পাণিনি (Panini) প্ৰাচীন ভাৰতৰ এজন বিশিষ্ট সংস্কৃত ব্যাকৰণবিদ, যাক মহৰ্ষি বা মহামুনি বুলিও কোৱা হয়। তেওঁৰ জন্ম আৰু জীৱনকাল সম্পৰ্কে নিশ্চিত তথ্য নথকিলেও, আনুমানিক খ্ৰীষ্টপূৰ্ব পঞ্চম শতাব্দীত তেওঁ জীৱিত আছিল বুলি বিদ্বানসকলৰ অনুমান। পাণিনিৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ আৰু অতিপ্ৰসিদ্ধ সৃষ্টি হ’ল “অষ্টাধ্যায়ী”, যি সংস্কৃত ব্যাকৰণৰ অন্যতম সৰ্বাঙ্গসুন্দৰ আৰু সুবিন্যস্ত গ্ৰন্থ হিচাপে পৰিগণিত। এই গ্ৰন্থত সংস্কৃত ভাষাৰ গঠন, নিয়ম আৰু প্ৰয়োগ সম্পৰ্কে বিস্তৃতভাবে ব্যাখ্যা দিয়া হৈছে। পাণিনিয়ে ব্যাকৰণ বিজ্ঞানক এক নতুন উচ্চতালৈ লৈ গৈছিল, যাৰ দ্বাৰা ভাষাৰ গঠনশৈলী আৰু নিয়মবোৰ চমৎকাৰভাৱে নিৰ্দিষ্ট কৰা হৈছিল। তেওঁৰ অষ্টাধ্যায়ীত ৩৯৯৬ টা সূত্ৰ সংকলন কৰা হৈছে, যিবোৰে সংস্কৃত ভাষাৰ ধ্বনি, শব্দৰূপ, পদৰ গঠন, বাক্যৰ গঠনশৈলী আদি বিষয়ে গভীৰ জ্ঞান প্ৰদান কৰে। পাণিনিৰ এই ব্যাকৰণ-পদ্ধতি আধুনিক ভাষাতত্ত্বৰ ক্ষেত্ৰতো বিশেষ গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছে। সংস্কৃত ভাষাৰ নিয়মৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি পাণিনিয়ে গঠিত কৰা এই ব্যাকৰণ পদ্ধতি আই.টি., কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তা (AI), আৰু ভাষাবৈজ্ঞানিক অনুসন্ধানত বিশেষভাৱে প্ৰযোজ্য হৈছে। তেওঁৰ সৃষ্টি “অষ্টাধ্যায়ী” কেৱল সংস্কৃত ভাষাৰ পৰিসীমাৰ ভিতৰতে সীমাবদ্ধ নহয়, ই বিশ্বব্যাপী ভাষাবিজ্ঞানীসকলৰ বাবে এক অমূল্য সম্পদ হিচাপে গণ্য হৈ আহিছে।
Read also: Isaac Newton Biography | আইজাক নিউটনৰ জীৱনী
| নাম (Name) | পাণিনি (Panini) |
| যুগ | খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৫০০ (আনুমানিক) |
পাণিনিৰ জীৱন আৰু পৰিচয় | Life and Identity of Panini
মহৰ্ষি পাণিনিৰ বিষয়ে পৌৰাণিক সাধুকথা, পঞ্চতন্ত্ৰ, কথাসৰিৎসাগৰ আদি গ্ৰন্থত বিভিন্ন কাহিনী পোৱা যায়। যদিও এই কাহিনীবোৰে তেওঁৰ জীৱন সম্পৰ্কে কিছু আঁচ দিব পাৰে, তথাপিও সঠিক তথ্য লাভ কৰা কষ্টসাধ্য। বিশেষকৈ, তেওঁৰ জন্মৰ সঠিক সময় নিৰ্ধাৰণ কৰাটো কঠিন। কিছুমান অনুমানৰ ভিত্তিত পাণিনিৰ সময় খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৬ষ্ঠ বা ৫ম শতিকা বুলি ধৰা হয়।
জন্মস্থান আৰু পৰিচয়
পাণিনিৰ জন্মস্থান সন্দৰ্ভত বিভিন্ন তৰ্ক আছে। একাধিক ঐতিহাসিক আৰু শাস্ত্ৰীয় প্ৰমাণৰ ভিত্তিত তেওঁ উত্তৰ-পশ্চিম ভাৰতৰ তক্ষশীলা বা তি’লা অঞ্চলৰ অতকৰ নিকটৱৰ্তী শালাতুৰ গাঁৱত জন্ম গ্ৰহণ কৰিছিল বুলি ধৰা হয়। প্ৰখ্যাত ভাৰতীয় ইতিহাসবিদ ডি. ডি. কৌশাম্বীয়ে তেওঁৰ গ্ৰন্থত উল্লেখ থকা কাৰ্যাপণস্ আৰু এশ ৰক্তকা মুদ্ৰাৰ তথ্যৰ আধাৰত পাণিনিৰ জন্মস্থান তক্ষশীলা বুলি উল্লেখ কৰে। তাৰোপৰি, চীনা ভ্ৰমণকাৰী হিউৱেন চাঙেও এই অঞ্চলতে পাণিনিৰ স্মৃতিসৌধৰূপে নিৰ্মিত প্ৰতিমূৰ্তি এটা দেখা বুলি মন্তব্য কৰিছিল, যাৰ দ্বাৰা এই তথ্য অধিক বিশ্বাসযোগ্য হয়।
পিতৃ-মাতৃ আৰু পৰিয়াল
পাণিনিৰ পিতৃ-মাতৃৰ নাম সম্পৰ্কে বিভিন্ন গ্ৰন্থত ভিন্ন তথ্য পোৱা যায়। অধিকাংশ তথ্য অনুসৰি, তেওঁৰ পিতৃ আছিল পণিন আৰু মাতৃ আছিল দাক্ষী। অৱশ্যে, ভৱিষ্য পুৰাণৰ মতে, পাণিনিৰ পিতৃৰ নাম আছিল সামন। কিন্তু মাতৃৰ নামৰ ক্ষেত্ৰত কোনো বিতর্ক নাই। দাক্ষী সংস্কৃত ব্যাকৰণ-দৰ্শনৰ বিশিষ্ট শ্লোক সংগ্ৰহকাৰী ব্যাড়ীৰ ভনীয়েক আছিল।
গুৰু আৰু শিক্ষাজীৱন
পাণিনিৰ শিক্ষাজীৱন সম্পৰ্কেও কিছুমান তথ্য উপলব্ধ। পৰম্পৰাগত বিশ্বাস মতে, তেওঁৰ গুৰু আছিল মহামুনি বৰ্ষ। তেওঁ তক্ষশীলা বিশ্ববিদ্যালয়ত অধ্যয়ন কৰিছিল আৰু সঁচাকৈয়ে এক অসাধাৰণ জ্ঞানৰ অধিকাৰী আছিল।
পাণিনিৰ (Painini) সময় আৰু সম্পৰ্কিত মতভেদ
পাণিনি প্ৰাচীন ভাৰতীয় ব্যাকৰণবিদসকলৰ ভিতৰত অন্যতম প্ৰধান ব্যক্তি। যদিও তেওঁৰ সময় সম্পৰ্কে নিশ্চিত তথ্য এতিয়ালৈকে লাভ কৰা সম্ভৱ হোৱা নাই, তথাপি বিভিন্ন উৎস আৰু বিদ্বানসকলৰ মতামতৰ আধাৰত তেওঁ কোন সময়ছোৱাত জীৱিত আছিল সেই বিষয়ে কিছু অনুমান কৰা হৈছে।
প্ৰাচীন উৎসসমূহৰ ভিত্তিত অনুমান
কিছু প্ৰাচীন গ্ৰন্থ আৰু কাহিনীত পাণিনিৰ সময় সম্পৰ্কে বিভিন্ন তথ্য প্ৰকাশ পাই। কথা-সৰিৎসাগৰ নামৰ গ্ৰন্থৰ তথ্য অনুসৰি, পাণিনি ব্যাড়ী, কাত্যায়ন, আৰু ইন্দ্ৰদত্তৰ সমসাময়িক ব্যক্তি আছিল। সেই অনুসৰি, তেওঁৰ সময় খ্ৰীষ্টপূৰ্বাব্দ ৮০০-৭০০ শতিকা বুলি অনুমান কৰা হয়।
পশ্চিমা পণ্ডিতসকলৰ মতামত
সংস্কৃত সাহিত্যৰ গৱেষক এ.বি. কীথ আৰু জাৰ্মান পণ্ডিত উইণ্টাৰনিজে এক বিশেষ দৃষ্টিকোণ ৰখে। তেওঁলোকৰ মতে, পাণিনিৰ ব্যাকৰণত “যৱনানি” শব্দৰ উল্লেখ আছে, যাৰ অৰ্থ গ্ৰীকসকলৰ অস্তিত্ব তাতে অনুভৱ হয়। এই তথ্যৰ ভিত্তিত তেওঁলোকে অনুমান কৰে যে পাণিনিৰ সময় আলেকজেণ্ডাৰৰ ভাৰত আক্ৰমণ (খ্ৰীঃ পূঃ ৩২৭)-ৰ পাছৰ হোৱাটো সম্ভৱ। সেই অনুসৰি, তেওঁলোকে পাণিনিক খ্ৰীষ্টপূৰ্বাব্দ ৩৫০-৩০০ শতিকাৰ লোক বুলি বিবেচনা কৰে।
অন্যান্য গৱেষকসকলৰ মত
অন্য কোনো অনুসন্ধান অনুসৰি, গৱেষক মে’মূলাৰ পাণিনিৰ সময় খ্ৰীষ্টপূৰ্বাব্দ চতুৰ্থ শতিকা বুলি অনুমান কৰিছে। আনহাতে, এছ. কে. বেলভেকাৰে পাণিনিৰ সময় খ্ৰীষ্টপূৰ্বাব্দ সপ্তম শতিকা বুলি স্বীকৃতি দিয়ে। আনহাতে, বি.ডি. মহাজন আৰু ডি.ডি. কৌশাম্বী পাণিনিৰ সময় খ্ৰীষ্টপূৰ্বাব্দ ১৫০-তকৈ অলপ আগলৈ নিবলৈ সক্ষম বুলি মত প্ৰকাশ কৰে।
যদিও পাণিনিৰ সময় সম্পৰ্কে এখনি নিশ্চিত তথ্য এতিয়ালৈকে লাভ কৰা সম্ভৱ হোৱা নাই, তথাপি অধিকাংশ গৱেষক আৰু সংস্কৃত ব্যাকৰণৰ বুৰঞ্জীবিদসকলে খ্ৰীষ্টপূৰ্বাব্দ পঞ্চম শতাব্দীৰ সময়চোৱাক পাণিনিৰ সম্ভাব্য জীৱনৰ কালখণ্ড হিচাপে গ্ৰহণ কৰিছে। এতেকে, পাণিনিৰ জীৱনকাল সন্দৰ্ভত কিছু মতভেদ থাকিলেও, সংস্কৃত ব্যাকৰণ গৱেষণাত তেওঁ কিমান গুৰুত্বপূৰ্ণ ব্যক্তি আছিল সেই বিষয়ে কোনো সন্দেহ নাই।
পাণিনিৰ (Panini) অষ্টাধ্যায়ী ব্যাকৰণ
মহামুনি পাণিনিৰ দ্বাৰা প্ৰণীত অষ্টাধ্যায়ী নামৰ ব্যাকৰণ গ্ৰন্থখন সংস্কৃত ভাষাৰ ব্যাকৰণ নিয়মসমূহ সুসংহত আৰু বিশদভাৱে বিৱৰণ কৰা এক বিস্তৃত গ্ৰন্থ। এই গ্ৰন্থখন আটটি অধ্যায় বা “অধ্যায়ী” লৈ গঠিত, যাৰ প্ৰতিটো অধ্যায় আকৌ চাৰিটাকৈ “পাদ” লৈ বিভক্ত। সেয়েহে ইয়াৰ নাম “অষ্টাধ্যায়ী”, অৰ্থাৎ আঠোটা অধ্যায়যুক্ত গ্ৰন্থ। এই ব্যাকৰণ গ্ৰন্থখনত ৩৯৯৮টা সূত্ৰ সন্নিৱিষ্ট আছে, যিয়ে প্ৰাচীন ভাৰতীয় আৰ্য ভাষা, বিশেষকৈ বৈদিক আৰু লৌকিক সংস্কৃতৰ প্ৰায় সকলো সম্ভাব্য দিশৰ বিৱৰণ দিয়ে।
প্ৰত্যেক অধ্যায়ৰ বিষয়বস্তু
পাণিনিৰ অষ্টাধ্যায়ীৰ অধ্যায়সমূহ বিশেষ ধৰণে বিন্যাস কৰা হৈছে, যি তলত উল্লেখ কৰা হ’লঃ
- প্ৰথম অধ্যায়: ব্যাকৰণৰ সংজ্ঞা, শব্দ আৰু বাক্যৰ গঠন নিয়ম, আৰু উপস্থাপন শৈলীৰ ব্যাখ্যা।
- দ্বিতীয় অধ্যায়: বাকাৰ গাঁথনি, বিশেষ্য শব্দ আৰু কাৰকৰ প্ৰসংগ।
- তৃতীয় অধ্যায়: ক্ৰিয়ামূলত প্ৰত্যয় সংযোগ আৰু শব্দগঠনৰ নিয়ম।
- চতুৰ্থ আৰু পঞ্চম অধ্যায়: বিশেষ্য শব্দমূলত প্ৰত্যয় সংযোগ, শব্দৰ ব্যুৎপত্তিগত ব্যাখ্যা।
- যষ্ঠ আৰু সপ্তম অধ্যায়: শব্দ গঠনত প্ৰস্বন (ধ্বনি পৰিৱর্তন) আৰু ধ্বনি নিয়মৰ বিৱৰণ।
- অষ্টম অধ্যায়: বাক্য গঠনত শব্দৰ ভূমিকা, বাক্যৰ শৃংখলাবদ্ধ নিয়ম।
অষ্টাধ্যায়ীৰ মুখ্য বৈশিষ্ট্য
পাণিনিৰ অষ্টাধ্যায়ী মূলতঃ “শব্দানুশাসনম্” বা শব্দ বিষয়ক শাস্ত্ৰ হিচাপে পৰিচিত। এই গ্ৰন্থখনৰ ভিতৰত পাণিনিয়ে তৎকালীন ভাষাৰ গঠন আৰু বিকাশক বৈজ্ঞানিক ভিত্তিত অধ্যয়ন কৰি ভাষা নিয়ন্ত্রণৰ এক সুসংহত পদ্ধতি গঢ়ি তোলে। তেখেতে দেখুৱাইছিল যে –
- ক্ৰিয়ামূলবোৰ কাৰ্যৰ অৰ্থসূচক আৰু এক আক্ষৰযুক্ত অপৰিৱৰ্তনীয় গোট।
- বিভিন্ন প্ৰত্যয় আৰু বিভক্তিৰ যোগে নামবাচক বা ক্ৰিয়াবাচক শব্দ গঠিত হয়।
- বাক্য গঠনত শব্দৰ ধাৰাবাহিক সংযোজন আৰু বিকাশ এক বিশেষ নিয়মৰ অধীন।
শব্দ, পদ আৰু বাক্যৰ বিশ্লেষণ
পাণিনিৰ মতে, “শব্দ” হ’ল অৰ্থ আৰোপিত বৰ্ণ-সমষ্টি, যাৰ লগত পৃথক পৃথক প্ৰত্যয় আৰু বিভক্তি সংযুক্ত হৈ “পদ” সৃষ্টি হয়। বাক্যত ব্যৱহৃত প্রত্যয়যুক্ত শব্দবোৰক “পদ” বোলে। সেইদৰে, ভাষাত বাক্যটো হৈছে একক, য’ত বিভিন্ন পদৰ সংযোজনৰ জৰিয়তে অৰ্থ প্ৰকাশ হয়।
অষ্টাধ্যায়ীত ধ্বনি নিয়মৰ আলোচনা
পাণিনিৰ অষ্টাধ্যায়ীত মূলত শব্দ-গঠন আৰু বাক্য বিন্যাসত পদৰ ব্যৱহাৰক গুৰুত্ব দিয়া হৈছে। আপাতভাবে ধ্বনি-নিয়ম প্ৰধানভাবে আলোচিত নহ’লেও, কিছুমান সূত্ৰত স্বৰৰ গুণ আৰু বৃদ্ধি (বৰ্ণৰ পৰিৱৰ্তন) বিশেষভাৱে উল্লেখযোগ্য।
সংক্ষিপ্ত সূত্ৰশৈলীৰ বিশেষত্ব
অষ্টাধ্যায়ী গ্ৰন্থখনৰ অন্যতম বিশেষত্ব হ’ল সংক্ষিপ্ত সূত্ৰশৈলীৰ জৰিয়তে ব্যাপক তথ্য অন্তৰ্ভুক্তি। অতি চুম্বকীয় নিয়ম-প্ৰয়োগৰ ফলত ইয়াত হাতী মাৰি ভুৰুকাত ভৰোৱাৰ দৰে ব্যাকৰণৰ প্ৰায় আটাইবোৰ নিয়ম অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে।
পাণিনিৰ (Panini) ভাষা বিকাশৰ প্ৰভাৱ
পাণিনিয়ে তৎকালীন ভাৰতৰ উত্তৰ-পশ্চিম আৰু মধ্যভাগৰ ভাষাৰ গঠন, বিকাশ, আৰু স্থানীয় উপভাষাসমূহৰ বৈশিষ্ট্যৰ সুত্ৰান্ধান কৰি সংস্কৃত ব্যাকৰণৰ নিয়ম প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল। যদিও ই ভাষাৰ শৃংখলাবদ্ধ নিয়ন্ত্রণত সহায় কৰিছিল, তথাপি ভাষাৰ স্বাভাৱিক প্ৰবাহ ক্ৰমাৎ ক্ষীণ হৈ গৈ সংস্কৃত ভাষা মৃতপ্ৰায় হোৱাতো পাণিনিৰ পৰোক্ষভাৱে অৱদান আছিল।
মহামুনি পাণিনিৰ অষ্টাধ্যায়ী এক অমূল্য গ্ৰন্থ, যিয়ে সংস্কৃত ব্যাকৰণৰ গঠনশৈলীকে আধুনিক বিজ্ঞানসম্মত পদ্ধতিত বিকাশ সাধন কৰিছিল। এই গ্ৰন্থখনৰ মাধ্যমৰে ভাষাৰ বিকাশ আৰু নিয়ম শৃংখলিত কৰা হৈছিল, যিয়ে পৰৱৰ্তী ভাষাতত্ববিদসকলৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ ভুমিকা পালন কৰিছে।
পাণিনিৰ মৃত্যু | Death of Panini
পাণিনিৰ মৃত্যুৰ বিষয়ে এক বিশেষ কাহিনী পঞ্চতন্ত্ৰত পোৱা যায়। কাহিনীবোৰ অনুসৰি, এক ভয়ংকৰ সিংহৰ সৈতে হোৱা যুদ্ধৰ ফলত তেওঁৰ দেহাৱসান ঘটে। যদিও এই কাহিনী ঐতিহাসিকভাৱে প্ৰমাণিত নহয়, তথাপি এইটো পাণিনিৰ জীৱন কাহিনীৰ এক বিশেষ অঙ্গ হিচাপে গণ্য কৰা হয়।
উপসংহাৰ | Conclusion
মহৰ্ষি পাণিনি সংস্কৃত ব্যাকৰণৰ পথপ্ৰদৰ্শক আৰু এক বিশ্ববিখ্যাত জ্ঞানী আছিল। তেওঁৰ গ্ৰন্থ অষ্টাধ্যায়ী হ’ল ব্যাকৰণৰ এক অনবদ্য সৃষ্টি, যাক আধুনিক ভাষাতত্ত্বৰ আধাৰ হিচাপে গণ্য কৰা হয়। যদিও তেওঁৰ জীৱন সম্পৰ্কে পূৰ্ণ সত্য জানিব অসম্ভৱ, তথাপি তেওঁৰ সৃষ্টি আৰু প্ৰভাৱ কালগত সীমা অতিক্ৰম কৰি যুগে যুগে প্ৰাসংগিক হৈ আছে।
FAQ
1. পাণিনি (Panini) কোন আছিল?
A: পাণিনি আছিল প্ৰাচীন ভাৰতৰ এজন বিশিষ্ট ব্যাকৰণবিদ আৰু দাৰ্শনিক।
2. পাণিনিৰ প্ৰসিদ্ধ গ্ৰন্থ কি?
A: পাণিনিৰ আটাইতকৈ প্ৰসিদ্ধ গ্ৰন্থ হ’ল অষ্টাধ্যায়ী।
3. পাণিনি কেনেকৈ সংস্কৃত ভাষা গঠন কৰিছিল?
A: পাণিনিয়ে সংস্কৃত ভাষাক ৩,৯০০ টা নিয়মৰ জৰিয়তে গঠন কৰিছিল। তেওঁ শব্দগঠন, বাক্যৰচনা, আৰু ধাতুৰ প্ৰকৃতি আদি সম্পৰ্কে সুন্দৰ নিয়ম প্ৰস্তুত কৰিছিল।
4. পাণিনিৰ ব্যাকৰণ ক’ত প্ৰসিদ্ধ?
A: পাণিনিৰ ব্যাকৰণ কেৱল ভাৰতত নহয়, ইউৰোপ, আমেৰিকা আৰু চীনতো ভাষাবিজ্ঞানীসকলৰ মাজত উচ্চ প্ৰশংসিত।
5. পাণিনিক ‘ভাষাবিজ্ঞানৰ পিতা’ কিয় কোৱা হয়?
উত্তৰ: পাণিনিয়ে ভাষাৰ গঠন আৰু নিয়মবোৰ অতি বিজ্ঞানভাৱে বিশ্লেষণ কৰিছিল, যি আধুনিক ভাষাবিজ্ঞানৰ এক মজবুত ভিত্তি স্থাপন কৰে।
My self Mahezubin Saikia. Working in Dev Library as a Content Writer. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Health, Finance, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
