনসাধাৰণৰ সম্মতিৰ ভিত্তিতহে ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তি আৰু ৰাষ্ট্ৰ যে এটা মানৱীয় অনুষ্ঠান এই সত্য তেওঁ সামাজিক চুক্তি তত্ত্বৰ জৰিয়তে প্ৰতিপন্ন কৰিছে। মুঠতে জনসাধাৰণৰ মতবাদৰ ওপৰতে যে ৰাষ্ট্ৰৰ শক্তি প্ৰতিষ্ঠিত আৰু প্ৰতিজন ব্যক্তি যে ৰাষ্ট্ৰৰ অবিচ্ছেদ্য অংগ এই কথা ৰুছোৰ সামাজিক চুক্তি মতবাদত বাৰুকৈয়ে প্রকাশ পাইছে।
৫৯। জিন জেক ৰুছোৰ সাধাৰণ ইচ্ছা মতবাদ সম্পর্কে আলোচনা কৰা। (Discuss the doctrine of the general will of Jean-Jacques Rousseau.)
উত্তৰঃ অষ্টাদশ শতিকাৰ অন্যতম ফৰাচী দার্শনিক ৰুছোৰ ৰাজনৈতিক দর্শনে তেওঁৰ সাধাৰণ ইচ্ছাৰ মতবাদ গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান দখল কৰি আছে। ৰুছো তেওঁৰ সুপ্রসিদ্ধ ‘Social Contract গ্ৰন্থত উল্লেখ কৰিছে যে, “চুক্তিৰ মাধ্যমত সমাজ সৃষ্টিৰ অব্যৱহিতৰ পিছত মানুহৰ ব্যক্তিগত ইচ্ছা সমগ্ৰ সম্প্ৰদায়ৰ ইচ্ছাত পৰিণত হয় আৰু ইয়াৰ পৰাই জন্ম লয় সাধাৰণ ইচ্ছা”।
ৰুছোৰ সাধাৰণ ইচ্ছাৰ মতবাদ অত্যন্ত জটিলতাপূর্ণ। তেওঁ সাধাৰণ ইচ্ছাক ভিন্ন ভিন্ন সময়ত ভিন্ ভিন্ভাৱে ব্যাখ্যা কৰিছে। তেওঁ কৈছে যে, সাধাৰণ ইচ্ছা কেৱলমাত্ৰ সাধাৰণ প্ৰশ্নমালা লৈ আলোচনা কৰে আৰু এটা কোনো নিৰ্দিষ্ট ব্যক্তি বা কার্যাৱলীলৈ আলোচনা নকৰে।
যিহেতু সাধাৰণ ইচ্ছা ব্যক্তিগত বিষয়াদিৰ ক্ষেত্ৰও নিৰ্ধাৰণ কৰি থাকে, সেইবাবে ৰুছোৰ এক কথা সঠিক নহয়। আকৌ তেওঁ কেতিয়া সাধাৰণ ইচ্ছাক সংখ্যাগৰিষ্ঠৰ শাসনৰ লগতে এক অথবা অভিন্ন বুলি বিচাৰ কৰিছে। অৱশ্যে সংখ্যাগৰিষ্ঠৰ সিদ্ধান্ত সর্বদা সঠিক হ’ব বুলি ৰুছো বিশ্বাস কৰা নাছিল। সাধাৰণত সাধাৰণ ইচ্ছাৰ অৰ্থ হৈছে জনসাধাৰণৰ ইচ্ছা, যাৰ দ্বাৰা মানৱ কল্যাণ সাধিত হয়। কছো সাধাৰণ ইচ্ছাক সকলৰ ইচ্ছাৰ পৰা পৃথক কৰি দেখিছে। সকলোৰ ইচ্ছা হৈছে প্ৰত্যেকৰ ব্যক্তিগত ইচ্ছাৰ সমষ্টি। কিন্তু সাধাৰণ ইচ্ছা হৈছে কল্যাণকামী সমষ্টিগত ইচ্ছাৰ একত্ৰীকৰণ। এই অৰ্থত সংখ্যাগৰিষ্ঠৰ ইচ্ছাও সাধাৰণ ইচ্ছা বুলি গণ্য হ’ব পাৰে, যদি সেয়া সামাজিক কল্যাণ সাধন কৰে।
৬০। জিন জেক ৰুছোৰ সাধাৰণ ইচ্ছাৰ লক্ষ্য সম্পর্কে লিখা। (Write about the aim of the general will of Jean-Jacques Rousseau.)
উত্তৰঃ জিন জেক ৰুছোৰ মতে সাধাৰণ ইচ্ছা হ’ল সমষ্টিগত চেতনা, জনকল্যাণমুখী মনোভাৱ আৰু মৌন অভিপ্রায় যি সমগ্র সমাজক বাস্তৱতা প্ৰদান কৰে। এইটো হৈছে ন্যায়, কিয়নো এইটো সমাজৰ মঙ্গল কামনা কৰে। সাধাৰণ ইচ্ছাই সামাজিক ন্যায় বিচাৰৰ মাপকাঠী। ৰুছো মন কৰে, যি অন্যায় সেয়া কেতিয়াও সাধাৰণৰ ইচ্ছা বুলি বিবেচিত হ’ব নোৱাৰে। তেওঁ আৰু কয় যে যদি কোনোৱা মন কৰে যে সাধাৰণ ইচ্ছাৰ নিৰ্দেশ তাৰ ব্যক্তিগত স্বার্থৰ পৰিপন্থী তেতিয়াহ’লে বুজিব লাগিব ক’ত ইয়াৰ যথাৰ্থ স্বার্থ নিহিত সেয়া তেওঁ নিজেই নাজানে, জনসাধাৰণৰ কল্যাণ আৰু মঙ্গল সাধাৰণ ইচ্ছাৰ মূল লক্ষ্য।
৬১। জিন জেক ৰুছোৰ সাধাৰণ ইচ্ছাৰ প্ৰকাৰসমূহ উল্লেখ কৰা। (Mention the types of general will of Jean-Jacques Rousseau.)
উত্তৰঃ ৰুছো সাধাৰণ ইচ্ছাক ব্যক্তিৰ প্ৰকৃত ইচ্ছাৰ যোগফল বুলি উল্লেখ কৰিছে। তেওঁৰ মতে, এজন ব্যক্তিৰ যথাৰ্থ (Actual) আৰু প্ৰকৃত (Real) এই দুই ধৰণৰ ইচ্ছা থাকিব পাৰে। ব্যক্তিৰ যথার্থ ইচ্ছা যুক্তি বিবর্জিত যি ব্যক্তিস্বার্থৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি প্ৰতিষ্ঠিত। এটা সমাজৰ কল্যাণত নিয়োজিত নথাকাকৈ ব্যক্তিস্বাৰ্থ ৰক্ষাত নিয়োজিত থাকে। উপৰন্তু যথাৰ্থ ইচ্ছা সংকীর্ণ, ক্ষণস্থায়ী আৰু বিৰোধপূর্ণ। পক্ষান্তৰে প্ৰকৃত ইচ্ছা ব্যক্তিৰ যুক্তিযুক্ত ইচ্ছা আৰু এটা সমাজৰ সাধাৰণ কল্যাণ আৰু মঙ্গল সাধনত নিয়োজিত থাকে।
৬২। জিন জেক ৰুছোৰ সাধাৰণ ইচ্ছাৰ প্ৰকৃতি আৰু বৈশিষ্ট্যসমূহ আলোচনা কৰা। (Discuss the nature and characteristics of the general will Jean-Jacques Rousseau.)
উত্তৰঃ (ক) অভ্রান্ত : ৰুছোৰ মতে সাধাৰণ ইচ্ছা অভ্ৰান্ত আৰু সেই হিচাপে সেয়া সকলো অধিকাৰৰ যথাৰ্থ মানদণ্ড হিচাপে কাম কৰে। সাধাৰণ ইচ্ছাৰ লক্ষ্য হ’ল সকলৰ কল্যাণ সাধন কৰা। গতিকে সাধাৰণ ইচ্ছা সৰ্বদাই অভ্ৰান্ত আৰু সঠিক।
(খ) সার্বভৌম : ৰুছোৰ মতে সাধাৰণ ইচ্ছা কল্যাণকামী, গতিকে এইটো সার্বভৌম। এইটো সীমাহীন ক্ষমতাৰ অধিকাৰী। জনগণৰ মাজত চুক্তিৰ ফলত এইটো সম্ভৱ হৈছে।
(গ) সাধাৰণ ইচ্ছা অবিভাজ্য : ৰুছোৰ মতে সাধাৰণ ইচ্ছা অভিভাজ্য। এইটোক বিভাজ্য কৰিলে সামগ্রিক কল্যাণৰ পৰিৱৰ্তে আংশিক কল্যাণ সাধিত হ’ব।
(ঘ) ঐক্যৰ প্ৰতীক : ৰুছোৰ মতে সাধাৰণ ইচ্ছা ৰাষ্ট্ৰীয় ঐক্যৰ প্ৰতীক সাধাৰণ ইচ্ছাক বজাই ৰাখিবলৈ হ’লে ৰাষ্ট্ৰীয় সংগঠনৰ সংহতি বজায় ৰাখিব লাগিব।
(ঙ) গণমুক্তিৰ সহায়ক : সাধাৰণ ইচ্ছা গণ মুক্তিৰ সহায়ক। সকলো ইয়াৰ নিৰ্দেশ মানি চলিবলৈ বাধ্য। কোনোৱা ইয়াৰ বিৰুদ্ধাচাৰণ কৰিলে সমাজ চুক্তি অনুসৰি বল প্রয়োগৰ দ্বাৰা তেওঁক এইটো মানিবলৈ বাধ্য কৰা হ’ব।
(চ) সকলৰ ইচ্ছাৰ প্ৰতিফলন : সাধাৰণ ইচ্ছা সকল অৱস্থাত চূড়ান্ত, ন্যায্য আৰু সঠিক। সাধাৰণ ইচ্ছাত কোনো ব্যক্তিৰ ইচ্ছা অনিচ্ছাৰ কোনো প্রাধান্য নাথাকে, কিন্তু সকলোৰ ইচ্ছাৰ প্ৰতিফলন ঘটে।
(ছ) সকল ক্ষমতাৰ উৎস : সাধাৰণ ইচ্ছা সকল ক্ষমতাৰ উৎস। চৰকাৰ হৈছে ইয়াতে সাধাৰণ ইচ্ছাৰ ভৃত্য। এইটো সাধাৰণ ইচ্ছাৰ মতানুযায়ী কাৰ্যকৰ থাকে।
৬৩। জিন জেক ৰুছোৰ সাধাৰণ ইচ্ছাৰ সমালোচনাসমূহ লিখা। (Write critiques of general will of Jean Jacques Rousseau.)
উত্তৰঃ সাধাৰণ ইচ্ছাৰ মতবাদ যথেষ্ট সমালোচনাৰ সন্মুখীন হৈছে। ইয়াত নানাধৰণৰ ত্রুটি বিদ্যুতি লক্ষ্য কৰা যায়। তলত সাধাৰণ ইচ্ছা মতবাদৰ সমালোচনা উল্লেখ কৰা হ’ল—
(ক) মাপকাঠীৰ অনুপস্থিতি : সাধাৰণ ইচ্ছাক সকলোৰ ইচ্ছাৰ পৰা পৃথক কৰা কঠিন। এই পার্থক্য নিৰ্ধাৰণত কোনো নির্দিষ্ট মাপকাঠী নাই।
(খ) অকাৰ্যকৰ : সাধাৰণ ইচ্ছা জনগণৰ সাধাৰণ স্বাৰ্থ ৰক্ষা কৰিবলৈ বাধ্য। যাৰ অৰ্থ আৰু সংজ্ঞা নিৰ্ণয় কৰা অত্যন্ত জটিল। সাধাৰণ স্বার্থ জনগণৰ পাৰস্পৰিক সম্পৰ্কৰ পৰা উদ্ভৱ হয়।
(গ) বাস্তৱৰ পৰা বিচ্ছিন্ন : ৰুছোৰ সাধাৰণ ইচ্ছা বাস্তবৰ পৰা বিচ্ছিন্ন। অৱশ্য আদৰ্শৰ ব্যাখ্যা কেতিয়াও বাস্তৱ হ’ব নোৱাৰে। সাৰ্বভৌম কর্তৃত্বত জনগণৰ প্ৰত্যক্ষ অংশগ্রহণ কেৱলমাত্ৰ গ্ৰীক নগৰ ৰাষ্ট্ৰৰ ন্যায় ক্ষুদ্ৰ ৰাষ্ট্ৰ সম্ভৱ আছিল।
৬৪। জিন জেক ৰুছো গণতন্ত্রবাদী আছিল নে সর্বাত্মকবাদী আছিল? বিশ্লেষণ কৰা। (Was Jean Jacques Rousseau a Democrat or a totalitarian? Analyze.)
উত্তৰঃ ৰুছোৰ সাধাৰণ ইচ্ছা বিশ্লেষণ কৰি কোনোৱা ইয়াক গণতন্ত্ৰৰ মূৰ্ত প্ৰতীক, আকৌ কোনোৱা ৰাষ্ট্ৰীয় সর্বাত্মক ক্ষমতাৰ অভিব্যক্তি হিচাপে উল্লেখ কৰিছে। বস্তুত ৰুছো আছিল গণ সার্বভৌমত্বৰ প্ৰতীক বা গণতন্ত্রবাদী। গতিকে ক’ব পৰা যায় যে তেওঁৰ দৰ্শন স্বৈৰাচাৰী। ৰাষ্ট্ৰসমূহ নহয় বৰং গণতান্ত্ৰিক ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ লগতে সামঞ্জস্যপূর্ণ। বিশ্লেষণ কৰিলে দেখা যায় যে, নিয়মতান্ত্ৰিক ৰাজতন্ত্র, সংবিধানৰ শাসন আৰু স্বাধীন বিচাৰ ব্যৱস্থাৰ ন্যায় প্রধান সাংবিধানিক নীতিসমূহ চৰকাৰৰ শাসন পদ্ধতি, নীতি আদি গণতান্ত্ৰিক ৰাষ্ট্ৰৰ বৈশিষ্ট্যৰ লগত ৰুছোৰ সাধাৰণ ইচ্ছাৰ চৰকাৰ তথা দৰ্শনৰ যথেষ্ট সাদৃশ্য বিচাৰি পোৱা যায়। উল্লিখিত কাৰণে ৰুছোক সৰ্বাত্মকবাদী নকোৱাকৈ গণতন্ত্রবাদী হিচাপে গণ্য কৰা যুক্তিযুক্ত হ’ব।
৬৫। জিন জেক ৰুছোৰ জীৱন সম্পৰ্কে লিখা। (Write about the life of Jean Jacqeus Rousseau.)
উত্তৰঃ জিন জেক ৰুছো ১৭১২ চনত জেনেভাত জন্মগ্ৰহণ কৰে। জন্মকালত তেওঁৰ মাতৃ বিয়োগ ঘটে। শৈশৱত তেওঁৰ দেউতাৰ নিকট শিক্ষা লাভ কৰে। ১০ বছৰ বয়সত তেওঁক এজন শিক্ষকৰ ওচৰত ন্যস্ত কৰা হয়। কোনো বিদ্যালয়ৰ শিক্ষা তেওঁক আকৃষ্ট কৰা নাই। ইয়াৰ পিছত আৰম্ভ হয় তেওঁৰ ভবঘুৰে জীৱন। এই সময়ত তেওঁ জার্মান, ফ্রান্স, ইংলেণ্ড আদি দেশ ভ্রমন কৰে। তেওঁ কোনো পেচাতে বেছিদিন স্থায়ী হোৱা নাছিল। ১৭৩৭ চনত তেওঁ গুৰুতৰ অসুস্থ হৈছিল। কিন্তু মেধাবী সু-তীক্ষ্ম অনুভূতিসম্পন্ন আৰু যুক্তিবাদী ৰুছো সেই সময়ত ফ্রান্স আৰু ইংলেণ্ডৰ সাহিত্য, দর্শন আৰু বিজ্ঞান বিষয়ে যথেষ্ট জ্ঞান অর্জন কৰিছিল।
১৯৫০ চনত Discourse on Arts and Science নামৰ গ্ৰন্থ ৰচনাৰ বাবে পেৰিচৰ একাডেমী অৱ ডিজন তেওঁক সন্মানিত কৰে। তেওঁ মনীষিসকলৰ দৃষ্টি আকর্ষণ কৰে। ইয়াৰ পিছত তেওঁৰ বৈপ্লৱিক আৰু মৌলিক চেতনাসমৃদ্ধ লেখা সমকালীন সমাজত আলোড়ন সৃষ্টি কৰে। গতিকে তেওঁক দেশৰ পৰা পলাই ফুৰিব হৈছিল। তেওঁৰ ৰচিত The social contract ৰাষ্ট্ৰ দৰ্শন সম্পর্কিত আৰু Emile শিক্ষাতত্ত্ব সমৃদ্ধ গ্রন্থ। তেওঁৰ চিন্ত চেতনাৰ বাবে তেওঁক ফৰাচি বিপ্লৱৰ জনক আৰু আধুনিক শিক্ষাৰ পথিকৃত কোৱা হয়। ৰুছো দেখুৱাইছিল যে, আদর্শ ৰাষ্ট্রতেই আদর্শ শিক্ষা সম্ভৱ । সেই ৰাষ্ট্ৰত ব্যক্তিৰ স্বাভাৱিক প্ৰৱণতা আৰু সুনাগৰিকত্বৰ মাজত কোনো বিৰোধ সৃষ্টি নহয়। Confession বা আত্মজীৱনী তেওঁৰ শেষ জীৱনৰ লেখা। ১৭৭৮ চনত ৰুছো মৃত্যুবৰণ কৰিছিল।
৬৬। জিন জেক ৰুছোৰ শিক্ষা দর্শন সম্পর্কে লিখা। (Write about the educational philosophy of Jean Jacques Rousseau.)
উত্তৰঃ ৰুছো মূলত ভাববাদী দার্শনিক আছিল। প্ৰকৃতিৰ নিবিড় সান্নিধ্যত থাকি স্বকীয় বৈশিষ্ট্য অনুসাৰে স্বাভাৱিক গুণাৱলীৰ বিকাশৰ মাধ্যমেদি জ্ঞান অৰ্জনৰ ওপৰত তেওঁ জোৰ দিছিল। তেওঁৰ সুবিখ্যাত গ্রন্থ Emile ত তেওঁ তেওঁৰ শিক্ষাদর্শন উপস্থাপন কৰিছে। এই গ্ৰন্থৰ প্ৰথম বাক্যটো হ’ল— “Everything is good as it comes from the hands of creator of things (deschoses) everything degnerates in the hands of man”. ৰুছোৰ দৰ্শনক বুজিবলৈ আমাৰ তেওঁৰ প্ৰতিবাদী মন আৰু বিশৃঙ্খল জীৱনৰ প্ৰতি অৱশ্যেই দৃষ্টিগোচৰ কৰিব লাগিব। বস্তুত তেওঁ তেওঁৰ শিক্ষাদৰ্শনৰ মাধ্যমেদি যি বিষয়ৰ ওপৰত জোৰ দিছে সেয়া হ’ল—ব্যক্তিক পর্যাপ্ত স্বাধীনতা আৰু সুযোগ দিব লাগিব যাতে কৰি তাৰ সহজাত সকল সুপ্রবৃত্তিৰ বিকাশ ঘটে আৰু স্বাভাৱিক নিয়মত বিকশিত হ’ব পাৰে।
৬৭। জিন জেক ৰুছোৰ নেতিবাচক শিক্ষা আৰু প্ৰাকৃতিক ফলাফল তত্ত্ব সম্পর্কে লিখা। (Write about Jean-Jacques Rousseau’s negative teachings and the theory of natural consequences.)
উত্তৰঃ ৰুছোৰ মতে শিক্ষাৰ উৎস তিনিটা। প্রকৃতি, মানুহ আৰু বস্তুজগত। শিক্ষাৰ এই তিনিটা উৎসৰ মাজত যদি পূর্ণ সমন্বয় নঘটে তেন্তে শিক্ষা অসম্পূৰ্ণ আৰু ত্রুটিপূৰ্ণ ৰৈ যায় । ব্যক্তিৰ শিক্ষাত এই তিনিটা বিষয়ৰ সুসমন্বয় যদি ঘটে তেন্তেই তেওঁ প্ৰকৃততে শিক্ষা লাভ কৰিব পাৰে। এই ক্ষেত্ৰত তেওঁ নেতিবাচক শিক্ষা (Negative Education) আৰু প্ৰাকৃতিক ফলাফল ভিত্তিক শিক্ষাৰ (Education through natural consequences) ধাৰণা প্রদান কৰে।
ৰুছোৰ নেতিবাচক শিক্ষা অনুসাৰে শিশুক কিবা শিকোৱাৰ চেষ্টা নকৰি সার্বিক স্বাধীনতাৰ মাজেদি শিক্ষা লাভ কৰিব দিব লাগে। শিক্ষাদানৰ চেষ্টা কৰা মানে শিশুক কৃত্ৰিম আচৰণ কৰিবলৈ বাধ্য কৰা। জোৰ কৰি শিকোৱাৰ চেষ্টা কৰাৰ ফলত শৈশৱত খং, বিৰক্তি, হিংসা, মাৰামাৰি আদি কু-প্রবৃত্তিসমূহ জাগ্ৰত হৈ উঠে। শৈশৱত শিশুক দৌড়, লম্ভ-ঝম্ভস খেলিবলৈ দিব লাগে যাতে সি দৈহিক দিশৰ পৰা পৰিপুষ্টি লাভ কৰে। এই পৰিপুষ্টি তাক জ্ঞান অৰ্জনৰ উপযোগী কৰে। তেওঁ শিশুক নৈতিকতা শিক্ষা দিয়াৰ প্ৰয়োজন আছে বুলি মন নকৰে। কাৰণ নৈতিকতা বহু ক্ষেত্ৰত যুক্তিসিদ্ধ নহয়। পৰিৱেশত বসবাসৰ মাজেদি সি নিজে নিজে শিকিব।
ৰুছোৰ প্ৰাকৃতিক ফলাফলৰ তত্ত্ব অনুসাৰে মুক্ত প্ৰকৃতিৰ বুকুত অবাধ চিৰণৰ মাজেদি শিশু শিক্ষা লাভ কৰিব। প্রথাসিদ্ধভাৱে তাক নৈতিক বা মানসিক কোনো শিক্ষাই নিয়া নহ’ব। তেওঁৰ মতে, মুক্ত পৰিৱেশেই কেৱল শিশুৰ সহজাত আৰু সুপ্ত গুণাৱলীৰ বিকাশ সম্ভৱপৰ । শিশুক পুৰস্কাৰ বা শাস্তি প্ৰদানৰ মাধ্যমেদি আচৰণ শিক্ষা দিয়া অর্থহীন । কাৰণ কামৰ ফলাফলৰ মাজেদি শিশুৰ আচৰণৰ মৌল ভিত্তি উত্তমভাৱে গঢ়ি উঠে। যেনে জুইত হাত পুড়ে, বেছি খালে পেটৰ বিষ হয় ইত্যাদি। আচলতে প্রাকৃতিক ফলাফল লাভৰ মাজেদি অর্জিত শিক্ষাৰ ফল স্থায়ী হ’ব পাৰে কিন্তু সৰ্বক্ষেত্ৰত এই তরৰ ব্যৱহাৰ সংগত নহ’ব। বিপদ ঘটিব পাৰে এনে ক্ষেত্ৰতে এই তত্ত্বৰ অনুশীলনে শিক্ষাদান শিশুৰ দুখজনক পৰিণতিৰ কাৰণ হ’ব পাৰে।
৬৮। জিন জেক ৰুছোৰ শিক্ষাত নাৰী আৰু পুৰুষৰ স্থান সম্পর্কে লিখা। (Write about the place of women and men in the teachings of Jean Jacques Rousseau?)
উত্তৰঃ শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত ৰুছো ল’ৰা আৰু ছোৱালীক এক বুলি ভবা নাই। তেওঁৰ মতে ছোৱালীৰ শৰীৰৰ গঠন আৰু প্ৰকৃতি ভিন্ন আৰু সিহঁতৰ কামো বেলেগ। গতিকে তেওঁৰ নাৰীৰ আদৰ্শ ‘সোফি’ (Sophie) শিক্ষা এমিল (Emile) ৰ পৰা বেলেগ। নাৰীক গতিকে পুৰুষৰ উপযোগী হৈ গঢ়ি উঠিব লাগিব, তাক বেলেগক সুখী কৰিবলৈ শিকিব লাগিব। নাৰীক শিশুৰ যত্ন আৰু লালন-পালনৰ কৌশল জানিব লাগিব, নিজক সমাজৰ বাবে গ্ৰহণীয় কৰি গঢ়ি তুলিব লাগিব।
ছোৱালী তাইৰ মাকৰ পৰা ধৰ্মজ্ঞান লাভ কৰিব, মাকৰ পৰাই প্ৰশিক্ষণ লৈ সুনিপুণা হ’ব আৰু সকলো সময় হাঁহি-ধেমালিত থাকিব, নিজক যেন সুন্দৰ দেখায় সেই দিশত দৃষ্টি ৰাখিব। তেওঁৰ মতে স্বাভাৱিক নাৰী তেওঁৰ স্বাভাৱিক পুৰুষ প্ৰভুৰ উপযোগী হৈ গঢ়ি উঠিব।
ৰুছোৰ শিক্ষাৰ সর্বশেষ পাঠ হ’ল ল’ৰা আৰু ছোৱালী সকলোকেই যৌন শিক্ষা প্ৰদান কৰা। এইক্ষেত্ৰত বৈবাহিক সম্পর্ক, বৈবাহিক দায়িত্ব, কর্তব্য আৰু অধিকাৰ সম্পর্কেও শিক্ষাদান কৰিব লাগিব।
৬৯। জিন জেক ৰুছোৰ শিক্ষাদর্শনত স্ববিৰোধিতা কি? (What is the self-contradiction in the educational philosophy of Jean-Jacques Rousseau?)
উত্তৰঃ বস্তুত ৰুছোৰ প্ৰাকৃতিক আৰু স্বাভাৱিক শিক্ষাৰ শিক্ষাক্রম স্ব-বিৰোধিতাত অন্তৰ্ভুক্ত। তেওঁৰ পৰিকল্পিত পৰিচালিত শিক্ষাত শিক্ষকসকলৰ ভূমিকা তথা শিক্ষাদানত বিদ্যালয় ব্যৱস্থাৰ সাধন অস্পষ্ট। শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত পৰিচালনৰ যি বিশেষ গুৰুত্ব আছে সেয়া ৰুছো স্বীকাৰ কৰা নাছিল। নাৰীক তেওঁ পুৰুষৰ দাসী আৰু সন্তানৰ লালন-পালনকাৰী হিচাপে দেখিছে। কিন্তু ৰুছোৰ শিক্ষা পৰিকল্পনাত আধুনিক শিক্ষাৰ বাবে অত্যন্ত প্রয়োজনীয় কিছুমান উপাদান আছিল। তেওঁ শিক্ষাত শিশুৰ প্ৰৱণতা, বয়সৰ লগত কামৰ সামঞ্জস্য, শিক্ষা লাভত স্বাধীনতাৰ প্ৰয়োজনীয়তা আদি দিশৰ ওপৰত গুৰুত্ব দি নতুন শিক্ষাৰ ভিত্তি স্থাপন কৰিছে।
৭০। জিন জেক ৰুছোৰ শিক্ষাদানৰ পদ্ধতিসমূহ উল্লেখ কৰা। (Mention the teaching methods of Jean-Jacques Rousseau.)
উত্তৰঃ সমকালীন সমাজৰ বিভিন্ন অসংগতিয়ে ৰুছোক বিশুদ্ধ কৰিছে। তেওঁ স্বকীয় জীৱনদৰ্শন তৈয়াৰ কৰিছিল। তেওঁ নিজে পেচাদাৰ শিক্ষক নাছিল। তেওঁৰ শিক্ষাদান পদ্ধতি তেওঁৰ শিক্ষাদৰ্শনৰ লগত একীভূত। কিন্তু শিশু শিক্ষাৰ আৰু শিক্ষাদান পদ্ধতি সম্পর্কিত যি দিশ-নিৰ্দেশনা তেওঁৰ দৰ্শনৰ পৰা পাই থাকো সেয়া হ’ল—
(ক) শিশুৰ দেহ আৰু মনৰ স্বাভাৱিক বিকাশৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি শিশুৰ বাবে শিকা আৰু শিকোৱাৰ আয়োজন কৰিব লাগিব।
(খ) শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত ইন্দ্ৰিয়ৰ ব্যৱহাৰ আৰু প্ৰত্যক্ষণৰ ওপৰত গুৰুত্ব প্ৰদান কৰিব লাগিব।
(গ) শিক্ষা লাভত শিশুৰ আগ্ৰহ, প্ৰৱণতা আৰু তৃপ্তি লাভৰ প্ৰতি দৃষ্টি দিব লাগিব।
(ঘ) শিক্ষাদান ব্যৱস্থাত স্বাভাবিকতা থাকিব লাগিব যাতে কৰি শিশুৱে তাৰ চাৰিওফালৰ জগত উপযোগী হৈ গঢ়ি উঠে।
(ঙ) শিক্ষাদানত শিক্ষকৰ কোনো সক্রিয় ভূমিকা নাথাকিব, শিশুৱে হ’ব সক্ৰিয় আৱিষ্কাৰক।
(চ) পুৰুষৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ প্ৰতি দৃষ্টি ৰাখিয়ে নাৰী শিশুৰ শিক্ষা কার্যক্ৰম আৰু শিক্ষাদান পদ্ধতি নির্ণয় কৰিব লাগিব।
৭১। জিন জেক ৰুছোৰ সামাজিক চুক্তি মতবাদ সম্পর্কে চমুকৈ লিখা। (Write briefly about Jean-Jacques Rousseau’s doctrine of social contract.)
উত্তৰঃ ফৰাচী দার্শনিক জিন জেক ৰুছোই তেওঁৰ বিখ্যাত গ্রন্থ ‘Social Contract’ ত সামাজিক চুক্তি মতবাদ বৰ্ণনা কৰিছে। ৰুছোৱে তাৰ লগতে প্ৰকৃতিৰ ৰাজ্য আৰু মানৱ প্ৰকৃতিৰ বৰ্ণনা কৰি সামাজিক চুক্তি মতবাদ বিশ্লেষণ কৰিছে। তেওঁৰ মতে ৰাষ্ট্ৰপূৰ্ণ অৱস্থাত প্ৰকৃতিৰ ৰাজ্য আছিল শান্তিময়, য’ত মানুহে সুখ আৰু শান্তিত বসবাস কৰিছিল। কিন্তু কালক্ৰমত সমাজত সম্পত্তিৰ ধাৰণাই বিস্তাৰ লাভ কৰে আৰু জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ ফলত বিবাদ দেখা দিয়ে। ৰুছোৰ মতে, প্ৰকৃতিৰ ৰাজ্যত মানুহ স্বাধীনভাবেই জন্মগ্ৰহণ কৰে, কিন্তু চাৰিওফালে তাক শৃংখলিত হিচাপে দেখা পোৱা যায়। এই অৱস্থাৰ পৰা মুক্তিৰ বাবে মানুহে চুক্তিৰ মাধ্যমত ‘সাধাৰণ ইচ্ছাৰ’ কাষত ক্ষমতা হস্তান্তৰৰ মাধ্যমেৰে ৰাষ্ট্ৰ সৃষ্টি কৰে। ৰুছোই এইটোও মতবাদ দিছে যে সাধাৰণ ইচ্ছা সকলোৰে ইচ্ছা নহয়, সেই ইচ্ছা হ’ল ন্যায়পূর্ণ আৰু কল্যাণময়ী ইচ্ছা।
৭২। সামাজিক চুক্তি মতবাদৰ গুৰুত্ব আৰু প্ৰভাৱ সম্পৰ্কে লিখা। (Write about the importance and impact of social contract theory.)
উত্তৰঃ সামাজিক চুক্তি মতবাদৰ গুৰুত্ব আৰু প্ৰভাৱ অনস্বীকার্য। প্রথমতে, এই মতবাদৰ দ্বাৰাহে ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তি সংক্রান্ত মধ্যযুগীয়া ঐশ্বৰিক মতবাদ আৰু বল প্রয়োগৰ মতবাদৰ প্ৰভাৱৰ পৰা জনগণে মুক্তি লাভ কৰে। দ্বিতীয়তে, জনগণৰ চুক্তিৰ ফল হৈছে ৰাষ্ট্ৰ। এই মতবাদ প্ৰতিষ্ঠাৰ মাধ্যমে হবচ, ল’ক, ৰুছো জনগণৰ সাৰ্বভৌমত্ব প্রতিষ্ঠা কৰে। তৃতীয়তে, এই মতবাদে ৰজা বা শাসকক স্বৈৰচাৰী হ’বলৈ নিদিয়ে।
কাৰণ শাসক জননিৰাপত্তা দানত ব্যৰ্থ হ’লে, সকলোৰে কল্যাণত আত্মনিয়োগ নকৰিলে শাসকক ক্ষমতাচ্যুত কৰাৰ অধিকাৰ জনগণৰ আছিল। চতুৰ্থতে, এই মতবাদ সৃষ্টিৰ আৰম্ভণিতে আদিম সমাজ তথা প্ৰকৃতিৰ ৰাজ্য সম্পৰ্কে বৰ্ণনা কৰে, যি মানুহৰ বিৱৰ্তনক বুজি পোৱাত সহায় কৰে। পঞ্চমতে, সামাজিক চুক্তি মতবাদ ব্যক্তিৰ সম্পত্তি প্ৰাপ্তিৰ অধিকাৰ আৰু স্বাধীনতাকে স্বীকৃতি দিছে, যি বর্তমান কালতো খুবই প্রাসঙ্গিক আছিল। যষ্ঠতে, এই মতবাদ মধ্যযুগত ব্যক্তিৰ চিন্তা-চেতনাত ব্যাপক প্রভাৱ পেলায়। এই কাৰণে ইংলেণ্ডে একচ্ছত্ৰ ৰাজতন্ত্ৰৰ পৰিৱর্তে নিয়মতান্ত্রিক বা নামমাত্র ৰাজতন্ত্র প্রতিষ্ঠিত হয়। ফ্ৰান্সত ৰাজতন্ত্ৰৰ পৰিপূৰ্ণ বিলুপ্তি হোৱাৰ পিছত প্ৰতিষ্ঠিত হয় আধুনিক গণতান্ত্রিক শাসন। কেৱলমাত্র অতীততেই নহয়, বর্তমানতো বহু দেশৰ নিপীড়িত জনতাৰ মুক্তিৰ সংগ্ৰাম লক-ৰুছোৰ বাণীৰ দ্বাৰা উজ্জীৱিত।
৭৩। সামাজিক চুক্তি মতবাদ কি? (What is the social contract doctrine?)
উত্তৰঃ সামাজিক চুক্তি মতবাদ খুবেই প্রাচীন। গ্রীক দার্শনিক প্লেটো, ভাৰতীয় দার্শনিক আৰু ৰাষ্ট্ৰনীতিবিদ কৌটিল্যৰ অৰ্থশাস্ত্ৰত ইয়াৰ উল্লেখ পোৱা যায়। সামাজিক চুক্তি মতবাদ ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তিৰ বিভিন্ন মতবাদসমূহৰ মাজত বিশেষ গুৰুত্বপূর্ণ। এই মতবাদে কেৱলমাত্ৰ ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তিৰ কাৰণ বিশ্লেষণ নকৰে—ই হৈছে ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰকৃতি বিশ্লেষণৰ বিশেষ সহায়ক। এই মতবাদৰ তিনিজন প্ৰধান প্ৰচাৰক হৈছে— হবচ (Hobbes), লক (Locke) আৰু ৰুছো (Rousseau)। তেওঁলোক তিনিজনে এই বিষয়ত একমত যে ৰাষ্ট্ৰৰ সৃষ্টিৰ পূৰ্বে এটা প্ৰকৃতিৰ ৰাজ্য আছিল, য’ত কোনো সুসংগঠিত সমাজ নাছিল। কিন্তু প্ৰকৃতিৰ ৰাজ্যৰ বৰ্ণনাত এই তিনিজনৰ মাজত বিশেষ মতভেদ আছে। এই তিনিজন আৰু এটা বিষয়েও একমত যে প্ৰকৃতিৰ ৰাজ্যৰ জনগণ এটা সুসংগঠিত ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰয়োজনীয়তা উপলব্ধি কৰি এটা চুক্তি সম্পন্ন কৰে আৰু এই চুক্তি অনুযায়ী ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তি হয় আৰু মানুহে প্ৰকৃতিৰ ৰাজত্বৰ অৰাজকতাৰ পৰা মুক্তিলাভ কৰে। এই সামাজিক চুক্তি সম্পন্ন হয় এজন বিশেষ ব্যক্তি অথবা ব্যক্তি সংসদৰ জনগণৰ দ্বাৰা সামাজিক চুক্তি মতবাদৰ বিভিন্ন খুঁটিনাটি বিষয়ত আমি হবচ, ল’ক আৰু ৰুছোৰ মাজত মতৰ বহু অমিল দেখিবলৈ পাওঁ।
৭৪। সামাজিক চুক্তি মতবাদকলৈ ৰুছোৰ অভিমত ব্যাখ্যা কৰা। (Explain Jean Jacques Rousseau views on social contract.)
উত্তৰঃ হবচ আৰু ল’কৰ মতবাদৰ মাজত সামঞ্জস্য প্রতিষ্ঠা কৰাৰ বাবে ৰুছোই চেষ্টা কৰিছিল। ১৭৬২ চনত ‘Contract Social’ গ্ৰন্থত কছোৱে তেওঁৰ মতবাদ প্ৰচাৰ কৰে। হবচ আৰু ল’কৰ মতবাদৰ লগত ৰুছোৰ মতবাদৰ বহু বিষয়ত সাদৃশ্য আছিল। ৰুছোই ভাবে যে ৰাষ্ট্ৰ সৃষ্টিৰ পূৰ্বে এটা প্ৰকৃতিৰ ৰাজ্য আছিল। কিন্তু হবচৰ দৰে তেওঁৱে সেই প্ৰকৃতিৰ পৰিৱেশকে ভয়াবহ অথবা দুর্বিষহ বুলি চিত্ৰিত কৰা নাছিল। ৰুছোৰ মতে সেয়া আছিল ভূস্বৰ্গৰ দৰে। ল’কৰ দৰে তেওঁ ভাৱে যে সেই প্ৰকৃতিৰ ৰাজ্যত মানুহৰ মাজত পূৰ্ণ স্বাধীনতা আৰু সাম্যভাৱ আছিল। কিন্তু জনসংখ্যা বৃদ্ধি আৰু ব্যক্তিগত সম্পত্তি প্ৰৱৰ্তনৰ ফলত মানুহে নানাবিধ জটিল সমস্যাৰ সন্মুখীন হয় আৰু তেতিয়াৰ পৰাই প্ৰকৃতিৰ ৰাজত্ব ক্ৰমশঃ অসহন হ’বলৈ আৰম্ভ কৰে।
এই অৱস্থাৰ পৰা মুক্তি পোৱাৰ কাৰণে জনসাধাৰণে নিজৰ মাজত এটা সামাজিক চুক্তি সম্পাদন কৰি এজনকে শাসক হিচাপে নির্বাচিত কৰে। ল’কৰ দৰে কছোই ভাবিছিল যে শাসক সামাজিক চুক্তিৰ এটা পক্ষ নহয়। মানুহে নিজৰ মাজতেই চুক্তি সম্পাদন কৰি সার্বভৌম ক্ষমতা হাতত ৰাখিছিল। কিন্তু হবচৰ মতে সাৰ্বভৌম ক্ষমতা ৰজাৰ থকা উচিত। ৰুছোৰ বৰ্ণনা কৰা সামাজিক চুক্তি সাধাৰণ ইচ্ছাৰ (General Will) ভিত্তিৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত। প্রত্যেকে ব্যক্তিগতভাৱে যি ক্ষমতাৰ অধিকাৰী আছিল সেয়া সর্বদাই সমষ্টিগতভাৱে প্রয়োগ কৰা হয় অর্থাৎ ব্যক্তিগত ইচ্ছা সর্বদাই সমষ্টিগত ইচ্ছাৰ অধীনত থাকিব এয়াই আছিল ৰুছোৰ অভিমত।
সার্বভৌম ক্ষমতাৰ প্ৰয়োগ সমষ্টিগত ইচ্ছাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। হবচৰ অভিমত অনুযায়ী সার্বভৌম ক্ষমতাৰ প্ৰয়োগ ৰজাৰ নিকট নহয় অথবা ল’কৰ অভিমত অনুযায়ীও সংসদৰ নিকট সার্বভৌম ক্ষমতাৰ প্ৰয়োগ নহয়। সার্বভৌম ক্ষমতা প্রয়োগ হয়। সমাজৰ নিকট, যি সমাজ আছিল সু-বিপুল গণশক্তিৰ আধাৰ। ৰুছোৰ মতবাদত ৰাজতন্ত্ৰৰ স্থান নাই, ৰাষ্ট্ৰৰ একমাত্ৰ প্ৰতিনিধি হিচাপেই চৰকাৰৰ প্ৰয়োজনীয়তা আছে। ৰুছোৰ মতে চৰকাৰো চুক্তিৰ পক্ষত নহয় অর্থাৎ চৰকাৰ সাৰ্বভৌম ক্ষমতাৰ অধিকাৰী নহয়। গণ সাৰ্বভৌম ইচ্ছা কৰিলে চৰকাৰৰ পৰিৱৰ্তন কৰিব পাৰে।
কাছাৰ মতবাদ ১৭৭৬ চনৰ আমেৰিকাৰ স্বাধীনতা সংগ্ৰামৰ ওপৰত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে আৰু ১৭৮৯ চনত ফৰাচী বিপ্লৱৰ আৰম্ভণি হয়। ৰুছোৰ মতবাদত স্বাধীনতা, সাম্য আৰু মৈত্ৰীৰ বাণী প্ৰচাৰিত হয়। ৰুছোৱে কয় “জনসাধাৰণৰ কথাই ঈশ্বৰৰ কথা আৰু মানুহ স্বাধীন হৈ জন্মগ্ৰহণ কৰিছে, কিন্তু সৰ্ব এই তেওঁ অধীনতা পাশক বন্ধ”। মানুহৰ স্বাধীনতা সম্পৰ্কে এনেধৰণৰ উদাত্ত ঘোষণা আন কোনো ৰাষ্ট্ৰনীতিবিদসকলে কৰিব পৰা নাছিল। হবচৰ মতবাদৰ লগত ৰুছোৰ মতবাদৰ এই ক্ষেত্রত আনি বিশেষভাৱে সাদৃশ্য দেখিবলৈ পাওঁ। হবচৰ মতে সার্বভৌম ক্ষমতা ৰজাৰ হাতত থাকে আৰু সেয়া অবিভাজ্য আৰু হস্তান্তৰৰ অযোগ্য। ৰুছোৰ মতেও সার্বভৌম ক্ষমতা অবিভাজ্য আৰু হস্তান্তৰ অযোগ্য, কিন্তু সেয়া ৰজাৰ হাতত নহয় সেয়া সমাজৰ হাতত আৰু সাধাৰণ ইচ্ছাৰ হাতত সীমাবদ্ধ। আনফালে ল’কৰ মতবাদৰ লগতো ৰুছোৰ মতবাদৰ এটা সাদৃশ্য আছে। ল’কৰ মতে ৰজাৰ হাতত অর্থাৎ শাসকৰ হাতত সার্বভৌম ক্ষমতা নাথাকে। ৰুছোৰ মতেও সেই একে মত কিন্তু ৰুছোৰ দৰে ল’কে কেতিয়াও জনসাধাৰণৰ হাতত সমগ্র ক্ষমতা অৰ্পণৰ কথা কোৱা নাই। ল’কৰ মতে ৰজাৰ বিৰুদ্ধে বিদ্রোহ কৰাৰ বাবে আইনসংগত অধিকাৰ গণ প্রতিনিধিসকলৰ আছে। কিন্তু ৰুছোৰ মতে সেই অধিকাৰ হৈছে মানুহৰ জন্মগত অধিকাৰ। ৰুছোই লোকায়ত্ত সার্বভৌমত্বত বিশ্বাসী আছিল।
অধ্যাপক লাস্কি ৰুছোৰ ‘সাধাৰণ ইচ্ছাৰ নীতিক সমালোচনা কৰিছে। তেওঁৰ মতে, সাধাৰণৰ ইচ্ছা হৈছে সংখ্যাগৰিষ্ঠ ইচ্ছা। ইয়াত সংখ্যালঘিষ্ঠসকলৰ স্বাধীনতা ক্ষুণ্ণ হোৱাৰ যথেষ্ট সম্ভাৱনা আছে। ইয়াৰোপৰি এই নীতি সংখ্য গৰিষ্ঠসকলৰ স্বেচ্ছাচাৰিতাক প্রশ্রয় প্ৰদান কৰে আৰু বিচাৰ কৰিলে দেখা যায় যে ৰুছোৰ বৰ্ণিত ‘সাধাৰণ ইচ্ছা’ হবচৰ ‘লেভিয়াথানৰ’ দৰে শক্তিশালী আৰু স্বেচ্ছাচাৰী। হবচ আৰু ল’কৰ মতবাদৰ মাজত সমন্বয় অনাৰ বাবে ৰুছোৱে চেষ্টা কৰিছিল কিন্তু তেওঁৰ সেই প্রচেষ্টা সার্থক হোৱা নাছিল। অধ্যাপক লাক্সিৰ মতে, বৰ্তমান কালৰ ৰাষ্ট্ৰীয় জীৱনত ‘সাধাৰণ ইচ্ছা’ মতবাদৰ পূৰ্ণ প্ৰয়োগ সম্ভৱ নহয়।
৭৫। সামাজিক চুক্তি মতবাদ আৰু গণতন্ত্ৰৰ বিকাশ সম্পর্কে আলোচনা কৰা। (Discuss social contract doctrine and the development of democracy.)
উত্তৰঃ ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তি বিষয়ে সন্তোষজনক ব্যাখ্যা প্ৰদান কৰিব নোৱাৰিলেও সামাজিক চুক্তি মতবাদে বিভিন্ন ৰাজনৈতিক ঘটনাক বিশেষভাৱে প্ৰভাৱান্বিত কৰিছে। ৰাষ্ট্ৰ মানৱীয় প্রতিষ্ঠান আৰু শাসকৰ ক্ষমতাৰ উৎস হৈছে জনসাধাৰণৰ সন্মতি— এই সত্যটো সামাজিক চুক্তি মতবাদৰ সমৰ্থকগণৰ মাজত সাধাৰণভাৱে গৃহীত হৈছে আৰু ই হৈছে গণতন্ত্ৰৰ পথ প্রদর্শক। চুক্তি বুলিলে আমি বুজো চুক্তিত অংশগ্ৰহণকাৰী উভয়পক্ষৰ কিছু বাধ্য-বাধকতা। আধুনিক কালত বিভিন্ন গণতান্ত্ৰিক চৰকাৰ এটা শাসনতন্ত্ৰৰ ভিত্তিৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত। এই শাসনতন্ত্র শাসক আৰু শাসিতৰ মাজৰ এটা চুক্তিৰ সমতুল্য। এই শাসনতন্ত্র অনুযায়ী চৰকাৰৰ কাম-কাজ কৰিব লাগে। সামাজিক মতবাদত কোৱা হৈছে যে শাসক আৰু শাসিতৰ মাজত এটা সম্পৰ্কৰ চৰ্ত থাকিব আৰু শাসকে এয়া মানি চলিব লাগিব। এইটোৱেই হৈছে গণতন্ত্ৰৰ মূল কথা। কাৰণ গণতন্ত্ৰ জনগণৰ সাধাৰণ ইচ্ছাৰ (General Will) ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত।
সামাজিক চুক্তি মতবাদত যি চুক্তিৰ কথা কোৱা হৈছে, সেই চুক্তি হৈছে এটা সামাজিক চুক্তি। অর্থাৎ সমাজৰ সকলেই এই চুক্তিৰ অংশীদাৰ। সামাজিক চুক্তি মতবাদ হৈছে গণতন্ত্ৰৰ পথ প্ৰদৰ্শক। ড° ফ্ৰিমেনৰ মতে, ৰাজনৈতিক ক্ষমতাৰ উৎস যে গণশক্তি এয়াই সামাজিক চুক্তি মতবাদক গণতান্ত্রিক মতবাদসমূহৰ অগ্ৰণী ভূমিকা পালন কৰিছে। ৰাষ্ট্ৰৰ অস্তিত্ব যে ৰাষ্ট্ৰ আৰু জনসাধাৰণৰ সক্ৰিয় সহযোগিতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে আৰু ৰজা অথবা শাসকসকলকে যে নিজৰ ক্রিয়াকলাপৰ বাবে সিহঁতক ক্ষমতা প্ৰদান কৰিছে সেয়া সিহঁতৰ নিকট দায়ী থাকিবলগীয়া হয় গণতন্ত্ৰৰ এই সত্যটো ল’কৰ মতবাদ প্ৰচাৰৰ সময়ৰ পৰাই স্বীকৃত হ’বলৈ আৰম্ভ হয়। ল’কে কৈছে, চৰকাৰ হৈছে জনসাধাৰণৰ এটা নৈতিক বিশ্বাস স্বৰূপ। যেতিয়াই ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰকৃত উদ্দেশ্য চৰকাৰ কর্তৃক অস্বীকৃত হয়, তেতিয়াই জনসাধাৰণে চৰকাৰৰ ওপৰৰ পৰা সিহঁতৰ বিশ্বাস প্ৰত্যাহাৰ কৰিব আৰু সিহঁতে নিজৰ হাতত ক্ষমতা গ্ৰহণ কৰিব।
১৬৮৮ চনৰ ইংলেণ্ডৰ গৌৰৱময় বিপ্লব, ১৭৭৬ চনৰ আমেৰিকাৰ জনগণৰ স্বাধীনতা আৰু স্বাধিকাৰৰ সংগ্ৰাম, ১৭৮৯ চনৰ ফৰাচী বিপ্লৱ ইতিহাসৰ বিভিন্ন গণতান্ত্রিক আন্দোলনৰ ওপৰত ল’ক আৰু পৰবৰ্তীকালত ৰুছোৰ মতবাদৰ সুস্পষ্ট প্ৰভাৱ দেখিবলৈ পাওঁ। এয়াই হৈছে সামাজিক চুক্তি মতবাদৰ স্থায়ী মূল্য। স্বাধীনতা সাম্য আৰু মৈত্ৰীৰ বাণী চিৰকাল নিপীড়িত মানবাত্মাক সংগ্ৰাম কৰাৰ বাবে প্ৰেৰণা দিছে। নিজৰ চৰকাৰ নিজেই প্রতিষ্ঠা কৰা, সাধাৰণ ইচ্ছাৰ ওপৰত চৰকাৰৰ স্থায়িত্ব এয়াই হৈছে গণতন্ত্ৰৰ মূল কথা।
ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তিৰ মতবাদ হিচাপে সামাজিক চুক্তি মতবাদ অযৌক্তিক হ’লেও ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰকৃতি বিশ্লেষণত ইয়াৰ অৱদান খুবই বেছি। সমাজত প্রত্যেককেই সমান সুযোগ আৰু অধিকাৰ প্ৰদান কৰাই হৈছে আধুনিক গণতন্ত্ৰৰ আদৰ্শ। কিন্তু ৰুছোই এই মতবাদ পূৰ্বেই প্ৰচাৰ কৰিছিল। আধুনিক কালত আমি নাগৰিকসকলৰ সাৰ্বজনীন ভোটাধিকাৰৰ পক্ষে যিসকল যুক্তি প্ৰদৰ্শন কৰো, সেই যুক্তিৰ ওপৰত ৰুছোৰ মতবাদৰ প্রভাৱ সুস্পষ্ট। বল প্রয়োগ নীতিৰ অৱসান ঘটাই আৰু ৰাষ্ট্ৰ সৃষ্টিৰ ঐশ্বৰিক মতবাদ অগ্রাহ্য কৰি সামাজিক চুক্তি মতবাদে দেখুৱাইছে যে প্রত্যেক ৰাষ্ট্ৰৰে কৰ্তৃত্ব জনগণৰ সন্মতিৰ ভিত্তিৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত। গণতান্ত্রিক নীতিসমূহৰ প্ৰসাৰত সামাজিক চুক্তি মতবাদৰ এয়াই হৈছে গুৰুত্বপূৰ্ণ অৱদান। সামাজিক চুক্তি হৈছে এটা চুক্তি অর্থাৎ ইয়াত চুক্তিকাৰীসকলৰ প্ৰত্যেকৰেই সমর্থন আছে আৰু ই যে এটা সামাজিক চুক্তি সেয়াই এই চুক্তি সম্পাদক গণতান্ত্ৰিক কৰিছে । পৰৱৰ্তীকাৰ ল’ক আৰু ৰুছোৰ মতবাদ সামাজিক চুক্তি মতবাদকে বিভিন্ন ৰাজনৈতিক ৰচনা প্ৰবাহৰ ওপৰত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিবলৈ সাহায্য কৰিছে আৰু গণতন্ত্ৰৰ ক্ৰমপৰিণতিৰ পক্ষে গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা অৱলম্বন কৰিছে।
৭৬। মেৰী ৱালানক্রাফটৰ ইতিহাসৰ বিষয়ে লিখা। (Write about the history of Mary Wollstonecraft.)
উত্তৰঃ মেৰী ৱালষ্টোনক্রাফট এগৰাকী ইংৰাজ লেখক, দার্শনিক আৰু মহিলাৰ অধিকাৰৰ অধিবক্তা আছিল। বিংশ শতিকাৰ শেষৰ ফালে, সেই সময়ত কেইবাটাও অগতানুগতিক ব্যক্তিগত সম্পর্কক কঢ়িয়াই তেওঁ লিখনিতকৈ অধিক মনোযোগ লাভ কৰিছিল। আজি ৱালস্টোনক্রাফটক এগৰাকী প্ৰতিষ্ঠাপক নাৰীবাদী দার্শনিক হিচাপে গণ্য কৰা হয় আৰু নাৰীবাদীসকলে প্ৰায়ে তেওঁৰ জীৱন আৰু তেওঁৰ কাম দুয়োটাক গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰভাৱ হিচাপে উল্লেখ কৰে।
সংক্ষিপ্ত কৰ্মজীৱনত, তেওঁ উপন্যাস, গ্রন্থ, ভ্ৰমণৰ আখ্যান, ফৰাচী বিপ্লৱৰ ইতিহাস আৰু এখন শিশু কিতাপ লিখিছিল। ৱালষ্টোনক্রাফট “A Vindication of the rights of Women” ১৭৯২ ৰ বাবে সর্বাধিক জনাজাত, যত তেওঁ যুক্তি দিয়ে যে মহিলাসকল স্বাভাৱিকতে পুৰুষতকৈ নিম্নমানৰ নহয়, কিন্তু কেৱল তেওঁলোকৰ শিক্ষাৰ অভাৱৰ বাবেহে দেখা যায়। তেওঁ পৰামৰ্শ দিয়ে যে পুৰুষ আৰু মহিলা দুয়োকে যুক্তিবাদী সত্ত্বা হিচাপে গণ্য কৰা উচিত আৰু তেওঁ যুক্তিৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত এক সামাজিক ব্যৱস্থাৰ কল্পনা কৰে।
ৱালষ্টোনক্রাফটৰ মৃত্যুৰ পিছত তেওঁৰ বিপত্নীকে তেওঁৰ জীৱনৰ এখন স্মৃতিগ্ৰন্থ (১৭৯৮) প্ৰকাশ কৰে, য’ত তেওঁৰ অগতানুগতিক জীৱনশৈলী প্রকাশ হয়, যিয়ে প্রায় এক শতিকা ধৰি তেওঁৰ সুনাম অজানিতে ধ্বংস কৰি পেলাইছিল। অৱশ্যে, বিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে নাৰীবাদী আন্দোলনৰ উদ্ভৱ হোৱাৰ লগে লগে,ৱালস্টোনক্রাফটৰ মহিলাৰ সমতাৰ সমৰ্থন আৰু পৰম্পৰাগত নাৰীত্বৰ সমালোচনা ক্রমান্বয়ে গুৰুত্বপূৰ্ণ হৈ পৰিছিল।
হেনৰী ফিউচেলি আৰু গিলবার্ট ইমলেৰ সৈতে দুটা দুর্ভাগ্যজনক ঘটনাৰ পিছত, ঝালস্টোনক্রাফটে দার্শনিক উইলিয়াম গডউইনৰ সৈতে বিবাহ পাশত আৱদ্ধ হয়, যি হৈছে নৈৰাজ্যবাদী আন্দোলনৰ অন্যতম পূৰ্বপুৰুষ। ৱালস্টোনক্রাফট ৩৮ বছৰ বয়সত মৃত্যু হৈছিল আৰু কেইবাখনো অসম্পূর্ণ পাণ্ডুলিপি এৰি গৈছিল। দ্বিতীয় কন্যা মেৰী শেলীৰ জন্ম দিয়াৰ ১১ দিনৰ পিছত তেওঁৰ মৃত্যু হয়, যি এগৰাকী দক্ষ লেখিকা আৰু ফ্ৰেংকেনষ্টাইনৰ লেখিকা হ’ব।
৭৭। ‘জেকবিনসকলৰ পতন আৰু ফৰাচী বিপ্লৱৰ এক ঐতিহাসিক আৰু নৈতিক দৃষ্টিভংগী’ বিবৃতিটো ব্যাখ্যা কৰা। (The fall of the Jacobins and An Historical and Moral View of the French Revolution’ explain.)
উত্তৰঃ ১৭৯৪ চনৰ জুলাই মাহত ৱালস্টোনক্রাফটে জেকবিনসকলৰ পতনক আদৰণি জনাইছিল আৰু ভৱিষ্যতবাণী কৰিছিল যে ইয়াৰ পিছত ফ্ৰান্সত সংবাদ মাধ্যমৰ স্বাধীনতা পুনৰুদ্ধাৰ কৰা হ’ব, যাৰ ফলত তেওঁ পেৰিছলৈ উভতি আহিছিল। ১৭৯৪ চনৰ আগষ্ট মাহত ইমলে লণ্ডনলৈ ৰাওনা হয় আৰু সোনকালে উভতি অহাৰ প্ৰতিশ্ৰুতি দিয়ে। ১৭৯৩ চনত ব্ৰিটিছ চৰকাৰে মৌলবাদীসকলৰ বিৰুদ্ধে অভিযান আৰম্ভ কৰিছিল, নাগৰিক স্বাধীনতা স্থগিত ৰাখিছিল, কঠোৰ চেঞ্চৰশিপ জাপি দিছিল আৰু বিপ্লৱৰ প্ৰতি সহানুভূতি ৰখাৰ সন্দেহ কৰা যিকোনো লোকক দেশদ্রোহী কৰাৰ চেষ্টা কৰিছিল, যাৰ ফলত ৱালষ্টোনক্রাফটে ভয় কৰিছিল যে যদি তেওঁ ঘুৰি আহে তেন্তে তেওঁ কঠোৰভাৱে বন্দী হ’ব।
১৭৯৪-৯৫ চনৰ শীতকালটো ইউৰোপত এক শতিকাৰো অধিক সময়ৰ বাবে আটাইতকৈ শীতকাল আছিল, যাৰ ফলত ৱালষ্টোনক্রাফট আৰু তেওঁৰ জীয়েক ফেনি নিৰাশাজনক পৰিস্থিতিলৈ হ্ৰাস পাইছিল। সেই শীতকালত ছেইন নদীখন হিমশীতল হৈ পৰিছিল, যাৰ ফলত জাহাজবোৰে পেৰিছলৈ খাদ্য আৰু কয়লা অনাটো অসম্ভৱ হৈ পৰিছিল, চহৰখনত ঠাণ্ডাৰ ফলত আৰু অনাহাৰত বহুতৰে মৃত্যু হৈছিল। ৱালস্টোনক্রাফটে ইমলেলৈ চিঠি লিখিছিল, তেওঁক একেলগে ফ্ৰান্সলৈ ঘূৰি যাবলৈ কৈছিল, ঘোষণা কৰিছিল যে তেওঁ এতিয়াও বিপ্লৱৰ ওপৰত বিশ্বাস ৰাখিছে আৰু ব্ৰিটেইনলৈ ঘূৰি আহিব নিবিচাৰে। ১৭৯৫ চনৰ ৭ এপ্ৰিলত ফ্রান্স এৰি যোৱাৰ পিছত, তেওঁ নিজৰ সন্তানক বৈধতা প্ৰদান কৰাৰ বাবে নিজকে ‘শ্রীমতী ইমলে’ বুলি উল্লেখ কৰি আহিছিল আনকি তেওঁৰ ভগ্নীসকলকো ।
ব্ৰিটিছ বুৰঞ্জীবিদ টম ফাৰ্নিছে ফৰাচী বিপ্লৱৰ এক ঐতিহাসিক আৰু নৈতিক দৃষ্টিভংগীক ৱালষ্টোনক্রাফটৰ কিতাপসমূহৰ ভিতৰত আটাইতকৈ অৱহেলিত বুলি অভিহিত কৰিছিল। ১৭৯৪ চনত প্ৰথমবাৰৰ বাবে লণ্ডনত প্ৰকাশিত হৈছিল, কিন্তু ১৯৮৯ চনলৈকে দ্বিতীয় সংস্কৰণ প্ৰকাশ হোৱা নাছিল। পিছৰ প্ৰজন্মবোৰে ফৰাচী বিপ্লৱৰ বিৱৰণতকৈ তেওঁৰ নাৰীবাদী, লিখনিৰ প্ৰতি অধিক আগ্ৰহী আছিল, ফুৰ্ণিছে তেওঁক ‘সর্বশ্রেষ্ঠ কাম’ বুলি অভিহিত কৰিছে। ৱালষ্টোনক্রাফটক এজন ইতিহাসবিদ হিচাপে প্রশিক্ষণ দিয়া হোৱা নাছিল, কিন্তু তেওঁ সকলো ধৰণৰ আলোচনী, পত্ৰ আৰু নথি-পত্ৰ ব্যৱহাৰ কৰিছিল য’ত ফ্ৰান্সৰ সাধাৰণ মানুহে বিপ্লৱৰ প্রতি কেনে প্রতিক্রিয়া দেখুৱাইছিল সেই বিষয়ে বর্ণনা কৰিছিল। তেওঁ ব্ৰিটেইনত ফুৰ্নিছে ‘উন্মাদ’ বিপ্লৱ বিৰোধী মনোভাৱ বুলি কোৱা প্ৰতিৰোধ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰি আছিল, যিয়ে সমগ্ৰ ফৰাচী ৰাষ্ট্ৰৰ উন্মাদ হোৱাৰ বাবে বিপ্লৱটো দেখুৱাইছিল। ইয়াৰ পৰিবৰ্তে ৱালষ্টোনক্রাফটে যুক্তি দিছিল যে বিপ্লৱটো সামাজিক, অর্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক পৰিস্থিতিৰ এক গোটৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছিল, যিয়ে ১৭৮৯ চনত ফ্ৰান্সক ধৰি ৰখা সংকটৰ পৰা আন কোনো উপায় এৰি দিয়া নাছিল।
ফৰাচী বিপ্লৱৰ এক ঐতিহাসিক আৰু নৈতিক দৃষ্টিভংগী ৱালষ্টোনক্রাফটৰ বাবে এক কঠিন ভাৰসাম্যৰ কাম আছিল। তেওঁ জেকবিন শাসন আৰু সন্ত্ৰাসৰ ৰাজত্বক গৰিহণা দিছিল, কিন্তু একে সময়তে তেওঁ যুক্তি দিছিল যে বিপ্লৱটো এটা ডাঙৰ সাফল্য, যাৰ ফলত তেওঁ ১৭৯৩- ৯৪ চনৰ সন্ত্ৰাসৰ বিষয়ে লিখাতকৈ ১৭৮৯ চনৰ শেষৰ ফালে তেওঁৰ ইতিহাস বন্ধ কৰি দিছিল। এডমাণ্ড বাৰ্কে ১৭৮৯ চনৰ ৫-৬ অক্টোবৰৰ ঘটনাৰ সন্দৰ্ভত ফ্ৰান্সত বিপ্লৱৰ ওপৰত তেওঁৰ প্ৰতিফলন সমাপ্ত কৰিছিল, পেৰিছৰ এদল মহিলাই ফ্ৰান্সৰ ৰাজ পৰিয়ালক ভাচাইলৰ প্রাসাদৰ পৰা পেৰিছলৈ বাধ্য কৰিছিল।
বাৰ্কে মহিলাসকলক ‘নৰকৰ পৰা ক্রোধ’ বুলি অভিহিত কৰিছিল, আনহাতে ৱালষ্টোনক্রাফটে তেওঁলোকক সাধাৰণ গৃহিনী হিচাপে প্ৰতিৰোধ কৰিছিল যি তেওঁলোকৰ পৰিয়ালক খুৱাবলৈ পিঠা নথকাৰ বাবে খং কৰিছিল। জনতাৰ এক মহৎ ভুক্তভোগী হিচাপে মেৰী এণ্টিনেটৰ বাৰ্কৰ আদৰ্শকৃত প্রতিকৃতিৰ বিপৰীতে, ৱালষ্টোনক্রাফটে ৰাণীক এগৰাকী প্রলোভনমূলক, ষড়যন্ত্রকাৰী আৰু বিপদজ্জনক মহিলা হিচাপে চিত্ৰিত কৰিছিল। ৱালষ্টোনক্রাফটে যুক্তি দিছিল যে আভিজাত্যৰ মূল্যবোধে ৰাজতন্ত্ৰত মহিলাসকলক দুর্নীতিগ্রস্ত কৰিছিল কিয়নো এনে সমাজত মহিলাৰ মুখ্য উদ্দেশ্য আছিল ৰাজবংশ অব্যাহত ৰখাৰ বাবে পুত্ৰ বহন কৰা, যি মূলতঃ এগৰাকী মহিলাৰ মূল্য কেৱল তেওঁৰ গৰ্ভলৈ হ্ৰাস কৰিছিল। তদুপৰি, ৱালষ্টোনক্রাফটে আঙুলিয়াই দিছিল যে ৰাণী এগৰাকী ৰাণী নহ’লে, বেছিভাগ বাণী আনসকল ৰাণীৰ সংগী আছিল, যাৰ অৰ্থ হৈছে এগৰাকী মহিলাই তেওঁৰ স্বামী বা পুত্ৰৰ জৰিয়তে প্রভাৱ বিস্তাৰ কৰিব লাগিব, আৰু তেওঁক অধিক প্ৰৱঞ্চক হ’বলৈ উৎসাহিত কৰিব লাগিব। ৱালষ্টোনক্রাফটে যুক্তি দিছিল যে অভিজাত মূল্যবোধে, এগৰাকী মহিলাৰ শৰীৰ আৰু তেওঁৰ মন আৰু চৰিত্ৰৰ ওপৰত আকর্ষণীয় হোৱাৰ সামঞ্জস্যৰ ওপৰত গুৰুত্ব দি, মেৰী এণ্টিনেটৰ দৰে মহিলাসকলক প্রবঞ্চক আৰু নিষ্ঠুৰ হ’বলৈ উৎসাহিত কৰিছিল, যাৰ ফলত ৰাণী এঞ্চিয়েন ৰেজিমৰ এক দুর্নীতিগ্রস্ত সামগ্ৰী তৈয়াৰ হৈছিল।
ফৰাচী বিপ্লৱৰ জীৱনীমূলক স্মৃতিগ্ৰন্থত (১৭৯৯) বুৰঞ্জীবিদজন এডলফাছে, এফ. এছ.এ.- য়ে ৱালষ্টোনক্ৰাফটৰ কামক অপমানজনক অৱমাননাৰ ৰেপচডী বুলি গৰিহণা দিছিল আৰু ৰজা লুইতৰ চিত্ৰণত বিশেষভাৱে ক্ষোভিত হৈছিল।
৭৮। উগ্ৰ গণতন্ত্ৰৰ আন্দোলনৰ ভিতৰত বালষ্টোনক্রাফটৰ ভূমিকা সম্পর্কে লিখা। (Write about the role of Wollstonecraft in the extremist democracy movement.)
উত্তৰঃ ঊনবিংশ শতিকাৰ শেষৰ ফালে উগ্ৰ গণতন্ত্ৰৰ আন্দোলনৰ ভিতৰত ৱালষ্টোনক্রাফট, বাৰবাৰা টেইলৰ, ভার্জিনিয়া মুলাৰ আৰু অন্যান্যসকলে সেই আন্দোলনক ৰাজনৈতিক অর্থনৈতিক সমালোচনাৰ ফালে আঙুলিয়াই দিয়ে। তাইৰ সমসাময়িক সকলৰ দৰে, তেওঁলোকে পৰামৰ্শ দিয়ে, ৱালষ্টোনক্রাফটৰ সমতাবাদী সামাজিক দৃষ্টিভংগীৰ কেন্দ্ৰত সম্পত্তিৰ প্ৰভাৱশালী প্ৰকাৰৰ প্ৰতি এক শত্রুতা আছে। দৰাচলতে, কিছুমানে দাবী কৰে যে তেওঁ তেওঁৰ সমসাময়িক সকলৰ ৰাজনৈতিক মৌলবাদৰ সীমা অতিক্ৰম কৰি পৰিয়ালটোলৈ সেই কান্দোনৰ প্ৰসাৰ ঘটাইছে। এই বিৱৰণবোৰত ৱালষ্টোনক্রাফটক এজন উপাৰবাদী হিচাপে দেখুওৱা হৈছে যি ৰাজহুৱা ব্যক্তিগত বিভাজন ব্যাহত কৰে আৰু ইয়াৰ দ্বাৰা স্থিতিস্থাপকতা প্ৰমাণ কৰে আৰু কিছুমানে তৰ্ক কৰে, উদাৰ দৃষ্টান্তৰ সহজাত বিধ্বংসী শক্তিশালী বা এক প্ৰকাৰৰ সমাজতান্ত্রিক-উদাৰবাদী হিচাপে যিয়ে সমাজবাদৰ দিশবোৰ তাইৰ কামত অন্তৰ্ভুক্ত কৰে আৰু দুয়োটা দৃষ্টান্ত কঢ়িয়াই আনে। এই চৰিত্ৰাংকনবোৰৰ কোনোটোৱেই অৱশ্যে ৱালষ্টোনক্রাফটৰ মৌলবাদৰ সাৰাংশ সঠিকভাৱে ধৰি ৰাখে। ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতিৰ সমালোচনাৰ বাবে তেওঁৰ কামৰ উপ-গুণাগুণক দায়ী কৰাৰ সময়ত, চলিত হিচাপবোৰে আচৰিতভাৱে সেই সমালোচনাৰ সামান্য বিতং অন্বেষণ আগবঢ়ায়। তেওঁ দৰাচলতে শ্ৰেণী বিভাজনৰ সম্পত্তি আৰু শ্ৰেণীৰ সৈতে ধ্রুপদী উদাৰ অৰ্থনৈতিক আৰ্হিৰ স্বতন্ত্ৰ কামৰ সৈতে আৱদ্ধ।
কিন্তু ৱালষ্টোনক্রাফটৰ উদাৰবাদ কেৱল অর্থনৈতিক নহয়। প্রতিযোগিতামূলক, পুঁজিবাদী, অর্থনীতিয়ে ঐতিহাসিকভাৱে ঘৰুৱা সম্পৰ্কৰ এক নিৰ্দিষ্ট বিন্যাসৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিছে। পুৰুষ উপাৰ্জনকাৰীৰ নেতৃত্বত আৰু পত্নী আৰু মাতৃৰ দ্বৈত ভূমিকাত এগৰাকী মহিলা। তত্ত্বাৱধায়কৰ দ্বাৰা পৰিচালিত এক পাৰমাণৱিক পৰিয়াল। এইটো ঠিক এই ঘৰুৱা গাঁথনি যিয়ে ৱালষ্টোনক্রাফটৰ কামৰ বিষয়ে অৱগত কৰে। শ্ৰেণী আৰু পৰিয়ালক এনেদৰে ৰাজনীতি কৰাৰ সলনি যি ৰাজহুৱা আৰু ব্যক্তিগত ক্ষেত্ৰৰ পৃথকীকৰণক প্ৰত্যাহ্বান জনাইছে, নাৰী মুক্তিৰ বাবে তেওঁৰ কাৰ্যসূচীৰে ধৰি লয় যে এই প্রতিষ্ঠানবোৰ প্ৰয়োজনীয়, ভাল আৰু সঁচাকৈয়ে স্বাভাৱিক। তেওঁৰ পৰিয়ালৰ স্বাভাৱিককৰণে তেওঁক তৰ্ক কৰিবলৈ প্ৰেৰিত কৰে, মহিলাৰ অৰ্থনৈতিক অৱজ্ঞাৰ প্ৰতি মুক্ততা থকা সত্বেও, স্বাধীনতা হৈছে মধ্যবিত্ত মহিলাসকলে পত্নী আৰু মাতৃ হিচাপে তেওঁলোকৰ কৰ্তব্য পালন কৰা। যিসকলে দাবী কৰে যে তেওঁ সকলো মহিলাৰ পক্ষে আৰু সকলো মহিলাৰ সৈতে কথা কয়, তেতিয়া ৱালষ্টোনক্রাফটৰ নাৰীবাদ প্ৰকৃততে শ্রেণী-আধাৰিত ; তেওঁৰ শ্ৰেণীৰ স্বাভাৱিকৰণে তেওঁক শ্রমিক শ্ৰেণীৰ মহিলাৰ মুক্তিৰ বাবে কোনো ৰণনীতি এৰি নিদিয়ে।
এগালি-টেৰিয়ান অনুভূতি সত্বেও, ৱালষ্টোনক্রাফটে অতি দমনমূলক পৰিস্থিতিৰ ওকালতি কৰে যে শ্রমিক শ্ৰেণীৰ মহিলাসকলে সংগ্ৰাম কৰিব লাগিব। যেতিয়া তেওঁৰ দৃষ্টিভংগীক প্রায় সমসাময়িক, ঊনবিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিৰ কাল্পনিক সমাজতান্ত্রিক উইলিয়াম থম্পছনৰ সৈতে তুলনা কৰা হয় তেতিয়া এনে ধৰণৰ দৃষ্টিভংগীৰ শ্ৰেণীসীমা আটাইতকৈ স্পষ্টভাৱে বুজি পোৱা যায়। সেয়েহে পাৰিৱেশিক আৰু সামাজিক সম্পর্কত, এই প্ৰাৰম্ভিক নাৰীবাদী উদাৰ পৰম্পৰাৰ ভিতৰত দৃঢ়ভাবে থাকে। তেওঁৰ মৌলবাদ ৰাজনৈতিক অর্থনীতিৰ এক বিশেষ সমাজতান্ত্রিক সমালোচনাত আধাবিত নহয় বা ৰাজহুৱা ব্যক্তিগত বিভাজনৰ কোনো ব্যাঘাতত আধাৰিত নহয় যাৰ ওপৰত উদাৰবাদ ৰৈ যায় ৱালষ্টনৰ ইছ্যু আৰু ৰাজনৈতিক অর্থনীতিৰ ওপৰত দৃষ্টান্তমূলকভাৱে উদাৰ দৃষ্টিভংগীৰ সৈতে শক্তিশালী সম্পর্ক আছে, কিন্তু এনে স্থিতিয়ে এক নির্দিষ্ট ধৰণৰ মৌলবাদ কঢ়িয়াই আনে।
সেই মৌলবাদ সমাজতান্ত্রিক অর্থনৈতিক সমালোচনাৰ ওপৰত আধাৰিত নহয় বা ৰাজহুৱা আৰু ব্যক্তিগত ক্ষেত্ৰৰ মাজৰ পাৰ্থক্যৰ সম্ভাৱনাত আধাৰিত নহয়, ই হৈছে এক সামাজিক মৌলবাদ, যাক মৌলবাদী ৰাজনীতি বুলি ক’ব যি শাসন আৰু কৰ্তৃত্বৰ ধাৰণাবোৰ ব্যাহত কৰে। ৰাজনৈতিক অর্থনৈতিক অভিজাত সম্পত্তিৰ ৰূপবোৰ ইয়াৰ এক গুৰুত্বপূর্ণ উপাদান যি উদাৰবাদক ইয়াৰ চৌহদৰ যৌক্তিক সীমাৰ ফালে ঠেলি দিয়ে। সেয়েহে এনে এক যুক্তি অপৰিপক্ক উদাৰ শাসক শ্ৰেণীৰ বুর্জোয়া বাবে ৰাজনৈতিকভাৱে অপৰিপক্ক সময়ত, যদিও অর্থনৈতিকভাৱে এতিয়ালৈকে পুৰণি শাসনাধিষ্ঠ আভিজাত্যৰ ওপৰত ৰাজনৈতিক আধিপত্য লাভ কৰা নাই। সম্পত্তিৰ সমতাক এনে এক সময়ত শিক্ষা ৰখাৰ বাবে আহ্বান জনোৱাটো আমূল, যেতিয়া এই দাবীবোৰে শাসক শ্ৰেণীৰ ক্ষমতাৰ ওপৰত থকা দখলক বিচলিত কৰে।
৭৯। মেৰী ৱালষ্টোনক্রাফটক কিয় “নাৰীবাদৰ মাতৃ” বুলি কোৱা হয়? (Why Mary Wollstonecraft is called the “mother of feminism”?)
উত্তৰঃ মেৰী ৱালষ্টোনক্রাফট মুখ্য লক্ষ্য আছিল অষ্টাদশ শতিকাত মহিলাসকলে সমাজৰ অংশবোৰত মুখ্যতঃ সীমাৰ বাহিৰত প্ৰৱেশ কৰা। তেওঁৰ কাৰ্য মুখ্যতঃ মহিলাৰ অধিকাৰৰ সৈতে সম্পর্কিত। ১৭৯২ চনত তেওঁৰ “A Vindication of the rights of Women” নামৰ কিতাপখনক নাৰীবাদী ইতিহাস আৰু নাৰীবাদী তত্ত্বৰ এক কালজয়ী বুলি গণ্য কৰা হয়, ৱালষ্টোনক্রাফটে মুখ্যতঃ মহিলাসকলক শিক্ষিত কৰাৰ অধিকাৰৰ বাবে যুক্তি দশাইছিল। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে শিক্ষাৰ জৰিয়তে মুক্তি আহিব।
(ক) ঘৰৰ তাৎপর্য : ৱালষ্টোনক্রাফটে স্বীকাৰ কৰিছিল যে মহিলাৰ ক্ষেত্ৰখন ঘৰত আছে, তেওঁৰ সময়ত এক সাধাৰণ বিশ্বাস আছিল, কিন্তু তেওঁ আন বহুতৰ দৰে ঘৰটো ৰাজহুৱা জীৱনৰ পৰা পৃথক কৰা নাছিল। তেওঁ ভাবিছিল ৰাজহুৱা জীৱন আৰু ঘৰুৱা জীৱন পৃথক নহয় কিন্তু সংযুক্ত। ঘৰটো ৱালষ্টোনক্রাফটৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ আছিল কিয়নো ই সামাজিক জীৱন আৰু ৰাজহুৱা জীৱনৰ বাবে এটা ভেঁটি গঠন কৰে। তেওঁ যুক্তি দিছিল যে ৰাজ্য বা ৰাজহুৱা জীৱনে ব্যক্তি আৰু পৰিয়াল দুয়োকে উন্নত কৰে আৰু সেৱা আগবঢ়ায়। এই সন্দৰ্ভত তেওঁ লিখিছিল যে পুৰুষ আৰু মহিলাৰ পৰিয়াল আৰু ৰাজ্য দুয়োৰে প্ৰতি কৰ্তব্য আছে।
(খ) মহিলাসকলক শিক্ষিত কৰাৰ লাভালাভ : ৱালষ্টোনক্রাফটে মহিলাসকলক শিক্ষিত কৰাৰ অধিকাৰৰ বাবেও যুক্তি দিছিল, কিয়নো তেওঁলোক মুখ্যতঃ যুৱসকলৰ শিক্ষাৰ বাবে দায়বদ্ধ আছিল। ‘মহিলাৰ অধিকাৰৰ প্ৰমাণ’ৰ আগতে, ৱালষ্টোনক্রাফটে বেছিভাগ শিশুৰ শিক্ষাৰ বিষয়ে লিখিছিল। কিন্তু প্ৰমাণত তেওঁ এই দায়িত্ব পুৰুষৰ পৰা পৃথক মহিলাসকলৰ বাবে এক প্রাথমিক ভূমিকা হিচাপে প্ৰস্তুত কৰিছিল।
ৱালষ্টোনক্রাফটে তর্ক কৰি গৈছিল যে মহিলাসকলক শিক্ষিত কৰিলে বৈবাহিক সম্পর্ক শক্তিশালী হ’ব। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে এক স্থিৰ বিবাহ হৈছে স্বামী আৰু পত্নীৰ মাজত অংশীদাৰীত্ব। সেয়েহে, এগৰাকী মহিলাৰ ওচৰত তেওঁৰ স্বামীয়ে অংশীদাৰীত্ব বজাই ৰখাৰ বাবে কৰা জ্ঞান আৰু যুক্তিৰ দক্ষতা থকা প্রয়োজন। এক স্থিৰ বিবাহে শিশুসকলৰ সঠিক শিক্ষাৰ ব্যৱস্থাও কৰে ।
(গ) প্রথমে কর্তব্য : ৱালষ্টোনক্রাফটে স্বীকাৰ কৰিছিল যে মহিলাসকল যৌন সত্তা। কিন্তু, তেওঁ আঙুলিয়াই দিছিল, পুৰুষসকলেও তেনেকুৱাই। ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে স্থিৰ বিবাহৰ বাবে প্রয়োজনীয় মহিলা সতীত্ব আৰু বিশ্বস্ততাৰ বাবে পুৰুষৰ সতীত্ব আৰু বিশ্বস্ততাৰ প্রয়োজন। যৌন আনন্দৰ ওপৰত কৰ্তব্য ৰখাৰ বাবে পুৰুষসকলক মহিলাৰ সমান প্রয়োজন । সম্ভৱতঃ তেওঁৰ ডাঙৰ জীয়েকৰ পিতৃ গিলবার্ট ইমলেৰ সৈতে ৱালষ্টোনক্রাফটৰ অভিজ্ঞতাই তেওঁৰ বাবে এই কথাটো স্পষ্ট কৰিছিল, কিয়নো তেওঁৰ এই মানদণ্ড অনুসৰণ কৰিবলৈ সক্ষম হোৱা নাছিল।
কৰ্তব্যক আনন্দৰ ওপৰত ৰখাৰ অৰ্থ এইটো নহয় যে অনুভূতিবোৰ গুৰুত্বহীন। ৱালষ্টোনক্রাফটৰ লক্ষ্য আছিল অনুভৱ আৰু চিন্তাক সম্প্রীতিলৈ অনা । তেওঁৰ দুয়োটাৰ মাজত থকা এই সম্প্রীতিক “কাৰণ” বুলি অভিহিত কৰিছিল। যুক্তিৰ ধাৰণাটো জ্ঞানী দার্শনিকসকলৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ আছিল, কিন্তু ৱালষ্টোনক্রাফটৰ প্ৰকৃতি, অনুভূতি আৰু সহানুভূতিৰ উদযাপনে তেওঁক ৰোমাণ্টিকতাবাদ আন্দোলনৰ এক সেতু কৰি তুলিছিল।
মেৰী ৱালষ্টোনক্রাফটে দেখিলে যে ফেশ্বন আৰু সৌন্দৰ্যৰ সৈতে সম্পর্কিত কামত মহিলাসকলে গ্ৰহণ কৰাটোৱে তেওঁলোকৰ যুক্তিক ক্ষতিগ্ৰস্ত কৰে, যাৰ ফলত তেওঁলোকে বিবাহৰ অংশীদাৰীত্বত ভূমিকা বজাই ৰাখিবলৈ কম সক্ষম হয়। তেওঁ এইটোও ভাবিছিল যে ই শিশুসকলৰ শিক্ষাবিদ হিচাপে তেওঁলোকৰ কাৰ্যকৰীতা হ্ৰাস কৰিছে।
অনুভৱ আৰু চিন্তাক একত্ৰিত কৰি, তেওঁলোকক পৃথক কৰা আৰু লিংগ ৰেখাৰ সৈতে বিভক্ত কৰাৰ সলনি, ৱালষ্টোনক্রাফটে ব্যক্তিগত অধিকাৰ ৰক্ষা কৰা মহিলাৰ বাবে ব্যক্তিগত স্বাধীনতাত বিশ্বাস নকৰা এজন দার্শনিক জিন জেক ৰুছোৰ সমালোচনাও প্ৰদান কৰিছিল। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে এগৰাকী মহিলা যুক্তিৰ বাবে অক্ষম আৰু কেৱল এজন পুৰুষক হে চিন্তা আৰু যুক্তি প্ৰয়োগ কৰিবলৈ বিশ্বাস কৰিব পাৰি। অৱশেষত, ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে মহিলাসকল নাগৰিক হ’ব নোৱাৰে, কেৱল হে নাগৰিক হ’ব পাৰে পুৰুষ। ৰুছোৰ দৃষ্টিভংগীয়ে মহিলাসকলক এক পৃথক আৰু নিম্ন মানদণ্ডলৈ ধ্বংস কৰিছিল।
৮০। ৱালষ্টোনক্ৰাফটৰ ভেণ্ডিকেচনৰ পৰিচয়ৰ বিষয়ে লিখা। (Write about the Introduction on Wollstonecraft’s Vindication.)
উত্তৰঃ প্ৰক্ৰিয়াটোৰ প্ৰাৰম্ভিক পৰ্যায়ত এই অংশটোৱে ৱালষ্টোনক্রাফটৰ মহিলাৰ অধিকাৰৰ প্ৰমাণৰ ভিত্তি আৰু কাৰীকৰীতা অনুসন্ধান কৰে। মৌলিক আদৰ্শ হৈছে প্ৰাথমিক ঐতিহাসিক উৎস হিচাপে ফৰাচী বিপ্লৱ যাৰ ফলত অষ্টাদশ শতিকাত নাৰীবাদ আৰু ইয়াৰ অাগামীসকলৰ উত্থান হৈছিল। গৱেষণাই প্ৰমাণ কৰিছে যে এজন ব্যক্তি আৰু লেখক হিচাপে ৱালষ্টোনক্রাফট জীৱনৰ ওপৰত সাহিত্যৰ প্ৰভাৱ আছে। উপস্থাপন কৰা নিয়মবোৰে তেওঁৰ শৈলী, ৰণনীতি আৰু কৰ্ম জীৱনৰ আৰম্ভণিতে সংঘটিত হোৱা মুখ্য বাধাবোৰৰ বিষয়ে চিন্তা-চৰ্চা কৰিছিল।
মেৰী ৱাৰ্টাৰ্ছ আৰু মিউজি মেয়াৰ্ছ নামৰ লেখিকা দুজনে মেৰী ৱালষ্টোনক্রাফটৰ তেওঁৰ বয়সৰ এগৰাকী পৰিশ্ৰমী মহিলা লেখিকা হিচাপে কৰা প্ৰচেষ্টাক প্ৰশংসা কৰি উপযোগী উপশব্দত সহায় কৰে। বেছিভাগ সময়তে, মানৱতাৰ ইতিহাস মহিলাসকলৰ সৈতে অভ্যন্ত অন্যায় হৈ আহিছে, সেয়েহে, নাৰীবাদৰ মাতৃয়ে ব্ৰিটিছ লোকসকলৰ ওপৰত তেওঁৰ আলোকিত চিন্তাধাৰাক আশ্চর্যজনকভাৱে প্ৰতিফলিত কৰে। অধ্যয়ন কৰা ভাষ্য পুথিখনে ব্ৰিটিছ মহিলাসকলক বশ্যতাৰ পৰা ৰক্ষা কৰা কাৰ্যকৰী যুক্তিৰ পৰামৰ্শ দিয়ে, মূলতঃ ধর্মীয় নীতিৰ পৰা অনুপ্ৰাণিত কৰে মহিলাৰ মানসিক শক্তি হৈছে এই কামত লিপিবদ্ধ কৰা এক মুখ্য বিষয় আৰু বস্তুবোৰ অধিক নিৰপেক্ষভাৱে চাই, পুৰুষ আৰু মহিলাসকলক সমাজত সঠিক মনোভাৱৰ বাবে গ্ৰহণ কৰিব লাগিব আৰু যেতিয়া তেওঁলোকে তেওঁলোকৰ কৰ্তব্যবোৰ সমানে সংজ্ঞায়িত কৰিব তেতিয়া, প্ৰাকৃতিক অধিকাৰবোৰ নিখুঁতভাৱে উপলব্ধি কৰা হ’ব। এভাৰমোৰে যুক্তিৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰি মহিলাসকলক মূলতঃ ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাত তেওঁলোকৰ নাম এক বিশেষাধিকাৰ প্ৰাপ্ত স্থিতিত যোগ দিবলৈ সম্বোধন কৰা হয়, ৰাজহুৱা ক্ষেত্ৰত তেওঁলোকৰ মতামত গঢ়ি তোলা হয়।
৮১। মেৰী ৱালষ্টোনক্রাফটক কিয় প্ৰথম নাৰীবাদী বুলি অভিহিত কৰিছিল? (Why Mary Wollstonecraft called The First Feminist?)
উত্তৰঃ প্ৰাৰম্ভিক আধুনিক সময়ত প্ৰথম নাৰীবাদী মেৰী ৱালষ্টোনক্রাফটে আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ ৰাজনৈতিক ব্যক্তিত্বৰ সৈতে তৰ্ক কৰিবলৈ সাহস কৰিছিল। তেওঁ এগৰাকী প্ৰকৃত সংগ্ৰামৰ নাৰীবাদী আছিল যিয়ে এক্সাডেমিক বা উচ্চ শ্ৰেণীৰ দৰ্শকৰ বাবে লিখা নাছিল, কিন্তু বৃহৎ জনসাধাৰণৰ বাবে লিখিছিল। নাৰীবাদী সক্রিয়তাই ৱালষ্টোনক্রাফটৰ জীৱনক এনে এটা দিশ লৈ পৰিৱৰ্তন কৰিছিল যি তেওঁৰ সময়ৰ আন মহিলা লেখকসকলৰ সৈতে তুলনা কৰাত অধিক গতিশীল আৰু অনন্য।
আৰম্ভণিতে, ৱালষ্টোনক্রাফটৰ যুক্তিবোৰ মহিলা আৰু ক্ষুদ্র দর্শকে উপভোগ কৰিছিল। আৰু ইচ্ছাৰ বিন্দু হিচাপে তেওঁৰ কেইখনমান আচৰণ কিতাপ প্ৰকাশিত হৈছিল। মেৰী বাটাৰ্ছে তেওঁৰ ব্ৰিটিছ ৱমেন ৰাইটাৰ্ছ এণ্ড দ্য প্ৰফেচন অফ লিটাৰেৰী ৰেচলুশন নামৰ কিতাপখনত উল্লেখ কৰিছিল যে মহিলা লেখকসকলে তেওঁলোকৰ প্ৰস্তাৱনাত ক্ষমা বিচাৰিব লগা হৈছিল।
ৰাজহুৱা হোৱাৰ সীমালংঘনকাৰী অশালীনতাৰ বাবে আর্থিক প্রয়োজনীয়তাৰ ভিত্তিত”, তেওঁ মুখ্যতঃ ৰাজহুৱা ক্ষেত্ৰত লিখাৰ জৰিয়তে মেৰী ৱালষ্টোনক্রাফট আৰু আনসকলৰ সম্মুখীন হোৱা অসুবিধাবোৰৰ কথা উল্লেখ কৰিছিল, আন কথাত, মহিলাসকলে যদি তেওঁলোকৰ কৰ্তৃত্বৰ বাহিৰত কিবা এটা ৰখাৰ সাহস কৰে তেন্তে তেওঁলোকে নেতিবাচক প্রতিক্রিয়া সহ্য কৰিব লগা হয়। অৱশ্যে, মেৰী ৱালষ্টোনক্রাফটে এগৰাকী সাহিত্য সমীক্ষক হিচাপে ৰাজহুৱা ক্ষেত্ৰত তেওঁৰ নাম গঢ়ি তুলিবলৈ ৰিস্ক লৈছিল। মিটজি মেয়াৰে ৱালষ্টোনক্রাফটৰ প্ৰচেষ্টাৰ বিষয়েও মূল্যাঙ্কন কৰিছিল, তেওঁ যুক্তি দিছিল যে ৱালষ্টোনক্রাফট এজন “অস্থায়ী স্বীকাৰোক্তি লেখকৰ পৰা কৰ্তৃত্বশীল ৰাজহুৱা ব্যক্তিলৈ স্থানান্তৰিত হৈছিল যিয়ে ১৭৯০ ৰ দশকত সামাজিক, ৰাজনৈতিক আৰু সাহিত্যিক ক্ষেত্ৰ সলনি কৰিছিল।
ৱালষ্টোনক্রাফট সম্পর্ক গণনাযোগ্য আছিল, প্রকাশক যোচেফ জনছনৰ সৈতে তেওঁৰ এক স্থায়ী আৰু পেছাদাৰী সম্পৰ্ক আছিল যাক তেওঁ তেওঁৰ বাবে “পিতৃ আৰু ভাতৃ” বুলি বৰ্ণনা কৰিছিল। জনছনৰ সৈতে তেওঁৰ সম্পৰ্কে তেওঁক অধিক কাম কৰিবলৈ এক নতুন শক্তি প্ৰদান কৰিছিল, ইয়াৰ সন্দৰ্ভত, মেৰী ৱাটাৰ্ছে লিখিছিল “জনছনৰ বাবে ৱালষ্টোনক্ৰাফটৰ কাম তাইৰ নিজৰ বৌদ্ধিক বিকাশৰ কেন্দ্ৰবিন্দু আছিল; তেওঁ পঢ়া আৰু লিখা সকলোবোৰে তেওঁ জ্ঞানৰ পুঁজি আৰু তাইৰ জ্ঞানীয় প্রশিক্ষণত অৰিহণা যোগাইছিল, যিবোৰ কিতাপৰ বাবে তেওঁক সর্বশ্রেষ্ঠভাৱে স্মৰণ কৰা হয়। তাৰ ভিত্তি স্থাপন কৰিছিল”। পিতা জনছনে তাইক টকা পইচা দি সহায় আগবঢ়াইছিল, কিয়নো তাইৰ উপাৰ্জনৰ আন কোনো উৎস নাছিল। ধর্মীয় গ্রন্থসমূহক মেৰী ৱালষ্টোনক্রাফটৰ লিখনিত অন্তর্ভুক্ত প্রাথমিক প্রসংগ হিচাপে গণ্য কৰা হৈছিল, তেওঁ এই ধাৰণাটো সলনি কৰিব বিচাৰিছিল যে বাইবেল নাৰীবাদীসকলৰ বাবে প্রত্যাখ্যানৰ প্রশ্ন, তেওঁ এক বহুল অর্থত আন এক প্ৰকাৰৰ খ্ৰীষ্টান দৃষ্টিভংগীৰ পৰিচয় দিয়াৰ লক্ষ্য ৰাখিছিল।
৮২। ৱালষ্টোনক্রাফটৰ ভেণ্ডিকেচন আৰু ইয়াৰ প্ৰস্তাৱৰ বিষয়ে লিখা। (Write about the Wollstonecraft’s Vindication and Its Implications.)
উত্তৰঃ গুৰুত্বপূর্ণভাৱে, স্বায়ত্তশাসন আৰু নাগৰিকত্বৰ পৰম্পৰাগত বুজাবুজি সলনি কৰাৰ বাধে ৱালষ্টোনক্রাফটন উপদেশমূলক গ্রন্থবোৰ গঠন কৰা হৈছিল, ইয়াৰ উপৰিও; তেওঁক কেৱল পিতৃতান্ত্ৰিকতাৰ বিৰুদ্ধেই নহয় আভিজাত্যৰ বিৰুদ্ধেও লক্ষ্য কৰা হৈছিল। তদুপৰি, ঐতিহাসিক পৰিস্থিতিৰ গুৰুত্বক ৱালষ্টোনক্রাফটে এক প্ৰত্যাহ্বানপূর্ণ নাৰীবাদী চিন্তাধাৰাৰ সন্ধান কৰিবলৈ গণ্য কৰিছিল, যাক নতুন প্ৰজন্মই আলোচনা কৰিব। যদিও তেওঁক এগৰাকী উগ্ৰ নাৰীবাদী বুলি বৰ্ণনা কৰা হৈছিল, তেওঁৰ পৰম উদ্দেশ্য পুৰুষৰ শ্ৰেষ্ঠতাৰ সমাপ্তি নহয়, সমাজৰ মৌলিক বিষয়বোৰৰ সংস্কাৰ কৰা, লিংগ সমতা প্রাপ্ত কৰা আছিল।
মহিলাৰ অধিকাৰৰ প্ৰমাণত, মেৰীয়ে বিশ্বাস কৰিছিল যে মহিলাসকল প্ৰকৃতিৰ দ্বাৰা দুৰ্বল ভাৱে সৃষ্টি হোৱা নাছিল, আৰু মহিলাৰ পিছপৰা অৱস্থাৰ বাবে সমাজ প্ৰাৰম্ভিক দায়বদ্ধ, সেয়েহে তেওঁ কৰা প্ৰতিটো অযৌক্তিক আচৰণত মহিলাসকলক দোষাৰোপ কৰাৰ তেওঁলোকৰ কোনো অধিকাৰ নাছিল। তেওঁ দৃঢ়তাৰে কৈছিল, “অষ্টাদশ শতিকাৰ ইউৰোপত এক নিৰ্দিষ্ট শ্ৰেণীৰ মহিলাৰ প্ৰতি থকা দুৰ্বলতা আৰু কামুকতা তেওঁলোকৰ জৈৱিক প্ৰকৃতিৰ অংশ নহয় কিন্তু তেওঁলোকৰ শিক্ষা আৰু সামাজিক পৰিস্থিতিৰ অবিশ্বাস্য ফলাফল”। তদুপৰি, এগৰাকী বিশ্বাসী নাৰীবাদী হিচাপে ৱালষ্টোনক্রাফট মহিলাৰ সামঞ্জস্যৰ ওপৰত যথেষ্ট আত্মবিশ্বাসী আছিল, তেওঁ লগতে কৈছিল “মহিলাক অধিকাৰবোৰ ভাগ বতৰা কৰিবলৈ দিয়ক আৰু তেওঁ পুৰুষৰ গুণাগুণ অনুকৰণ কৰিব”; কিয়নো তেওঁ মুক্তি প্রাপ্ততকৈ অধিক নিখুঁত হ’ব লাগিব। লেখিকাগৰাকীৰ শক্তিশালী ব্যক্তিত্ব আৰু বিশ্বস্ততাই সাধাৰণতে শব্দৰে অনুভৱ কৰা হৈছিল আৰু মেৰী ৱালষ্টোনক্রাফটে তেওঁৰ মুখ্য নথিপত্ৰত প্ৰকৃততে এইটোকেই গুৰুত্ব দিছিল।
৮৩। শিক্ষাৰ ওপৰত মেৰী ৱালষ্টোনক্রাফটৰ প্ৰভাৱৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা। (Discuss about the Mary Wollstonecraft Implications on Education.)
উত্তৰঃ প্ৰাথমিকভাৱে, প্রমাণিতকৰণ মহিলাৰ প্ৰকৃতি বুজি পোৱাৰ কাৰণৰ ওপৰত আধাৰিত যিহেতু চাৰ্লছ টেইলৰে আঙুলিয়াই দিছিল “কাৰণ হৈছে চাবলৈ আৰু বুজি পোৱাৰ সামঞ্জস্য” সাধাৰণতে আলোচনা কৰা হয় যে পৰিচয় হৈছে তেওঁৰ ৰাজনৈতিক আলোচনাত (মহিলাৰ ভূমিকা আৰু পৰিচয়) প্রথম প্রশ্ন, তেওঁ ধাৰণা কৰে যে মহিলাসকলে তেওঁলোকৰ নিজৰ পৰিচয় জ্ঞান, শিক্ষা আৰু যুক্তিৰ পৰাও গ্ৰহণ কৰিব পাৰে। তদুপৰি, সমাজৰ গাঁথনিৰ ওপৰত তেওঁৰ পৰ্যবেক্ষণ এগৰাকী ব্যক্তি হিচাপে মহিলাসকলক সমাজৰ ভিতৰলৈ ঠেলি দিয়াৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয় আৰু পৰম্পৰাগত প্ৰাথমিক তাৎপৰ্যবোৰ সলনি কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয় য’ত, “মহিলাসকলক মাত নোহোৱাকৈ, মানৱজাতিৰ প্ৰাকৃতিক অধিকাৰৰ অংশগ্ৰহণৰ পৰা বাদ দিব লাগিব”। ইয়াৰ দ্বাৰা ৱালষ্টোনক্রাফট উদ্দেশ্য হৈছে মহিলাক ৰাজহুৱাভাৱে অন্তৰ্ভুক্ত কৰাৰ বাবে এক উপযুক্ত পথ নিৰ্ধাৰণ কৰা, আৰু তেওঁ মহিলা আৰু পুৰুষৰ মাজৰ পার্থক্য একেবাৰে অস্বীকাৰ নকৰে, কিন্তু কেতিয়াবা তেওঁ এনে মহিলাসকলক দোষাৰোপ কৰে যি সকলে যুক্তিৰ পৰিৱৰ্তে পোনপটীয়াকৈ সংবেদনশীলতা আৰু আবেগ অনুসৰণ কৰে।
সাধাৰণতে এইটো স্বীকাৰ কৰা হয় যে মহিলাৰ অধিকাৰৰ প্ৰমাণ প্রথমে টালিৰেণ্ডৰ দ্বাৰা জনাজাত ফ্ৰান্সৰ শিক্ষা মন্ত্রীক উৎসর্গিত কৰা হয়, বিপ্লৱী ফ্ৰান্সত ৰাজহুৱা শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ – প্রতিক্রিয়াস্বৰূপে, তেওঁ কয়” মই এই খণ্ডটো আপোনাক উৎসৰ্গা কৰিছো, যাতে আপোনাক বিষয়টো পুনৰ বিবেচনা কৰিবলৈ প্ৰেৰিত কৰা হয়, মহিলা আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় শিক্ষাৰ অধিকাৰক সন্মান কৰি মই যি লাভ কৰিছো তাক পৰিপক্কভাৱে নিৰ্দ্ধাৰণ কৰিব লাগে”।
ইয়াত ৱালষ্টোনক্রাফটে ছোৱালীৰ শিক্ষাৰ বাবে অধিক লাভজনক বিষয়বিলাক বিকশিত কৰিব পৰা উপায় বিচাৰিবলৈ আগ্ৰহী। সেয়েহে, ভেণ্ডিকেচনৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ অংশটো ৰাষ্ট্ৰীয় শিক্ষাৰ প্ৰতি সমৰ্পিত, যেনে ৱালষ্টোনক্রাফটে দাবী কৰিছিল— “নাৰীৰ অধিকাৰৰ বাবে যুঁজ দি মোৰ মূল যুক্তিটো এই সৰল নীতিৰ ওপৰত নিৰ্মিত, যে যদি তেওঁ শিক্ষাৰ দ্বাৰা পুৰুষৰ সংগী হ’বলৈ প্ৰস্তুত নহয়, তেস্তে তেওঁ জ্ঞান আৰু গুণৰ অগ্ৰগতি বন্ধ কৰিব; কিয়নো সত্য সকলোৰে বাবে সচৰাচৰ হ’ব লাগিব, নতুবা সাধাৰণ অনুশীলনৰ ওপৰত ইয়াৰ প্ৰভাৱৰ সন্দৰ্ভত ই অকাৰ্যকৰী হ’ব”।
স্পষ্ট ভাষাত, লেখিকাগৰাকীয়ে তেওঁৰ কিতাপখনৰ প্ৰথম প্ৰশ্ন হিচাপে শৈক্ষিক অধিকাৰৰ বাবে আন্দোলন কৰি আছে। একেখন দস্তাবেজতে, মেৰী ৱালষ্টোনক্রাফটক মৌলবাদীৰ সলনি সংস্কাৰবাদী বুলি বৰ্ণনা কৰা হৈছে কিয়নো তেওঁ শিক্ষার্থীসকলৰ বিৱৰণ আৰু তেওঁলোকৰ দৃষ্টিভংগীৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্ব নিদিয়ে আৰু তেওঁৰ পৰম আগ্ৰহ হৈছে শিক্ষাৰ অনুশীলনত শিক্ষাৰ্থীসকলৰ মাজত এক সমন্বয় সৃষ্টি কৰা। একেই ধাৰণা তেওঁৰ ভেণ্ডিকেচনত অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে তেওঁলোকৰ অনুষদবোৰ খুলিবলৈ তেওঁলোকে নিজৰ বাবে ভাবিবলৈ উৎসাহিত হোৱা উচিত আৰু এইটো কেৱল কেইবাটাও শিশুক একেলগে মিহলি কৰি, আৰু তেওঁলোকক যুটীয়াভাৱে একেটা বস্তু অনুসৰণ কৰিহে কৰিব পাৰি।
ৱালষ্টোনক্রাফটে শিশুসকলক গোটত ইজনে সিজনৰ পৰা শিকিবলৈ অনুমতি দিয়াৰ উদ্দেশ্যৰ সলনি নীতি প্ৰদান কৰি আছে। দৰাচলতে লিংগ সম্পৰ্ক আৰু সমতা মুখ্যতঃ বালষ্টোনক্রাফট ভি.আৰ.ডব্লিউ.ত অধ্যয়ন কৰা হয়, তেওঁ ভাৱ যে ন্যায়সঙ্গত সমাজখন মূলতঃ শিশুৰ বিভিন্ন ক্ষমতাৰ ওপৰত নিৰ্মাণ কৰা হ’ব।
পুৰুষ নাগৰিকসকলক দুটা প্রাকৃতিক পদক্ষেপ ল’ব লাগে, যি পোনপটীয়াকৈ আকাংক্ষিত বিন্দুলৈ লৈ যোৱা হ’ব, ঘৰুৱা মৰমৰ বাবে। এইটোৱে প্ৰথমে মানৱতাৰ বিভিন্ন পৰিৱৰ্তনৰ খাবে হৃদয় মুকলি কৰে, আনহাতে শিশুসকলক তেওঁলোকৰ সময়ৰ যথেষ্ট অংশ অতিবাহিত কৰিবলৈ আন শিশুৰ সৈতে সমতাৰ ক্ষেত্ৰত অনুমতি দিয়া হ’ব।
ৱালষ্টোনক্রাফটে বিশ্বাস কৰে যে শিশুৱে তেওঁলোকৰ লিংগ নির্বিশেষে, সহযোগিতামূলক কার্যকলাপত তেওঁলোকৰ চিন্তাধাৰাক কাৰ্যকৰীভাৱে আকাৰ দিব পাৰে আৰু এই পদ্ধতিয়ে এক স্বতন্ত্র শৈক্ষিক পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰিব পাৰে। এনেদৰে মেৰীয়ে শিক্ষার্থীসকলক চিন্তা কৰিবলৈ স্থান প্ৰদান কৰে, একে সময়তে তেওঁলোকৰ পৰিৱৰ্তনশীল মনোভাৱ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। একেদৰে, মেৰী ৱালষ্টোনক্রাফটৰ মতে, শিক্ষা সঁচাকৈয়ে নিখুঁত হ’ব যেতিয়া ই গুণ আৰু স্বাধীনতা বিকাশ কৰে ফলস্বৰূপে, আটাইতকৈ নিখুঁত শিক্ষা হৈছে বুজাবুজিৰ এনে এক অনুশীলন যিটো শৰীৰক স্তব্ধ কৰা আৰু হৃদযন্ত্ৰ গঠন কৰাৰ বাবে সৰ্বশ্ৰেষ্ঠভাৱে গণনা কৰা হয়। আন কথাত, ব্যক্তিজনক এনে ধৰণৰ পুণ্যৰ অভ্যাস প্রাপ্ত কৰিবলৈ সক্ষম কৰা হয় যি তেওঁলোকক স্বতন্ত্ৰ কৰি তুলিব। দৰাচলতে, যিকোনো সৎ হোৱাক গুণী বুলি কোৱাৰ শক্তি, যাৰ গুণবোৰ নিজৰ কাৰণৰ প্ৰয়োগৰ ফলত নহয়। তেওঁ এটা নিখুঁত শিক্ষাৰ বাবে নীতিবোৰ বৰ্ণনা কৰে। তেওঁৰ মতে, যুক্তিৰ ওপৰত আধাৰিত ব্যায়ামহৈছে এক স্বতন্ত্ৰ আৰু সৎ মনৰ সর্বশ্রেষ্ঠ উপায়।
একেদৰে, মেৰীয়ে শিক্ষকসকলক প্রথম পর্যায়ত সমালোচনা কৰিবলৈ শৈক্ষিক ব্যৱস্থাৰ বিষয়ে তেওঁৰ দৃষ্টিভংগী উল্লেখ কৰে, তেওঁলোকক “পণ্ডিত স্বৈৰাচাৰী” বুলি বৰ্ণনা কৰে, কিয়নো তেওঁলোকৰ শিক্ষাদানৰ প্ৰতি তেওঁলোকৰ দায়িত্বহীন মনোভাৱ আছে। তেওঁ এইটোও ভাৱে যে বিদ্যালয় হৈছে এনে এক ঠাই যত শিশুসকল বৌদ্ধিক আৰু শাৰীৰিকভাৱে বিকশিত হয়। তেওঁৰ দৃষ্টিত বিদ্যালয়ৰ প্ৰতিচ্ছবিৰ সাৰাংশ দি কয়, ল’ৰা আৰু ছোৱালী, ধনী আৰু দৰিদ্র, একেলগে লগ হোৱা উচিত। অর্থাৎ, শিশুৱে ইউনিফর্ম পিন্ধিব লাগে, তদুপৰি, তেওঁৰ প্রমাণবোৰে কয় যে শ্রেণীবোৰ সেই সময়ত এক ঘণ্টাতকৈ বেছি হ’ব নালাগে, “কিয়নো এই বয়সত তেওঁলোকক এবাৰত এঘণ্টাতকৈ অধিক সময় কেনো ধৰণৰ বহি থকা নিয়োগত আৱদ্ধ হৈ থাকিব নালাগে”।
একে পৰিপ্ৰেক্ষিতত, মেৰী ৱালষ্টোনক্রাফটে শৈক্ষিক পাঠ্যক্রম আৰু এখন আদর্শ বিদ্যালয়ৰ শিক্ষামূলক পৰিকল্পনা ৰাখে, তেওঁ যুক্তি দিয়ে যে এই ব্যৱহাৰযোগ্য প্ৰদান কৰিবলৈ, নির্দিষ্ট বয়সৰ বাবে দিন-বিদ্যালয়বোৰ শাসনৰ দ্বাৰা স্থাপন কৰিব লাগে, য’ত ল’ৰা আৰু ছোৱালীক একেলগে শিক্ষিত কৰা হ’ব পাৰে। পাঁচৰ পৰা ন বছৰ বয়সৰ সৰু ল’ৰা-ছোৱালীৰ বাবে বিদ্যালয়খন সম্পূর্ণ বিনামূলীয়া আৰু সকলো শ্ৰেণীৰ বাবে মুকলি হ’ব লাগে।
মেৰী ৱালষ্টোনক্রাফটে সমাজ নির্মাণৰ প্রথম পদক্ষেপ হিচাপে শিশু আৰু তেওঁলোকৰ পিতৃ- মাতৃৰ মাজত এক নির্দিষ্ট সম্পর্ক আৰু আদান-প্রদান সৃষ্টি কৰা শিক্ষাৰ পৰা ব্যক্তিসকলক তেওঁলোকৰ শক্তি আৰু মুক্তি প্রাপ্ত কৰিবলৈ শৈক্ষিক প্ৰণালীৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে।
৮৪। ৰুছোৰ “প্ৰকৃতিৰ ক্ৰম” শিক্ষাৰ ধাৰণাটো আলোচনা কৰা। (Discuss about the concept Rousseau’s “order in nature education.)
উত্তৰঃ শিক্ষাৰ ওপৰত ৰুছোৰ ধাৰণাবোৰত তেওঁ “নেতিবাচক শিক্ষা”ৰ ধাৰণা এটাৰ বাবে ওকালতি কৰে যি শিশুটোৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। ৰুছোৱে লিখিছে, “সেয়েহে, প্রথম শিক্ষাটো সম্পূৰ্ণৰূপে নেতিবাচক। ইয়াত গুণ বা সত্য শিকোৱাত একেবাৰে নহয় কিন্তু হৃদয়ক ক্ৰটিৰ পৰা আৰু মনক সুৰক্ষিত কৰাত অন্তৰ্ভুক্ত থাকে”। তেওঁৰ যুক্তি হৈছে যে শিশু এটাৰ শিক্ষা সামাজিক নিৰ্দেশৰ বাহিৰে তেওঁলোকৰ প্ৰাকৃতিক ক্ষমতাৰ সৈতে সংৰেখিতভাৱে কঢ়িয়াই নিব লাগে। এমিলৰ পঞ্চম অধ্যায়ত, ৰুছোৱে মহিলাসকলৰ বাবে নিখুঁত শিক্ষাৰ তেওঁৰ তত্ত্ব আৰু ধাৰণাবোৰ বৰ্ণনা আৰু উপস্থাপন কৰিছে। ৰুছোৱে তেওঁৰ স্বীকাৰোক্তিত বিভিন্ন মহিলাৰ প্রতি আৱেগিক অনুভূতিবোৰ তেওঁৰ ধাৰণা আৰু মহিলা শিক্ষাৰ ধাৰণাবোৰৰ বিকাশৰ বাবে দায়ী কৰিব পাৰি। ডাঙৰ হোৱাৰ লগে লগে তেওঁ সন্মুখীন হোৱা বিভিন্ন মহিলাৰ দ্বাৰা তেওঁৰ ধাৰণাবোৰ বিকশিত আৰু আকাৰ দিয়া হয়।
ৰুছোৱে তেওঁৰ আগত দার্শনিক আৰু চিন্তাবিদসকলৰ পৰাও যথেষ্ট পৰিমাণে ধাৰ লৈছিল। জন ল’কৰ পৰা তেওঁৰ যথেষ্ট যুক্তি উত্থাপিত হয়, কিন্তু তেওঁ মহিলাৰ শিক্ষাৰ ওপৰত এক বিস্তৃত আৰু সুসংগত ব্যৱস্থা লোৱাত সক্ষম হয়। ৰুছোৰ ধাৰণা আছিল যে প্রকৃতিয়ে পুৰুষ আৰু মহিলাক এনেদৰে সৃষ্টি আৰু প্ৰতিভাশালীন কৰিছিল যাক শিক্ষিত আৰু শিকোৱাৰ সময়ত বিবেচনা কৰা উচিত। তেওঁ মহিলাৰ ভূমিকাক যত্ন লোৱাৰ ক্ষেত্ৰত সীমিত কৰে আৰু “সেয়েহে তেওঁৰ শিক্ষা, এই ক্ষেত্ৰত পুৰুষৰ শিক্ষাতকৈ পৃথক হ’ব লাগিব। পুৰুষৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল হিচাপে মহিলাৰ ওপৰত ৰুছোৰ মনোভাৱ তেতিয়া আহে যেতিয়া তেওঁ কৈছিল, পুৰুষৰ সম্পৰ্কত এগৰাকী মহিলাৰ শিক্ষাৰ পৰিকল্পনা কৰিব লাগিব আৰু তেওঁ কেতিয়াও তেওঁৰ ওপৰত নিজৰ মতামত নিৰ্ধাৰণ কৰিবলৈ মুক্ত নহ’ব।
ৱালষ্টোনক্রাফটে এমিলৰ বাবে ৰুছোৰ আঁচনিক যিমান প্ৰশংসা কৰিছিল, তথাপিও তেওঁ এমিলৰ বাবে এগৰাকী নিখুঁত পত্নীৰ ধাৰণাৰ দ্বাৰা উদ্ভৱ হোৱা বৈষম্য আৰু অৱহেলাৰ গৰিহণা দিছিল। ৱালষ্টোনক্রাফটে আৱিষ্কাৰ কৰে যে যুগযুগ ধৰি মহিলাসকলৰ অৱহেলা আৰু বৈষম্যৰ মুখ্য কাৰণ হৈছে শিক্ষাৰ অভাৱ। আক্ৰমণ আৰু আন লেখকসকলৰ প্ৰতি সমালোচনাত তেওঁ মহিলাসকলৰ দুৰ্বল বিৱৰণটো এককভাবে উলিয়াই দিয়ে যিটো কছোৱে তেওঁৰ গ্ৰন্থত উপস্থাপন কৰিছে। তেওঁ কয়, “মহিলাসকলক তেওঁলোকৰ শৈশৱৰ পৰাই কোৱা হয়, তেওঁলোকৰ মাতৃ আদৰ্শৰে শিকোৱা হয় যে মানুহৰ দুৰ্বলতার বিষয়ে তেওঁলোকৰ অলপ জ্ঞান, যাক ন্যায়সঙ্গতভাৱে ধুর্ত, খঙৰ কোমলতা বুলি কোৱা হয়”।
৮৫। পুৰুষৰ তুলনাত মহিলাসকলে কেনেদৰে অ-আপেক্ষিক হিচাপে শিক্ষা গ্ৰহণ কৰে। (How Women education as non-relative to men?)
উত্তৰঃ ৱালষ্টোনক্রাফট মুক্তিটো বৌদ্ধিক সমতাৰ আধাৰত নিৰ্মাণ কৰা হৈছে অর্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক সমতাৰ আৰম্ভণিত। ৱালষ্টোনক্ৰাফটে মহিলা শিক্ষা সম্পৰ্কে তেওঁৰ কিতাপখনত কেইবাটাও গুৰুত্বপূর্ণ বিষয়ৰ মোকাবিলা কৰিছে। উদাহৰণস্বৰূপে, তেওঁ দাবী কৰে যে স্কুললৈ যোৱা শিশুসকলক তেওঁলোকৰ বয়সৰ সঙ্গৰ প্ৰয়োজন। তেওঁৰ নিৰন্তৰ দাবী যে শিক্ষাৰ বিষয়বোৰ একক পক্ষীয় অভিভাৱকৰ পছন্দৰ পৰা আঁতৰাবলৈ ৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ প্ৰয়োজন, এয়া হৈছে শিক্ষাৰ মানদণ্ড প্ৰদান কৰাৰ ক্ষেত্ৰত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ পদক্ষেপ। শিক্ষাৰ ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণৰ ধাৰণাটোৱে ৰাজ্য আৰু চৰকাৰসমূহক নীতি সৃষ্টি কৰিবলৈ আৰু শিক্ষাৰ সমতা বৃদ্ধি কৰা সম্পদ আৱণ্টন কৰিবলৈ অনুমতি দিয়ে। তেওঁৰ যুক্তি আৰু সমালোচনাই লিংগ বিভাজনৰ মাজত ন্যায়সঙ্গত শিক্ষাৰ সুযোগৰ কামত গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয়বোৰ কঢ়িয়াই আনিছে।
ৱালষ্টোনক্রাফটে তেওঁৰ ওকালতিৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত প্ৰস্তাৱ কৰা একমাত্ৰ আটাইতকৈ মৌলিক ধাৰণাটো হ’ল ছোৱালী সন্তানৰ শিক্ষা ল’ৰাৰ শিক্ষাৰ সৈতে আপেক্ষিক নহয় বৰঞ্চ ইজনে সিজনৰ সৈতে হ’ব লাগে। তেওঁ ৰুছোৰ উদ্ধৃতি দি কয়, “মহিলাসকলৰ শিক্ষা সদায় পুৰুষৰ তুলনাত হ’ব লাগে। “ৱালষ্টোনক্রাফটে এগৰাকী মহিলাৰ সৱলীকৰণ সম্পৰ্কে পুৰুষৰ মাজত ভয়ৰ ধাৰণা সমাধান কৰিবলৈ আগবাঢ়ি গৈছে।
পুৰুষৰ পৰা মহিলাৰ বৈষম্যৰ কাৰণ মহিলাৰ সামঞ্জস্যৰ ভয়ৰ পৰা উদ্ভৱ হয় বুলি যুক্তি দি, তেওঁ পুৰুষসকলৰ বাবে কন্যা সন্তানৰ শিক্ষা সম্পৰ্কে তেওঁলোকৰ স্থিতি পুনৰ মূল্যাঙ্কন কৰাৰ বাবে এক মঞ্চ সৃষ্টি কৰে। ৱালষ্টোনক্রাফটে ৰুছোৰ সৈতে একমত যে অৱসৰ আৰু বস্তুনিষ্ঠতা এগৰাকী মহিলাৰ উদ্দেশ্য নিৰ্ধাৰণ কৰে। অৱশ্যে, তেওঁ আৰু যুক্তি দিয়ে যে, যিমান পাৰে, পুৰুষ আৰু মহিলা দুয়োকে কৰ্তব্য আৰু ভূমিকা সঠিকভাৱে পালন কৰাৰ অনুমতি দিবলৈ শিক্ষা প্ৰদান কৰা উচিত। প্ৰকাশৰ সময়ত, এ ভেণ্ডিকেচন অব দা ৰাইটছ অন্য ৱমেনক বৈপ্লৱিক আৰু মৌলবাদী হিচাপে দেখা গৈছিল। তেওঁৰ কামে বিভিন্ন দিশৰ পৰা যিমান হুলস্থূল আৰু সমালোচনাৰ সন্মুখীন হৈছিল, ই সময়ৰ পৰীক্ষাত থিয় দিছিল আৰু পশ্চিমীয়া নাৰীবাদত গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰভাৱ ৰখা হৈছিল। মহিলাসকলক যত্ন লওঁতা হিচাপে মনোনীত কৰাৰ যুক্তি ব্যৱহাৰ কৰি, তেওঁ যুক্তি দিছিল যে মহিলাসকলক শিক্ষাৰ অনুমতি হি, তেওঁলোকক উন্নত যত্ন লওঁতা হ’বলৈ ক্ষমতা প্ৰদান কৰা হ’ব।
তেওঁ এইদৰে কৈছে। “যাদিও মই বিবেচনা কৰোঁ যে জীৱনৰ সাধাৰণ ক্ষেত্ৰত মহিলাসকলক পত্নী আৰু মাতৃৰ কর্তব্য পালন কৰিবলৈ, ধৰ্ম আৰু যুক্তিৰ দ্বাৰা মাতি অনা হয়, তথাপিও মই দুখ প্ৰকাশ কৰাত সহায় কৰিব নোৱাৰো যে উচ্চপদস্থ কলা-কুশলীৰ মহিলাসকলে এনে কোনো পথ মুকলি কৰা নাই যাৰ দ্বাৰা তেওঁলোকে উপযোগিতা আৰু স্বাধীনতাৰ অধিক বিস্তৃত পৰিকল্পনা অনুসৰণ কৰিব পাৰে”। ফৰাচী বিপ্লৱৰ আৰম্ভণি আৰু ৱালষ্টোনক্রাফটৰ মৃত্যুৰ পৰাই তেওঁৰ ধাৰণা আৰু তৰ্কবোৰ বৰ্বৰ আক্ৰমণৰ সন্মুখীন হৈছিল।
কোৱাৰ প্ৰয়োজন নাই যে, সমসাময়িক শিক্ষা চক্ৰ আৰু নাৰীবাদৰ অধিবক্তাসকলে তেওঁৰ ধাৰণাবোৰৰ পৰা প্ৰাপ্ত হোৱা অধিক শিক্ষাৰ প্রভাৱক দায়ী কৰে। প্ৰাকৃতিক কৌতূহল, ব্যৱহাৰিক প্ৰয়োগ আৰু ৰাজহুৱা শিক্ষাৰ শোষণৰ জৰিয়তে শিক্ষাদানৰ ধাৰণাবোৰ ৰুছো আৰু ৱালষ্টোনক্রাফটৰ পৰা বিচাৰি উলিয়াব পাৰি। অৱশ্যে, বৃহত্তৰ পৰিসৰত, পুৰুষ আৰু মহিলাৰ শিক্ষা একেলগে পৰিচালনা কৰিব লাগে বুলি ৱালষ্টোনক্রাফট মৌলিক ধাৰণাটোৱে মহিলাসকলৰ বাবে শৈক্ষিক পথ ৰচনা কৰিছিল।
বর্তমানে ব্যৱহাৰ কৰা আৰু অনুশীলন কৰা শিক্ষা ব্যৱস্থাই প্ৰাকৃতিককৰণৰ ধাৰণাটো ব্যৱহাৰ নকৰে। অৱশ্যে, ই ছোৱালী আৰু লৰা শিশু দুয়োকে এক স্তৰৰ মঞ্চত শিক্ষিত কৰাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। শিক্ষা, সাৰাংশত, প্ৰতিটো শিশুৰ বাবে এক সাংবিধানিক অধিকাৰ হৈ পৰিছে। সমসাময়িক শিক্ষা ব্যৱস্থাই ৱালষ্টোনক্রাফটৰ ধাৰণা আৰু ধাৰণাবোৰৰ এক গধুৰ অৰ্থ বুজায়। আমি যোৱা দুটা দশকৰ পৰা বৰ্তমানলৈকে চাৰিওফালে চাওঁতে, পশ্চিমীয়া বিশ্বই শিক্ষা আৰু অনুশীলনৰ বিভিন্ন ক্ষেত্ৰত সহায়ক মহিলা প্ৰস্তুত কৰিছে। উল্লেখ কৰিবলগীয়া কম সংখ্যক মহিলাৰ ভিতৰত জাৰ্মানীৰ সভাপতি এঞ্জেলা মার্কেল, যাৰ নেতৃত্বৰ সামঞ্জস্যই জাৰ্মানীৰ অৰ্থনৈতিক নীতিত যথেষ্ট প্রভাৱ পেলাইছে।
ফৰ্বছে তেওঁক যোৱা আঠ বছৰৰ পৰা বিশ্বৰ আটাইতকৈ শক্তিশালী মহিলাৰ স্থান দিছে। টাইমছ আলোচনীয়ে তেওঁক ২০১৫ বৰ্ষৰ ব্যক্তি হিচাপে বাছনি কৰিছিল। হিলাৰী ক্লিন্টন আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ গণতান্ত্রিক দলৰ এগৰাকী প্ৰভাৱশালী ৰাজনৈতিক ব্যক্তিত্ব হৈ পৰিছে। চুইজাৰলেণ্ডৰ ৰুথ ড্রেইফাছ ১৯৯৯ চনত চুইছ সংঘৰ সভাপতি হোৱা প্ৰথম গৰাকী মহিলা আছিল। মহিলা শিক্ষাৰ প্ৰভাৱ সমগ্ৰ মহাদেশত কর্তন হয়, যাৰ ফলত শিক্ষাৰ ধাৰণা নিৰ্ধাৰণ কৰাত ৱালষ্টোনক্রাফটৰ ভূমিকা সূচায়, মহিলাগৰাকীৰ বাবে। কছো বহু শৈক্ষিক সংস্কাৰৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ হ’ব পাৰে; অৱশ্যে, ৱালষ্টোনক্রাফট আজি ৰুছোতকৈ মহিলা শিক্ষাৰ বাবে অধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ।
তেওঁলোক দুয়োজনে শিশুসকলক মুক্তভাৱে খেলিবলৈ দিয়াৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। ৰুছোৱে দৃঢ়তাৰে কয়, “শৈশৱক ভাল পাওঁক, ইয়াৰ খেল, ইয়াৰ আনন্দ, ইয়াৰ আনন্দদায়ক প্রবৃত্তিত লিপ্ত হওক জীৱনৰ আনন্দৰ বিষয়ে অবগত হোৱাৰ লগে লগে তেওঁলোকক আনন্দিত কৰক, যাতে যেতিয়াই ঈশ্বৰে তেওঁলোকক মাতিব তেতিয়াই তেওঁলোকে জীৱনৰ আনন্দৰ সোৱাদ নোলোৱাকৈ মৰিব নোৱাৰে”। আনহাতে ৱালষ্টোনক্রাফটে লিখিছিল, “পঢ়া, লিখা, গাণিতিক প্রাকৃতিক ইতিহাস আৰু প্ৰাকৃতিক দৰ্শনৰ কিছুমান সৰল পৰীক্ষাই দিনটো পূৰণ কৰিব পাৰে; কিন্তু এই কামবোৰে কেতিয়াও মুকলি আকাশৰ তলত জিমনাষ্টিক নাটক বেদখল কৰিব নালাগে”। তেওঁলোক দুয়ো সন্মত হয় যে শিশু এটাৰ এক মৌলিক প্ৰকৃতি আৰু কাৰ্যকলাপৰ আকাংক্ষা আছে আৰু কাৰ্যকলাপৰ আৱেগৰ জৰিয়তে তেওঁলোকৰ মানসিক আৰু শাৰীৰিক কার্যকলাপ বিকশিত হয়।
৮৬। মহিলাশিক্ষাৰ ওপৰত ৰুছোৰ দৃষ্টিভংগীৰ বিষয়ে লিখা। (Write about the Rousseau views on Women’s Education.)
উত্তৰঃ “এমিল” নামৰ কিতাপখনৰ পঞ্চম অংশত, ৰুছোৱে বিচাৰে যে তেওঁৰ শৈক্ষিক ৰোমাঞ্চৰ নায়কজনে তেওঁৰ পেৰাগনৰ সৈতে বিবাহ পাশত আৱদ্ধ হ’বলগীয়া ছোৱালী চফিক বিয়া কৰায়। তেওঁ মহিলাসকলক পুৰুষতকৈ উচ্চস্থান দিছিল।
তেওঁ বজাই ৰাখিছিল যে মহিলাসকল পুৰুষৰ নিৰ্মাতা আছিল। তেওঁলোক আছিল “আমাৰ নৈতিকতাৰ শুদ্ধ অভিভাৱক আৰু আমাৰ শাস্তিৰ মধুৰ নিৰাপত্তা। তেওঁলোকৰ জন্ম পুৰুষসকলক শাসন কৰিবলৈ হৈছিল। কিন্তু মহিলাসকলৰ সৈতে তেওঁৰ নিজৰ দুৰ্ভাগ্যজনক অভিজ্ঞতাই তেওঁৰ দৃষ্টিভংগী সলনি কৰিছিল।
তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে পুৰুষ আৰু মহিলা চৰিত্ৰ আৰু স্বভাৱত একে ধৰণে গঠন হোৱা উচিত নহয়। সেয়েহে, তেওঁলোকৰ একেই শিক্ষা থকা উচিত নহয়। তেওঁৰ বাবে, মহিলাসকলে নিজৰ কোনো স্বকীয়তা ৰাখিব নালাগে। সিহঁতক কেৱল মানুহৰ প্ৰকৃতিৰ অধীনস্থ বুলি গণ্য কৰা উচিত। তেওঁ কয়, “এগৰাকী মহিলাৰ সম্পূৰ্ণ শিক্ষা পুৰুষৰ তুলনাত হোৱা উচিত, কিয়নো মহিলাক পুৰুষক সন্তুষ্ট কৰিবলৈ প্ৰস্তুত কৰা হয়। সিহঁতক সীমাবদ্ধ কৰিব লাগিব আৰু দক্ষতা শিকাব লাগিব।
মহিলা স্বভাৱ কোমলীয়া হ’ব লাগিব আৰু কষ্ট পাবলৈ আৰু অভিযোগ অবিহনে তাইৰ স্বামীৰ ভুল সহ্য কৰিবলৈ শিকিব লাগিব। মহিলাসকলক চিলাই, এমব্ৰইডাৰী আৰু লেছৰ কাম শিকাব লাগে। তেওঁলোকক গান, নৃত্য শিকাব লাগে। নৈতিকতা আৰু ধৰ্মৰ বিষয়ে শিকাব লাগিব কিন্তু তাত কোনো দর্শন, বিজ্ঞান বা কলা নাই। ৰুছোৱে বিচাৰিছিল যে ছোৱালীবোৰক ধৰ্ম শিকোৱা হ’ব যিটো অতি সৰল হ’ব লাগে। ছোৱালীবোৰক আজ্ঞাকাৰী আৰু পৰিশ্ৰমী হ’বলৈ শিকোৱা উচিত। ৰুছোৱে মহিলাসকলক মানসিকভাৱে পুৰুষতকৈ নিম্নমানৰ আৰু বিমূৰ্ত যুক্তিৰ বাবে অক্ষম বুলি গণ্য কৰিছিল।
তেওঁ বিচাৰিছিল যে মহিলাৰ সকলো অধ্যয়ন ব্যৱহাৰিক হ’ব লাগে। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল। যে বৌদ্ধিক স্বাৰ্থই মহিলাৰ প্ৰকৃতি ধ্বংস কৰে। মহিলাশিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত ৰুছোক ৰক্ষণশীল, আৰু পৰম্পৰাগত যেন লাগিছে। এই ক্ষেত্ৰত তেওঁ প্ৰগতিশীল দৃষ্টিভংগী প্রদর্শন নকৰে।
