ছট পূজা (Chhath Puja) বা ছঠ পূজা ভাৰতৰ এটি ঐতিহ্যবাহী বৈদিক উৎসৱ, যি বিশেষকৈ বিহাৰ, ঝাৰখণ্ড, ওড়িশা,পশ্চিম বংগ আৰু নেপালৰ মধেশ অঞ্চলত উদযাপন কৰা হয়। এই পূজা কাৰ্তিক মাহৰ শুক্ল পক্ষৰ ষষ্ঠী তিথিত অনুষ্ঠিত হয় আৰু সূৰ্য দেৱতাৰ পূজাৰ লগত জড়িত। উত্তৰ ভাৰতত বিশেষকৈ বিহাৰ আৰু উত্তৰ প্ৰদেশত ছট পূজাৰ এক বিশেষ স্থান আছে। যদিও ই আঞ্চলিক উৎসৱ হিচাপে আৰম্ভ হৈছিল, এতিয়া সমগ্ৰ দেশৰ বিভিন্ন প্ৰান্তত এই উৎসৱ উদযাপন কৰা দেখা যায়। ছট পূজা সূৰ্য দেবতা আৰু ছঠী মায়ীক সমৰ্পিত, যিয়ে আৰোগ্য আৰু সমৃদ্ধিৰ আশীৰ্বাদ প্ৰদান কৰে।
ছট পূজা (Chhat Puja) সূৰ্য দেৱতা আৰু তেওঁৰ দুই পত্নী ঊষা আৰু সন্ধ্যাক উৎসৰ্গিত। বহু লোকৰ বিশ্বাস মতে, ঊষাক “ছটি মাইয়া” বুলি পূজা কৰা হয়, যি সূৰ্য দেৱতাৰ আটাইতকৈ সৰু পত্নী। এই বিশ্বাসৰ পৰা “ছট” শব্দৰ উৎপত্তি হৈছে বুলি ধৰা হয়। আন এক মত মতে, ষষ্ঠী তিথিত পূজা অনুষ্ঠিত হোৱাৰ বাবে এই উৎসৱক ছট পূজা বুলি কোৱা হয়।
উত্তৰ ভাৰতৰ অন্যতম জনপ্ৰিয় এই পূজা বিহাৰ আৰু উত্তৰ প্ৰদেশত বহুলভাৱে পালন কৰা হয়। বৰ্তমান এই পূজাৰ উদযাপন ভাৰতৰ বিভিন্ন ঠাইৰ লগতে অন্য অঞ্চলসমূহতো দেখা যায়। যদিও ই মূলতঃ হিন্দু ধৰ্মৰ উৎসৱ, কিছুমান মুছলমান আৰু আন ধৰ্মৰ লোকেও ছট পূজা উদযাপন কৰে।
উৎসৱটোৰ বিশেষত্ব হৈছে সূৰ্য দেৱতাৰ প্ৰসন্নতাসাধনা আৰু উপবাসৰ কঠোৰ নিয়ম। ছট পূজাত সূৰ্যোদয় আৰু সূৰ্যাস্তৰ সময়ত আৰাধনা কৰা হয়, যাক দেৱতাৰ আশীৰ্বাদ লাভৰ বাবে পৱিত্ৰ বিবেচনা কৰা হয়।
এই পূজাৰ বিশেষ নীতি-নিয়ম চাৰিদিন ধৰি পালন কৰা হয়। এই পূজাৰ ৰীতি-নীতিৰ ভিতৰত পৱিত্ৰ স্নান, নিৰ্জলা উপবাস, দীঘল সময় পানীত অৱস্থান কৰা, সূৰ্যৰ পূজাৰ্চনা, আৰু উদিত সূৰ্য আৰু মাৰ যোৱা সূৰ্যলৈ অৰ্ঘ্য দান কৰা অন্যতম। কিছুমান ভক্তৰ ক্ষেত্ৰত, পূজাৰ্থ নদীৰ ঘাটলৈ অগ্রসৰ হোৱাৰ সময়ত বাগৰি বাগৰি যোৱাৰ এক অদ্ভুত দৃশ্য দেখা পোৱা যায়।
ছঠ পূজাৰ (Chhath Puja) সঠিক উৎপত্তিৰ সময়ৰ বিষয়ে কোনো নিৰ্দিষ্ট প্ৰমাণ নথকা সত্ত্বেও, ইয়াৰ পৌৰাণিক আৰু বৈদিক মূৰৰ ওপৰত আলোচনাৰ বহু নিদৰ্শন পোৱা যায়। ঋগ্বেদৰ শ্লোকত সূৰ্যৰ বন্দনাক কেন্দ্ৰ কৰি কিছুমান আচাৰ-আচৰণৰ উল্লেখ দেখা যায়। ভাৰতীয় সভ্যতাৰ লগতে গ্ৰীক, ৰোমান, আৰু মিশৰীয় সভ্যতাসমূহতো সূৰ্যক এটা প্ৰধান দেৱতা ৰূপে পূজা কৰা হৈছিল। বৈদিক যুগত ঊষাক পুৱা আৰু আলোকৰ দেৱী ৰূপে পূজিত কৰা হৈছিল, যাক অশ্বিন দ্বয়ৰ মাতৃ বুলি বৰ্ণনা কৰা হৈছে। ঊষা দেৱী বৈদিক সাহিত্যত অগ্নি, ইন্দ্ৰ, আৰু সোম দেৱতাৰ পিছত আটাইতকৈ গুৰুত্বপূর্ণ ঠাই দখল কৰি আছে। তেওঁৰ ভগ্নী ৰাত্ৰি, যাক পিছলৈ সন্ধ্যা বা ছায়া ৰূপে কল্পনা কৰা হয়।
পৌৰাণিক আখ্যানসমূহত ছঠ পূজাৰ লগত সংযোগ থকা বিভিন্ন কাহিনীৰ উল্লেখ পোৱা যায়। উদাহৰণস্বৰূপে, ৰামায়ণত ৰাম আৰু সীতাই কুলদেৱতা সূৰ্যৰ উপাসনা কৰিবলৈ ছঠ পূজাৰ আয়োজন কৰিছিল বুলি কোৱা হৈছে। মহাভাৰতত দ্ৰৌপদীয়ে ধম্য ঋষিৰ উপদেশ অনুসৰি সূৰ্যৰ আৰাধনা কৰি অক্ষয় পাত্ৰ লাভ কৰিছিল। আন এক উল্লেখযোগ্য কাহিনী হৈছে মহাবীৰ কৰ্ণৰ, যি কঁকাললৈকে পানীত সোমাই সূৰ্যৰ উপাসনা কৰিছিল। ইয়াৰ লগত আধুনিক ছঠ পূজাৰ পানীত সোমাই সূৰ্য বন্দনা কৰাৰ পৰম্পৰাৰ মিল দেখা যায়।
এনেদৰেই, আন এটা কাহিনী মতে পাণ্ডুৱে ঋষি হত্যাৰ পাপৰ প্ৰায়শ্চিত্ত আৰু পুত্ৰলাভৰ বাবে বনবাসৰ সময়ত কুন্তী আৰু মাদ্ৰীৰ সৈতে সৰস্বতী নদীৰ কাষত সূৰ্যৰ উপাসনা কৰিছিল। এই সকলো কাহিনীয়ে দেখুৱায় যে ছঠ পূজাৰ ঐতিহাসিকতা আৰু ধৰ্মীয় গুৰুত্ব বহু প্ৰাচীন আৰু বৈচিত্ৰ্যপূৰ্ণ।
পুৰাণৰ মতে, প্ৰথম মনু প্ৰিয়বতৰৰ কোনো সন্তান নাছিল। সন্তান লাভৰ ইচ্ছা পূৰণৰ বাবে, তেওঁৰ পিতৃ কাশ্যপ মুনিয়ে পুত্ৰেষ্ঠী যজ্ঞ কৰাৰ পৰামৰ্শ দিয়ে। যজ্ঞৰ ফলত, প্ৰিয়বতৰৰ ঘৈণী মালিনীয়ে এগৰাকী সন্তান জন্ম দিয়ে, কিন্তু শিশুজন মৃত অৱস্থাত জন্ম গ্ৰহণ কৰে। এই দুখৰ সময়ত, তেওঁলোকৰ বিলাপৰ মাজতে আকাশৰ পৰা এগৰাকী অলৌকিক কন্যা প্ৰকট হয়। তেওঁ নিজকে ব্ৰহ্মাৰ মানস পুত্ৰী বুলি পৰিচয় দিয়ে আৰু মৃত শিশুটিক স্পৰ্শ কৰাত, শিশুটি পুনৰ জীৱিত হয়।
এই কাহিনীৰ সৈতে ঊষা দেৱী বা ছঠি মাইয়াৰ ধৰ্মীয় বিশ্বাস সংযোগিত হৈ পৰে। এতিয়াও ছঠি মাইয়াৰ মূৰ্তি কোলাত কেঁচুৱালৈ থকা শিশুৰ ৰূপত উপাসনা কৰা হয়। বিশেষকৈ সন্তান লাভৰ আশাৰে মহিলাসকলে এই দেৱীৰ প্রতি ব্ৰত ৰখা বিশেষ পৱিত্ৰ বুলি গণ্য কৰে।
এইবিধ আখ্যানৰ উপৰিও, ঊষা দেৱী লৌকিক দেৱী হিচাপে জনজীৱনৰ লগত গভীৰভাৱে জড়িত। তেওঁক কেন্দ্ৰ কৰি বিভিন্ন ধৰণৰ লোক কথা আৰু বিশ্বাস জনসাধাৰণৰ মাজত প্ৰচলিত। এইসব কাহিনী দেৱীক ক্ৰমে লৌকিক সংস্কৃতিৰ কেন্দ্ৰস্থলী হিচাপে পৰিণত কৰিছে।
ছঠ পূজাই এক অনন্য আধ্যাত্মিক আৰু পৰম্পৰাগত উৎসৱ। এই পূজাত কোনো দেৱতাৰ মূৰ্তি উপাসনাৰ প্ৰথা নাই। ইয়াত মূলত ডুবিত আৰু উদিত সূৰ্যৰ পূজা কৰা হয়। আজিৰ দিনত পূজা সমিতিসকলে ঘাটৰ কাষত সূৰ্য আৰু ঊষাৰ প্ৰতীক ৰূপে মূৰ্তি স্থাপন কৰে।
পূজাৰ পূৰ্বৰ দিনবোৰত বিশেষ নিয়ম-পদ্ধতি অনুসৰি আচৰণ কৰা হয়। পূজাৰ দুদিন আগতে লাও ভাত আৰু পূজাৰ ঠিক এক দিন আগতে খিৰ ভাত খোৱা হয়। তদুপৰি ৩৬ ঘণ্টাৰ এক কঠোৰ উপবাস পালন কৰা হয়, য’ত পানীৰ বাহিৰে কোনো খাদ্য গ্ৰহণ কৰা হয় নহয়। সম্পূৰ্ণ সাত্বিক আৰু নিৰামিষ নৈবেদ্যৰে পূজা সম্পন্ন হয়। এই সময়ত কূলা আৰু ডলাৰ ব্যৱহাৰ প্ৰধান, আৰু পৰম্পৰাগত বিহাৰী খাদ্য “ঠেকুৱা” প্ৰস্তুত কৰি সূৰ্যদেৱতাক অৰ্পণ কৰা হয়।
পূজাত নহৰুৰ ব্যৱহাৰ সম্পূৰ্ণৰূপে নিষিদ্ধ। পূজাৰ অন্তত আত্মীয়-স্বজন আৰু ছোৱালী-ছোৱালীয়ে একেলগে প্ৰসাদ বিতৰণ কৰে, যি পূজাৰ অন্যতম বিশেষ নিয়ম। বিশেষকৈ, কিছুমান ভক্তৰ নদীৰ ঘাটলৈ বাগৰি-বাগৰি গৈ পূজা কৰা এক দৰ্শনীয় দৃশ্য।
সমসাময়িক সময়ত ছঠ পূজাই (Chhath Puja) সৰ্বজনীন ৰূপ লাভ কৰিছে। বিৱিধ ভাষাভাষী, ধৰ্ম আৰু সংস্কৃতিৰ মানুহে একেলগে এই পূজাৰ মাহাত্ম্য উপলব্ধি কৰি যোগদান কৰে। সৰ্বজনৰ অংশগ্ৰহণে এই পূজাক এক সাম্প্ৰদায়িক সম্প্ৰীতিৰ উৎসৱত পৰিণত কৰিছে।
ছট পূজাৰ অন্যতম গুৰুত্বপূর্ণ অংশ হৈছে তপস্যা। পূজাৰ সময়ত পৰিস্কাৰ চিত্তৰে আৰু একাগ্ৰচিত্তে পূজা কৰিব লাগে। বিশেষকৈ মহিলাৰ দ্বাৰা সম্পন্ন কৰা এই পূজা, অসমত থকা পৰম্পৰাবদ্ধ প্ৰথাৰ এক অংশ ৰূপে পৰিগণিত হৈছে।
ছট পূজা হৈছে এক শুদ্ধ আৰু সুকুমাৰ ধৰ্মীয় অনুষ্ঠান। সূৰ্য্যদেৱৰ আশীৰ্বাদ লাভৰ বাবে লোকসকলে এই পূজাৰ প্ৰতি এক গভীৰ ভক্তি আৰু নিবেদিতাৰ পৰা পূজা কৰে। এই পূজাৰ মাধ্যমে সমাজত একতা, সম্প্রীতি আৰু শ্ৰদ্ধাৰ বাতাবৰণৰ সৃষ্টি হয়। ছট পূজাৰ (Chhath Puja) সৌন্দৰ্য আৰু ধৰ্মীয় গম্ভীৰতা অসমৰ সংস্কৃতিৰ অন্যতম আংশৰূপে পৰিগণিত।
Read also: Karam Puja | কৰম পূজা
My self Mahezubin Saikia. Working in Dev Library as a Content Writer. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Health, Finance, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
