History of India VIII (c. 1857-1950) Unit 4 জাতীয়তাবাদ আৰু সামাজিক গোটসমূহ, College and University Answer Bank for BA, B.com, B.sc, and Post Graduate Notes and Guide Available here, History of India VIII (c. 1857-1950) Unit 4 জাতীয়তাবাদ আৰু সামাজিক গোটসমূহ Solutions to each Unit are provided in the list of UG-CBCS Central University & State University Syllabus so that you can easily browse through different College and University Guide and Notes here. History of India VIII (c. 1857-1950) Unit 4 জাতীয়তাবাদ আৰু সামাজিক গোটসমূহ Question Answer can be of great value to excel in the examination.
History of India VIII (c. 1857-1950) Unit 4 জাতীয়তাবাদ আৰু সামাজিক গোটসমূহ
History of India VIII (c. 1857-1950) Unit 4 জাতীয়তাবাদ আৰু সামাজিক গোটসমূহ Notes cover all the exercise questions in UGC Syllabus. History of India VIII (c. 1857-1950) Unit 4 জাতীয়তাবাদ আৰু সামাজিক গোটসমূহ provided here ensures a smooth and easy understanding of all the concepts. Understand the concepts behind every Unit and score well in the board exams.
Nationalism and Social Groups
HISTORY OF INDIA VIII (C.1857-1950)
(ভাৰতৰ ইতিহাস – VIII (১৮৫৭-১৯৫০ খ্ৰীঃ লৈ)
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰ
১। অস্পৃশ্য কি? (What is an untouchable?)
উত্তৰঃ এজন ব্যক্তি যি সততা, অধ্যাবসায় আদিৰ বাবে নিন্দাৰ বাহিৰত থাকে, সমাজ বা কোনো নিৰ্দিষ্ট গোটৰ দ্বাৰা অৱজ্ঞা কৰা বা পৰিহাৰ কৰা ব্যক্তি; সামাজিক বহিষ্কৃত: ৰাজনৈতিকভাবে অসমান।
২। ভাৰতত অস্পৃশ্যতাৰ বিৰুদ্ধে কোনে যুঁজ দিছিল? (Who fought against untouchability in India?)
উত্তৰঃ বি আৰু আম্বেদকাৰ।
২। কোনে অস্পৃশ্যতা বিৰোধী লীগ আৰম্ভ কৰিছিল? (Who has started the anti-untouchability league?)
উত্তৰঃ গান্ধীয়ে সমাজত অস্পৃশ্যতা আঁতৰাবলৈ অল ইণ্ডিয়া এণ্টি অস্পৃশ্যতা লীগ প্রতিষ্ঠা কৰিছিল।
৪। মহাত্মা গান্ধীয়ে অস্পৃশ্যসকলক কি বুলি মাতিছিল? (What did Mahatma Gandhi called to Untouchables?)
উত্তৰঃ মহাত্মা গান্ধীয়ে অস্পৃশ্য হৰিজনসকলক বুলি মাতিছিল।
৫। অস্পৃশ্যতাৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰবোৰ কি? (What are the different forms of untouchability?)
উত্তৰঃ অস্পৃশ্য, মহাৰ, চামাৰ, মলেচ্ছা, কন্দালা, পাৰিয়া, মাল্লা আৰু খাৰে।
৬। আম্বেদকাৰৰ মূল নাম কি? (What is the original name of Ambedkar?)
উত্তৰঃ ভীমৰাও ৰামজী আম্বেদকাৰ।
৭। মহাৰসকলৰ কোন? (What is a Mahar?)
উত্তৰঃ এটা সম্প্ৰদায়ৰ লোক, যাক মুখ্যতঃ মহাৰাষ্ট্ৰৰ ভিতৰত পোৱা যায় আৰু ঐতিহাসিকভাৱে অস্পৃশ্য বুলি চিনাক্ত কৰা হয়।
৮৷ আম্বেদকাৰৰ পিতৃ-মাতৃৰ নাম কি? (What is the name of Ambedkar parents?)
উত্তৰঃ তেওঁৰ দেউতাকৰ নাম ৰামজী মালোজী সকপাল আৰু মাতৃসকলৰ নাম ভীমাবাই সকপাল।
৯। ভাৰতৰ বিভাজনে ভাৰতৰ ব্যৱসায় আৰু ব্যৱসায়িক গোটবোৰক কেনেদৰে প্ৰভাবিত কৰিছিল? (How partition of India influenced business and business group of India?)
উত্তৰঃ বিভাজনৰ প্ৰকৃত ব্যৱসায়িক প্ৰভাৱ সৰু তেতিয়াৰ ব্যৱসায়ীসকলৰ তুলনাত প্রতিষ্ঠিত কোম্পানীবোৰৰ ওপৰত কম আছিল।
১০। ডঃ আম্বেদকাৰ কি উদ্দেশ্যৰ বাবে ইংলেণ্ডলৈ গৈছিল? (For what purpose did Dr Ambedkar go to England?)
উত্তৰঃ তেওঁ অৰ্থনীতিত পিএইচডি লাভ কৰিছিল আৰু তাৰ পিছত ইংলেণ্ডলৈ গৈছিল। তেওঁক ডিএছচিৰ বাবে লণ্ডন স্কুল অব ইকনমিত আৰু বাৰৰ বাবে অধ্যয়ন কৰিবলৈ শ্রেষ্ঠ ইনত ভৰ্তি কৰোৱা হৈছিল। অৱশ্যে, ধনৰ অভাৱত আম্বেদকাৰ ভাৰতলৈ উভতি আহে আৰু বৰোদা ৰাজ্যিক সেৱাত প্ৰৱেশ কৰে।
১১। দলিত মানে কি বুজায়? (What does Dalit mean?)
উত্তৰঃ দলিত শব্দটো হিন্দী শব্দ দালানৰ পৰা আহিছে, যাৰ অৰ্থ হৈছে নিপীড়িত বা অস্পৃশ্য।
১২। দলিত আন্দোলন কেনেদৰে আৰম্ভ হৈছিল? (How did Dalit movement start?)
উত্তৰঃ ১৯৫৬ চনত আম্বেদকাৰে এই আন্দোলন আৰম্ভ কৰিছিল যেতিয়া প্রায় আধা নিযুত দলিতে তেওঁৰ সৈতে যোগদান কৰিছিল আৰু নৱযান বৌদ্ধ ধৰ্মলৈ ধৰ্মান্তৰিত হৈছিল।
১৩। দলিতৰ অধিকাৰৰ বাবে কোনে যুঁজ দিছিল? (Who fought for the rights of Dalits?)
উত্তৰঃ আম্বেদকাৰ এজন মহাৰ দলিত আছিল আৰু বৈষম্যৰ বিষয়ে প্রত্যক্ষভাৱে জানিছিল। আৰু দলিতৰ অধিকাৰৰ বাবে যুঁজ দিছিল।
১৪। আম্বেদকাৰে কোনটো ৰাজনৈতিক দল গঠন কৰিছিল? (Which political party did Ambedkar form?)
উত্তৰঃ আম্বেদকাৰে “অনুসূচীত জাতি ফেডাৰেচন” ক বৰ্খাস্ত কৰি “ভাৰতীয় ৰিপাব্লিকান পার্টি” গঠন কৰিছিল।
১৫। ভাৰতীয় সংবিধানৰ কোনটো অনুচ্ছেদ অস্পৃশ্যতাৰ বিলুপ্তিৰ সৈতে সম্পর্কিত? (Which Article of Indian Constitution is related with abolition of untouchability?)
উত্তৰঃ ভাৰতীয় সংবিধানৰ ১৭ নং অনুচ্ছেদ অস্পৃশ্যতাৰ বিলুপ্তিৰ কথা উল্লেখ কৰা হৈছে। খচৰা অনুচ্ছেদ ১১ অনুচ্ছেদ ১৭, ১৯৪৯ চনৰ ২৯ নৱেম্বৰত বিতৰ্ক হৈছিল। ই অস্পৃশ্যতাৰ প্ৰথাটো বিলুপ্ত কৰিছিল।
১৬। ভাৰতৰ প্ৰথম কৃষক আন্দোলন কোনটো আছিল? (Which is the first peasant movement in India?)
উত্তৰঃ স্বামী সহজানৰ সৰস্বতীৰ নেতৃত্বত বিহাৰত হোৱা কিষাণ কৃষক সভা আন্দোলন।
১৭৷ ভাৰতত বাওঁ দল কি? (What is left party in India?)
উত্তৰঃ চিপিআইএম, অল ইণ্ডিয়া ফ’ৰৱাৰ্ড ব্লক, ৰিভলিউচনৰী ছ’চিয়েলিষ্ট পার্টি, মার্ক্সবাদী ফৰৱাৰ্ড ব্লক, ভাৰতীয় বিপ্লৱী কমিউনিষ্ট পাৰ্টি আৰু বিপ্লৱী বাংলা কংগ্ৰেছ ইত্যাদি বাওঁ দল হিচাপে জনাজাত।
১৮। ভাৰতত ব্ৰিটিছ ৰাজৰ সময়ত হোৱা এটা মুখ্য কৃষক আন্দোলন কি আছিল? (What was a major peasant movement during British Raj in India?)
উত্তৰঃ ১৯২১ চনৰ আগষ্ট মাহত মোপলা কৃষক আন্দোলন৷
১৯। ভাৰতত কৃষক আন্দোলনৰ মুখ্য কাৰণবোৰ কি? (What are the major causes of peasant movement of India?)
উত্তৰঃ ভূমি কৰ বৃদ্ধি, কাৰ্যকালৰ সুৰক্ষা আৰু জমিদাৰসকলৰ দ্বাৰা দৰিদ্ৰ কৃষকসকলৰ শোষণ ইত্যাদি।
২০। কৃষক আন্দোলনৰ জনক কোন? (Who is the father of peasant movement?)
উত্তৰঃ এন.জি. ৰঙ্গা।
২১। কৃষাণ সভা কেতিয়া আৰম্ভ হৈছিল? (When did Kisan Sabha started?)
উত্তৰঃ ১১ এপ্রিল, ১৯৩৬।
২২। কৃষক আন্দোলনৰ দাবীবোৰ কি আছিল? (What was the demands of peasant movement?)
উত্তৰঃ কৃষক আন্দোলনৰ দাবীসমূহ আছিল–
(ক) ৰাজহ হ্রাস।
(খ) বেগৰ ৰদ কৰা।
২৩। ভাৰতীয় ৰাজনীতিত বাওঁপন্থীৰ অৰ্থ কি? (What does Left mean in Indian politics?)
উত্তৰঃ সাধাৰণতে, বাওঁপন্থীসকলক “স্বাধীনতা, সমতা, ভ্রাতৃত্ব, অধিকাৰ, প্ৰগতি, সংস্কাৰ আৰু আন্তৰ্জাতিকতাৰ দৰে ধাৰণাবোৰৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া বুলি জনা যায়।
২৪। বাওঁপন্থী আদর্শ কি? (What is the Left ideology?)
উত্তৰঃ বাওঁপন্থী ৰাজনীতিয়ে সামাজিক সমতা আৰু সমতাবাদক সমৰ্থন কৰে তথা প্ৰায়ে সামাজিক শ্রেণীবিন্যাসৰ বিৰোধিতা কৰে।
২৫। কিষাণ আন্দোলনৰ মুখ্য উদ্দেশ্য কি আছিল? (What were the objective of the Kisan movement?)
উত্তৰঃ অৰ্থনৈতিক শোষণৰ পৰা প্ৰতিযোগিতাৰ স্বাধীনতা আৰু কৃষক আৰু শ্ৰমিক আৰু আন সকলো শোষিত শ্ৰেণীৰ বাবে সম্পূর্ণ অর্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক শক্তি প্রাপ্ত কৰাই কৃষক আন্দোলনৰ মুখ্য উদ্দেশ্য আছিল।
২৬। ভাৰতত শ্রমিক আন্দোলনৰ কৃতিত্ব কাক দিয়া হয়? (Who get credit for the labour movement?)
উত্তৰঃ ভাৰতীয় শ্ৰমিকসকলৰ প্ৰথম সংগঠনৰ কৃতিত্ব সাধাৰণতে ১৮৯০ চনত এন.এম. লোখাণ্ডে প্রতিষ্ঠা কৰা বোম্বাই মিল-হেওছ এছ’চিয়েচনক দিয়া হয়।
২৭। ভাৰতত কোনে শ্রমিক আন্দোলন আৰম্ভ কৰিছিল? (Who started labour movement in India?)
উত্তৰঃ এছ.এছ. বেংগলী।
২৮। ভাৰতৰ প্ৰথম শ্রমিক নেতা কোন আছিল? (Who was the first labour leader in India?)
উত্তৰঃ এন.এম. লোখাণ্ডে ভাৰতত শ্রমিক আন্দোলন সংগঠিত কৰা প্ৰথম নেতা আছিল। তেওঁৰ জন্ম ১৮৪৮ চনত থানেত হৈছিল।
২৯। ভাৰতৰ প্ৰথম শ্রমিক সংঘ কোনটো আছিল? (Which was the first labour Union of India?)
উত্তৰঃ মাদ্রাজ শ্রমিক সংঘ।
৩০। ভাৰতত ট্রেড ইউনিয়ন আন্দোলনৰ জনক হিচাপে কাক জনা গৈছিল? (Who was known as father of trade union movement in India?)
উত্তৰঃ নাৰায়ণ মেঘাজী লোখাণ্ডে ১৮৪৮-১৮৯৭ ভাৰতত ট্রেড ইউনিয়ন আন্দোলনৰ জনক আছিল।
৩১। মাদ্রাজ শ্রমিক সংঘৰ পিতৃ কোন আছিল? (Who was the father of Madras Labour Union?)
উত্তৰঃ কল্যাণসুন্দৰম মুডালিয়াৰ ৱাদিয়া।
৩২। ভাৰতৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ ট্রেড ইউনিয়ন কোনটো? (Which is the biggest Trade Union in India?)
উত্তৰঃ ভাৰতীয় মজদুৰ সংঘ, ভাৰতৰ সৰ্ববৃহৎ ট্রেড ইউনিয়ন।
৩৩। ভাৰতত শ্রমিক আন্দোলন কেতিয়া আৰম্ভ হৈছিল? (When did labour movement start in India?)
উত্তৰঃ ১৯১৮ চনৰ পৰা ১৯২৪ চনৰ ভিতৰৰ সময়চোৱাক ভাৰতত শ্রমিক আন্দোলনৰ প্রকৃত আৰম্ভণি হোৱা বুলি জনা যায়।
চমু আৰু ৰচনাধৰ্মী প্রশ্নোত্তৰ
১। ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলনৰ সময়ত কৃষক সংগঠনসমূহৰ উত্থানৰ তথা কৃষক সংগঠনৰ উদ্দেশ্য আৰু পৰিণামৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা। (Discuss about the emergence of the peasant organizations and its objectives and consequences during the time of Indian National Movement.)
উত্তৰঃ ব্ৰিটিছ শাসনৰ অধীনত ভাৰতত কৃষক আন্দোলন কোনো সাধাৰণ ঘটনা নাছিল। ভাৰতীয় কৃষকসকলে বিদ্ৰোহৰ জৰিয়তে তেওঁলোকৰ বিভিন্ন অভিযোগৰ প্ৰতি ব্ৰিটিছ চৰকাৰক সতৰ্ক কৰি দিছিল। অৱশ্যে বেছিভাগ বিদ্ৰোহৰ আঁৰত কৃষকসকলৰ অৰ্থনৈতিক অভিযোগ আছিল। কিন্তু ১৯১৮ চনৰ পিছত কিষাণ বা কৃষকসকল ৰাজনৈতিকভাৱে সচেতন হৈ পৰিছিল, তেওঁলোকে তেওঁলোকৰ নিজৰ সংগঠন গঢ়ি তুলিব পাৰিছিল, কাৰ্যসূচী প্ৰস্তুত কৰিব পাৰিছিল আৰু তেওঁলোকৰ পৰিপূৰ্ণতাৰ বাবে সংগ্ৰাম আৰম্ভ কৰিব পাৰিছিল।
কংগ্ৰেছ সমাজতান্ত্রিক দলৰ উদ্যোগত ১৯৩৬ চনত সৰ্বভাৰতীয় কিষাণ সভাৰ জন্ম হৈছিল। অৱশ্যে ইয়াৰ মাজতে কৃষকসকলে এক বিচ্ছিন্ন ভাৱে তেওঁলোকৰ নিজা সংগঠন গঠন কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। এই ক্ষেত্ৰত অধ্যাপকৰ এন. জি. ৰাওৰ নাম বিশেষভাৱে উল্লেখযোগ্য। তেওঁ অস্ত্ৰত ৰায়ত বা কৃষকসকলৰ এক শক্তিশালী আন্দোলন আৰম্ভ কৰিছিল। মাদ্ৰাজৰ কৃষকসকলক আন্দোলনৰ ভিতৰত অনাৰ বাবে তেওঁ চেষ্টা কৰিছিল। একেদৰে স্বামী সহজানন্দই বিহাৰৰ কৃষকসকলৰ সৈতে কৃষক আন্দোলনৰ আৰম্ভণি কৰিছিল। বংগৰ ফজলুল হকৰ কৃষক আৰু প্ৰজা দলে অৱশ্যে কৃষকসকলৰ প্ৰতি সাৰ্বজনীন আবেদন কৰিব নোৱাৰিলে।
আগতে উল্লেখ কৰা অনুসৰি ১৯৩৬ চনত সৰ্বভাৰতীয় সংগঠন এটাৰ বিচ্ছিন্ন কৃষক আন্দোলনবোৰক অনাৰ বাবে প্ৰথম সফল প্ৰয়াস কৰা হৈছিল। ১৯৩৬ চনৰ এপ্ৰিল মাহত কংগ্ৰেছ, সমাজতান্ত্রিক দলৰ সৰ্বভাৰতীয় কিষাণ কংগ্ৰেছ অনুষ্ঠিত কৰাৰ মিৰাট সন্মিলনত এই সিদ্ধান্ত লোৱা হৈছিল। স্বামী সহজানন্দ সৰস্বতীয়ে সন্মিলনৰ সভাপতিত্ব কৰিছিল। সন্মিলনখনত বিভিন্ন প্ৰদেশৰ কৃষক নেতাসকলে অংশগ্ৰহণ কৰিছিল। বেংগলক কমল সৰকাৰ আৰু সুধিন প্ৰমাণিকৰ দ্বাৰা প্ৰতিনিধিত্ব কৰা হৈছিল। জৱাহৰলাল নেহৰুৱেও কৃষকসকলৰ সৈতে তেওঁৰ দৃঢ়তা প্ৰকাশ কৰি সভাখনত অংশগ্ৰহণ কৰিছিল। সন্মিলনৰ দ্বাৰা প্ৰকাশিত এখন ইস্তাহাৰত সৰ্বভাৰতীয় কিষাণ সভাৰ উদ্দেশ্য স্পষ্ট ৰূপত প্ৰকাশ কৰা হৈছিল। এইবোৰ নিম্নলিখিত ধৰণৰ আছিল–
(ক) কৃষকসকলক সকলো ধৰণৰ ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক শোষণৰ পৰা মুক্ত কৰা।
(খ) কৃষকসকলৰ ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক অধিকাৰ নিশ্চিত কৰা।
(গ) জমিদাৰী প্ৰথাৰ বিলুপ্তি।
(ঘ) কৃষকসকলক ভূমি বিতৰণ।
(ঙ) ঋণ বাতিল কৰা। আৰু
(ছ) কৃষিৰ উন্নতিৰ বাবে জলসিঞ্চনৰ সুবিধা।
পৰিণামঃ সৰ্বভাৰতীয় কিষাণ সভা গঠনৰ কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ পৰিণাম আছিল। প্ৰথমতে, ই সমগ্র দেশতে কৃষক আন্দোলনৰ এক নতুন যুগৰ সূচনা কৰিছিল। দ্বিতীয়তে, সন্মিলনত অংশগ্ৰহণ কৰা প্ৰতিনিধিসকলে কিষাণ আন্দোলন শক্তিশালী কৰিবলৈ নতুন উদ্যমেৰে তেওঁলোকৰ নিজ নিজ জিলা বা প্ৰদেশলৈ উভতি আহিছিল। তৃতীয়তে, ইন্দুলাল য়াজনীকৰ দ্বাৰা সম্পাদিত ‘কিষাণ বুলেটিন’ নামৰ এখন সাপ্তাহিক আলোচনী প্ৰকাশিত হৈছিল, যিয়ে কৃষকসকলক এক শক্তিশালী আন্দোলন গঢ়ি তুলিবলৈ নিৰ্দেশনা দিছিল।
২। বিভাজনৰ পিছত ব্যৱসায়বোৰ কেনেদৰে গঢ় লৈ উঠিছিল ব্যাখ্যা কৰা। (How business were shaped after partition? Explain.)
উত্তৰঃ ব্ৰিটিছ ভাৰতৰ বিভাজন ইমান বেয়াকৈ পৰিচালনা কৰা হৈছিল যে ই মানুহৰ মনত এক দুখৰ সৃষ্টি কৰিছিল। এই নাটকৰ পটভূমিত ব্যৱসায়িক প্ৰতিষ্ঠানসমূহৰ প্ৰব্ৰজনকে ধৰি মানুহৰ আদান-প্ৰদানৰ আন কেইবাটাও মাত্ৰা অস্পষ্ট হৈ আছে। বহুতো ব্যবসায় সীমাৰ ওপৰেৰে আগবাঢ়ি গৈছিল আৰু বিভিন্ন গোটৰ গঠনে ১৯৫০ চনৰ পৰা পাকিস্তান আৰু ভাৰত দুয়োখন দেশতে অর্থনৈতিক নীতি আৰু উন্নয়নৰ ওপৰত এক গভীৰ উত্তৰাধিকাৰ এৰি গৈছিল।
প্ৰথমতে, বিভাজনত অংশীদাৰী ত্বৰান্বিত ব্যবসায়ীসকলৰ পৰিচয়ে এই দুটা অঞ্চলত উত্তর হোৱা ৰাজ্যবোৰৰ সৈতে এক পার্থক্য আনিছিল। আমি জানো যে আগশাৰীৰ ব্যৱসায়িক প্রতিষ্ঠান আৰু পৰিয়ালবোৰে স্বাধীনতা আন্দোলনক পুঁজি যোগান ধৰাত সমৰ্থন কৰিছিল। কস্তুৰভাই লালভাই, আম্বালাল চাৰাভাই, জামনালাল বাজাজ আৰু জি.ডি. বিৰলাৰ দৰে লোক উচ্চাকাংক্ষী উদ্যোগপতি আৰু হিন্দু বা জৈন মহাত্মা গান্ধীৰ ঘনিষ্ঠ আছিল। যদিও তেওঁলোকে জৱাহৰলাল নেহৰুৰ সমাজতান্ত্রিক আদর্শ সহজে গ্ৰহণ কৰা নাছিল, তেওঁলোকে ঔদ্যোগিকৰণৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া এক অৰ্থনৈতিক নীতিৰ পক্ষপাতী আছিল। কিয়নো তেওঁলোকে ইয়াৰ পৰা লাভ কৰিব বুলি আশা কৰিছিল।
ইয়াৰ বিপৰীতে, মুছলমান ব্যৱসায়িক অভিজাতসকলৰ গান্ধী বা কংগ্ৰেছৰ সৈতে যথেষ্ট কম ঘনিষ্ঠতা আছিল। তেওঁলোকৰ বেছিভাগেই ব্যৱসায়িক প্ৰতিষ্ঠানৰ নেতৃত্ব দিছিল আৰু ঔদ্যোগিকৰণৰ ৰণনীতিৰ পৰা বেছি লাভ কৰাৰ আশা কৰা নাছিল। এই পাৰ্থক্যৰ উপৰিও, ব্লড মার্কোভিছে দেখুওৱাৰ দৰে, ৰাজনৈতিকভাৱে সম্পর্কিত হিন্দু ব্যৱসায়িক অভিজাত সকলে এক শক্তিশালী কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰক প্ৰাধান্য দিছিল।
আনহাতে মুছলমান অভিজাত সকলে এক শক্তিশালী ফেডাৰেচন আৰু দুৰ্বল কেন্দ্ৰক প্ৰাধান্য দিছিল। ঠিক এনেদৰেই দুয়োখন ৰাজ্যৰ বিকাশ হৈছিল তথা ভাৰত চৰকাৰ প্ৰশাসনিক ক্ষেত্ৰত আৰু ইয়াৰ অৰ্থনৈতিক নীতি পছন্দ দুয়োটা ক্ষেত্ৰতে অধিক কেন্দ্ৰীভূত হৈছিল। ভাৰতে এক ৰাজ্য-নেতৃত্বাধীন ঔদ্যোগিকৰণ ব্যৱস্থা আৰু পাকিস্তানে এক কম ৰাজ্যকেন্দ্ৰিক আৰু অধিক বাণিজ্য-পন্থী ব্যবস্থা সৃষ্টি কৰিছিল। বিভাজনৰ তাৎক্ষণিক প্ৰভাৱটোও ব্যৱসায়ৰ চলাচল আছিল। স্বাধীনতাৰ সময়ত কৰাচী আৰু লাহোৰ দুয়োখন ডাঙৰ আৰু জনবহুল ব্যৱসায়িক চহৰ আছিল। তাত থকা বেছিভাগ ব্যৱসায় হিন্দু, পাৰ্চী আৰু শিখসকলৰ মালিকানাধীন আছিল। তেওঁলোকৰ বেছিভাগেই ১৯৪৭ চনত পাকিস্তান এৰি ভাৰতলৈ গৈছিল। খাত্ৰী ব্যৱসায়ে পশ্চিম পাঞ্জাৱ ত্যাগ কৰিছিল। পঞ্জাৱৰ কাৰখানা আৰু ব্যৱসায়িক প্ৰতিষ্ঠানসমূহো তেনেদৰেই আছিল।
সম্ভৱতঃ পাকিস্তানৰ পৰা ভাৰতলৈ স্থানান্তৰিত হোৱা আটাইতকৈ হাই প্ৰফাইল ব্যবসায়ী আছিল দিল্লী ক্লথ মিলছৰ লালা শ্ৰী ৰাম। যেতিয়া ভাৰতীয় কপাহ আৰু চেনিয়ে সুৰক্ষা লাভ কৰিছিল, শ্ৰী ৰামে লাইলপুৰ কপাহ মিল লাইলপুৰত আৰু পিছলৈ পাকিস্তানৰ আগশাৰীৰ বস্ত্ৰ বেহু ফয়সালাবাদত আৰু দিল্লীৰ ওচৰত এটা চেনি কল স্থাপন কৰিছিল। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত, লাইলাপুৰে সেনাৰ বাবে তাঁবু আৰু পোছাক বিক্ৰী কৰি বৃহৎ লাভ কৰিছিল। কিন্তু বিভাজনৰ সময়ত মিলটো হেৰাই গৈছিল। মিলটোৰ বহুতো কৰ্মচাৰী দিল্লীলৈ আৰু স্বতন্ত্ৰ ভাৰত মিললৈ প্ৰব্ৰজন কৰিছিল।
৩। আম্বেদকাৰ আছিল অস্পৃশ্যসকলৰ সামাজিক ধৰ্মগুৰু”– এই উক্তিৰ বিচাৰ কৰা আৰু মনুস্মৃতিৰ বিৰুদ্ধে তেওঁৰ ধাৰণা ব্যাখা কৰা। (“Ambedkar was the socio-religious Guru of untouchables”– Assess this quote and explain his thought against Manusmriti.)
উত্তৰঃ আম্বেদকাৰে ভাৰতীয় সমাজত জাতিৰ ভিত্তিত সৃষ্টি হোৱা অস্পৃশ্যতা বৰ্জনৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছিল। ভাৰতীয় সমাজ ব্যৱস্থাত জাতিৰ ভিত্তিত মানুহক চাৰিটা ভাগত ভাগ কৰা হৈছিল তাৰ একেবাৰে তলত ক্ষুদ্র শ্ৰেণীক অস্পৃশ্যতাৰ নামত অত্যাচাৰ কৰা হৈছিল তেওঁলোকৰ অৰ্থনৈতিক, সামাজিক আনকি ৰাজনৈতিক অবস্থা অতিকৈ শোচনীয়। আছিল। অস্পৃশ্যসকলক সমতাৰ অধিকাৰ প্ৰদান কৰাৰ বাবে আম্বেদকাৰে বিভিন্ন ব্যবস্থা গ্ৰহণ কৰিছিল।
আম্বেদকাৰে দলিতসকলক দমন আৰু শোষণৰ পৰা মুক্ত কৰিব পাৰিছিল। শিক্ষা, নিযুক্তি, পদোন্নতি আদিৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁলোকৰ বাবে সংৰক্ষণৰ ব্যৱস্থা কৰিছিল। নিম্ন শ্ৰেণীৰ হিন্দু সমাজক মূল সূঁতিলৈ অনাৰ বাবে আম্বেদকাৰৰ অৱদান অতুলনীয়।
মনুস্মৃতি হ’ল মনুৰ দ্বাৰা ৰচিত প্ৰাচীন হিন্দু শাস্ত্ৰ। ইয়াক বৈদিক ঋৰিসকলৰ বাবে দিয়া কিছুমান ধর্মোপদেশ হিচাপে জ্ঞান কৰা হয়। ই নৈতিকতা, ধর্মনিষ্ঠতা আৰু সামাজিক আচাৰৰ ওপৰত ৰচিত এখন গ্ৰন্থ। মনুস্মৃতিত জাতিৰ কথা উল্লেখ আছে। ইয়াত উল্লেখ থকা অনুযায়ী ৰূপক হিচাপে লৈ মনুই মানৱ শৰীৰক মূলতঃ চাৰিটা আংগিক ভাগত বিভক্ত কৰিছে-মস্তক বা মূৰ, বাহু, গা আৰু ভৰি।
তেওঁৰ মতে ব্ৰাহ্মাণসকল সমাজৰ মস্তকস্বৰূপ যি সমাজৰ বাবে বুদ্ধিৰ কাম কৰে আৰু আঁচনিৰ সৃষ্টি কৰে। ক্ষত্ৰিয়সকলে বাহুৰ দৰে সমাজক সুৰক্ষা প্ৰদান কৰাৰ দায়িত্বত থাকে। বৈশ্যসকলে সমাজত ভৰণ পোষণৰ ব্যৱস্থা কৰে। ইয়াৰ ভিতৰত অন্তৰ্ভুক্ত লোকসকল হৈছে কৃষক, উৎপাদনকাৰীসকল, বণিক বা সদাগৰ সকল আদি। শুদ্ৰসকল হৈছে সমাজৰ ভৰিৰ দৰে পৰিশ্ৰমী অংগ। সমাজৰ আটাইতকৈ পৰিশ্ৰমী কামবোৰৰ দায়িত্ব শুভ্ৰসকলৰ।
আম্বেদকাৰে মনুৰ এই জাতিৰ ওপৰত উল্লেখ কৰা ধাৰণাৰ সমালোচনা কৰিছিল। ড আম্বেদকাৰে কৈছিল যে প্রত্যেক ব্যক্তিয়ে সমান কাৰণ সকলোৱে সমানভাবে জন্মগ্ৰহণ কৰে। জাতিৰ ভিত্তিত ইয়াক বিভক্ত কৰাটো একে বাৰে সমীচীন নহয়। তেওঁৰ মতে মনুৱে সৃষ্টি কৰা জাতি প্ৰথাৰ ফলত হিন্দু সমাজত শোষণৰ সৃষ্টি হৈছে আৰু এই শোষণে এক প্ৰকাৰৰ মানুহক উন্নতিত বাধা প্ৰদান কৰিছে। তেওঁ নিজেও এজন দলিত সম্প্ৰদায়ৰ লোক আছিল আৰু দলিত হিচাপে জন্মৰে পৰা তেখেতে বহুতো অসুবিধাৰ সন্মুখীন হৈছিল।
আম্বেদকাৰে বিশ্বাস কৰিছিল যে যদি সমাজত ব্রাহ্মণসকলক উচ্চতম স্থানত ৰাখি ধর্মীয় উপসনাৰ দায়িত্ব অর্পণ কৰা কাম দিয়া হয় তেতিয়াহ’লে এইটো কেতিয়াও যুক্তিপূৰ্ণ নহ’ব কাৰণ তাত এটা যুক্তিযুক্ত কৌশলগত অৰ্হতা নিৰ্ধাৰণ কৰিব লাগিব। যিটো বাকী শ্ৰেণীৰ লোকেও যাতে চেষ্টা কৰিব পাৰে। কাৰণ অকল জন্মৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি দায়িত্বপূর্ণ কাম দিয়াটো একেবাৰে নিন্দনীয় বিষয়। আম্বেদকারে মনুক জাতি ব্যৱস্থাৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা অন্যায়ৰ বাবে দোষী সাব্যস্ত কৰিছিল।
আনহাতে মনুৱে তেওঁৰ গ্ৰন্থ মনুস্মৃতিত নাৰীৰ ওপৰতো অভিমত প্ৰকাশ কৰিছিল যে নাৰীৰ প্রকৃতি কেনেকুৱা হোৱা উচিত যেনে- বিবাহৰ ওপৰত নাৰীৰ কি ধাৰণা, নাৰীৰ পৰাধীনতা, হীন্যতা ইত্যাদি। যিবোৰৰ অস্বীকাৰ কৰি আম্বেদকাৰে কৈছিল যে নাৰীৰ পতনৰ বাবে মনু দায়ী। মনুৱে নাৰীক কেৱল পুৰুষৰ মন ভুলোৱা বস্তু হিচাপে মানিছিল। নাৰীৰ স্বাধীনতাক মনুৱে অস্বীকাৰ কৰি নাৰীক এক বন্ধ পৰিপদ ৰাস্তালৈ ঠেলি দিছিল যিটো বৰ্তমান সমাজত একেবাৰে গ্ৰহণযোগ্য নহয়।
ড° আম্বেদকাৰে নাৰীৰ উন্নতিৰ বাবেও অশেষ কষ্ট কৰিছিল আৰু সংবিধানত নাৰীৰ বাবে বহুতো পদক্ষেপ লৈছিল। মনু আৰু আম্বেদকাৰৰ ভাৱধাৰা একেবাৰে অমিল আছিল। আম্বেদকাৰে মনুৰ ধাৰণাক বিৰোধিতা কৰি কৈছিল যে তেখেতৰ বক্তব্য প্ৰাচীন আৰু আধুনিকতাৰ উদয় নোহোৱা সমাজৰ নিচিনাহে যেন বোধ হয়। এনে বর্ণনা বৰ্তমান সমাজৰ পক্ষে গ্রহণযোগ্য নহয়।
৪। অস্পৃশ্যসকলৰ জনক হিচাপে খ্যাত আম্বেদকাৰৰ বিষয়ে এটি টোকা লিখা। (Write a note on Ambedkar, the father of untouchables.)
উত্তৰঃ বাবা চাহেব আম্বেদকাৰক অস্পৃশ্যসকলৰ “কাণ্ডাৰী” বুলি কোৱা হয়। দলিত সমাজৰ সংস্কাৰৰ বাবে তেওঁ নানা চেষ্টা কৰিছিল। তেওঁলোকে যাতে শিক্ষা দীক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত আগুৱাই যায় তাৰ বাবে তেওঁ গুৰুত্ব দিছিল। তেওঁৰ উদ্যোগতে ভাৰতীয় সংবিধানত অস্পৃশ্যতাক এক অপৰাধ বুলি গণ্য কৰা হৈছিল। এতিয়া হৰিজনসকল অস্পৃশ্যতাৰ পৰা আইনগতভাবে মুক্ত। তেওঁলোকক কোনেও অস্পৃশ্য বুলি কোনো অধিকাৰৰ পৰা বঞ্চিত কৰিব নোৱাৰে।
হৰিজনসকল (অস্পৃশ্য) ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰত যাতে সু-প্রতিষ্ঠিত হ’ব পাৰে আৰু সকলো ৰাজনৈতিক কাৰ্যাৱলীত সমানে অংশগ্রহণ কৰিব পাৰে তাৰ বাবে আম্বেদকাৰে হৰিজনৰ প্রতিনিধিত্বক নিশ্চিত কৰিবৰ বাবে চিন্তা কৰিছিল। এই উদ্দেশ্যে তেওঁ হৰিজনৰ বা নিম্ন শ্ৰেণীৰ বাবে পৃথক নির্বাচক মণ্ডলৰ দাবী জনাইছিল। আম্বেদকাৰৰ অত্যাধিক প্ৰচেষ্টাৰ ফলতেই প্ৰায় সকলো ধৰণৰ ৰাজনৈতিক অনুষ্ঠানত দলিতসকলৰ বাবে (নিম্ন শ্ৰেণীৰ) আসন সংৰক্ষণৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে যাতে তেওঁলোকে নিজৰ ব্যক্তিগত স্বাৰ্থ ৰক্ষা কৰিব পাৰে। ইয়াৰ উপৰিও ভাৰতবৰ্ষৰ সংবিধানত দলিতসকলৰ বাবে শিক্ষা, নিযুক্তি, পদোন্নতি আদিৰ ক্ষেত্ৰতো বিশেষ সংৰক্ষণৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে।
দলিতসকল অর্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত বৰ পিছপৰা তথা সৰহভাগৰে আৰ্থিক অৱস্থা বৰ শোচনীয় আছিল; তাৰ ফলত আর্থিক ক্ষেত্ৰত তেওঁলোকক সকলোৱে শোষণ কৰিছিল। এই শোষণৰ বিৰুদ্ধে প্রতিবাদ জনাই তেখেতে হৰিজনসকলৰ অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ বাবে সংবিধানৰ নিৰ্দেশ অনুযায়ী বিভিন্ন ব্যবস্থা গ্ৰহণ কৰিছে।
আগতে দলিতসকলক কোনো ক্ষেত্রতে সমান সুযোগ সুবিধা বা সমান অধিকাৰ দিয়া নহৈছিল । আনকি তেওঁলোকক তেওঁলোকৰ নিম্নতম প্ৰাপ্যখিনিৰ পৰাও বঞ্চিত কৰা হৈছিল। কিন্তু আম্বেদকাৰে দলিতসকলক দমন আৰু শোষণৰ পৰা মুক্ত কৰি সামাজিক, ৰাজনৈতিক আদি সকলো দিশতে তেওঁলোকক সমতাৰ অধিকাৰ প্ৰদান কৰাৰ উপৰিও বহুতো ধৰণৰ বিশেষ অধিকাৰ প্ৰদান কৰিছিল যাতে তেওঁলোকৰ দ্রুত উন্নতি সাধন হব পাৰে।
তেওঁৰ মতে যি সমাজব্যৱস্থাত দলিত কোনো স্বাধীনতা নাই, তেনেক্ষেত্ৰত তেওঁলোকৰ বাবে দেশৰ স্বাধীনতাৰ কোনো গুৰুত্ব নাই। সেয়েহে তেখেতে ভাৰতৰ স্বাধীনতাতকৈ দলিত সমস্যা সমাধানত বেছি গুৰুত্ব দিছিল আৰু দলিতসকলক মুক্ত কৰিব বিচাৰিছিল। এইটো ঠিৰাং যে বাবা চাহেব আম্বেদকাৰ নোহোৱা হ’লে দলিতসকলে ইমান সোনকালে সামাজিক লাঞ্ছনাৰ পৰা মুক্তি লাভ কৰিব নোৱাৰিলেহেঁতেন। অস্পৃশ্যসকলৰ উন্নয়নৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁৰ ভূমিকা অতুলনীয়।
৫। পুনা চুক্তিৰ প্ৰতি আম্বেদকাৰৰ প্ৰতিক্ৰিয়া আলোচনা কৰা। (Reaction of Ambedkar on Poona Pact – Discuss.)
উত্তৰঃ ভারতীয় হিন্দু সমাজ এক বন্ধ স্তৰীকৰণ ব্যৱস্থাৰ অন্তৰ্গত। ইয়াত জন্মৰ ভিত্তিত মানুহক তুলনা কৰা হয়। ইয়াত এক শ্ৰেণীৰ মানুহে আন এক শ্ৰেণীৰ তলতীয়া হিচাপে জীবন অতিবাহিত কৰিব লাগে । শোষণৰ দ্বাৰা পৰিপূৰ্ণ নিম্ন দলিত শ্ৰেণীৰ উন্নতিৰ বাবে আম্বেদকাৰে অশেষ যত্ন কৰিছিল।
স্বাধীনতাৰ পিছত ৰামছে মেডনাল্ডে তেওঁৰ আঁচনিত সাম্প্রদায়িক প্রস্তাব প্রস্তুত কৰিছিল। ইয়াৰ দ্বাৰা তেওঁ হৰিজনসকলক ভাৰতৰ এক নিম্ন সংখালঘু কর্ণ হিচাপে স্বীকৃতি দিব বিচাৰিছিল আৰু এজন হৰিজনৰ দুটা ভোটক প্ৰাধানতা দিছিল। তেওঁ সাধাৰণ সমস্তিত ভোট দিয়াৰ লগতে বিশেষ সমষ্টিতো ভোট দিয়াৰ অধিকাৰ আছিল। আম্বেদকাৰে এই ঘোষণাক সমর্থন কৰিছিল, কাৰণ হৰিজনসকলক পৃথক ভোটাধিকাৰ দিয়া ব্যৱস্থাই তেওঁলোকক এক পৃথক মৰ্যাদাৰ সৃষ্টি কৰিছিল।
হিন্দু উচ্চ বৰ্ণৰ পৰা দলিতসকলক পৃথক কৰাৰ বাবে তেখেতে সন্তুষ্টি লাভ কৰিছিল আনহাতে মহাত্মা গান্ধীয়ে এই সাম্প্রদায়িক বঁটাৰ তীব্ৰ বিৰোধিতা কৰি সিদ্ধান্ত সলনি কৰিবলৈ হেঁচা দিছিল। এই বঁটাৰ বিৰুদ্ধে আমরণ অনশন কবি গান্ধীজীয়ে কংগ্ৰেছে নেতাসকলক চিন্তিত কৰে। গান্ধীজীৰ ১৯৩২ চনৰ ২২ চেপ্তেম্বৰৰ পৰা কৰা অনশনে আম্বেদকাৰক পুনা চুক্তিত স্বাক্ষৰদান কৰাত বাধ্য কৰালে। পুণা চুক্তিৰ অন্তর্গত কিছুমান চৰ্ত তলত উল্লেখ কৰা হ’ল–
(ক) কেন্দ্রীয় আইনসভাত শতকৰা ২০ শতাংশ ভাগ আসন হৰিজনসকলৰ বাবে সংৰক্ষণ কৰা হ’ব।
(খ) স্বায়ত্ব শাসিত অঞ্চলবিলাকত হৰিজনসকলৰ প্ৰতিনিধি থাকিব।
(গ) ভোটদান ব্যৱস্থা যুটীয়া নিৰ্বাচক মণ্ডলীৰ দ্বাৰা বাহাল থাকিব। কিন্তু এই নিৰ্বাচনৰ আগতে প্রত্যেক সংৰক্ষিত আসনৰ বাবে চাৰিজন প্ৰাৰ্থীক নির্বাচিত কৰিব লাগিব।
(ঘ) নিম্ন আৰু দলিত শ্ৰেণীৰ শিক্ষাৰ সম্প্ৰসাৰণ বাবে চৰকাৰে প্ৰয়োজনীয় ব্যৱস্থা গ্রহণ কৰিব আৰু শিক্ষাৰ অগ্ৰগতিৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁলোকক বিশেষ সুবিধা দিয়া হব।
এতেকে দেখা যায় যে পুণাচুক্তি হৰিজন সকলৰ বাবে সুবিধাজনক আছিল। আম্বেদকাৰে এই চুক্তিত সম্মতি প্ৰদান নকৰা হ’লে ভাৰতবৰ্ষত আজি বিভক্ত হিন্দু সমাজ বিৰাজ কৰিলেহেঁতেন। হৰিজনসকল এই চুক্তিৰ দ্বাৰা অধিক উপকৃত হৈছিল। পুণাচুক্তিক হৰিজনসকলৰ স্বাৰ্থ ৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত এটা বৃহৎ পদক্ষেপ বুলি ক’ব পাৰি।
৬। অস্পৃশ্য বা দলিতসকলৰ উন্নতিৰ বাবে আম্বেদকাৰে কেনে ধৰণৰ ব্যৱস্থা হাতত লৈছিল? (What steps were taken by Ambedkar for the development of Dalit?)
উত্তৰঃ আম্বেদকাৰ আছিল এজন দলিত সম্পদায়ত জন্ম গ্ৰহণ কৰা এজন বিশিষ্ট আইনজ্ঞ। দলিত (নিম্ন) সম্প্ৰদায়ৰ লোক হিচাপে ড° বাবা চাহেবে অস্পৃশ্যতা বৰ্জনৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছিল। তেওঁৰ উদ্যোগতে ভাৰতীয় সংবিধানত অস্পৃশ্যতাক এক অপৰাধ বুলি গণ্য কৰা হৈছিল। ভাৰতীয় সংবিধানত দলিত শ্ৰেণীৰ লোকসকলৰ বাবে সমতা, ন্যায়, আৰু স্বাধীনতাৰ অধিকাৰৰ লগতে বিশেষ কিছুমান সংৰক্ষণৰ ব্যৱস্থাও কৰা হৈছে।
ইয়াৰ উপৰি আম্বেদকাৰে হৰিজনসকলৰ ৰাজনৈতিক অধিকাৰৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি তেওঁলোকক ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰত সু-প্রতিষ্ঠিত কৰিবলৈ পৃথক নির্বাচক মণ্ডলৰ দাবী জনাইছিল। নিম্ন শ্ৰেণীৰ লোকসকলক হিন্দু সমাজৰ মূল সুঁতিলৈ অনাৰ বাবে আম্বেদকাৰৰ অৱদান অতুলনীয়। এই শ্ৰেণীৰ লোকসকলৰ উন্নতিৰ বাবে তেখেতে ইংৰাজ চৰকাৰ সহায় বিচাৰিছিল। তেওঁ নোহোৱা হ’লে দলিতসকল হয়তো আজি স্বাধীনভাবে হিন্দু সমাজত সকলো লাঞ্ছনাৰ পৰা মুক্ত হৈ জীয়াই থাকিব নোৱাৰিলেহেতেন।
৭। দলিত সম্প্রদায় মানে কি বুজা? (What do you mean by Dalit?)
উত্তৰঃ জন্ম আৰু পেচাগত কাৰণত বৈষম্য আৰু বঞ্চনাৰ চিকাৰ হোৱা মানুহবোৰ আন্তৰ্জাতিক পৰিসৰত বিশেষভাৱে পণ্ডিতসকলৰ ওচৰত দলিত নামেৰে পৰিচিত আছিল। বঙ্গদেশত দুই ধৰণৰ দলিত জনগোষ্ঠী আছে (ক) বঙ্গালী দলিত, (খ) অৱঙ্গালী দলিত। বঙ্গালী দলিত বুলিলে সমাজত যিসকল অস্পৃশ্য বুলি পৰিগণিত তেওঁসকলক বুজায়। যেনে— কৰ্মকাৰ, মালাকাৰ, কামাৰ, কুমাৰ, মাছমৰীয়া, পাটনী, কৈবর্ত্য, কালু, কোল, কাহাৰ, বাউলিয়া, মাহাতো, ৰাজদাস, ৰাজবংশী, ৰায়, শব্দকাৰ, খবৰ, সন্ন্যাসী, কর্তাভজা, হাজৰা ইত্যাদি সম্প্রদায় সমাজত অস্পৃশ্যতাৰ চিকাৰ হৈ আহিছে। এই সকল সম্প্রদায় আকৌ বিপন্ন গোত্ৰত বিভক্ত।
আকৌ অবঙ্গালী দলতি বুলিলে আমি বুজো বৃটিছ শাসনকালৰ মাজৰ সময়ছোৱাত (১৮৩৮- ১৮৫০) বিভিন্ন সময়ত পূর্ববঙ্গত পৰিস্কাৰ-পৰিচ্ছন্নতা কর্মী চা বাগিছাৰ শ্ৰমিক, জংঘল চাফা কৰা, পয়ংনিষ্কাশন ইত্যাদি কামৰ বাবে ভাৰতৰ উত্তৰ প্ৰদেশ, অন্ধ্ৰ প্ৰদেশ, মধ্য প্রদেশ, রাজস্থান, বিহাৰ, উড়িষ্যা, কোচবিহাৰ, ৰাচি, মাদ্ৰাজ আৰু অসমৰ পৰা হিন্দী, উড়িষ্যা, তেলেগু ভাষাভাষী মানুহৰ পূৰ্ব-পুৰুষসকলৰ লৈ আহিছিল। অভাবী এই অধিবাসীসকল দেশৰ সৰ্বত্ৰ পৰিচ্ছন্নতা কৰ্মী আৰু সিলেটে চা-শ্রমিক হিচাবত কাম কৰে।
ভূমিহীন আৰু নিজস্ব বাস্তভেটিহীন এইসকল সম্প্রদায় বঙ্গদেশৰ বিভিন্ন স্থানত চৰকাৰ কর্তৃক প্রদত্ত ভূমি বসবাস কৰিছিল। ইয়াৰ মাজত উল্লেখযোগ্য হ’ল হেলা, মুচি, ডোখ, বাগ্মিকী, কাপুলং নায়েক, নুনিয়া, পৰাধন, বাউৰি, বাঁচফোৰ, ভূঞা আৰু এই সকল জনগোষ্ঠী তেলেগু, ভোজপুৰী, জোৱালপুৰী, হিন্দী ভাষাত কথা পাতে আৰু এই সম্প্ৰদায়বিলাক মূলতঃ অবঙ্গালী দলিত শ্রেণী।
৮। দলিত আন্দোলনৰ সূচনা কোনে কৰিছিল আৰু কেনেকৈ কৰিছিল? (Who started Dalit movement and how it was started?)
উত্তৰঃ দলিত আন্দোলনৰ সূচনা ভীমৰাও ৰামজী আম্বেদকাৰে কৰিছিল।
১৯৩৫ চনত এখন সন্মিলনত বাবাচাহেব ভীমৰাও আম্বেদকাৰে ঘোষণা কৰে যে তেওঁ এজন হিন্দু ধর্মীবলম্বী হিচাপত কেতিয়াও মৃত্যুবৰ্ণ কৰিব নোৱাৰে। কাৰণ হিন্দুধর্ম বর্ণভিত্তিক সমাজ ব্যৱস্থাৰ মাজেদি মানুহৰ মাজত বিভেদ আৰু বৈষম্য সৃষ্টি কৰিছে। ইয়াৰ প্ৰেক্ষিতত বিভিন্ন ধর্মীয় নেতৃবৃন্দ আম্বেদকাৰৰ লগত সাক্ষাৎ কৰে আৰু সকলোৱে তেওঁক নিজৰ নিজৰ ধৰ্মত ধৰ্মান্তৰিত হবৰ কাৰণে আহ্বান জনায়। ইয়াৰ পিছত বিভিন্ন বৈঠকত দলিতসকলৰ ধৰ্মান্তৰিত হোৱাৰ ইতিবাচক আৰু নেতিবাচক দিশবিলাক আলোচনা হয়। ১৯৩৫ চনৰ ২২ মেক্স লক্ষ্ণৌত এটা সর্বধর্ম সন্মিলন’ অনুষ্ঠিত হৈছিল। জগজীবন ৰাম আৰু বহু বিশিষ্ট দলিত নেতৃবর্গ উক্ত সন্মিলনত যোগদান কৰে।
এই সন্মিলনত ইছলাম, খ্ৰীষ্টান ধৰ্ম আৰু বৌদ্ধ ধৰ্ম আৰু বিভিন্ন ধৰ্মৰ প্ৰতিনিধিসকলে তেওঁলোকৰ ধৰ্ম গুণাবলী দলিত নেতাসকলৰ ওচৰত ব্যাখ্যা কৰে। দলিতসকলৰ বাবে একমাত্র বৌদ্ধধর্মই মঙ্গলপ্রদ, এই তত্ত্বৰ ওপৰত বহু গ্ৰন্থ প্ৰকাশৰ পিছত আম্বেদকাৰে ১৯৫৫ চনৰ ১৪ অৱোবৰত নাগপুৰৰ দীক্ষাভূমিত আনুষ্ঠানিকভাবে বৌদ্ধ ধর্মত দীক্ষিত হয়। তেওঁ এজন বৌদ্ধ ভিক্ষাৰীৰ পৰা ত্ৰিৰত্ন আৰু পঞ্চশীল গ্ৰহণ কৰে।
ইয়াৰ পিছত তাত উপস্থিত তেওঁৰ অনুগামী ৩৮০০০০ জনে অনুগামী বৌদ্ধ ধৰ্ম গ্ৰহণ কৰে। সেই দীক্ষানিষ্ঠানত আচার্য ঈশ্বৰদত্ত মেধাৰ্থী আৰু তাৰ শিষ্য ভোজদেব মুদিতও উপস্থিত হৈছিল। ইয়াৰ পৰৱৰ্তীকালছোৱাত বহু ধৰ্মান্তৰিত দলিতে নিজক আম্বেদকাৰ বৌদ্ধ বুলি অভিহিত কৰিছে কাৰণ আম্বেদকাৰৰ দীক্ষাগ্ৰহণৰ মাধ্যমেদি এই আন্দোলনৰ সূচনা হৈছিল। আকৌ বহুতে এই আন্দোলনক নববৌদ্ধ আন্দোলন হিচাবে চিহ্নিত কৰে কাৰণ ইয়াৰ ফলত ভাৰতত অবলুপ্ত প্রায় বৌদ্ধ ধৰ্মৰ পুনর্জাগৰণ সম্ভৱ হৈছিল।
১০ জুন ১৯৩৬ চনত ভিক্ষু লোকনাথ বাবাচাহেব আম্বেদকাৰৰ দাদৰৰ বাসভৱনত গৈ তেওঁৰ লগত সাক্ষাৎ কৰি তেওঁক বৌদ্ধ ধৰ্ম গ্ৰহণ কৰাৰ কাৰণে তেওঁক অনুৰোধ জনায়। পিছত গণমাধ্যমৰ এক সাক্ষাৎকাৰত লোকনাথে জনায় যে আম্বেদকাৰ বৌদ্ধ ধৰ্মৰ দ্বাৰা অনুপ্ৰাণিত হৈছিল আৰু সমগ্ৰ দলিত সম্প্রদায়ক বৌদ্ধ ধৰ্মত দীক্ষিত কৰাৰ ইচ্ছা প্রকাশ কৰিছিল। ১৯৩৭ চনত লোকনাথে তেওঁৰ সিংহলত অৱস্থিত ছপাখনাৰ পৰা ভাৰতৰ নিপীড়িত আৰু দলিত সম্প্ৰদায়ৰ উদ্দেশ্যত এটা প্ৰচাৰপত্ৰ প্ৰকাশ কৰিছিল য’ত লিখিত আছিল। বৌদ্ধ ধর্মই আপোনালোকক মুক্তি আনি দিব।
৯। দলিত শ্রেণী, তপশীল জাতি অথবা অস্পৃশ্য শ্ৰেণীৰ বৰ্ণনা কৰা। (Dalit class, Topshil community or untouchable class. Explain.)
উত্তৰঃ তপশীল জাতি শব্দৰ প্ৰয়োগ সর্বপ্রথম ১৯৩৫ চনত চাইমন কমিশনৰ দ্বাৰা কৰা হৈছে। এই শব্দৰ প্ৰয়োগ অস্পৃশ্য মানুহৰ বাবে কৰা হৈছিল। আম্বেদকাৰৰ নিচিনা আদিকালত ভাৰতত এইসকলক ভগ্নপুৰুষ কোৱা হৈছিল। ১৯৩১ চনৰ জনগণনা অনুসৰি এইসকলক বাহিৰৰ জাতি বুলি সম্বোধিত কৰা হৈছিল। মহাত্মা গান্ধী হিতকক ‘হৰিজন’ নামে অভিহিত কৰিছিল। বৃটিছ যুগত অস্পৃশ্যসকলক দলিত শ্ৰেণী কৈছিল। অস্পৃশ্য অতিসকলৰ নামকৰণক লৈ মতভেদও আছিল। এইসকলক অস্পৃশ্য, দলিত, হৰিজন আৰু তপশীল জাতি নামে সম্বোধিত কৰা হৈছিল। এই সকলৰ আৰ্থিক অৱস্থা অত্যন্ত বেয়া হোৱাৰ কাৰণে অস্পৃশ্য শব্দৰ পৰিবৰ্তে দলিত শ্ৰেণী শব্দটো প্ৰয়োগ কৰা হৈছে। ১৯৩১ চনৰ আগলৈ দলিত শব্দৰ প্ৰয়োগ হৈ আছিল।
এই জনগণনাৰ সময়ত জনগণনাধিকাৰী দলিত শব্দৰ পৰিবৰ্তে বাহিৰৰ জাতি শব্দটি প্রয়োগ কৰা হৈছিল। এই শব্দৰ প্ৰয়োগৰ কাৰণ আছিল এই জাতিবিলাকৰ ভাৰতীয় সামাজিক কাঠামোত কোনো স্থান নাছিল। ১৯৩৫ চনত আইনে এই মানুহবোৰক কিছু বিশেষ সুবিধা প্ৰদানৰ বাবে এটা তালিকা তৈয়াৰ কৰিছিল য’ত বিভিন্ন অস্পৃশ্য জাতিবিলাকক সম্মিলিত কৰা হৈছিল। এই তালিকাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি আইনগত দৃষ্টিকোণৰ পৰা এই জাতিবিলাকৰ ক্ষেত্ৰত তপশীল জাতি শব্দটোৰ প্ৰয়োগ কৰা হয়। উক্ত তালিকাত যিবোৰ অস্পৃশ্য জাতিবিলাকক ৰখা হয় সেইবোৰক তপশীল জাতি কোৱা হৈছিল। এই শ্ৰেণীৰ মানুহবোৰক দলিত বুলি মন কৰা হয়।
তপশীল জাতিবোৰক এনে জাতিবিলাকৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত পৰিভাষিত কৰা হয় যিবোৰ নিম্ন মানদণ্ডৰ পেচাৰ দ্বাৰা জীৱিকা অৰ্জন কৰে। কিন্তু অস্পৃশ্যতা নিৰ্ধাৰণত এইটোৱে সৰ্বমান মাপকাঠি নহয়। ইয়াৰ কাৰণ হ’ল যে, বহু এনে জাতি আছে যিসকলে ঘৃণিত পেচাৰ লগত জড়িত আছে, কিন্তু তথাপি সিহঁতৰ সংবিধানিক দিশৰ পৰা তপশীল জাতি বুলি ধৰা নহয়। অস্পৃশ্যতা সম্পর্ক প্রধানতঃ পবিত্ৰতা আৰু অপবিত্ৰতাৰ লগত। হিন্দু সমাজত কিছুমান পেচাক পবিত্ৰ আৰু কিছুমান পেচাক অপবিত্ৰ বুলি মন কৰা হৈছে। এনে অৱস্থাত এই পদাৰ্থৰ লগত সম্পর্কিত পেচাত নিযুক্ত জাতিবিলাকক অপবিত্ৰ মন কৰা হৈছে আৰু সিহতক অস্পৃশ্য কোৱা হৈছে।
অস্পৃশ্যতা সমাজৰ এনে এটা ব্যৱস্থা যাৰ অন্তৰ্গত অস্পৃশ্য জাতিৰ ব্যক্তিসকলক সবর্ণ হিন্দুবিলাকে স্পৰ্শ কৰা নাছিল।
অস্পৃশ্যতাৰ তাৎপৰ্য হ’ল যি লোকৰ যোগ্য নাই অস্পৃশ্যতা এনে এটা ধাৰণা য’ত এজন ব্যক্তি আন এজন ব্যক্তিৰ ছায়া স্পৰ্শ কৰিলেও অপবিত্র হয়। সবর্ণ হিন্দুসকলে অপবিত্ৰ হোৱাৰ পৰা বচাবলৈ অস্পৃশ্য-লোকসকলক বসবাসৰ বেলেগ ব্যৱস্থা কৰি দিছিল। সিহঁতৰ ওপৰত অযোগ্যতা আৰোপ কৰা হয় আৰু সিহঁতৰ সম্পৰ্কৰ পৰা বচাবৰ কাৰণে বিভিন্ন উপায় ঠিক কৰা হয়।
১০। দলিত আন্দোলনৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা। (Dalit Movement – discuss.)
উত্তৰঃ হিন্দু ধর্মশাস্ত্ৰই আজিও চাৰি বেদক জীবনৰ আদৰ্শ স্বৰূপ হিচাপে অনুসৰণ কৰি চলি আছে। বৈদিক শাস্ত্ৰ আৰ্যসকলৰ দ্বাৰা ৰচিত হৈছিল। তেওঁলোক এটা সময়ত ভারতবৰ্ষত আহি নিজৰ স্থাপত্য গঢ়ি তোলে আৰু হিন্দু শাস্ত্ৰত নিজৰ স্বাৰ্থত নিয়ম শৃঙ্খলা বজায় ৰখাৰ কাৰণে ঋক, সাম, যজু, অথর্ববেদ নিৰ্মাণ কৰে। যি উদ্দেশ্যত তেওঁলোকে এই চতুর্বেদক নির্মাণ কৰিছিল সেই উদ্দেশ্য এশ শতাংশ কামত লাগিলেও কিছুমান ক্ষেত্ৰত ইয়াৰ অপব্যৱহাৰ দেখা যায়। আৰু এই অপব্যৱহাৰ দেখা গৈছে বর্তমান হিন্দু সমাজত।
যি ঋকবেদ হিন্দু সমাজৰ অমূল্যধন হিচাপে গ্রহণীয় সেই ঋকবেদেই হিন্দুসমাজৰ বৰ্ণবিভাজন এতিয়াও কৰি আছে। ব্রাহ্মণ, ক্ষত্রিয়, শুভ্র, বৈশ্য এই চতুবৰ্ণৰ হিচাপ নিকাচ ঋকবেদৰ পৰাই হিন্দুসমাজ জ্ঞাত হয়। আৰু এই হিচাপে সেই সামাজিক সুযোগ সুবিধাৰ আধাৰত নিৰ্মিত তাৰ কোনো সন্দেহ নাই। বিভাজন পদ্ধতি হিন্দু সমাজত প্ৰচলিত হয়। ঋকবেদৰ আধাৰত আৰু তাৰ পিছত সামাজিক বৈষম্য ভেদত নিম্ন শ্ৰেণীৰ মানুহবোৰ বঞ্চিত হ’বলৈ ধৰে আৰু এনেদৰে এদিনৰ পিছত এদিন শোষিত হৈ এটা সময়ত সিহঁতে শাৰীৰিক আৰু মানসিক দুৰ্বলতা অৰ্জন কৰে।
ব্রাহ্মাণ, ক্ষত্রিয়, শূদ্র, বৈশ্য এই চতুবৰ্ণৰ সামাজিক হিচাপ নিকাচ সম্পৰ্কত আমি সকলোৱেই জ্ঞাত। কিন্তু এই চতুকৰ্ণৰ বাহিৰেও এনেকুৱা কিছুমান মানুহৰ অস্তিত্ব আছে যি গোটেই ভাৰতবৰ্ষ জুৰি আছে। হিন্দু সমাজত চতুবৰ্ণৰ বাহিৰে যিসকল আছে তেওঁলোকক পঞ্চম স্থান দিব পৰা যায় আৰু সিহঁত দলিত হিচাপে পৰিচিত। দলিত শব্দটো প্ৰাচীন সংস্কৃতৰ ক্ৰিয়া বিশেষণৰ পৰা গৃহিত হৈছে যাৰ অৰ্থ বিভাজিত, খণ্ডিত, তাড়িত। এই বিভাজিত শ্ৰেণীৰ উদ্দেশ্যত জ্যোতিরাও ফুলে ঊনবিংশ শতিকাত অস্পৃশ্য প্রথাৰ ভিত্তিত দলিত শব্দটোৰ প্ৰথম ব্যৱহাৰ কৰে। ভাৰতবৰ্ষত দলিতসকলৰ অৱস্থা ইমানেই কৰুণ যে সিহঁতক মানুহ বুলি সম্বোধন কৰাও কঠিন হৈ পৰে। অস্পৃশ্য প্রথাৰ ভিত্তিত গঢ়ি উঠা এই দলিত গোষ্ঠী অত্যাচাৰিত, নিপীড়িত আৰু শোষিত।
১৯২৭ চনৰ ২৫ ডিচেম্বৰত ড° বাবাচাহেব আম্বেদকাৰ অস্পৃশ্যসকলৰ হৈ হিন্দুত্বৰ বিৰুদ্ধে দলিত আন্দোলন আৰম্ভ কৰে। কিন্তু উল্লেখনীয় যে এই আন্দোলনত তেওঁ দলিত শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰা নাছিল। এই আন্দোলনক তেওঁ সত্যাগ্ৰহ হিচাপে চিহ্নিত কৰে। তেওঁ মহাৰ গোষ্ঠীৰ হৈ অস্পৃশ্য প্ৰথাৰ বিৰুদ্ধে আন্দোলন আৰম্ভ কৰিলেও পৰৱৰ্তীকালত এই আন্দোলনে বৃহৎ আকাৰ ধাৰণ কৰে। অকল মহাৰাষ্ট্ৰৰ মাজত সীমাবদ্ধ হৈ নাথাকি, ভাৰতবৰ্ষৰ বিভিন্ন অঞ্চলত এই আন্দোলন বিয়পি পৰে, আৰু ইয়াৰ কাৰণো আছে। গবেষণাৰ পৰা জনা যায় অকল ভাৰতবৰ্ষত নহয় গোটেই বিশ্বত দলিতসকল বিয়পি আছে।
আনকি ইয়াক পাশ্চাত্য দেশত বগা কলাৰ বিভেদ দেখা যায়। মহাৰাষ্ট্ৰৰ মহাৰ সম্প্ৰদায়ৰ হৈ যুদ্ধ কৰিব গৈ বিভিন্ন ৰাজ্যৰ দলিতসকল আত্মসমৰ্পণ কৰে। এই আন্দোলনত বাবাচাহেব অক্লান্তকভাবে যুদ্ধত যোগদান কৰে। সকলো বঞ্চিত, নিপীড়িত, অবহেলিত লোক সকল, আদি কৰ্ণাটক, আদি দ্রাবিড়, আদি অন্তবাসীসকল, যিসকল দলিত সম্পাদায়ৰ অন্তৰ্ভুক্ত, তেওঁলোকৰ প্ৰতিজন এই আন্দোলনত অংশগ্ৰহণ কৰে। ভাৰতবৰ্ষত আন কিছুমান দলিত সম্প্রদায় সকল ইয়াৰ প্ৰকোপ বেছি হোৱা কাৰণে তেওঁলোকে দেশ এৰি চিংগাপুৰ, মালেচিয়া, কানাডা, ইংলেণ্ড আদি বিভিন্ন স্থানত গৈ বসবাস আৰম্ভ কৰে। বাবাচাহেবৰ উদ্দীপনাত দলিতসকলৰ মাজত শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ ঘটে আৰু লগতে ঐক্যতাৰ বাণী প্ৰচাৰ হয়। গাঁওবাসীসকলে নিজৰ অধিকাৰ কাঢ়ি লোৱাৰ বাবে শিক্ষাৰ প্রয়োজনীতা অনুভব কৰে।
চাব গ’লে ৬০% শতাংশ শিক্ষিত দলিতসকল আছিল গাঁৱৰ। ফলত বাবাচাহেবৰ আন্দোলন আৰু বেছি তীব্ৰ গতিত আগবাঢ়ি যায়। হিন্দু সমাজৰ ভেদ- বিভাজনৰ বিৰুদ্ধে তেওঁলোকে আন্দোলন কৰে। তেওঁলোকে আন্দোলন কৰে বৰ্ণ বিভাজন সৃষ্ট কৰা বেদৰ বিৰুদ্ধে। বাবা চাহেবৰ উদ্যোগত সেই পিছপৰি থকা মানুহবোৰক সমাজত যথাচিত স্থান দিবৰ বাবে সত্যাগ্রহ আন্দোলনৰ আৰম্ভ হয়। বৰ্ণহিন্দু প্ৰথাৰ বিৰুদ্ধে যুজিব গৈ বাবাচাহেবে বৌদ্ধ ধর্ম গ্ৰহণ কৰে।
ড° বি.আৰ. আম্বেদকাৰে দলিত আন্দোলন আৰম্ভ কৰে দীৰ্ঘদিনৰ প্ৰত্যাখ্যানৰ পিছত। এই প্রত্যাখান অকল তেওঁৰ জীৱনত ঘটা ঘটনা নহয়। প্ৰজন্মৰ পিছত প্ৰজন্মই এই প্রত্যাখ্যানৰ চিকাৰ হৈছে। বৰ্ণ হিন্দু সমাজত দলিত সকল ইমানেই প্রত্যাশিত আছিল যে জলপান কৰাৰ উপৰতো বিধিনিষেধ আৰোপ কৰা হয়। মহাৰৰ চাভাদৰ লোকৰ পৰা বৰ্ণ হিন্দু সমাজে দলিতসকলক জলপান নিষিদ্ধ কৰাৰ পৰাই বাবাচাহেবৰ আন্দোলনৰ সূত্ৰপাত ঘটে। বাবাচাহেবে এক সত্যাগ্ৰহ সমিতিৰ আয়োজন কৰি দলিতসকলক সেইটো সভাত আহ্বান জনায়। ১৯২৭ চনৰ ২৫ ডিচেম্বৰত এই সভাত বাবাচাহেবে বক্তৃতা দি দলিতসকলক একত্ৰিত কৰি এক তীব্ৰ বিক্ষোভত আলোড়িত কৰে।
কিছুমান গৱেষকৰ মতে জ্যোতিবা ফুলেই দলিত সাহিত্যৰ সূত্ৰপাত ঘটাইছে। আকৌ আন কাৰোবাৰ মতে, ভক্তি আন্দোলনেই ইয়াৰ জন্ম। আকৌ কোনোবাই কয় যে সন্ন্যাস কৰি চোখামেলাৰ কবিতাৰ মাধ্যমত দলিত সাহিত্য ভাৰতৰ ভূমিত পদাপর্ণ কৰে। এই বিভিন্ন তর্ক- বিতর্ক বিভিন্ন সাহিত্য সমাজত চলি থাকে। আনফালে বাবচাহেবে গোটেই দলিত গোষ্ঠীক একত্ৰিত কৰিবৰ বাবে পত্র-পত্রিকাৰ বিভিন্ন ৰকমৰ লিখা-মেলা প্ৰকাশ কৰি থাকে। মাৰাঠী ভাষাত বিভিন্ন ৰচনা আৰু ইংৰাজীত তেওঁৰ লিখা প্ৰকাশ হোৱাৰ বাবে দলিত পাঠক মণ্ডলী একত্রিত হয়। বিভিন্ন ঠাইত দলিতক একলগ কৰাৰ বাবে বিভিন্ন সভাৰ আয়োজন কৰে আৰু তাত মূল্যৱান বক্তৃতা পৰিৱেশন কৰে। আম্বেদকাৰ ১৯৪৫ চনত মুম্বাইত Peoples Education Society প্রতিষ্ঠা কৰে। তেখেতৰ প্ৰচেষ্টাত এক অখণ্ড মানব গোষ্ঠী গঢ়ি উঠিব পাৰে।
১১। দলিতসকলৰ অযোগ্যতা সম্পৰ্কে বহলাই আলোচনা কৰা। (Elaborately discuss about the inefficiency of Dalits.)
উত্তৰঃ ভাৰতৰ দলিত জাতিবিলাকক বহুত ক্ষেত্র অযোগ্য বুলি গণ্য কৰা হয়। কোনো শ্ৰেণী অথবা গোষ্ঠীক কিছুমান অধিকাৰ বা সুবিধা লাভ কৰাৰ অযোগ্য বুলি ভবা হয়। আৰু এই অযোগ্যতাৰ কাৰণেই সিহঁতে জীৱনত প্ৰগতি আৰু ব্যক্তিত্ব বিকাশত সুযোগ নাপায়। এই অযোগ্যতাৰ কাৰণে সিহঁতক সকলো ধৰণৰ সুযোগ-সুবিধাৰ পৰা বঞ্চিত কৰিছে। স্মৃতিশাস্ত্র ধৰ্মগ্ৰন্থ, আৰু পুৰাণবিলাকত দলিতসকলৰ অযোগ্যতা তলত উল্লেখ কৰা হল–
দলিতৰ ধৰ্মীয় অযোগ্যতা:
(ক) দলিতক অপবিত্ৰ বুলি কোৱা হৈছে আৰু তেওঁলোকৰ ওপৰত কিছুমান অযোগ্যতা আৰোপ কৰা হৈছে। এই সকলক মন্দিৰত প্ৰবেশ, পবিত্ৰ নদীঘাটত যোৱা আৰু পবিত্ৰ স্থানত খোৱা, আনকি নিজৰ ঘৰতো দেব-দেৱী পূজা কৰাৰ কোনো অধিকাৰ দিয়া নাই।
(খ) দলিতসকলক সকলোবোৰ ধৰ্মীয় সা-সুবিধাৰ পৰা বঞ্চিত কৰা হয়। দলিত আৰু অস্পৃশ্যসকলক পূজা, আৰাধনা, ভজন কৰাৰ অধিকাৰ দিয়া নাই। আনকি দলিত হৈ ব্ৰাহ্মণকো পূজা, শ্ৰাদ্ধ, যজ্ঞ কৰাৰ অনুমতি দিয়া নাই।
(গ) জন্মৰ পৰাই দলিতসকলক অপবিত্র মন কৰা হৈছে আৰু এইটো কাৰণেই সিহঁতক শুদ্ধকৰণত কোনো অধিকাৰ দিয়া নাই।
দলিত সামাজিক অযোগ্যতা:
(ক) বর্ণ হিন্দুসকলৰ লগত দলিতসকলৰ কোনো সামাজিক সম্পৰ্ক ৰখা অথবা তেওঁলোকক সন্মিলন, পঞ্চায়ত, উৎসৱত যোগদান কৰাৰ অধিকাৰ দিয়া নাই। উচ্চ জাতিৰ হিন্দুসকলৰ লগত ভোজন কৰাৰ অধিকাৰো তেওঁলোকক দিয়া নাই ।
(খ) দলিত শ্ৰেণীক হিন্দুসকলৰ ব্যৱহৃত কুৱাৰ পৰা পানী লোৱাৰ অধিকাৰ দিয়া নাই। আনকি স্কুলত পঢ়া আৰু ছাত্ৰাবাসত থকাৰ অনুমতিও দিয়া নাছিল। উচ্চ জাতিৰ কামত লগা বস্তুবোৰ দলিত সকলে ব্যৱহাৰ কৰিব নোৱাৰিছিল। যেনেকৈ পিতল আৰু তামৰ বাচন দলিত সকলে ব্যৱহাৰ কৰিব নোৱাৰিছিল তেনেকৈ ভাল পোচাক আৰু সোণৰ গহনাও পিন্ধাত অধিকাৰ নাছিল।
(গ) দলিত শ্ৰেণীৰ শিক্ষা লাভৰ কোনো অধিকাৰ নাছিল। মেলা, বজাৰত যোগদান কৰাৰ অনুমতি নাছিল।
দলিত শ্ৰেণীৰ অৰ্থনৈতিক অযোগ্যতা:
(ক) দলিত শ্রেণীক সেইবোৰ কামৰ দায়িত্ব দিয়া হৈছে যিবোৰ বৰ্ণ হিন্দুসকলে নকৰে এইসকলৰ অৰ্থনৈতিক অবস্থা ইমানেই বেয়া যে এই সকলক হিন্দু সকলৰ জুঠা খোৱা বস্তু, হিন্দুৰ চিঙা আৰু পৰিত্যক্ত বস্ত্ৰলৈ নিজৰ প্ৰয়োজনীয়তা পূৰণ কৰিব দিয়া হৈছিল। দলিত শ্ৰেণীক মল-মূত্ৰ পৰিস্কাৰ কৰা, মৰাশ পেলাই দিয়া আৰু চামড়াৰ বস্তু তৈয়াৰ কৰাৰ কাম দিয়া হৈছিল। তেওঁলোক গাঁওসমূহত ভূমিহীন শ্ৰমিক ৰূপত কাম কৰে। এই সকলে পৰম্পৰাগত পেচা এৰি বেলেগ পেচা গ্ৰহণ কৰিব নোৱাৰে।
(খ) সম্পত্তি নথকাটোৱেও সিহঁতৰ এটা অযোগ্যতাৰ কাৰণ। দলিত সকলক ভূমি বা ধন সংগ্ৰহৰ অধিকাৰে দিয়া নাছিল। অত্যন্ত কম মূল্যৰ বিনিময়ত দলিত সকলক দাস হিচাবত উচ্চবৰ্ণৰ সেৱা কৰিব দিছিল।
দলিত শ্ৰেণীৰ ৰাজনৈতিক অযোগ্যতা : ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰতো দলিত শ্রেণীসকলক সকলোবোৰ অধিকাৰ পৰা বঞ্চিত ৰখা হৈছে। শাসনকার্যত হস্তক্ষেপ কৰা, পৰামৰ্শ দিয়া, চাকৰি কৰা বা ৰাজনৈতিক সুৰক্ষা লাভ কৰাৰ কোনো অধিকাৰ দলিত শ্ৰেণীক দিয়া হোৱা নাই। সামান্য অপৰাধৰ বাবে দলিতসকলক কঠোৰ শাস্তি দিয়া হৈছিল।
দলিত শ্ৰেণীৰ উপৰোক্ত অযোগ্যতাবিলাক মধ্য যুগৰ সামাজিক ব্যৱস্থাৰ লগত জড়িত। বর্তমান এইবিলাক ইতিহাস হৈ গৈছে। বর্তমান দলিত শ্ৰেণীৰ সমস্যা সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক, ধৰ্মীয় আৰু ৰাজনৈতিক নহয়। নিৰক্ষৰ আৰু চেতনাশূন্য হোৱাৰ কাৰণে সিহঁতৰ অৱস্থাৰ উন্নতি কৰিবৰ সময় লাগিছিল। দলিত বা তপশিল জাতিবিলাকৰ বেছিভাগ মানুহ গাঁৱত কৃষি শ্ৰমিক হিচাপে আৰু শিল্পক্ষেত্ৰতো নগৰ বিলাকত, কাৰখানাত অথবা অন্য শ্রমিক হিচাপে কাম কৰে। এতিয়াও দলিতসকলে সৰু সৰু কাৰণত অমানবীয় ব্যৱহাৰ পায়।
১২। দলিত শ্ৰেণীৰ সাংবিধানিক ব্যবস্থা সম্পর্কে এটা আলোচনা দাঙি ধৰা। (Discuss the constitutional steps for Dalit Class.)
উত্তৰঃ দলিত শ্ৰেণীৰ কল্যাণৰ বাবে সংবিধানত বিশেষ সংৰক্ষণৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে। সংবিধানৰ অস্পৃশ্যতা দূৰীকৰণৰ আৰু পিছপৰি থকা শ্ৰেণী কল্যাণৰ নিশে মনোযোগ দিয়া হৈছে। সংবিধানৰ অনুচ্ছেদ ১৫(১) ত কোৱা হৈছে যে ৰাষ্ট্ৰ এখনৰ কোনো নাগৰিকৰ বিৰুদ্ধে কেৱল ধর্ম, বংশ, জাতি, লিঙ্গ, জন্মস্থান অথবা কোনো এটাৰ ভিত্তিত কোনো ভেদাভেদ কৰিব নোৱাৰিব। যিকোনো মনোৰঞ্জন স্থানত সিহঁতৰ প্ৰবেশত কোনেও বাধা প্ৰদান কৰিব নোৱাৰিব। জনসাধাৰণৰ ব্যৱহাৰ্য কুৱা, পুখুৰী, ৰাস্তা ব্যৱহাৰত বাধা আৰোপ কৰিব নোৱাৰিব। অনুচ্ছেদ ১৭ ত অস্পৃশ্যতা দূৰ কৰি ইয়াৰ প্ৰচলন নিষিদ্ধ কৰা হৈছে। অনুচ্ছেদ ১৯ত অস্পৃশ্যসকলক যিকোনো পেচা গ্ৰহণৰ স্বাধীনতা দিয়া হৈছে। অনুচ্ছেদ ২৫ ত হিন্দুসকলৰ সাৰ্বজনীন ধৰ্মীয় স্থানৰ দুৱাৰ সকলো জাতিৰ বাবে মুক্ত ৰখাৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে।
অনুচ্ছেদ ২৯ ত পূর্ণ বা আংশিক চৰকাৰী সাহাৰ্য্যপ্রাপ্ত শিক্ষা প্রতিষ্ঠানবিলাকত কোনো নাগৰিকক ধর্ম, জাতি, বংশ অথবা ভাষাৰ ভিত্তিত শিক্ষাৰ সুযোগ লাভত বঞ্চিত কৰিব নোৱাৰে। অনুচ্ছেদ ৪৭ ত কোৱা হৈছে যে দলিত জাতি অথবা আদিম জাতিবিলাক শিক্ষা আৰু অৰ্থনৈতিক মংগলৰ কথা চিন্তা কৰিব আৰু সকলোধৰণৰ সামাজিক অন্যায় আৰু শোষণৰ পৰাও সিহঁতক ৰক্ষা কৰিব। অনুচ্ছেদ ৩৩০, ৩৩২ আৰু ৩৩৪ ত দলিত জাতিৰ আৰু আদিম জাতিৰ বাবে সংবিধান আৰম্ভ হোৱাৰ পিছৰ ৩০ বছৰলৈকে লোকসভা, বিধানসভা, গ্রাম পঞ্চায়তত আসন সংৰক্ষণৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে।
অনুচ্ছেদ ৩৩৫ ত কোৱা হৈছে যে ৰাষ্ট্ৰৰ বিভিন্ন পদৰ নিয়োগৰ ক্ষেত্রও তপশীল জাতি আৰু জনজাতিৰ কথা। স্মৰণত ৰাখিব লাগিব। অনুচ্ছেদ ১৪৬ আৰু ৩৩৮ অনুসৰি তপশীল জাতিৰ কল্যাণৰ বাবে ৰাজ্যত পৰামৰ্শ পৰিষদ আৰু পৃথক পৃথক বিভাগৰ স্থাপনৰ ব্যৱস্থা হৈছে। এই সাংবিধানিক ব্যৱস্থাৰ দ্বাৰা অস্পৃশ্যতা দূৰীকৰণ আৰু তপশীল জাতি আৰু পিছপৰি থকা শ্ৰেণীৰ উন্নতিৰ বাবে চৰকাৰৰ মাধ্যমত নানাবিধ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে।
১৩। দলিত বিষয়ক লৈ গান্ধীজী আৰু আম্বেদকাৰৰ বিতৰ্ক আলোচনা কৰা। (Debate between Gandhiji and Ambedkar for Dalit Discuss.)
উত্তৰঃ দলিত বিষয়টো লৈ গান্ধীজী আৰু আম্বেদকাৰ বিতৰ্ক আলোচনা কৰাৰ পূৰ্বে দলিত সকলৰ বিষয়ে জনাটো প্রয়োজন। ভাৰতীয় সমাজত অতি প্রাচীনকালৰ পৰাই বৰ্ণভেদ প্রথা আৰু জাতিভেদ প্রথা প্রচলিত আছিল। এই প্রথাত সৰ্বনিম্ন স্থানত যিবোৰৰ স্থান আছিল সেইবোৰ আছিল শুভ্র, চতুবর্ণ যুক্ত হিন্দু। সমাজৰ বাহিৰত বা সর্বনিম্ন স্তৰত অৱস্থানকাৰী শৃত্ৰসকলৰ তলতো এটা স্তৰ আছে যিবোৰক অবর্ণ বা অতিশূদ্র কোৱা হৈছে। সমাজত এইসকল আছিল অস্পৃশ্য। এই সকল সমাজৰ বিভিন্ন নিম্নমানৰ কামৰ লগত জড়িত আছিল। ঔপনিবেশিক ভাৰতত সমাজৰ এই সুযোগ সুবিধা হীন অৱহেলিত মানুহবোৰেই দলিত নামত পৰিচিত হয়। দলিত কথাটো ১৯৩০ ৰ দশকত প্রথম ব্যৱহৃত হৈছিল। বহুতে আকৌ তপশীল জাতি বা জনজাতি ভুক্ত সকলোকেই দলিত বুলি আখ্যায়িত কৰিব বিচাৰে।
ভাৰতৰ এই তথাকথিত দলিত অথবা অনুন্নত শ্ৰেণীৰ মানুহবোৰৰ বিৰুদ্ধে অনাচাৰ, বিভিন্ন মানবিক অধিকাৰৰ পৰা সিহঁতক বঞ্চিত কৰা অথবা অস্পৃশ্যতা দেশৰ সকলো মানুহ মানি ল’ব নোৱাৰে। ইয়াৰ বিৰুদ্ধে বহু বাৰ প্ৰতিবাদ উঠিছে আৰু ১৮৮০ ৰ পৰা ১৮৯০ ৰ মাজত কিছুমান সমাজ সংস্কাৰক গোষ্ঠী অস্পৃশ্যতা মোকাবিলাক কাৰ্যকৰী পদক্ষেপ গ্ৰহণৰ দাবীত আগুৱাই আহিছে। দলিত মতাদৰ্শ আৰু অধিকাৰক লৈ ভাৰতীয় আন্দোলনৰ প্ৰাণপুৰুষ গান্ধীজী আৰু দলিত আন্দোলনৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ সংগ্রামী নেতা আৰু বিশিষ্ট চিন্তাবিদ ড° বি. আৰ. আম্বেদকাৰৰ দৃষ্টিভংগীৰ মাজত কিছুমান পার্থক্য লক্ষ্য কৰা যায় – ডঃ আম্বেদকাৰ নিজে দলিত সম্প্ৰদায়ৰ মানুহ আৰু তেখেত বিভিন্নভাবে অনাচাৰৰ চিকাৰ হৈছিল।
তেওঁ দলিত সম্প্রদায়ক পূর্ণ অধিকাৰ আৰু মৰ্যাদাত প্রতিষ্ঠিত কৰিব বিচাৰিছিল। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে হিন্দু সমাজত প্ৰচলিত বৰ্ণাশ্ৰম প্ৰথাৰ কাৰণেই দলিত সমাজব ওপৰত সকলো অনাচাৰ আৰু অত্যাচাৰ হৈছে। এই ব্যৱস্থাই সমাজক দুৰ্বল কৰি পংগু কাৰ আৰু মৃত্যু মুখত ঠেলি দিয়ে। আন পক্ষত গান্ধীজী আছিল বৰ্ণাশ্ৰম ব্যৱস্থাৰ সমৰ্থক আৰু প্রবল অস্পৃশ্যতা বিৰোধী। তেওঁৰ ওচৰত দলিতসকল আছিল হৰিজন বা ঈশ্বৰৰ সন্তান। তেওঁ দলিত সম্প্রদায়ক পূর্ণ অধিকাৰত প্ৰতিষ্ঠিত কৰিবৰ কাৰণে প্ৰচেষ্টা আছিল। তেওঁৰ চেষ্টাতেই জাতীয় কংগ্ৰেছ প্রথম দলিত সমস্যা সমাধানৰ উদ্যোগী হয়। তেওঁ বর্ণাশ্রম ব্যবস্থাক অক্ষুন্ন ৰাখি অস্পৃশ্যতা দূৰ কৰিব বিচাৰিছিল। ১৯৩১ চনৰ ১৪ আগষ্টত গান্ধী- আম্বেদকাৰ সাক্ষাৎকাৰত ড° আম্বেদকাৰ তেওঁক ক’লে– আমাৰ বিশ্বাস অস্পৃশ্যতা বর্ণাশ্রম ধর্মত অৱশ্যম্ভাবী পৰিণতি। যিমান দিন বর্ণাশ্রম থাকিব সিমান দিন হিন্দুধর্মত অস্পৃশ্যতা থাকিব। আপুনি বর্ণাশ্ৰম বিচাৰে অথচ নিবিচাৰে এইটো এটা অবাস্তব কথা।
অনুন্নত সম্প্রদায়ক জাতীয় আন্দোলনৰ পৰা দূৰত ৰখাৰ উদ্দেশ্যে বৃটিছ প্ৰধানমন্ত্ৰী ৰামচে মেকডনাল্ডে ১৯৩২ চনত সাম্প্ৰদায়িক বিভাজনৰ নীতি ঘোষণা কৰিছিল । ইয়াৰ ফলত অনুন্নত সম্প্ৰদায়ৰ বাবে পৃথক নির্বাচন মণ্ডলী গঠনৰ প্ৰস্তাব কৰা হয়। এই প্রস্তাব কার্যকৰী হোৱাৰ পিছত হিন্দু সম্প্ৰদায়ৰ মাজত বিভেদ সৃষ্টি হৈছিল আৰু অনুন্নত সম্প্রদায় বৰ্ণ হিন্দুসকলৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হৈ গৈছিল। গান্ধীজী এই নীতিৰ তীব্ৰ বিৰোধিতা কৰিছিল আৰু ইয়াৰ প্ৰতিবাদত ২০ চেপ্তেম্বৰৰ পৰা অনশন আৰম্ভ কৰিছিল। এইটো সময়ত তপশীল নেতা ড° আম্বেদকাৰ তেওঁৰ লগত আলোচনা কৰিছিল আৰু ২৫ চেপ্তেম্বৰত পুনা চুক্তি স্বাক্ষৰ কৰে। ইয়াৰ ফলত হিন্দুসকলৰ ক্ষেত্ৰত যৌথ নিৰ্বাচনৰ নীতি স্বীকৃতি হয় আৰু সাম্প্ৰদায়িক ভাগ বটোৰাৰ মাধ্যমত প্রাপ্ত দ্বিগুণ আসন তপশীল সম্প্ৰদায়ৰ কাৰণে সংৰক্ষিত কৰা হয়। আৰু এনেকৈয়ে গান্ধী আৰু আম্বেদকাৰৰ বিতৰ্ক অবসান ঘটে।
১৪। কৃষক বিদ্ৰোহৰ কাৰণসমূহ আলোচনা কৰা৷ (Causes of Peasant Movement – Discuss.)
উত্তৰঃ কৃষক আৰু উপজাতি বিদ্ৰোহৰ কাৰণসমূহ এক হ’লেও বিশেষ বিশেষ ক্ষেত্ৰত কিছুমান পার্থক্য আছে। ইংৰাজ শাসন প্রতিষ্ঠিত হোৱাৰ পাছত কোম্পানী চৰকাৰ সিহঁতক অধিকৃত অঞ্চলত নতুন ভূমি ৰাজস্ব ব্যৱস্থা প্ৰৱৰ্তন কৰি দিয়ে। এই ভূমি ৰাজস্ব ব্যৱস্থা প্ৰৱৰ্তনৰ সময়ত কেবল কোম্পানীৰ স্বাৰ্থৰ দিশটোই দেখা যায়। ইয়াৰ ফলাফল ভাৰতীয় কৃষকসকলৰ ওপৰত কি হ’ব পাৰে তাক লৈ বণিক কোম্পানীয়ে কোনো গুৰুত্বই দেখুৱা নাছিল।
এই ভূমি ৰাজহ ব্যৱস্থাৰ উদ্দেশ্য আছিল জমিৰ পৰা যিমান দূৰ সম্ভৱ হ’ব আয় বৃদ্ধি কৰা। ইয়াৰ ফলত ভূমি ৰাজহ বৃদ্ধি হৈ গৈছে আৰু কৃষকসকলক ইয়াৰ চাপ বহন কৰিবলগীয়া হৈছিল। ১৭৬৫- ১৭৬৬ খ্ৰীঃ কোম্পানীয়ে ৰাজহ লাভ কৰিছিল কৃষকৰ ১,৬০,২১,০১১ টকা। ১৭৯৩ খ্ৰীষ্টাব্দত চিৰস্থায়ী বন্দোবস্ত আৰম্ভ হোৱাৰ পাছত ১৭৯৩-১৭৯৪ খ্ৰীঃ হৈছিল ৩,১৭,৭০,২৮০ টকাত । সুতরাং ৰাজহ বহুত পৰিমাণে বৃদ্ধি কৰা হৈছিল।
সেৱা বা উপকৰ কোম্পানীৰ আশ্রিত জমিদাৰে ইয়াতকৈ বহু বেচি কৰ পাইছিল। মধ্যস্বত্বভোগী জমিদাৰৰ পৰা বন্দোবস্ত লৈ বেছি হাৰত কৃষকৰ ওপৰ কৰৰ পৰিমাণ দিছিল। কৃষকৰ জমিত স্বত্ব নোহোৱা কাৰণত সিহঁতক শোষণৰ চিকাৰ হ’বলগীয়া হয়। সেই বাবেই মাজে মাজে কৃষক বিদ্রোহ দেখা যায়।
কোম্পানীৰ আমলত ভূমি ৰাজহ আদায়ৰ নতুন নিয়ম আৰম্ভ হৈছিল। সমস্ত গ্রাম সমাজৰ পৰা ভূমি ৰাজহ আদায় কৰিবলগীয়া হৈছিল। এতিয়া প্ৰতিজন বায়তক ব্যক্তিগতভাবে ৰাজহ আদায় দিবলৈ বাধ্য কৰা হয় আৰু ৰাজহ আদায় যদি কৃষকসকলে নিদিয়ে তেতিয়া সিহঁতক উচ্ছেদ কৰাৰ ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰা হয়। কোম্পানী চিৰস্থায়ী বন্দোবস্ত প্রৱৰ্তন কৰি জমিদাৰক জমির মালিকানা প্রদান কৰে।
ৰায়তক জমির মালিকানা নিদিয়াৰ বাবে ৰায়তসকল মূলতঃ জমিদাৰৰ ভূমিদাসত পৰিণত হয়। জমিদাৰে ৰায়তক উচ্ছেদ কৰি নতুন প্ৰজাক ভূমি বন্দোবস্ত দি মুনাফা বঢ়াই দিয়ে। জমিদাৰসকলে ক্ষমতাৰ অপব্যৱহাৰ কৰি ৰায়তৰ জীৱন অতিষ্ঠ কৰিছিল। জমিদাৰসকলে ৰায়তৰ পৰা ৰাজহ আদায়ৰ অসুবিধা এৰাৰ বাবে অধীনস্থ জমিদাৰসকলক জমি বন্দোবস্ত দিছিল। ৰায়ত জমিত কোনো মালিকানা নথকাৰ বাবে উচ্ছেদৰ ভয়ত ৰায়তক এই বিশাল শোষণৰ বোজা বহন কৰিবলগীয়া হৈছিল। ইয়াৰ বাবেও মাজে মাজে নিজক উদ্ধাৰৰ বাবে কৃষক বিদ্ৰোহৰ উন্মেষ হয়।
কিছুমান ক্ষেত্ৰত ধৰ্মৰ বাবেও কৃষকসকলে সংঘবদ্ধ হৈ পৰিছিল। যেনে বাহাবী আন্দোলন আৰু সাওঁতাল বিদ্ৰোহ হৈছিল। ধৰ্মবিশ্বাসৰ ওপৰত আঘাত হোৱাত অৰ্থনৈতিক কাৰণত অসন্তুষ্ট কৃষক সকলে বিদ্রোহী হৈ পৰিছিল। ধৰ্মীয় নেতাৰ অলৌকিক ক্ষমতা সিহঁতক অৱতাৰৰ মৰ্যাদাত প্রতিষ্ঠিত কৰিছিল। ধৰ্মীয় নেতাৰ এই অলৌকিক শক্তি সিহঁতক শোষণৰ পৰা মুক্ত নিব এই কথা ভাবি কৃষকসকলে বিদ্রোহত দলিয়াই পৰিছিল।
শিল্পবিপ্লবৰ ফলতও শোষণ তীব্ৰ পৰিমাণে বাঢ়ি গৈছিল। ইংলেণ্ডৰ পৰা কাৰখানাত তৈয়াৰ হোৱা কাপোৰ আৰু বিভিন্ন অন্যান্য সামগ্ৰী ভাৰতৰ বজাৰত স্তূপীকৃত হয়। কাৰিকৰ শ্ৰেণী বস্তুবিলাক বিক্ৰি কৰিব পৰাই নাই কাৰণে তেখেতক সেই পদৰ পৰা বঞ্চিত কৰি দিয়ে, এই সকল বেকাৰ কাৰ্গিৰ যেনে– মাছমৰীয়া, তাঁতি শ্ৰেণী আদিকে কৃষকৰ কামটোকেই জীবিকা হিচাপত বাছি লৈছিল। ইয়াৰ ফলত কৃষকৰ ভূমিত মানুহৰ সংখ্যা বৃদ্ধি হয় আৰু কৃষকৰ দাৰিদ্ৰ ও বৃদ্ধি হৈ গৈ থাকে।
১৫। ভাৰতৰ স্বাধীনতা সংগ্ৰামত নাৰীৰ ভূমিকা (Women’s Participation in the Freedom Struggle?)
উত্তৰঃ ভাৰতৰ স্বাধীনতা সংগ্ৰামত নাৰীৰ অনবদ্য ভূমিকাৰ বাবে ভাৰতে স্বাধীনতা লাভ কৰিবলৈ সমৰ্থ হৈছিল। ভাৰতৰ মহিলাসকলে আগবঢ়োৱা ত্যাগে ভাৰতৰ মহিলাসকলক এক বিশেষ স্থান দখল কৰাত সহায় কৰিছে। ভাৰতীয় মহিলাসকলে অদম্য সাহস আৰু মনোভাবেৰে সংগ্ৰামৰ সকলো কাৰ্য্যসূচীতে পুৰুষৰ সমানে অংশ গ্ৰহণ কৰি জাতীয় আন্দোলনৰ গতি পৰিৱৰ্তন কৰিছিল।
তেওঁলোকে বিভিন্ন ধৰণৰ অত্যাচাৰ, শোষণ আৰু কষ্ট স্বীকাৰ কৰি ভাৰতে স্বাধীনতা অৰ্জন কৰাত গুৰুত্বপূৰ্ণ বৰঙণি যোগাইছিল। যিসময়ত জাতীয় আন্দোলনৰ বেছি সংখ্যক নেতা কাৰাগাৰত বন্দী হৈ আছিল সেই সময়ত ভাৰতীয় মহিলা সকলেই আছিল সংগ্ৰামৰ মূল শক্তি আৰু ধৰণী। তেওঁলোকে সাহসেবে আৰু দেশ প্রেমের উদ্ভুদ্ধ হৈ সংগ্ৰামত স্বতঃস্ফুর্তভবে যোগদান কৰিছিল আৰু সংগ্ৰামৰ দায়িত্ব বহন কৰিছিল।
ভাৰতৰ স্বাধীনতা আন্দোলনত মহিলাৰ যোগদান ১৮৮৯ চনতে আৰম্ভ হৈছিল। ভীমা বাই হোলকাৰে বৃটিছে কলোনেল মেলকমৰ বিৰুদ্ধে সাহসেৰে যুঁজ কৰিছিল আৰু গোৰিলা যুদ্ধত তেওঁক পৰাভূত কৰিছিল। ১৮৫৭ চনৰ ভাৰতৰ প্ৰথম স্বাধীনতা যুদ্ধ (চিপাহী বিদ্রোহ) ৰ পূৰ্বে বহুতো ভাৰতীয় মহিলা যেনে– কোম্পানীৰ বিৰুদ্ধে যুদ্ধ কৰিছিল। ভাৰতীয় শিক্ষিত আৰু সম্ভ্রান্ত পৰিয়ালৰ মহিলা সকলে সংগ্ৰামত সক্ৰিয় অংশ গ্ৰহণ কৰি অশেষ নিৰ্য্যাতন ভোগ কৰিছিল। তাৰোপৰি জাতি, বৰ্ণ, ধৰ্ম আৰু সম্প্রদায় নির্বিশেষে সমাজৰ সকলো শ্ৰেণী আৰু সকলো অঞ্চলৰ লোক জাতীয় আন্দোলনত জপিয়াই পৰিছিল।
ভাৰতীয় মহিলাসকলে বিখ্যাত মহিলা সত্যাগ্রহ আন্দোলনত অংশ গ্ৰহণ কৰিছিল। এই আন্দোলনৰ নেতা আছিল কস্তুৰবা গান্ধী। কস্তুরবা গান্ধী আছিল মহাত্মা গান্ধীৰ পত্নী আৰু সংগ্ৰামৰ প্ৰতিটো স্তৰতে মহাত্মা গান্ধীক সমৰ্থন কৰিছিল। মহাত্মা গান্ধীৰ চম্পারণ সত্যাগ্ৰহৰ পৰা ভাৰত ত্যাগ আন্দোলনলৈ সকলো পৰ্য্যায়তে মহাত্মা গান্ধীৰ সৈতে সমানে আন্দোলনত অংশ গ্ৰহণ কৰিছিল। কস্তুৰবা গান্ধীয়ে ভাৰতীয় মহিলাক শিক্ষা প্ৰদান কৰাত গুৰুত্ব দিছিল আৰু বিভাজন বাতিল কৰাৰ বাবে চেষ্টা কৰিছিল।
১৮৫৭ চনৰ বিদ্ৰোহৰ পিছত ভাৰতৰ পৰা ইষ্ট-ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ শাসনৰ অন্ত পৰিছিল আৰু ভাৰত বৃটিছ ৰাজ মুকুটৰ অধীনলৈ গৈছিল। ঝাঞ্চীৰ ৰাণী লক্ষ্মী বাঈয়ে ভাৰতৰ এই প্ৰথম স্বাধীনতা সংগ্ৰামত বীৰত্বপূৰ্ণ ভাবে বৃটিছৰ বিৰুদ্ধে সংগ্ৰাম কৰিছিল। অযোধ্যাৰ নৱাব বাজিদ আমি ছাহৰ পত্নী বেগম হজৰত মহল অতি ধুনীয়া আৰু সাহসী আছিল। হজৰত মহলে স্বাধীনতাৰ প্ৰথম সংগ্ৰামত বৃটিছৰ বিৰুদ্ধে নেতৃত্ব প্ৰদান কৰিছিল। বৃটিছে নৱাবক কলিকতালৈ নিৰ্বাসন দিয়াৰ পিছত হজৰত মহলে তেওঁৰ কিছুমান সহযোগীৰ সৈতে অযোধ্যা ঘুৰাই পাবৰ বাবে অবিৰাম চেষ্টা কৰিছিল। হজৰত মহলে বৃটিছে আগবঢ়োৱা ভাট্টা আৰু মৰ্যাদা প্ৰত্যাখান কৰিছিল। অৱশেষত গোটেই সময়ছোৱা বুটিছ প্ৰতিৰোধ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰি বিফল হৈছিল আৰু নেপাললৈ পলাই গৈছিল আৰু তাত ১৮৭৯ চনত মৃত্যুবৰণ কৰিছিল।
মহাত্মা গান্ধীয়ে। ১৯১৫ চনত দক্ষিণ আফ্ৰিকাৰ পৰা ভাৰতলৈ উভতি আহিছিল আৰু বৃটিছৰ বিৰুদ্ধে সত্যাগ্রহ আঁচনি পালন কৰিচিল । তেওঁ ৰাওলাট আইন, জালিবানৱালাবাগ হত্যাকাণ্ড আৰু খিলাফৎ আন্দোলনৰ প্ৰতিবাদ স্বৰূপে অসহযোগ আন্দোলন আৰম্ভ কৰিছিল আৰু… স্বায়ত্ব শাসনৰ দাবী কৰিছিল। তেতিয়াও ভাৰতৰ সকলো প্ৰান্তৰ পুৰুষ-মহিলা সকলোৱে অসহযোগ আন্দোলনত অংশ গ্ৰহণ কৰি আন্দোলন তীব্ৰতৰ কৰি তুলিছিল। সৰলা দেৱী, মুথুলক্ষ্মী ৰেডী, গুচিলা নায়াৰ, ৰাজকুমাৰী অমৃতকৌৰ, গুচেতা কৃপালিনী আৰু অৰুণা আচফ আলি আদিয়ে আন্দোলনত সক্রিয় অংশ গ্ৰহণ কৰিছিল।
মহাত্মা গান্ধীয়ে পূর্ণ স্বৰাজ দাবী কৰি পুনৰ অহিংসা আন্দোলন আৰম্ভ কৰিছিল। তেওঁ আহ্বান জনোৱা সত্যাগ্রহ আন্দোলনত ভাৰতৰ মহিলাসকলেও অংশ গ্রহণ কৰিছিল। আন্দোলনত সক্রিয় অংশ গ্ৰহণ কৰা মহিলাসকলৰ ভিতৰত আছিল সৰোজনী নাইডু, উর্মিলা দেবী, দুর্গাবতী দেশমুখ, এচ অম্বুজামল, বাসন্তী দেবী আদি।
আইন অমান্য আন্দোলনত মহিলাৰ ঐতিহাসিক যোগদান ভাৰতৰ মহিলাৰ ইতিহাসত এক নতুন যুগৰ সূচনা কৰিছিল। বোম্বেত মহিলাসকলে পিকেটিং আৰু মুকলি আকাশৰ তলত প্ৰতিবাদ সাব্যস্ত কৰিছিল। বোম্বেৰ বাসিন্দা পাৰ্টী আৰু খৃষ্টান সকলে গুজৰাটী গান্ধীৰ প্ৰভাৱত আন্দোলনত অংশ গ্ৰহণ কৰিছিল। সৰোজনী নাইডু আৰু অবন্তী বাই গোখলে স্বৰাজ আৰু মহিলাৰ স্বাধীনতাৰ হকে যুঁজত নামিছিল।
বংগত লতিকাই বেথুন কলেজ আৰু ভিক্টোৰিয়াৰ পৰা ৩০০০ ছাত্রী, কলিকতা কৰ্প’ৰেচনৰ পৰা মহিলা শিক্ষক একগোট কৰি ১৯৮১ চনত নাৰী সত্যাগ্ৰহ সমিতি গঠন কৰিছিল।
ভাৰতীয় জাতীয় সংগ্ৰামত অংশ গ্ৰহণ কৰা প্ৰখ্যাত মহিলা সকলৰ ভিতৰত এজন আছিল কমলা নেহৰু। জৱাহৰলাল নেহৰুৰ পত্নী কমলা নেহৰুক ‘দিল্লীৰ সৌন্দৰ্য্য’ বুলি জনা যায়। তেওঁৰ প্ৰধান লক্ষ্য আছিল সমাজৰ বা ৰাজ্যখনৰ মঙ্গল সাধন কৰা। তেওঁ বিভিন্ন আন্দোলনত যোগদান কৰিছিল। আইন আমান্য আন্দোলনত সক্রিয় অংশ গ্ৰহণ কৰিছিল। তেওঁ সংযুক্ত প্ৰদেশবোৰত “কৰ বন্ধ অভিযানত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা লৈছিল। জৱাহৰলাল নেহৰৰ ভগ্নী বিজয়লক্ষ্মী পণ্ডিতে অসহযোগ আন্দোলনত অংশ গ্রহণ কৰিছিল। ১৯৩৭, ১৯৮১ আৰু ১৯৮২ চনৰ অমান্য আন্দোলনত যোগদান কৰাৰ অপৰাধত তেওঁ তিনিবাৰ কাৰাবাস খাটিছিল। | ১৯৩৭ চনত তেওঁ সংযুক্ত ৰাজ্যবোৰৰ প্ৰদেশিক সভালৈ নিৰ্বাচিত হৈছিল আৰু স্থানীয় স্বায়ত্ব শাসন আৰু জনস্বাস্থ্য বিভাগৰ মন্ত্ৰীপদ লাভ কৰিছিল। আন্তৰাষ্ট্ৰীয় জাতি সংঘৰ চান ফ্রান্সিচকোত বহা প্রথম সভাত ভাৰতৰ প্ৰতিনিধি হৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল।
মেদাম ভিকাজী কেমা দাদাভাই নৌৰজীৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱান্বিক হৈছিল আৰু তেওঁ ভাৰতৰ ডেকা শক্তিৰ অনুপ্ৰেৰণাৰ উৎস হৈ পৰিছিল। তেওঁ ১৯৭০ চনত গুটগার্টত (জার্মানী) অনুষ্ঠিত আন্তৰাষ্ট্ৰীয় সমাজবাদী মহাসভাত প্রথম জাতীয় পতাকা উত্তোলন কৰিছিল। তেওঁ মুক্ত ভাৰত সমাজ’ গঠন কৰিছিল আৰু বিপ্লৱী চিন্তাধাৰা প্ৰচাৰ কৰাৰ বাবে ‘বন্দে মাতৰম’ আলোচনী প্ৰকাশ কৰিছিল। ৰাণী গাইডালু মণিপুৰৰ নাগা জাতীয়তাবাদী মহিলা নেত্রী আছিলাৰু বৃটিছৰ বিৰুদ্ধেনাগা জাতীয়তাবাদী আন্দোলনত নামিছিল। আইন অমান্য আন্দোলনৰ সময়ত গাইডালুরে বিদেশীক মণিপুৰৰ পৰা বহিষ্কাৰ কৰিবলৈ সক্রিয়ভাবে কাম কৰিছিল।
১৯১৭ চনত এনি বেচাণ্ট ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ কলিকতাত অনুষ্ঠিত অধিবেশনৰ প্ৰথম মহিলা সভানেত্ৰী আছিল। তেওঁ “নিউ ইণ্ডিয়া’ আৰু ‘কমনৱেলথ্’ সম্পাদনা কৰিছিল। ভাৰতৰ স্বাধীনতা আন্দোলনত অংশ গ্ৰহণ কৰাৰ মহান মহিলাসকলক আছিল প্ৰীতিলতা বাড়েডাব, মাতঙ্গিনী হাজরা, কল্পনা দত্ত, লক্ষ্মী সেহল, বীনা দাস, কনকলতা বৰুৱা, নেলী সেনগুপ্তা আদি উল্লেখযোগ্য।
মহাত্মা গান্ধীৰ নেতৃত্বত আৰম্ভ হোৱা অসহযোগ আন্দোলনৰ পৰাহে ভাৰতৰ পূৱ ৰাজ্য অসমে ভৰাতীয় মূলসুঁতিৰ সৈতে একগোট হৈ বৃটিছৰ বিৰুদ্ধে সংগ্ৰাম কৰিছিল। এই আন্দোলনত অসমৰ পুৰুষ-মহিলাই সমানে অংশ গ্ৰহণ কৰিছিল। ১৯২১ চনত মহাত্মা গান্ধীয়ে অসম ভ্রমণ কৰিছিল আৰু অসমৰ মহিলাসকলে তেওঁৰ আহ্বানৰ প্ৰতি সহাঁৰি জনাইছিল আৰু আত্মবিশ্বাস দ্ধি পাইছিল। অসমীয়া মহিলাই অসম ছাত্র সম্মিলন আৰু অসম সাহিত্য সভাৰ নেতৃত্বত আন্দোলনত অংশ গ্ৰহণ কৰিছিল।
১৯২৬ চনত ‘অসম মহিলা সমিতি’ গঠন কৰা হৈছিল আৰু ইয়াৰ যোগেদি মহিলা সকলে সভা সমিতি, শোভা যাত্ৰাত অংশ লোৱাৰ উপৰিও আৰু স্কুল, কলেজ, আদালত, চৰকাৰী চাকৰি বৰ্জন কৰিছিল। কংগ্ৰেছৰ নেতাসকলৰ পৰিয়ালৰ বহুতো মহিলাই আন্দোলনত বিভিন্ন সাংগঠনিক কামত আৰু গাঁৱলীয়া মহিলাৰ মাজত সামাজিক কামত জড়িত হৈ পৰিছিল। সেইসকল মহিলা আছিল- হেমন্ত কুমাৰী দেৱী বৰদলৈ, নলিনীবাল দেৱী, বিজুলী ফুকন, সুমিত্রা ভট্টাচাৰ্য্য, কিনময়ী আগৰৱালা, ৰজবালা দাস আদি ।
অসমৰ মহিলাই ‘তিলক স্বৰাজ ফান্দ লৈ নগদ ধন আৰু সেৱাৰেও বৰঙণি যোগাইছিল। ১৯৪২ চনৰ ৭-৮ আগষ্টত কংগ্ৰেছৰ বোম্বে অধিবেশনত ভাৰত ত্যাগ প্ৰস্তাৱ গ্ৰহণ কৰা হৈছিল। ভাৰত ত্যাগ আন্দোলনত অসমৰ মহিলাই অংশ গ্ৰহণ কৰিছিল। অসমৰ বিভিন্ন ঠাইত মহিলাৰ বাবে সত্যাগ্ৰহী প্রশিক্ষণ কেন্দ্ৰ মুকলি কৰা হৈছিল। অসমৰ গাঁৱলীয়া অঞ্চলত ছাত্র- ছাত্ৰীয়ে স্কুল বৰ্জন কৰি গোপনে আন্দোলনত যোগদান কৰিছিল। তেওঁলোকে বৃটিছৰ বিৰুদ্ধে ‘মৃত্যু বাহিনীও’ গঠন কৰিছিল। তেওঁলোকে গান্ধীজীৰ ‘কৰিম বা মৰিম’ ধ্বনিৰ তত্ত্ব বুজি পাইছিল।
১৬। চমুটোকা লিখা: (Write short notes on)
(ক) ইন্ডিগো বিদ্রোহ (১৮৫৯-৬০) Indigo Revolt (1859-60)
উত্তৰঃ বেংগলত ইণ্ডিগো ফুলৰ ৰোৱনীবোৰ ভিতৰত প্ৰায় সকলো ইউৰোপীয় আছিল। তেওঁলোকে শোষণ কৰিছিল যাতে তেওঁলোকে ধান শস্যৰ খেতি বাদ দি ইণ্ডিগোৰ বৰ্ধনত মনোনিৱেশ কৰে। এই ৰোৱনীসকলে কৃষকসকলক আগতীয় ধন দি কিছুমান চুক্তি পত্ৰত বহু কৰোৱাইছিল যিবোৰ কৃষকসকলৰ বিৰুদ্ধে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। এই ৰোৱনীসকলে কৃষকসকলর অপহৰণৰ ধমকি দিছিল,অবৈধভাৱে কাৰাবাস দিছিল, শৰীৰত আঘাত কৰিছিল মহিলাৰ ওপৰত অত্যাচাৰ, শিশুৰ ওপৰত অত্যাচাৰ, খেতিয়ক সকলৰ পোহনীয় জীৱ-জন্তুৰ জলীকৰণ, ঘৰত জুই লগাই ধংস কৰাৰ লগতে খেতি-বাতি আৰু শস্যও ধ্বংস কৰিছিল।
১৮৫৯ চনত কৃষকসকলৰ খং হতাশাৰ বিস্ফোট ঘটিছিল যিটো ডিগম্বৰ বিশ্বাস আৰু বিশ্বাসে বিষ্ণু (নদিয়া জিলাৰ আগবঢ়াই লৈ গৈছিল। তেওঁলোকে সিদ্ধান্ত লৈছিল যে তেওঁলোকে ৰোৱনীসকলৰ হেঁচাত ইণ্ডিগো উৎপাদন নকৰে আৰু ৰোৱনী, তেওঁলোকৰ সেৱক, পুলিছ আদিৰো শাৰীৰিক অত্যাচাৰ সহ্য নকৰে বুলি সকিয়াই দিছিল।
খেতিয়কসকলে তেওঁলোকক শাৰীৰিকভাৱে নিষ্কাশিত কৰা আৰু বৃদ্ধি হোৱা ভূমিকৰ নিদিয়াৰ তবে ধর্ণা দিছিল। লাহে লাহে তেওঁলোকে ধন যোগাৰ কৰি আইনীগতভাৱে যুঁজিবলৈ শিকিলে। বঙালী বুদ্ধিজীবিসকলে বিভিন্ন বাতৰি কাকত প্ৰসাৰণ সভা-সমিতি, অনুষ্ঠান, অধিৱেশন মাদিৰ জৰিয়তে খেতিয়কসকলক তেওঁলোকক তেওঁলোকৰ উদ্দেশ্যত সহায় কৰিছিল। চৰকাৰে উণ্ডিগো খেতিৰ সমস্যাৰ ক্ষেত্ৰত এখনৱ ইণ্ডিগো কমিছনৰ গঠন কৰিছিল। ১৮৬০ চনত চৰকাৰে এটা জাননী জাৰি কৰে যে খেতিয়কসকলক ইন্ডিগো উৎপাদনৰ ক্ষেত্ৰত কোনো হেঁচা দিয়া নহ’ব আৰু এই বিৰোধবোৰ আইনী প্ৰক্ৰিয়াৰে সমাধান হ’ব। কিন্তু ৰোৱনীসকলে ইতিমধ্যে ফেক্টৰীবোৰ আৰু ইন্ডিগো খেতি বন্ধ কৰি ১৮৬০ চনত বেংগল এৰিছিল।
(খ) পাবনা কৃষি সংস্থা। (Pabna Agrarian League)
উত্তৰঃ ১৮৭০ আৰু ১৮৮০ চনত পূব বেংগলৰ বহু অংশত কৃষি অশান্তি দেখিবলৈ পায় যিটো জমিদাৰসকলৰ সমনীয় অনুশীলনৰ প্ৰতিফলন আছিল। জমিদাৰসকলে আইনী সীমাৰ বাহিৰত কৃষকৰ বৃদ্ধি কৰিছিল আৰু ৰায়তসকলক ১৮৫৯ চনৰ দশম এক্ট’ৰ জৰিয়তে অভিযোগ কৰাৰ অধিকাৰৰ পৰাও বঞ্চিত কৰিছিল। জমিদাৰসকলে বলপূর্বক নিষ্কাশনৰ সহায় লৈছিল৷ কৃষকসকলৰ পোহনীয় পশুক জব্দ কৰিছিল কৃষকসকলৰ বিৰুদ্ধে ব্যয়বহুল মোকদমা চলাইছিল।
এই অৱৰোধ হেঁচাৰ পৰিণতিস্বৰূপে পাটনা জিলাৰ য়ুছুছাহী পাৰগানাৰ কৃষকসকলে কৃষি সংস্থা বা লীগ গঠন কৰিছিল, যিটো জমিদাৰসকলৰ অৱদমনৰো এটি পৰিণতি আছিল। এই লীগে এটি কৰ বিৰোধী দিবসো উদযাপন কৰিছিল। কৃষকসকলে বৰ্দ্ধিত কৰ দিবলৈ মাস্তি তথা নোহোৱাত জমিদাৰসকলক আদালতত যাবলৈ বাধ্য কৰাইছিল। কৃষকসকলে মোকামাবোৰ যুঁজিবলৈ ধন জমা কৰিছিল। এই সংগ্রাম পাটনা আৰু পূৰ বেংগলৰ অন্য ঠাইলৈ সম্প্ৰসাৰিত হৈছিল।
১৮৮৫ চনলৈ এই আপত্তি চলি আছিল কিন্তু বেছিভাগ মোকদমা জমিদাৰসকলৰ ভয় নাইবা অফিচাৰসকলৰ সহযোগত সমাধান হৈছিল। চৰকাৰেও জমিদাৰসকলৰ এই হেঁচাৰ বিৰুদ্ধে ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিব বুলি আশ্বাস দিছিল। ১৮৮৫ চনত বেংগল টেনানচি এক্ট পাছ কৰা হৈছিল। এই সময়তো কিছুমান যুৱ ভাৰতীয় বুদ্ধিজীৱীয়ে কৃষকসকলৰ বিষয়টোক সমর্থন কৰিছিল। ইয়াৰে ভিতৰত বংকিম চন্দ্ৰ চেটার্জী, আৰ. চি. দত্ত আৰু ইণ্ডিয়ান এছ’চিয়েচনৰ মুৰব্বী সুৰেন্দ্ৰনাথ বেনাৰ্জীৰ নাম উল্লেখযোগ্য।
(গ) ডেক্কান বিদ্রোহ (Deccan Riots)
উত্তৰঃ পশ্চিম ভাৰতৰ ডেকান ক্ষেত্ৰত খেতিয়কসকল ৰায়তৱৰী ব্যৱস্থাৰ ভিতৰত গধুৰ কৰৰ বোজা সহ্য কৰিবলগীয়া হৈছিল। এই সময়তো কৃষকসকলক পইচা দিয়া মহাজনসকলে শোষণ কৰিছিল। এই মহাজনসকল প্রধানতঃ গুজৰাটী বা মাৰোৱাৰী আছিল। ১৮৬৪ চনৰ আমেৰিকান নাগৰিক যুদ্ধৰ পিছত কপাহৰ দামবোৰ বাঢ়ি যোৱা কাৰণে পৰিস্থিতি আৰু বেয়া হৈছিল। ইয়াৰ উপৰিও ভূমিকৰ ৫০% বঢ়াবলৈ চৰকাৰে লোৱা সিদ্ধান্তৰো বিৰোধিতা হৈছিল।
১৮৭৪ চনত মহাজন আৰু কৃষকসকলৰ মাজত চলা তাৰতম্যৰ ফলত কৃষকসকলে মহাজনসকলৰ বিৰুদ্ধে সামাজিক বর্জন কার্যসূচী গ্ৰহণ কৰিছিল। কৃষকসকলে মহাজনসকলৰ দোকানৰ পৰা বস্তু কিনা বন্ধ কৰিছিল। কোনো কৃষকে মহাজনসকলৰ মাটিত খেতি উৎপাদন কৰা নাছিল। নাপিত, মুচিসকলেও তেওঁলোকক শুশ্রষা কৰা বাদ দিছিল। পুনা, আহমেদানগৰ ঢোলাপুৰ আদি গাওঁত এই বর্জন সোনকালে বিয়পি পৰিছিল। সোনকালে এই বর্জন মহাজনসকলৰ ঘৰ আৰু দোকানৰ ওপৰত প্ৰণালীবদ্ধ আক্ৰমণৰ জৰিয়তে এপ্ৰাৰীয়ান (কৃষি) বিদ্ৰোহলৈ পৰিণত হৈছিল। ঋণ চুক্তিবোৰৰ কাগজ ৰাইজৰ মাজত জলাই দিয়া হৈছিল। চৰকাৰে এই আন্দোলন দমন কৰাত সফল হৈছিল। ১৮৭১ চনত ‘ডেকান এগ্রীকালচাৰিট ৰিলীফ এই পাছ কৰা হৈছিল। ইয়াৰ উপৰিও মহাৰাষ্ট্ৰৰ বুদ্ধিজীৱিসকলে এই বিষয়টোক সমর্থন কৰিছিল।
১৭। চম্পাণ সত্যাগ্ৰহৰ (১৯১৭) ৰ ওপৰত চমু টোকা লিখা। (Write a short note on Champaran Satyagraha (1917)?
উত্তৰঃ চম্পাবণ কৃষক আন্দেলন স্বাধীনতা আন্দেলনৰ এটি অংশ আছিল। দক্ষণ আফ্ৰিকাৰ পৰা ঘূৰি অহাৰ পিছত গান্ধীজীয়ে চম্পাৰণ (বিহাৰ) আৰু খেদা (গুজৰাট)ৰ কৃষক সংগ্রামক নেতৃত্ব দিছিল। ইয়াৰ প্ৰধান উদ্দেশ্য আছিল কৃষকসকলক সঞ্চালিত কৰ আৰু তেওঁলোকক তেওঁলোকৰ দাবীবোৰ পূৰণ কৰাত সহায় কৰা।
১৯১৭-১৯১৮ চনত চম্পাৰণত কৃষক আন্দোলন আৰম্ভ হৈছিল। ইয়াৰ প্ৰধান উদ্দেশ্য আছিল কৃকসকলক ইউৰোপীয়ান মালিকসকলৰ বিৰুদ্ধে জগোৱাটো। কৃষকসলক তেওঁলোকৰ হাজিৰা নিদিয়াকৈ মালিকসকলে শোষণ কৰিছিল। ইউৰোপীয়ান মালিকসকলে ইণ্ডিগো উৎপাদনৰ জৰিয়তে সকলো ধৰণৰ অবৈধ আৰু অমানবিক প্ৰক্ৰিয়াৰ সহায় লৈছিল। কৃষকসকল মালিকসকলৰ উপৰিও জমিদাৰসকলৰ দ্বাৰাও শোষিত হৈছিল। এই সময়তে গান্ধীজীয়ে চম্পাৰণ আন্দোলনৰ অনুসূচনা কৰিছিল।
চম্পাৰণ কৃষক সংগ্ৰামৰ কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ কাৰণ হ’ল—
(ক) ভূমিকা বৃহৎভাবে বঢ়োৱা হৈছিল।
(খ) ইউৰোপীয়ান মাটিৰ মালিকসকলে কৃষকসকলৰ নিজৰ ইচ্ছা অনুসৰি কৰা উৎপাদনৰ অধিকাৰ খৰ্ব কৰি ইণ্ডিগো খেতি উৎপাদন কৰিবলৈ বাধ্য কৰাইছিল।
(গ) মাটিৰ মাণিকসকলৰ ইচ্ছা অনুসৰি উৎকৃষ্ট মাটিত খেতি কৰিবলৈ কৃষকসকলক হেঁচা দিয়া হয়।
(ঘ) কৃষকসকলক শ্ৰমৰ বাবে অতি কম হাজিৰা দিয়া হৈছিল যিটো তেওঁলোকৰ জীবন যাপনৰ বাবে পৰ্যাপ্ত নাছিল।
(ঙ) চম্পাৰণৰ কৃষকসকলে অতিশয় দৰিদ্ৰতা আৰু অসহনীয় পৰিস্থিতিৰ মাজত জীৱন নিৰ্বাহ কৰিছিল।
চম্পাৰণৰ কৃষকসকলে ইউৰোপীয়ান ৰোৱনী মালিক, মাটিৰ মালিক আৰু চৰকাৰী অফিচাৰসমূহৰ দ্বাৰা শোষণ সহ্য কৰিব লগা হৈছিল। দক্ষিণ আফ্ৰিকাৰ পৰা উভতি অহা গান্ধীজীয়ে সেই সময়ত ভাৰতত সত্যাগ্ৰহ আৰু অ-সহযোগিতা অনুশীলন কৰিব খুজিছিল। চম্পাৰণৰ লোকেওতেওঁৰ নেতৃত্ব স্বীকাৰ কৰিছিল।
কিন্তু দুর্ভাগ্যবশত এই আন্দেলন চৌৰিচৌৰাৰ ঘটনাটোৰ বাবে উত্তপ্ত হৈ উঠিছিল। এই ঘটনাটোৰ বাবে গান্ধীজী বহুত দুখ পাইছিল। কিন্তু এই সেণৰণ সংগ্ৰামক জাতীয় আন্দোলনৰে অংশ বুলি গণ্য কৰা হৈছিল। ১৯১৭ চনত চম্পৰণ সত্যগ্রহই স্থান দখল কৰিছিল। চম্পাৰণৰ কৃষকসকলক দমন কৰিবলৈ ব্ৰিটিছ চৰকাৰে বহুতো পন্থা হাতত লৈছিল। কৃষকসকলে অতিৰিক্ত ঋণ বা কৰ নিদিয়াই তেওঁলোকক অত্যাচাৰ কৰা হৈছিল। এনেদৰে কৃষকসকলে বহুতো দুখ, কষ্ট অত্যাচৰ সহ্য কৰি থাকিবলগীয়া হৈছিল। কিন্তু এই আন্দেলনৰ কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ পৰিণাম আছে। ১৯১৮ চনৰ মেৰ ১ তাৰিখে চম্পাৰণ এগ্ৰাৰীয়ান এক্ট যে গৱৰ্ণৰ জেনেৰেলৰ পৰা অনুমতি পাইছিল। এই আন্দোলনত ভাগ লোৱা কৃষকসকলক অহিংসাৰ শক্তিৰ বিষয়ে উপদেশ দিয়া হয়। জাতীয়তাবাদৰ বিকাশটো এই আন্দোলনৰ ভূমিকা আছে।
১৮। খেদা কৃষক সংগ্ৰামৰ বিষয়ে কি জানা? সংক্ষেপে আলোচনা কৰা। (What do you know about Kheda Peasant Struggle? briefly discuss.)
উত্তৰঃ খেদাৰ খেতিয়ক সমাজখন মূলতঃ কৃষিকার্যত কৌশলী ভূমি ধাৰকসকলৰ দ্বাৰা গঠিত । পাতিদাৰ বা ভূমি ধাৰকসকল সুশিক্ষিত আছিল। গুজৰাটৰ মাজ ভাগত খেদা অৱস্থিত আৰু এই স্থান ধুমপান আৰু কপাহ শস্যৰ বাবে উৰ্বৰ আছিল। খেদা সংগ্ৰামৰ কিছুমান উল্লেখযোগ্য কাৰণ হ’ল–
(ক) চৰকাৰৰ দ্বাৰা খেদাৰ মাটিৰ পুনৰ মূল্যায়ন শস্যৰ উৎপাদনৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিছিল।
এই তথ্যবোৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি চৰকাৰে বঢ়োৱা কৰ, যিটো কৃষকসকলৰ দ্বাৰা গ্ৰহণযোগ্য নাছিল।
(খ) খেদাত অত্যাধিক অনাহাৰ হৈছিল যিটো শস্য উৎপাদনৰ বিফলতা হিচাপে দেখা দিছিল। চৰকাৰে শস্য-খেতি আদিৰ বিফলতাৰ ফলত হোৱা কৃষকসকলৰ অৱস্থাৰ ওপৰত ধান দিব এৰি ভূমি কৰ সংগ্ৰহতহে গুৰুত্ব দিছিল। কৃষকসকলে ভালদৰে বিচাৰ কৰি কৈছিল যে এনে অনাহাৰ অৱস্থাত চৰকাৰৰ এনে ব্যৱস্থা গ্ৰহণযোগ্য নহয়।
কৃষকসকলৰ দ্বাৰা গঠিত গুজৰাট সভাই উচ্চ বিষয়ালৈ লিখনি আপত্তি জমা ৰাখিছিল যাতে ১৯১৯ চনৰ কৰ বিশ্লেষণ তেওঁলোকে খাৰিজ কৰে। কিন্তু বিষয়াসকলে ইয়াক নাকচ কৰিলে। যেতিয়া চৰকাৰে কৃষসকলৰ অনুৰোধ ৰক্ষা নকৰিলে তেতিয়া গান্ধীজীয়ে তেওঁলোকক সত্যাগ্ৰহৰ কাৰণে যুগুত কৰিলে।
সেয়েহে ১৯১৯ মার্চ মাহতত গান্ধীজী, চৰ্দাৰ বল্লবভাই পেটেল, এন.এম. যোশী, আৰু আন সহযোগীৰ দ্বাৰা খেদা সত্যাগ্ৰহৰ আৰম্ভণি কৰিছিল। চম্পাৰণৰ দৰে এয়াওঁ অহিংসাৰ ওপৰত প্রতিষ্ঠিত। মাটিৰ খাজনা নিদিয়াই চৰকাৰী বিষয়াই খেতিয়কসকলৰ পোহনীয়া জীৱ-জন্তু- বিক্রী, তেওঁলোকৰ ঘৰ জব্দ আৰু তেওঁলোকৰ স্থানান্তৰিত কৰিব পৰা সম্পত্তিবোৰ দখল কৰি লৈছিল।
কৃষকসকলৰ কিছুমান দাবী মানি লোৱাৰ পিছতহে এই আন্দোলনৰ পৰিসমাপ্তি হৈছিল।
১৯। সৰ্বভাৰতীয় বাণিজ্যিক কংগ্ৰেছৰ বিষয়ে চমু টোকা লিখা। (Write a brief note on All India Trade Congress.)
উত্তৰঃ সৰ্বভাৰতীয় বাণিজ্যিক কংগ্ৰেছ (AITUC) ভাৰতৰ সকলোতকৈ পুৰণি গোট সংঘ। এইটো ভাৰতৰ সাম্যবাদী দলৰ লগত জড়িত। শ্রম মন্ত্ৰালয়ৰ বিধানগত পৰিসংখ্যাৰ মতে, AITUCৰ ২০১৩ চনত ১৪.২ মিলিয়ন সদস্য আছিল। ১৯২০ চনৰ ৩১ অক্টোবৰত স্থাপিত হৈছিল আৰু লালা লাজপট ৰায় ইয়াৰ প্ৰথম সভাপতি আছিল। এই সংঘ লালা লাজপট ৰায়, জোচেফ, থোচেফ বেপ্তিষ্ট, এন.এম. যোশী, দিবান ছমন লাল আৰু অন্য কিছুমানৰ সহযোগত বোম্বাইত স্থাপিত হৈছিল। ১৯৪৫ চনলৈ যেতিয়ালৈ সংঘবোৰ দলীয়ভাৱে শৃংখলাবদ্ধ হোৱা নাছিল। তেতিয়ালৈ এইটো ভাৰতৰ প্ৰমুখ গোট সংঘ আছিল। তেতিয়াৰ পৰা এইটো সংঘ ভাৰতৰ সাম্যবাদী দলৰ লগত জড়িত।
AITUC জাতীয় সভাপতি ৰাজেন্দ্ৰ কুমাৰ আৰু সাধাৰণ সম্পাদক অমৰজ্যোতি কোঁৱৰৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্ৰিত হৈছে। AITUC ৰ পষেকীয় আলোচনী হ’ল বাণিজ্যৰ গোট ৰেকৰ্ড (Trade Union Record)।
বিশ্ব বাণিজ্যিক গোট সংঘৰ এক প্ৰতিষ্ঠিত সদস্য হ’ল AITUC। বৰ্তমান ইয়াৰ আনুষ্ঠানিক ৰেকৰ্ডবোৰ নেহৰু মেমোরিয়াল সংগ্ৰাহ লয় আৰু লাইব্ৰেৰী, ব্রি-মূর্তি হাউছ, দিল্লীৰ কৃতিত্বৰে অংশ হয়।
২০। বি.পি. ৱাড়িয়া কোন আছিল? (Who was B. P. Wadia?)
উত্তৰঃ বহেমান পেষ্টোনজী বাড়িয়া বা বোমানজী পেষ্টোন্জী বাজিয়া বি. পি. ৱডিয়া এজন থিঅ’চোফিষ্ট আৰু শ্ৰমিক কৰ্মী আছিল। তেওঁ প্ৰথমে টি এছ আদিয়াবৰ সদস্য আছিল, পিছত সাংগঠনিক থিঅ চোথিৰত গোটৰে সদস্য আছিল। ১৯১৮ চনৰ ১৩ এপ্ৰিলত ভি. কল্যাণসুমন্দম মুডালিয়াৰৰ লগত, ৱাডিয়াই মাদ্রাছ শ্রমিক গোট স্থাপন কৰিছিল যিটো ভাৰতৰ প্ৰথম শৃংখলাবদ্ধ শ্রমিক গোট হিচাপে গণ্য কৰা হয়।
১৯০৩ চনত তেওঁ মুম্বাইৰ টি. এছত যোগদান কৰিছিল আৰু ১৯০৮ চনত আদিয়াৰলৈ স্থানান্তৰিত হৈছিল। “ডি থিয়োপিষ্ট’ নামৰ আলোচনীত তেওঁ কাম কৰিছিল। তেওঁ মাদ্ৰাছ শ্রমিক সংস্থাৰ সভাপতি হৈছিল আৰু শ্ৰমিকসকলৰ অধিকাৰৰ হকে নিজকে ব্ৰতী কৰিছিল।
১৯১৯ চনত তেওঁ লছ এঞ্জেলছৰ ULT লৈ ভ্ৰমণ কৰিছিল আৰু বহুত সন্মোহিত হৈছিল। ১৯১৯ চনত যেতিয়া তেওঁ নাডিয়লৈ ঘূৰি আহিছিল, তেওঁৰ তেতিয়া টি. এছ অজিয়াৰ দিশ সলনিৰ বাবে চেষ্টা কৰিছিল যিটো ULT ৰ ধাৰণাৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত আছিল কিন্তু এই ক্ষেত্ৰত সফলতা নাপালে। সেয়েহে তেওঁ ULT ত যোগদন কৰিবলৈ টি. এছ অজিয়াৰ এৰি দিছিল।
১৯২৩ চনত পূৱ উপকূলত বহুতো ল’জ স্থাপন কৰছল। ১৯২৫ চনত UK ত তেওঁ ল’জ স্থাপন কৰিছিল। ১৯২৮ চনত ফ্ৰান্সত ল’জ স্থাপন কৰিছিল। ইয়াৰ লগতে ১৯২৯ চনত মুম্বাইত আৰু ১৯৩০ চনত ডি. অৰিয়ান পাথ নামৰ আলোচনী প্ৰকাশিত কৰিছিল। ১৯২৮ চনত তেওঁ চোফিয়া কামাকোক বিয়া পাতিছিল। ১৯৪৫ চনত বেংগোলৰত তেওঁ ইণ্ডিয়ান ইনষ্টটিউট অফ বন্ড কালছাৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল।
২১। মাদ্রাছ শ্রমিক সংঘৰ বিষয়ে সংক্ষেপে লিখা। (Write a brief note on Madras’s Labour Union.)
উত্তৰঃ কল্যাণ সুন্দৰম ৱাডিয়াই মাদ্ৰাছ শ্রমিক সংঘৰ স্থাপনা কৰিছিল যিটো ভাৰতৰ প্ৰথম সংগঠিত শ্রমিক সংস্থাবোৰৰ ভিতৰত এটি আছিল। ১৯০৩ চনত তেওঁ বোম্বাইৰ টি. এছত যোগদান কৰিছিল আৰু ১৯০৮ চনত আদিয়াৰলৈ গৈছিল। ডি থিয়েপিষ্ট নামৰ আলোচনীত তেওঁ কাম কৰিছিল। তেওঁ মাদ্রাছ বস্ত্ৰ শ্রমিক সংস্থাৰ সভাপতি হৈছিল আৰু শ্ৰমিক সকলৰ অধিকাৰৰ হকে নিজকে ব্ৰতী কৰিছিল।
১৯১৮ চনৰ এপ্ৰিল মাহত বাকীংহামৰ শ্ৰমিক আৰু কৰ্ণাটকৰ মিলবোৰে যেতিয়া মাত্ৰাছে শ্রমিক সংস্থা গঠন কৰিছিল তেতিয়া ভাৰতৰ প্ৰথম শ্রমিক সংস্কাৰ আৰম্ভণি হৈছিল। এপ্ৰিলৰ ২৬ ব শেষত মাদ্রাছে শ্রমিক সংস্থাৰ সদস্যসকলৰ বি.পি. ৱাডিয়াৰ লগত হোৱা এখন সভ্যত এইটো সংকল্প পাছ কৰা হৈছিল যে বি. পি. বাডিয়াই মাদ্রাছ শ্রমিক সংস্থাৰ অনুৰোধত ভাৰতৰ শ্ৰমিকৰ বিষয়টো ব্ৰিটিছ শ্ৰম পাৰ্টী আৰু ব্ৰিটিছ গণতন্ত্ৰৰ ওচৰত আবেদন কৰিব। ইংলেণ্ডত শ্রমিক সংগঠনৰ বিকাশৰ ওপৰত এটি চমু ব্যাখ্যা কৰি ভাৰতৰ শ্ৰমিক পৰিস্থিতিক লৈ কৈছিল যে ভাৰতীয় আমোলাতন্ত্রই ব্ৰিটিছ ট্ৰে ডিং শ্রেণীসকলৰ ওপৰত এটি মুক্ত ইচ্ছা প্ৰকাশ কৰিছিল। তেওঁ তেওঁৰ সংস্থাসমূহত অধিক কার্যক্ষমতাৰ কথাও কৈছিল। তেওঁ লগতে কৈছিল যে ভাৰতীয় শিক্ষিত নেতাসকলে শ্ৰমিকসকলৰ ইচ্ছাৰ প্ৰতি গুৰুত্ব দিয়া নাছিল।
২২। বাণিজ্যিক সংঘ বুলিলে কি বুজা? ইয়াৰ উদ্দেশ্যবোৰ বিশ্লেষণ কৰা। (What do you mean by Trade Union? Analysis its objectives.)
উত্তৰঃ এটা বাণিজ্যিক সংঘ হৈছে শ্ৰমিকসকলৰ পৰিস্থিতি বিকাশৰ বাবে শ্ৰমিকসকলৰ এটি গোট বা সংগঠন। শ্রমিকসকলৰ ইচ্ছাৰ সংৰক্ষণৰ বাবে ইয়াক গঠন কৰা হৈছিল। শ্ৰমিকসকল যেতিয়া অসংগঠিত হয় তেতিয়া তেওঁলোকৰৰ দৰ-দামৰ সমতা কমকৈ থাকে। পুঁজিবাদী প্ৰক্ৰিয়াৰ ভিতৰত কিছুমান ব্যৱস্থাপনা বা পৰিচালনাৰ বিষয়াই শ্ৰমিকসকলক কৰা শোষনৰ বিৰুদ্ধে বাণিজ্যিক সংঘৰ আৰম্ভণি হৈছিল।
বাণিজ্যিক সংঘক এই ধৰণে বৰ্ণনা কৰিব পাৰি–
(ক) বাণিজ্যিক সংঘ বুলিলে শ্রমিক জীৱনৰ বিকাশৰ বাবে হোৱা পাৰিশ্রমিক অৰ্জা সকলৰ এটি গতানুগতিক সংঘ।
(খ) বাণিজ্যিক সংঘ হৈছে এটা কৰ্মচাৰীসকলৰ সংস্থা যিটো প্রধানতঃ তেওঁলোকৰ নিয়োগ ব্যৱস্থাৰ বিকাশৰ বাবে ৰূপাংকন বা গঠন কৰা হৈছে।
বাণিজ্যিক সংঘৰ উদ্দেশ্যবোৰ হ’ল—
(ক) শ্ৰমিকসকলক যোগ্য পারিশ্রমিক দি তেওঁলোকৰ অৰ্থনৈতিক বিকাশ ঘটোৱা।
(খ) শ্ৰমিকসকলৰ বাবে অধিক উন্নত কৰ্ম পৰিস্থিতিক সুৰক্ষিত কৰা।
(গ) সংগঠনৰ লাভৰ পৰা শ্ৰমিকসকলৰ বোনাছ সংৰক্ষণ কৰা।
(ঘ) শ্ৰমিক সকলৰ বাবে এটি সংৰক্ষিত স্থায়ী নিয়োগ সুনিশ্চত কৰা আৰু পৰিচালনা বিষয়াৰ নিয়োগ সুবিধাৰ হ্ৰাস ঘটেৱা আঁচনিবোৰৰ বিৰোধিতা কৰা।
(ঙ) শ্ৰম আৰু মজুৰি প্ৰদান কৰাৰ ক্ষেত্ৰত হোৱা সংঘাতসমূহৰ বাবে শ্ৰমিকসকলক আইনী সহায় প্ৰদন কৰা।
(চ) এইটো সুনিশ্চিত কৰা যে শ্রমিকসকলে যাতে নিয়মমতে ভবিষ্যনিধি, পেঞ্চন আদি পায়।
(ছ) শ্ৰমিকসকলৰ বাবে উন্নত স্বাস্থ্য বিকাশ আঁচনিবোৰ সুৰক্ষিত কৰা।
(জ) পৰিচালনাত শ্রমিকসকলৰ অংশগ্ৰহণ সুৰক্ষিত কৰা।
(ঝ) শ্ৰমিকসকলৰ মাজত অনুশাসন, স্ব-সন্মান আৰু মহানতা সন্নিবিষ্ট কৰা।
(ঞ) পদোন্নতি আৰু প্ৰশিক্ষণৰ সুবিধা সুনিশ্চিত কৰা।
(ট) সাংগঠনিক কার্যক্ষমতা আৰু উচ্চ উৎপাদনশীলতা সুনিশ্চিত কৰা।
(ঠ) এই প্ৰক্ৰিয়াৰ উৎপাদনশীলতা বৃদ্ধিৰ বাবে উদ্যোগিক শক্তিৰ সঞ্চালন কৰা।
২৩। ভাৰতীয় শ্ৰমিকসকলৰ নিম্ন কাৰ্যক্ষমতাৰ যিকোনো চাৰিটা কাৰণ আলোচনা কৰা। (Discuss any four important causes of low efficiency of Indian Labour.)
উত্তৰঃ ভাৰতীয় শ্ৰমিকসকলৰ নিম্ন কাৰ্যক্ষমতাৰ চাৰিটা কাৰণ হ’ল—
(ক) প্রতিকূল জলবায়ু: আমাৰ দেশখন উত্তৰ শীতোষ্ণ জলবায়ুৰ অন্তৰ্গত, যত জলবায়ু গৰম হয়। শ্রমিকসকলে ভাগৰ আৰু ক্লান্ত অনুভৱ কৰে আৰু বহুসময়ৰ বাবে কাম কৰিব নোৱাৰা হৈ যায়।
(খ) শিক্ষাৰ অভাৱ: ভাৰতত শিক্ষিত আৰু প্ৰশিক্ষিত শ্রমিকৰ অভাৱ আছে। অশিক্ষিত আৰু অপ্রশিক্ষিত শ্রমিকে তেওঁলোকৰ কম গাঢ়তা ভালকে বুজি নাপায়।
(গ) নিম্ন মজুৰি: কম মজুৰিৰ ফলত শ্ৰমিকসকলে জীৱনৰ প্ৰয়োজনীয়াবোৰো ক্ৰয় কৰিব নোৱাৰে। ইয়াৰ ফলত কম ক্ষমতাৰে জীৱন-যাপনৰ অপৰ্যাপ্ত জীৱনশৈলীৰে শ্ৰমিকসকলে জীবন-যাপন কৰিবলগীয়া হয়। সেয়েহে শ্রমিকসকলে যাতে তেওঁলোকৰ জীৱন-যাপনৰ মানদণ্ড উন্নত কৰিব পাৰে তাৰ বাবে তেওঁলোকক উচিত মজুৰি দিয়াটো প্ৰয়োজনীয়।
(ঘ) কৰ্মস্থান: আমাৰ শ্ৰমিকসকলে যি স্থানত কৰ্ম কৰে সেইবোৰ ঠাই স্বাস্থ্যসম্মত নহয়। উদ্যোগৰবোৰ ভালদৰে ভেন্টিলেট কৰা হোৱা নাই। যন্ত্ৰৰ চলাচল আৰু সতেজ পানীৰ সুবিধাৰ অভাৱ। আনহাতে কামৰ মাজত কোনোধৰণৰ বিৰতি দিয়া নহয়।
