Class 11 Education Chapter 4 (খ) মনোবিজ্ঞান আৰু শিক্ষা The answer to each chapter is provided in the list so that you can easily browse throughout different chapter Assam Board HS Class 11 Education Chapter 4 (খ) মনোবিজ্ঞান আৰু শিক্ষা and select needs one.
Class 11 Education Chapter 4 (খ) মনোবিজ্ঞান আৰু শিক্ষা
Also, you can read the SCERT book online in these sections Solutions by Expert Teachers as per SCERT (CBSE) Book guidelines. These solutions are part of SCERT All Subject Solutions. Here we have given Assam Board HS Class 11 Education Chapter 4 (খ) মনোবিজ্ঞান আৰু শিক্ষা Solutions for All Subject, You can practice these here.
(খ) মনোবিজ্ঞান আৰু শিক্ষা
পাঠ: ৪ (খ)
| প্রশ্নাৱলী |
১) ৰচনাত্মক বা দীঘলীয়া প্রশ্ন:
(ক) শিক্ষামনোবিজ্ঞান বুলিলে কি বুজায়? সাধাৰণ মনোবিজ্ঞানৰ লগত ইয়াৰ প্রভেদ বিচাৰ কৰা।
উত্তৰঃ শিক্ষামনোবিজ্ঞান- দুটা শব্দৰ সমষ্টি- ‘শিক্ষা’ আৰু ‘মনোবিজ্ঞান’। গতিকে বুজিব পাৰি যে ই এনে এটি মনোবিজ্ঞানৰ শাখা যাৰ শিক্ষাৰ লগত ওতঃপ্রোত সম্বন্ধ আছে। মনোবিজ্ঞানৰ দ্বাৰা সৃষ্ট শিক্ষাৰ বিভিন্ন তত্ত্ব, নীতিসমূহ, শিক্ষণ কার্যত প্ৰয়োগ কৰাৰ ফলস্বৰূপে শিক্ষামনোবিজ্ঞান নামৰ শাখাটোৰ উৎপত্তি হৈছে।
মনোবিজ্ঞান আৰু শিক্ষা মনোবিজ্ঞানৰ মাজত থকা প্ৰভেদ সমূহ হল –
১। মনোবিজ্ঞান এবিধ তত্ত্ব প্ৰধান বিষয়। এই বিষয়ে সমগ্রিক ভাবে মানৱ মন সম্বন্ধীয় নীতি আৰু তত্ত্ব সমূহ আলোচনা কৰে। আনহাতে শিক্ষা মনোবিজ্ঞান যিহেতু প্ৰায়োগিক মনোবিজ্ঞানৰ এটা শাখা , সেয়েহে ই শিক্ষা ক্ষেত্ৰত মনোবৈজ্ঞানিক নীতি সমূহৰ প্ৰয়োগৰ ওপৰত বেছি গুৰুত্ব আৰোপ কৰে।
২। মনোবিজ্ঞানৰ অধ্যয়নৰ পৰিসীমা ব্যাপক আনহাতে শিক্ষা মনোবিজ্ঞানৰ পৰিসীমা সীমিত।
৩। মনোবিজ্ঞানে মানৱ আচৰণ এক সমগ্রিক ৰূপত অধ্যয়ন কৰে। আনহাতে শিক্ষা মনোবিজ্ঞানে কেৱল শিক্ষাৰ্থীৰ আচৰণহে অধ্যয়ন কৰে।
(খ) শিক্ষামনোবিজ্ঞানৰ এটি সংজ্ঞা আগবঢ়োৱা, শিক্ষাত মনোবিজ্ঞান অধ্যয়নৰ গুৰুত্ব সম্পর্কে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ শিক্ষামনোবিজ্ঞানৰ এটি সংজ্ঞা হৈছে-
শিক্ষামনোবিজ্ঞানৰ, এক বহল পৰিসৰ সংজ্ঞা দাঙি ধৰিছে পিটাৰ চেণ্ডিফোর্ড (Peter Sandiford) নামৰ মনোবিদ এজনে। তেখেতে কৈছে যে শিক্ষা মনোবিজ্ঞানৰ বিষয়বস্তু হৈছে শিক্ষা প্রক্রিয়া গ্রহণ কৰি থকা মানৱৰ আচৰণসমূহ। সাধাৰণ কথাত কবলৈ হ’লে ই প্রাপ্তবয়স্কৰ নহয়, শিশু সম্বন্ধেহে, আৰু ব্যাপক পৰিৱেশৰ পৰিবৰ্তে বিদ্যালয়ৰ শিক্ষণ পৰিস্থিতি সম্বন্ধেহে আলোচনা কৰে।
শিক্ষাত মনোবিজ্ঞান অধ্যয়নৰ গুৰুত্ব:
শিক্ষাৰ সাধাৰণতে তিনিটা দিশ থকা দেখা যায়, যেনে-
(১) শিক্ষাৰ লক্ষ্য।
(২) শিক্ষাৰ পদ্ধতি। আৰু
(৩) শিক্ষণীয় বিষয়বস্তু।
শিক্ষাৰ এই তিনিওটা প্রধান দিশতে মনোবিজ্ঞানে গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰে।
প্রথমতে, শিক্ষাৰ কি হ’ব সেইটো নির্ধাৰণ কৰে দর্শনে, কিন্তু কি উপায়েৰে বা কেনে পদ্ধতি অৱলম্বন কৰি লক্ষ্যত উপনীত হ’ব পৰা যায় তাক নির্ধাৰণ কৰে মনোবিজ্ঞানে। দ্বিতীয়তে, শিক্ষাৰ্থীৰ শাৰীৰিক বিকাশৰ পৰ্যায় অনুযায়ী কেনেধৰণৰ পদ্ধতিৰে শিক্ষা দিলে শিক্ষার্থীসকল উপকৃত হ’ব তাকো নির্ধাৰণ কৰে মনোবিজ্ঞানে।
তৃতীয়তে, শিশুক বিকাশৰ স্তৰ অনুযায়ী কেনেধৰণৰ বিষয়বস্তু অধ্যয়ন কৰিবলৈ দিলে ফলবর্তী হ’ব তাকো ঠিৰাং কৰে মনোবিজ্ঞানে।
আধুনিক শিক্ষা-পদ্ধতি প্রধানকৈ দুটা মনোবিজ্ঞানসন্মত নীতিৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত। প্রথমটো হৈছে “ব্যক্তি বিভিন্নতাৰ নীতি” আৰু দ্বিতীয়টো হৈছে “কর্ম তৎপৰতাৰ নীতি”। অর্থাৎ বর্তমানৰ শিক্ষাপদ্ধতিয়ে, শিক্ষার্থীৰ মাজত থকা ৰুচি, আগ্রহ, শাৰীৰিক, মানসিক শক্তিৰ পার্থক্য, বৌদ্ধিক শক্তি আৰু অভিৰুচি তথা সক্ষমতা অনুযায়ী শিক্ষা লাভৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। অন্যহাতেদি শিক্ষার্থীসকলে নিষ্ক্রিয়ভাৱে নীৰৱ দর্শক হৈ বহি থকাৰ পৰিৱৰ্তে স্বাধীনভাৱে খেলাৰ মাজেদি বা হাতকামে কৰি শিক্ষালাভ কৰাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে। মণ্টেছৰী পদ্ধতি, ফ্লোৱেলৰ কিণ্ডাৰ গার্টেন পদ্ধতি, ডেল্টন পদ্ধতি, প্রজেক্ট পদ্ধতি ইত্যাদিবিলাক পদ্ধতি প্রধানকৈ মনোবিজ্ঞানৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিয়েই গঢ়লৈ উঠিছে।
আধুনিক শিক্ষা হৈছে শিশুকেন্দ্রিক শিক্ষা। এইক্ষেত্রত মনোবিদ জন আডামচ (John Adams) এ কৰা মন্তব্য তাৎপর্যপূর্ণ। তেওঁ কৈছিল- “শিক্ষকে জন’ক লেটিন শিকাবলৈ হ’লে তেওঁৰ নিজৰ ভাষাজ্ঞানৰ লগতে জ’নৰ সম্পৰ্কেও জ্ঞান থকা প্রয়োজন।” অর্থাৎ শিক্ষকসকলে বিষয়বস্তুৰ লগতে শিক্ষার্থীজনৰ বিষয়েও জানিব লাগিব। শিক্ষাৰ্থীৰ ৰুচি, অভিৰুচি, আগ্রহ, বৌদ্ধিক শক্তি, মানসিক প্রস্তুতি, ঘৰুৱা অৱস্থা, বংশগতিয় আৰু পৰিৱেশীয় প্রভাৱ- এই সকলোবোৰৰ বিষয়ে জানিলেহে সফলতাৰে শিক্ষা দিয়া সম্ভৱ। আৰু এইবিলাক জানিবৰ বাবে মনোবিজ্ঞানৰ জ্ঞান অপৰিহার্য।
মনোবিজ্ঞানে শিক্ষাৰ উদ্দ্যেশ্য সাধন, শিক্ষা পদ্ধতিৰ নির্বাচন, আৰু শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত উদ্ভৱ হোৱা বিভিন্ন সমস্যা সমাধানৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা গ্রহণ কৰিছে। গতিকে, শিক্ষাত মনোবিজ্ঞানৰ প্ৰয়োজনীয়তা কোনোপধ্যেই অস্বীকাৰ কৰিব নোৱাৰি।
(গ) শিক্ষামনোবিজ্ঞানৰ পৰিসৰ সম্বন্ধে লিখা।
উত্তৰঃ শিক্ষামনোবিজ্ঞানৰ পৰিসৰ সম্বন্ধে তলত আলোচনা কৰা হৈছে―
১। শিক্ষার্থী: যিকোনো শিক্ষাব্যৱস্থাৰ কেন্দ্রবিন্দু হ’ল- শিক্ষার্থীসকল। প্রতিজন ছাত্র-ছাত্রীৰেই নিজস্ব গুণ আৰু সুপ্ত প্রতিভা থাকে। এই বিলাকে তেওঁলোকৰ শৈক্ষিক জীৱন তথা শৈক্ষিক উন্নতি, অৱনতিৰ ওপৰত বিশেষভাৱে প্রভাৱ পেলায়। সেয়েহে শিক্ষামনোবিজ্ঞানৰ অধ্যয়নৰ পৰিসৰ এক ঘাই বিষয়বস্তু হৈছে শিক্ষার্থী। ই শিক্ষার্থীসকলৰ স্বভাৱ বা প্রকৃতি আৰু আচৰণসমূহ অধ্যয়ন কৰে আৰু সিবিলাকে শিক্ষণ প্রক্রিয়াৰ ওপৰত কেনেধৰণৰ প্রভাৱ পেলাব পাৰে সেই সম্বন্ধে বুজিবলৈ যত্ন কৰে।
২। ব্যক্তি পার্থক্য: প্রত্যেক শিশুৱে জন্মগতভাৱে কেতবোৰ গুণৰ অধিকাৰী হৈ আহে। বিদ্যালয়ত ভর্তি হোৱা ছাত্র-ছাত্রীসকল এনেবোৰ গুণৰ ক্ষেত্রত এজন আনজনৰ পৰা পৃথক। জন্মগতভাৱে লাভ কৰা গুণবোৰ শাৰীৰিক মানসিক দুয়োধৰণৰ হ’ব পাৰে। আনকি যজা সন্তানৰ মাজতো কিছু পৰিমানে হ’লেও পার্থক্য পৰিলক্ষিত হয়। গতিকে এইটো প্রতীয়মান যে শিশুসকল জন্মগত আৰু আর্জিত – দুয়োবিধ গুণতেই ইজনে সিজনৰ পৰা পৃথক। এই গুণসমূহে তেওঁলোকৰ আচৰণ আৰু শৈক্ষিক জীৱনৰ ওপৰত বিশেষভাৱে প্ৰভাৱ পেলায়। গতিকে শিক্ষামনোবিজ্ঞানে ব্যক্তি পার্থক্য সম্বন্ধে
বিবেচনা কৰা অতি প্রয়োজন। এনে কৰিলে শিক্ষাব্যৱস্থা ছাত্র-ছাত্রীৰ উপযোগী কৰি গঢ়ি তুলিব পাৰি।
৩। পৰিৱেশৰ ভূমিকা (Role of Enviornment): শিক্ষাক এক ত্রিপক্ষীয় প্রক্রিয়া বুলি কোৱা হয়। সেইকেইবিধ হ’ল – শিক্ষার্থী, শিক্ষক আৰু পৰিৱেশ। পৰিৱেশ বিভিন্ন প্রকাৰৰ যেনে- গৃহ পৰিৱেশ, শ্রেণী-পৰিৱেশ, সামাজিক পৰিৱেশ আদি। এই পৰিৱেশসমূহৰ বিভিন্ন কাৰকে ছাত্র-ছাত্রী আৰু তেওঁলোকৰ শৈক্ষিক জীৱনৰ ওপৰত বাৰুকৈয়ে প্রভাৱ পেলায়। শিক্ষা মনোবিজ্ঞানে পৰিৱেশ অধ্যয়ন কৰে আৰু শিক্ষার্থী আৰু শিক্ষকৰ অনুকুল হোৱাকৈ শৈক্ষিক পৰিৱেশ গঢ়ি তোলাত সহায় কৰে।
৪। বিকাশৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ (Developmental Characteristics): বিখ্যাত ফৰাচী দার্শনিক আৰু শিক্ষাবিদ জে.জে. ৰুচোৰ মতে মানৱজীৱনৰ ঘাইকৈ চাৰিটা স্তৰ আছে। সেইকেইটা হ’ল- শৈশৱ কাল, ল’ৰালি কাল, কৈশোৰ কাল আৰু প্রাপ্তবয়স্কৰ কাল। মনোবিদসকল প্রায় সর্বসম্মত যে জন্মৰ পৰা পাঁচ বা ছয় বছৰলৈ শৈশৱকাল, ছয় বছৰৰ পৰা বাৰ বা তেৰ বছৰলৈ ল’ৰালি কাল। বাৰ বা তেৰ বছৰৰ পৰা ওঠৰ বছৰলৈ কৈশোৰ কাল আৰু জীৱনৰ বাকী কালছোৱা প্রাপ্তবয়স্ক কাল। বিকাশৰ এই বিভিন্ন স্তৰত বেলেগ বেলেগ ধৰণৰ বৈশিষ্ট্য পৰিলক্ষিত হয়। শিক্ষামনোবিজ্ঞানে এই বৈশিষ্ট্যসমূহ আৰু শিক্ষাদান-শিক্ষণ প্রক্রিয়াৰ ওপৰত সেইসমূহৰ প্রভাৱ সম্বন্ধে অধ্যয়ন কৰে। এইখিনিতে এইটো কথা মনত ৰখা উচিত যে শিক্ষামনোবিজ্ঞানে জীৱনৰ আগভাগত পৰিলক্ষিত বৈশিষ্ট্যসমূহ অধ্যয়নতহে আগ্রহী, শেষৰছোৱাৰ নহয়।
৫। অচেতন মনৰ অধ্যয়ন (Study of unconscious mind): আমাৰ মনৰ তিনিটা দিশ আছে বুলি মনোবিদসকলে ঠাৱৰ কৰিছে। এই দিশকেইটা হৈছে সচেতন, অৱচেতন আৰু অচেতন দিশ। এইটো স্বীকার্য যে আমাৰ শিক্ষণ কাৰ্য তথা জীৱনৰ বিভিন্ন কাম-কাজ সম্পাদনৰ ক্ষেত্রত চেতন মনে ঘাইকৈ প্রভাৱ পেলায়। কিন্তু সেইবুলি অচেতন মনৰ ভূমিকা অৱহেলা কৰিব নোৱাৰি। মনোগৱেষকসকলৰ মতে শিক্ষার্থীসকলে বহুসময়ত কেতবোৰ অস্বাভাৱিক আচৰণ প্রদর্শন কৰে আৰু এনে আচৰণৰ কেন্দ্ৰস্থল হৈছে মনৰ অচেতন দিশ। অচেতন মনৰ গুৰুত্বলৈ লক্ষ্য ৰাখি শিক্ষা মনোবিজ্ঞানে অচেতন মনৰ অধ্যয়ন ইয়াৰ পবিসৰ অন্তৰ্ভুক্ত কৰিছে।
(ঘ) ‘এজন কৃতী শিক্ষকৰ বাবে মনোবিজ্ঞানৰ জ্ঞান অতি প্রয়োজনীয়’- উক্তিটিৰ বিশেষত্ব ব্যাখ্যা কৰা।
বা
এজন শিক্ষকৰ বাবে মনোবিজ্ঞানৰ অধ্যায়ৰ প্ৰয়োজন কিয়?- বহলাই লিখা।
উত্তৰঃ ১। শিশু সম্বন্ধে জ্ঞান অৰ্জনৰ অৰ্থে: প্রত্যেক শিশুৰ অন্তর্নিহিত সুপ্ত প্রতিভা আছে। শিক্ষাৰ ঘাই উদ্দেশ্য হৈছে সেই প্রতিভাসমূহ বিকাশ কৰি শুদ্ধ পথেৰে পৰিচালনা কৰা। এই উদ্দেশ্যত উপনীত হ’বৰ অৰ্থে শিশুৰ মানসিকতা আৰু ইয়াৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলাব পৰা বিভিন্ন কাৰকবিলাকৰ সম্বন্ধে শিক্ষকৰ জ্ঞান থকা প্রয়োজন। মনোবিজ্ঞান অধ্যয়ন এই ক্ষেত্রত শিক্ষকক বিশেষ সহায় আগবঢ়াব পাৰে।
২। ব্যক্তিপার্থক্য উপলব্ধি অর্থেঃ দুজন শিশু স্বভাৱতেই পৃথক। আনকি যঁজা শিশুহঁতৰ মাজতো কিছু পার্থক্য দেখা যায়। শাৰীৰিক, মানসিক, আৱেগিক বৈশিষ্ট্যৰ ক্ষেত্রত ল’ৰা-ছোৱালীৰ মাজত নানাধৰণৰ পাৰ্থক্য পৰিলক্ষিত হয়। ইয়াৰ উপৰিও শিকন ক্ষমতাৰ ক্ষেত্ৰতো পার্থক্য থাকে। কিছুমান শিশু আছে অতি তীক্ষ্ণ বুদ্ধিৰ, ক্ষিপ্র গতিৰে শিক্ষণ প্রক্রিয়াত আগবাঢ়ি যায়, আনহাতে বুদ্ধি কেঁচা বাবে। শিক্ষণত অনগ্ৰসৰ ছাত্র-ছাত্রীও দেখা যায়। গতিকে শিক্ষক এজনে বিভিন্ন ধৰণৰ ব্যক্তি পার্থক্যৰ শিক্ষার্থীসকলক চিনাক্ত কৰণ কৰি উপযুক্ত শিক্ষা প্রদান কৰা প্রয়োজন। ইয়াৰ বাবে দৰকাৰ শিক্ষকৰ মনোবিজ্ঞান অধ্যয়নৰ।
৩। বিকাশৰ বৈশিষ্ট্যসমূহৰ বিষয়ে জ্ঞাত হ’বলৈ: জন্মৰ পৰা মৃতুলৈ এজন ব্যক্তিয়ে বিকাশৰ চাৰিটা স্তৰ যেনে শৈশৱকাল, বাল্যকাল, কৈশোৰ কাল আৰু প্ৰাপ্তবয়স্কৰ কাল অতিক্ৰম কৰে। বিকাশৰ এই বিভিন্নস্তৰৰ নিজস্ব কেতবোৰ বৈশিষ্ট্য আছে। ছাত্র-ছাত্রীৰ বিকাশৰ শাৰীৰিক মানসিক আৱেগিক বৈশিষ্ট্যসমূহে তেওঁলোকৰ শিক্ষণ প্ৰক্ৰিয়াৰ ওপৰত কেনেধৰণৰ প্রভাৱ সেই সম্বন্ধে জ্ঞান থকা অতি প্রয়োজন। এইক্ষেত্রত মনোবিজ্ঞান অধ্যয়ন শিক্ষকৰ বাবে অপৰিহাৰ্য।
৪। মানসিক স্বাস্থ্য সম্বন্ধে জ্ঞান আহৰণৰ অর্থে: আমাৰ সকলোৰে দৈহিক স্বাস্থ্যৰ দৰে এক মানসিক স্বাস্থ্যও আছে। শিক্ষক- শিক্ষয়ত্ৰী ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ ক্ষেত্ৰতো এই কথা প্রযোজ্য। মানসিক স্বাস্থ্যই শিক্ষণ প্রক্রিয়াত সদায়েই প্রভাৱ পেলায়। সেয়েহে মানসিক স্বাস্থ্য কি? মানসিক ৰোগৰ কাৰণসমূহ কি কি? অপসমযোজন কিয় হয়। ইত্যাদি সম্বন্ধে এজন শিক্ষকৰ জ্ঞান থকাতো নিতান্তই প্রয়োজন। মনোবিজ্ঞান অধ্যয়নে শিক্ষক এজনক এইবিষয়সমূহৰ সম্যক জ্ঞান দিব পাৰে।
৫। শিক্ষণ প্ৰক্ৰিয়াৰ জ্ঞান: শিক্ষণ এক জটিল প্রক্রিয়া। যিকোনো শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ মানদণ্ড নিৰ্ভৰ কৰে শিক্ষণ প্ৰক্ৰিয়াৰ ওপৰত।’ মনোবিজ্ঞানে শিক্ষণৰ বিভিন্ন দিশ যেনে শিক্ষণৰ স্বৰূপ, শিক্ষণৰ নীতি, ভিন ভিন বয়সৰ বাবে বিভিন্ন শিক্ষণ পদ্ধতি আদিৰ বিষয়ে আলোচনা কৰে। সেয়েহে শিক্ষণ সম্বন্ধীয় যিকোনো সমস্যা সমাধানৰ অৰ্থে শিক্ষক এজনৰ মনোবিজ্ঞানৰ জ্ঞান থকা প্রয়োজন।
(ঙ) শিক্ষামনোবিজ্ঞান অধ্যয়নৰ কেইটিমান পদ্ধতিৰ বিষয়ে লিখা।
উত্তৰঃ শিক্ষামনোবিজ্ঞান অধ্যয়নৰ কেইটিমান পদ্ধতিৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছে―
১। অন্তদর্শন পদ্ধতি- মনোবিজ্ঞান অধ্যয়নৰ পদ্ধতিসমূহৰ ভিতৰত অন্তদর্শন সবাতোকৈ পুৰণি আৰু ই অতীত মনোবিদসকলৰ মাজত যথেষ্ট জনপ্রিয় আছিল। এই পদ্ধতি দাঙি ধৰা মনোবিদসকলৰ মতে মনোদৈহিক ক্ষেত্রত এজন ব্যক্তিয়ে যি অভিজ্ঞতা অনুভৱ কৰে যি সকলোমানুহৰ একেধৰণৰ হোৱা দেখা যায়। উদাহৰণস্বৰূপে দুখ, সুখ, আনন্দ আদিৰ অনুভূতি সকলোৰে ক্ষেত্ৰত একে ধৰণৰ গতিকে অন্য এক ব্যক্তিৰ মানসিক প্রক্রিয়া বা অৱস্থাৰ বিষয়ে বুজ ল’বলৈ হ’লে নিজৰ মন আৰু মানসিক অনুভুতিসমূহ বিশ্লেষণ কৰি চোৱাৰ প্ৰয়োজন। অন্তদর্শন পদ্ধতিয়ে সেয়েহে বিশ্বাস কৰে যে আনৰ মন আৰু মানসিক ক্রিয়াসমূহৰ বিষয়ে জ্ঞান লাভৰ বাবে ব্যক্তিয়ে নিজৰ মন আৰু মানসিক অৱস্থাৰ বিষয়ে অনুসন্ধান কৰাতো নিতান্তই প্রয়োজনীয়। কাৰণ অন্তদর্শনে নিৰ্ভৰযোগ্য তথ্যৰ যোগান ধৰিব পাৰে বুলি এচাম মনোবিদে বিশ্বাস কৰে।
২। নৈদানিক পদ্ধতি: এই বিধ শিক্ষামনোবিজ্ঞান অধ্যয়নৰ এক মনকৰিবলগীয়া পদ্ধতি। নৈদানিক পদ্ধতি সাধাৰণতে ব্যক্তি সমযোজনৰ আচৰণজনিত সমস্যা অধ্যয়ন কৰাৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰয়োগ কৰা হয়। এজন ব্যক্তিয়ে যেতিয়া মানসিক কাৰণবশতঃ আনৰ লগত সুস্থ সম্বন্ধ গঢ়ি তুলিব নোৱাৰে, তেতিয়া। অস্বাভাৱিক আচৰণৰ যোগেদি নিজৰ মানসিক অৱস্থা প্রকাশ কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে অপসমযোজনত ভোগা লোকে সমাজবিৰোধী ক্রিয়াত লিপ্ত হয়, আবেগিক অস্থিৰতাত ভূগে শিক্ষণৰ ক্ষেত্ৰত অনগ্ৰসৰ হয় ইত্যাদি। নৈদানিক পদ্ধতিৰ ঘাই উদ্দেশ্য হৈছে এজন ব্যক্তিৰ এক সমস্যা বিষয়বস্তু হিচাপে লৈ অধ্যয়ন কৰা বা এটা বিশেষ দলৰ সভ্যসকলক ‘কেচসমূহ’ হিচাপে গণ্য কৰি তেওঁলোকৰ সমস্যাসমূহ চিনাক্তকৰণ কৰা আৰু নিৰাময়ৰ অৰ্থে পৰামৰ্শ আগবঢ়োৱা।
৩। পৰীক্ষণ পদ্ধতি: শিক্ষামনোবিজ্ঞান অধ্যয়নৰ আন এটি জনপ্রিয় পদ্ধতি হৈছে পৰীক্ষণ পদ্ধতি। বর্তমানে মনোবৈজ্ঞানিক গৱেষণাগাৰৰ বহল প্রচলনৰ ফলস্বৰূপে এই প্ৰণালীৰ অধিক ব্যৱহাৰ হোৱা দেখা গৈছে। পৰীক্ষণ পদ্ধতিত গৱেষণাগাৰৰ নিয়ন্ত্রিত পৰিৱেশৰ মাজত আচৰণ অথবা মানসিক শক্তিসমূহৰ পৰ্যবেক্ষণ আৰু অধ্যয়ন কৰা হয়। বিশেষকৈ এজন ব্যক্তিৰ মানসিক শক্তিসমূহৰ ওপৰত এই পদ্ধতিৰে বিজ্ঞানসন্মত পৰীক্ষা-নিৰীক্ষা কৰিব পৰা যায়। উদাহৰণস্বৰূপে মনোবিদ থর্নডাইকে মানুহৰ শিক্ষণ ক্ষমতা সম্পর্কে জানিবৰ বাবে কৰা পৰীক্ষাসমূহ। মুঠতে পৰীক্ষণ পদ্ধতিত যিহেতুকে সকলো প্রক্রিয়া বিজ্ঞানসন্মত আৰু পূর্ব পৰিকল্পিতভাৱে কৰা হয়, সেয়েই ইয়াক এক নিৰ্ভৰযোগ্য পদ্ধতি বুলি ক’ব পাৰি।
৪। ঘটনা বিৱৰণী পদ্ধতি: ঘটনা বিৱৰণী পদ্ধতি চিকিৎসাশাস্ত্ৰৰ পৰা অহা বুলি কোৱা হয়। এই পদ্ধতিত এজন বিশেষ ব্যক্তিক “বিষয়বস্তু” হিচাপে লৈ অধ্যয়ন কৰা হয়। শিক্ষাক্ষেত্রত সাধাৰণতে যিবিলাক শিশু সমস্যাযুক্ত তেওঁলোকক অধ্যয়নৰ ‘বিষয়বস্তু’ হিচাপে লোৱা হয়। উদাহৰস্বৰূপে শিশুৰ শিক্ষণৰ অক্ষমতা বা অসুবিধা, আবেগিক অস্থিৰতা, আচৰণজনিত সমস্যা আদি দেখা যায়। ঘটনাৰ বিৱৰণী পদ্ধতিৰ জৰিয়তে এনে শিশু চিনাক্তকৰণ কৰি অতি সাৱধানেৰে অধ্যয়ন কৰা হয়। শিশুটি সম্বন্ধীয় নানাধৰণৰ তথ্য পাতি যেনে শিশুৰ অতীত জীৱন বুৰঞ্জী, তেওঁৰ জীৱনত ঘটনা বিশেষ ঘটনা যি মানসিক সমস্যাৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে, আদি বিতংকৈ অধ্যয়ন কৰা হয়। তাৰোপৰি শিশুটিৰ বৰ্তমানৰ শাৰীৰিক, মানসিক, আবেগিক, সামজিক স্থিতি সম্বন্ধেও বিচাৰ-বিবেচনা কৰা হয়।
৫। পৰিসংখ্যাভিত্তিক পদ্ধতি: মনোবিদসকলে নানান পদ্ধতি প্রয়োগৰ যোগেৰে মানুহৰ মন আৰু আচৰণ অধ্যয়ন কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে। এনে পৰীক্ষাসমূহৰ ফলাফল বিশ্লেষণ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত পৰিসংখ্যা- ভিত্তিক পদ্ধতিৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। যেতিয়া মানসিক শক্তি যেনে- বুদ্ধি নির্ণয়ৰ বাবে মনোবিদ সকলে বুদ্ধি পৰীক্ষা প্রয়োগ কৰে, ফলস্বৰূপে কেতবোৰ সংখ্যভিত্তিক ফল অথবা মানাংক লাভ কৰে। এনে সংখ্যা বা মানাংকসমূহৰ শুদ্ধ উত্তৰ ধাৰ্য কৰিবলৈ কেতবোৰ পৰিসংখ্যাভিত্তিক নিয়মৰ সহায় লোৱা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে সংখ্যা বা মানাংকসমূহ নিৰ্দ্ধাৰিত নিয়মেৰে সজাই তুলি ৰেখা অংকনৰ যোগেৰে প্ৰকাশ কৰা হয়। মনোবৈজ্ঞানিক গৱেষণাত ঘাইকৈ এইসমূহ পৰিসংখাভিত্তিক পদ্ধতি প্রয়োগ কৰা হয়- কেন্দ্রীয় প্রৱণতাৰ পৰিমাপন, বিচ্যুতি পৰিমাপন, সহসম্বন্ধ গুণাংক পৰিমাপন ইত্যাদি।
(খ) অন্তদর্শন পদ্ধতিৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ ইংৰাজী Introspection শব্দৰ অভিধানিক অর্থ হ’ল- ‘to examine one’s own feeling and thoughts’ ব্যক্তিয়ে নিজে নিজৰ মনত ভাৱ, চিন্তা আদিক পৰীক্ষা কৰি চোৱাই হৈছে অন্তদর্শন। মনোবিজ্ঞান অধ্যয়নৰ পদ্ধতিসমূহৰ ভিতৰত অন্তদর্শন সবাতোকৈ পুৰণি আৰু ই অতীত মনোবিদসকলৰ মাজত যথেষ্ট জনপ্রিয় আছিল। এই পদ্ধতি দাঙি ধৰা মনোবিদসকলৰ মতে মনোদৈহিক ক্ষেত্রত এজন ব্যক্তিয়ে যি অভিজ্ঞতা অনুভৱ কৰে যি সকলোমানুহৰ একেধৰণৰ হোৱা দেখা যায়। উদাহৰণস্বৰূপে দুখ, সুখ, আনন্দ আদিৰ অনুভূতি সকলোৰে ক্ষেত্ৰত একে ধৰণৰ গতিকে অন্য এক
ব্যক্তিৰ মানসিক প্রক্রিয়া বা অৱস্থাৰ বিষয়ে বুজ ল’বলৈ হ’লে নিজৰ মন আৰু মানসিক অনুভুতিসমূহ বিশ্লেষণ কৰি চোৱাৰ প্ৰয়োজন। অন্তদর্শন পদ্ধতিয়ে সেয়েহে বিশ্বাস কৰে যে আনৰ মন আৰু মানসিক ক্রিয়াসমূহৰ বিষয়ে জ্ঞান লাভৰ বাবে ব্যক্তিয়ে নিজৰ মন আৰু মানসিক অৱস্থাৰ বিষয়ে অনুসন্ধান কৰাতো নিতান্তই প্রয়োজনীয়। কাৰণ অন্তদর্শনে নিৰ্ভৰযোগ্য তথ্যৰ যোগান ধৰিব পাৰে বুলি এচাম মনোবিদে বিশ্বাস কৰে।
(গ) পস্তালজীক কিয় শিক্ষামনোবিজ্ঞানৰ পিতৃ বুলি বিবেচনা কৰা হয়।
উত্তৰঃ জে. এইচ পেস্তালজী, ছুইজাৰলেণ্ডৰ বিখ্যাত দার্শনিক, শিক্ষাবিদক (J.H. Pestalozzi) শিক্ষামনোবিজ্ঞানৰ জন্মদাতা পিতৃস্বৰূপ বুলি গণ্য কৰিব পাৰি।
(ঘ) প্রক্ষিপ্ত পদ্ধতিৰ সুবিধা অসুবিধা সম্পর্কে লিখা।
উত্তৰঃ প্রক্ষিপ্ত পদ্ধতিৰ সুবিধা অসুবিধা সম্পর্কে আলোচনা কৰা হৈছে–
প্রক্ষিপ্ত পদ্ধতিৰ সুবিধা:
প্রক্ষিপ্ত পদ্ধতিত প্রয়োগ কৰা কৌশলসমূহ এনেধৰণৰ তৈয়াৰ কৰা হৈছে যে এইবিলাকে ব্যক্তিৰ মনৰ অবদমিত বিষয়বোৰ সহজেই পোহৰলৈ আনি মনৰ জটিলতা দূৰ কৰাত সহায় কৰে।
মনোচিকিৎসক সকলৰ বাবে প্রক্ষিপ্ত পদ্ধতিসমূহ অতিশয় প্রয়োজনীয়। কাৰণ এই বিলাকৰ সহায়েৰে মানসিক ৰোগ চিনাক্তকৰণ আৰু নিৰাময় ব্যৱস্থা কৰিব পাৰি।
প্রক্ষিপ্ত পদ্ধতিৰ সহায়েৰে এজনলোকৰ ব্যক্তিত্বৰ সম্পূৰ্ণ আভাস লাভ কৰিব পাৰি।
প্রক্ষিপ্ত পদ্ধতিৰ অসুবিধাসমূহঃ
প্রক্ষিপ্ত পদ্ধতিৰ ঘাই দুর্বলতা হিচাপে মনোবিদসকলে আঙুলিয়াই দি কৈছে যে এই পদ্ধতি ঘাইকৈ ব্যক্তিধর্মী। সেয়েহে স্কুলৰ পৰামৰ্শদাতাসকলৰ বাবে ই উপযোগী নহয়।
আকৌ এজন সাধাৰণ শিক্ষকে এই পদ্ধতি ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ ওপৰত প্ৰয়োগ কৰা সম্ভৱ নহয়। কাৰণ ইয়াৰ বাবে বিশেষ প্রশিক্ষণৰ প্ৰয়োজন।
প্রক্ষিপ্ত পদ্ধতি সময়-সাপেক্ষ। ইয়াৰ পৰা লব্ধ হোৱা তথ্যসমূহৰ বিশ্লেষণো এক কঠিন কাম।
(ঙ) এজন শিক্ষকে কিয় শিক্ষার্থী আৰু পাঠ দুয়োৰে বিষয়ে জনা উচিত চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ শিক্ষণ প্ৰক্ৰিয়া টোৰ লগত দুটা বিষয় জড়িত হৈ আছে। এটা হৈছে শিক্ষাৰ্থী আৰু আনটো হৈছে পঠনীয় বিষয়। প্ৰতিজন শিক্ষকৰ পঠনীয় বিষয় বস্তুৰ জ্ঞান থকাৰ লগতে শিক্ষাৰ্থীৰ মানসিকতা সম্বন্ধে জ্ঞান থকাটো প্ৰয়োজন। আৰু ইয়াৰ বাবে শিক্ষক সকলে মনোবিজ্ঞান অধ্যয়ন কৰাটো প্ৰয়োজন। শিক্ষক এজনে শিক্ষাৰ্থীৰ মানসিক অৱস্থা তেওঁলোকৰ প্ৰয়োজন অনুসৰি শিক্ষা প্ৰদান কৰিব লাগে। তেতিয়াহে শিক্ষা প্ৰক্ৰিয়া টো ফলপ্ৰসু হয়। আৰু শিক্ষাৰ্থীৰ প্ৰয়োজন অনুসৰি তেওঁলোকৰ বাবে পঠনীয় বিষয় সমূহ বাছনি কৰি শিক্ষা প্ৰদান কৰিব লাগে। শিক্ষকে শিক্ষাৰ্থী আৰু তেওঁলোকৰ প্ৰয়োজন অনুসৰি বিষয় বস্তুৰ জ্ঞান থাকিলে শিক্ষা প্ৰক্ৰিয়া টো সফল হৈ উঠিব।
(৩) খালী ঠাই পূব কৰা:
(ক) আধুনিক শিক্ষা শিশুকেন্দ্ৰিক।
(খ) শিক্ষামনোবিজ্ঞান প্ৰায়োগিক মনোবিজ্ঞানৰ এক শাখা।
(গ) শিক্ষাত মনোবিজ্ঞানৰ নীতি প্রয়োগ কৰা প্রথম ব্যক্তিজন হ’ল পেষ্টাল’জী ।
(ঘ) শিক্ষামনোবিজ্ঞানে শিক্ষাৰ উদ্দেশ্য নির্ণয় নকৰে।
(ঙ) ৰুচোৰ শিক্ষাবিষয়ক প্রসিদ্ধ গ্রন্থখনৰ নাম ইমিল।
তলত দিয়া উক্তিকেইটিৰ শুদ্ধতা/অশুদ্ধতা নির্ণয় কৰা-
(ক) প্রক্ষিপ্ত পদ্ধতিৰ সহায়েৰে ব্যক্তিৰ বাহ্যিক আচৰণ অধ্যয়ন কৰা হয়।
উত্তৰঃ অশুদ্ধ।
(খ) শিক্ষাৰ উদ্দেশ্য স্থিৰ কৰে মনোবিজ্ঞানে, দর্শনে নহয়।
উত্তৰঃ অশুদ্ধ।
(গ) শিক্ষামনোবিজ্ঞানে ঘাইকৈ শিক্ষার্থীৰ আচৰণ অধ্যয়ন কৰে।
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
(ঘ) পৰীক্ষণ পদ্ধতিৰ দ্বাৰা সামাজিক যোগ্যতা বিচাৰ কৰিব পাৰি।
উত্তৰঃ অশুদ্ধ।
(ঙ) শিক্ষামনোবিজ্ঞান আৰু মনোবিজ্ঞান এবিধ আনবিধৰ পৰিপূৰক।
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
Hi, I’m Dev Kirtonia, Founder & CEO of Dev Library. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
