Economic Sociology Unit 3 উৎপাদন পদ্ধতি, সঞ্চালন আৰু খৰচ, College and University Answer Bank for BA, and Post Graduate Notes and Guide Available here, Economic Sociology Unit 3 উৎপাদন পদ্ধতি, সঞ্চালন আৰু খৰচ Solutions to each Unit are provided in the list of UG-CBCS Central University & State University Syllabus so that you can easily browse through different College and University Guide and Notes here. Economic Sociology Unit 3 উৎপাদন পদ্ধতি, সঞ্চালন আৰু খৰচ Question Answer can be of great value to excel in the examination.
Economic Sociology Unit 3 উৎপাদন পদ্ধতি, সঞ্চালন আৰু খৰচ
Economic Sociology Unit 3 উৎপাদন পদ্ধতি, সঞ্চালন আৰু খৰচ Notes cover all the exercise questions in UGC Syllabus. Economic Sociology Unit 3 উৎপাদন পদ্ধতি, সঞ্চালন আৰু খৰচ The provided here ensures a smooth and easy understanding of all the concepts. Understand the concepts behind every Unit and score well in the board exams.
Systems of Production, Circulation and Consumption
ECONOMIC SOCIOLOGY
অৰ্থনৈতিক সমাজতত্ব
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
শুদ্ধ উত্তৰটো বাছি উলিওৱাঃ (Choose the correct answers:)
(ক) পশু পালক সমাজবোৰ তেওঁলোকৰ জীৱিকাৰ বাবে___। (Pastoral societies depend on____for their subsistence.)
(a) চিকাৰ (Hunting)
(b) সংগ্ৰহ কৰা হৈছে (Gathering)
(c) ঘৰুৱা জন্তু (Domesticated animals)
(d) ক্রাফ্টৱৰ্ক (Craftwork)
উত্তৰঃ (c) ঘৰুৱা জন্তু (Domesticated animals)।
(খ) কৃষি সমাজবোৰ তেওঁলোকৰ জীৱিকাৰ বাবে____। (Agrarian societies depend on____for their subsistence.)
(a) চিকাৰ (Hunting)
(b) কৃষি (Agriculture)
(c) ঘৰুৱা জন্তু (Domestic animals)
(d) ক্রাফ্টৱৰ্ক (Craftwork)
উত্তৰঃ (b) কৃষি (Agriculture)।
(গ) চিকাৰ আৰু সমাৱেশৰ অৰ্থ কি? (What does hunting and gathering implies?)
(a) চিকাৰ (Hunting)
(b) উদ্ভিদ সংগ্ৰহ কৰা (Gathering plants)
(c) গছ-গছনি সংগ্ৰহ কৰা (Gathering vegetation)
(d) ওপৰৰ সকলোবোৰ (All above)
উত্তৰঃ (d) ওপৰৰ সকলোবোৰ (All above)।
(ঘ) ‘সামন্তবাদৰ পৰা পুঁজিবাদলৈ পৰিৱৰ্তন ৰচনা কৰা কামটো’ লিখা হৈছে— (‘The work from Transition Feudalism to Capitalism’ was written by-)
(a) কার্ল মাক্স (Karl Marx)
(b) ৰডনি হিল্টন (Rodney Hilton)
(c) ক্রিষ্টোফাৰ হিল (Christopher Hill)
(d) আৰ.এইচ.টাৱানি (R.H.Tawney)
উত্তৰঃ (b) ৰডনি হিল্টন (Rodney Hilton)।
(ঙ) ___ এটা শব্দ যিয়ে উৎপাদনৰ এক পদ্ধতি বুজায় য’ত পুঁজিবাদ ইয়াৰ বিভিন্ন ৰূপত উৎপাদনৰ মুখ্য মাধ্যম। (____ is a term which denotes a mode of production in which capitalism in its various forms is the principal means of production.)
(a) ঔপনিবেশিকতাবাদ (Colonialism)
(b) পুঁজিবাদ (Capitalism)
(c) সামন্তবাদ (Feudalism)
(d) উদাৰবাদ (Liberalism)
উত্তৰঃ (a) ঔপনিৱেশিকতাবাদ (Colonialism)।
(চ) পুঁজিবাদী অনুন্নয়নৰ ওপৰত লিখিছিল—(On Capitalist Underdevelopment was written by—)
(a) এন্ড্রিউ গুণ্ডাৰ ফ্ৰেংক (Andre Gunder Frank)
(b) মেক্স ৱেবাৰ (Max Weber)
(c) ক্রিষ্টোফাৰ হিল (Christopher Hill)
(d) ফ্রান্টজ ফেনন (Frantz Fanon )
উত্তৰঃ (a) এন্ড্রিউ গুণ্ডাৰ ফ্ৰেংক (Andre Gunder Frank)।
(ছ) পুঁজিবাদৰ বিকাশৰ অধ্যয়নবোৰ লিখিছিল— (Studies in the Development of Capitalism was written by—)
(a) এন্ড্রিউ গুণ্ডাৰ ফ্ৰেংক (Andre Gunder Frank)
(b) মৰিচ ডব (Maurice Dobb)
(c) ৰডনি হিল্টন (Rodney Hilton)
(d) ফ্রান্টজ ফেনন (Frantz Fanon)
উত্তৰঃ (b) মৰিচ ডব (Maurice Dobb)।
(জ) মার্ক্সৰ মতে ___ সমাজৰ পৃথক প্ৰকাৰৰ চৰিত্ৰ নিৰ্ধাৰণ কৰে। (According to Marx ____ determine the character of distinct types of society.)
(a) উৎপাদনৰ পদ্ধতি (Mode of production)
(b) সম্পদ (Wealth)
(c) উন্নয়ন (Developments)
(d) ওপৰৰ এটাও নহয় (None of the above)
উত্তৰঃ (a) উৎপাদনৰ পদ্ধতি (Mode of production)।
(ঝ) নিম্নলিখিত কোনটো উৎপাদনৰ এক নতুন পদ্ধতি নহয় কিন্তু পুঁজিবাদৰ বিকাশৰ এক পর্যায়। (Which of the following not a new mode of production but a stage in the development of Capitalism)
(a) শোষণ (Exploitation)
(b) একচেটিয়া (Monopoly)
(c) সাম্রাজ্যবাদ (Imperialism)
(d) ঔপনিবেশিকতাবাদ (Colonialism)
উত্তৰঃ (a) শোষণ (Exploitation)।
(ঞ) এয়া হৈছে পুঁজিবাদ বিশ্বাস আৰু সহযোগিতাৰ পৰিৱেশত প্ৰত্যেকৰ মূল্য আৰু সম্ভাৱনাৰ ওপৰত নিৰ্মাণ কৰি অধিক সম্পদ নিৰ্মাণ আৰু বিতৰণ কৰে। (It is the Capitalism builds and distributes more wealth by building on the worth and potential of each in an environment of trust and cooperation.)
(a) সঁচা (True)
(b) মিছা (False)
উত্তৰঃ (a) সঁচা (True)।
(ট) প্রটেস্টান্ট এথিক এণ্ড দ্য স্পিৰিট অৱ কেপিটালিজম ৰচনা কৰিছিল— (The work Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism was written by—)
(a) কার্ল মাক্স (Karl Marx )
(b) মেক্স ৱেবাৰ (Max Weber)
(c) ক্ৰিষ্টোফাৰ হিল (Christopher Hill)
(d) ফ্রান্টজ ফেনন (Frantz Fanon )
উত্তৰঃ (b) মেক্স ৱেবাৰ (Max Weber) |
(ঠ) “An Introduction to the Sociology of Rural Development” গ্ৰন্থৰ লিখক হ’ল— (Who is the author of the book”An Introduction to the Sociology of Rural Development”)
(a) নর্মান লং (Norman Long)
(b) ই.এম.ৰোগাৰচ্ (E.M.Rogers)
(c) গুৰুস্বামী (Guruswamy.)
উত্তৰঃ (a) নর্মান লং (Norman Long).
(ড) “Development of Sociology” গ্ৰন্থখনৰ লিখক হ’ল— (Who is the author of the book”Development of Sociology”)
(a) নর্মান লং (Norman Long)
(b) গুৰুস্বামী (Guruswamy)
(c) জেটলেচ (Jetleys)
উত্তৰঃ (b) গুৰুস্বামী (Guruswamy.)
(ঢ) ‘গ্ৰাম্য লোকসকল অধিকভাৱে কৃষক আৰু তেওঁলোকৰ কাৰ্যসমূহ কৃষিকাৰ্যৰ লগতে কেন্দ্ৰীভূত আৰু তেওঁলোকে যথেষ্টভাৱে প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে”— এই কথাষাৰ কোনে কৈছিল? (“Rural people are more farmers and their activities are more focused on agricultural activities and they rely heavily on natural resources.”who said this?)
(a) নর্মান লং (Norman Long)
(b) ট্ৰুমান (Truman)
(c) ই.এম. ৰোগাৰচ্ (E.M. Rogers)
উত্তৰঃ (a) নৰ্মান লং (Norman Long)
(ণ) ইংৰাজী ‘Peasant’ শব্দটো কোনটো ফ্ৰান্স শব্দৰ পৰা আহিছে? (The English word ‘Peasant’ comes from which French word?)
(a) পিজান্ট (Peasant)
(b) পেইছান্ট (Paisant)
উত্তৰঃ (a) পেইছান্ট (Paisant)
(ত) কৃষকসকল হৈছে ‘আংশিক সংস্কৃতিৰ সৈতে এক আংশিক সমাজ কোনে কৈছিল। (Who said “farmers have become a partial society with a partial culture”?)
(a) এ.এল.ক্ৰৱাৰ (A.L.Krowar)
(b) নর্মান লং (Norman Long)
উত্তৰঃ (ক) এ.এল.ক্ৰৱাৰ (A. L.Krowar)।
২। সমাজবাদ আৰু ব্যক্তিবাদ কি? (What is socialism and individualism?)
উত্তৰঃ ব্যক্তিবাদ আৰু সমাজবাদ হৈছে ৰাষ্ট্ৰৰ কাৰ্য্যৰ সৈতে জড়িত দুটা তত্ত্ব।
৩। জেৰেখি বেণথাম কোন? (Who is Jereki Wrentham?)
উত্তৰঃ ইংৰাজ দার্শণিক আৰু আইনজ্ঞ।
৪। ইমানুৱেল কান্ট কোন? (Who is Emanuel Kant?)
উত্তৰঃ জার্মান দার্শনিক।
৫। হাবার্ট স্পেনচাৰ কোন? (Who is Herbert Spencer?)
উত্তৰঃ ইংৰাজ দার্শনিক আৰু নৃতত্ত্ববিদ।
৬। আদাম স্মিথ কোন? (Who is Adam Smith?)
উত্তৰঃ স্কটিছ দার্শনিক আৰু ৰাজনৈতিক অর্থনীতিবিদ।
৭। ৰ’বাৰ্ট ওৱেণ কোন? (Who is Robert Wean?)
উত্তৰঃ ৱেলছৰ সমাজ সংস্কাৰক আৰু ৰাজনৈতিক, দার্শনিক।
৮। চেণ্ট চাইমন কোন? (Who is St. Simon?)
উত্তৰঃ ফৰাচী ৰাজনৈতিক দার্শনিক আৰু অৰ্থনীতিবিদ।
৯। এডওৱাৰ্দ বার্ণষ্টেইন কোন? (Who is Edward Bernstein?)
উত্তৰঃ জার্মান ৰাজনৈতিক দাৰ্শনিক আৰু ৰাজনীতিবিদ।
১০। জি ডি এইচ ক’লে কোন? (Who is G.D.H Koley?)
উত্তৰঃ ইংৰাজ ৰাজনৈতিক দাৰ্শনিক আৰু অৰ্থনীতিবিদ।
১১। চিডনী ৱেবাৰ কোন? (Who is Sydney Weber?)
উত্তৰঃ বৃটিছ ৰাজনৈতিক দার্শনিক আৰু অৰ্থনীতিবিদ।
১২। সাম্প্ৰতিক কালৰ নগৰ সমাজৰ প্ৰধান বৈশিষ্ট্য কি? (What are the main feature of the recent urban society?)
উত্তৰঃ সাম্প্ৰতিক কালৰ নগৰ সমাজৰ প্ৰধান বৈশিষ্ট্য হৈছে উৎপাদন সামগ্ৰীৰ মাজত নানা ধৰণৰ ভোগ্য-পণ্যৰ বিস্তাৰ ঘটোৱা।
১৩। মার্ক্সবাদী চিন্তাৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয় কি? (What is the significance of Marxist thought?)
উত্তৰঃ মার্ক্সবাদী চিন্তাৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয় হৈছে উৎপাদন পদ্ধতি।
১৪। মার্ক্সবাদী বিশ্লেষণৰ প্ৰধান স্থান কি? (What is the main place of Marxist analysis?
উত্তৰঃ শ্রম।
১৫। চিকাৰী-সংগ্ৰহকাৰী সমাজৰ প্ৰধান বৈশিষ্ট্য কি? (What are the main features of hunting and gathering societies?)
উত্তৰঃ চিকাৰী-সংগ্ৰহকাৰী সমাজৰ প্ৰধান বৈশিষ্ট্য হৈছে খাদ্য সংগ্ৰহৰ কাৰণে চিকাৰ আৰু সংগ্ৰহৰ ওপৰত ভৰষা কৰা।
১৬। কোনে চিকাৰী-সংগ্ৰহকাৰী সমাজক ‘সত্যকাৰৰ সমৃদ্ধ সমাজ’ বুলি আখ্যায়িত কৰিছে? (Who called the hunting gathering societies a ‘Truly prosperous society’?)
উত্তৰঃ মাৰ্চাল চাহলিন্চে চিকাৰী-সংগ্ৰহকাৰী সমাজক ‘সত্যকাৰৰ সমৃদ্ধ সমাজ’ বুলি আখ্যায়িত কৰিছে।
১৭। পশুপালক সমাজ বুলিলে কি বুজায়? (What do you mean by Pastoralist Societies?)
উত্তৰঃ পশুপালন সমাজ বুলিলে— সিহঁতে খাদ্য উৎপাদনৰ বাবে পশুপালনৰ ওপৰত বেছি মাত্ৰাত নিৰ্ভৰশীল হোৱাকে বুজায়।
১৮। কোনবোৰ জন্তু পশুপালন সমাজত প্ৰতিপালিত হয়? (Which animals are reared in animal husbandry society?)
উত্তৰঃ যিবোৰ পশু একেধাৰে গাখীৰ আৰু মাংস সৰবৰাহ কৰিব পাৰে, সেইবোৰ জন্তুই পশুপালন সমাজত প্ৰতিপালিত হয়।
১৯। উদ্যান-কৃষিৰ আন এটা নাম কি? (What is the another name of Horticulture?)
উত্তৰঃ উদ্যান কৃষিৰ আন এটা নাম হৈছে বিস্তৃত কৃষি।
চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
১। সমাজবাদী চিন্তাৰ বিভিন্ন ৰূপবোৰ কি কি? (What are the different forms of socialist thought?)
উত্তৰঃ কাল্পনিক সমাজবাদ, সামুহিকতাবাদ, ফেবীয়ান সমাজবাদ, বৃত্তিগোষ্ঠী সমাজবাদ, শ্রম সংঘবাদ, গণতান্ত্রিক সমাজবাদ আৰু বৈজ্ঞানিক সমাজবাদ।
২। সমাজবাদৰ মত কি? (What is the doctrine of socialism.)
উত্তৰঃ সমাজবাদৰ মতে, ৰাষ্ট্ৰৰ কাম-কাজ ব্যক্তিৰ স্বাধীনতাৰ পৰিপন্থী নহয়। সমাজবাদে বিশ্বাস কৰে যে ৰাষ্ট্ৰ হ’ল সমাজৰ সকলো ব্যক্তিৰে উন্নয়নৰ হকে কাম কৰা এক সংস্থা।
৩। সমাজবাদৰ বিভিন্ন ৰূপবোৰ কি? (What are the different forms of socialism?)
উত্তৰঃ সমাজবাদৰ বিভিন্ন ৰূপ আছে, যেনে- কাল্পনিক সমাজবাদ, সামূহিকতাবাদ, ফেবীয়ান সমাজবাদ, বৃত্তিগোষ্ঠী সমাজবাদ, শ্রমসংঘবাদ, গণতান্ত্রিক সমাজবাদ আৰু বৈজ্ঞানিক সমাজবাদ।
৪। সমাজবাদী চিন্তাৰ বিভিন্ন ৰূপবোৰ কি কি? (What are the different forms of socialist thought.)
উত্তৰঃ কাল্পনিক সমাজবাদ, সামুহিকতাবাদ, ফেবীয়ান সমাজবাদ, বৃত্তিগোষ্ঠী সমাজবাদ, শ্রম সংঘবাদ, গণতান্ত্রিক সমাজবাদ আৰু বৈজ্ঞানিক সমাজবাদ।
৫। সমাজত উৎপাদনৰ পদ্ধতিবোৰ কি কি? (What are the methods of production in society?)
উত্তৰঃ উৎপাদনৰ পাঁচটা পদ্ধতি হৈছে— আদিম সমাজ, দাস সমাজ, সামন্ততান্ত্রিক সমাজ, পুঁজিবাদী সমাজ আৰু সমাজবাদী সমাজ।
৬। চিকাৰ কৰা আৰু অৰ্থনীতি সংগ্ৰহ কৰাটো কি? (What is hunting and collecting economy?)
উত্তৰঃ যিবোৰ সমাজে প্রাথমিকভাৱে বা কেৱল বন্য জন্তু চিকাৰ কৰা, মাছ ধৰা আৰু বনৰীয়া ফল, বেৰী, বাদাম আৰু পাচলি সংগ্ৰহ কৰাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। তেওঁলোকৰ আহাৰত সহায় কৰিবলৈ প্ৰায় দহ হাজাৰ বছৰ আগতে মানুহে উদ্ভিদ আৰু জীৱ-জন্তু ৰখা আৰম্ভ কৰালৈকে সকলো মানৱ সমাজ চিকাৰী সংগ্ৰাহক আছিল।
৭। সমাজবাদ মানে কি? (What does socialism mean?)
উত্তৰঃ সমাজবাদ হ’ল ৰাষ্ট্ৰৰ কাম-কাজৰ সৈতে জড়িত তত্ত্ব। এই তত্ত্ব অনুসৰি ৰাষ্ট্ৰই সৰ্বাধিক পৰিমাণৰ কাম-কাজ কৰা উচিত। সমাজবাদে ৰাষ্ট্ৰক মানুহৰ চৰম কল্যাণ সাধন কৰিব পৰা সংস্থা বুলি গণ্য কৰে।
৮। সমাজবাদৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ কি কি? (What are the characteristics of socialism?)
উত্তৰঃ সমাজবাদৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ হ’ল— সমাজবাদে সমাজৰ শ্ৰেষ্ঠত্বা প্রতিপন্ন কৰাৰ প্ৰয়াস কৰে, সমাজবাদে সমাজৰ ভূমি আৰু মূলধনৰ মালিকীস্বত্ব ৰাষ্ট্ৰৰ হাতত থকা উচিত বুলি মত পোষণ কৰে, সমাজবাদে সমাজৰ সকলোৰে মাজত সমতা স্থাপন আৰু ন্যায়ৰ পোষকতা কৰে, ৰাষ্ট্ৰই সমাজৰ সকলোৰে কল্যাণ সাধন কৰিব পৰা ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰাটো সমাজবাদে কামনা কৰে, সমাজবাদে অর্থনৈতিক ক্ষেত্ৰখনত প্ৰতিযোগিতাৰ বিৰোধিতা কৰে, ইয়াৰ বিপৰীতে ই সহযোগিতাৰ পৃষ্ঠপোষকতা কৰে যাতে সকলোৰে অৰ্থনৈতিক কল্যাণ নিশ্চিত কৰিব পৰা যায়।
৯। চিকাৰ আৰু একত্ৰিত সমাজৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ উল্লেখ কৰা। (Mention the characteristics of the hunting and united society.)
উত্তৰঃ (ক) প্রাথমিক প্রতিষ্ঠানটো হৈছে পৰিয়াল, যি খাদ্য কেনেদৰে ভাগ-বতৰা কৰিব লাগে আৰু শিশুসকল কেনেদৰে সামাজিকীকৰণ কৰিব লাগে, ইয়াৰ সদস্যসকলৰ সুৰক্ষা প্ৰদান কৰাৰ সিদ্ধান্ত লয় আৰু এই গোটটো পঞ্চাশজনতকৈ কম সদস্যৰ সৈতে জড়িত।
(খ) তেওঁলোকৰ যাযাবৰ হোৱাৰ প্ৰৱণতা থাকে, যেতিয়া এটা নিৰ্দিষ্ট অঞ্চলত বর্তমান খাদ্যৰ যোগান শেষ হৈ যায় তেতিয়া নতুন অঞ্চললৈ যায়।
(গ) সদস্যসকলে উচ্চ স্তৰৰ পাৰস্পৰিক নিৰ্ভৰশীলতা প্ৰদৰ্শন কৰে।
(ঘ) শ্রমিক বিভাজন যৌনতাৰ ওপৰত আধাৰিত। পুৰুষে চিকাৰ কৰে আৰু মহিলা একত্ৰিত হয়।
১০। আধুনিক চিকাৰী সংগ্ৰাহক বুলিলে কোন কোন অঞ্চলৰ কোন কোন মানুহবোৰক বুজায়? (The modern hunter gatherer refers to the people of which region?)
উত্তৰঃ আর্কটিক, ক্রান্তীয় বৰ্ষাৰণ্য আৰু মৰুভূমিত চিকাৰী সংগ্ৰাহক গোট পোৱা যায়, য’ত অন্যান্য প্ৰকাৰৰ জীৱিকা উৎপাদন অসম্ভৱ আৰু অতি ব্যয়বহুল। পৰম্পৰাগত চিকাৰী-সংগ্ৰাহকৰ উদাহৰণ যি আজিও এই জীৱনশৈলী অব্যাহত ৰাখিছে সেইবোৰ হৈছে দক্ষিণ আফ্ৰিকাৰ বুশ্বমেন, মধ্য আফ্ৰিকাৰ পিগমি আৰু পশ্চিম অষ্ট্ৰেলিয়াৰ স্পিনিফেক্স লোক। আন গোটবোৰৰ চিকাৰ আৰু একত্ৰিত কৰাৰ নিৰন্তৰ ইতিহাস নাই, বহুক্ষেত্ৰত তেওঁলোকৰ পূৰ্বপুৰুষসকল কৃষক আছিল যাক প্ৰব্ৰজন আৰু যুদ্ধৰ ফলত প্ৰান্তীয় অঞ্চললৈ ঠেলি দিয়া হৈছিল।
১১। অর্থনৈতিক কার্যক্ৰম আৰু অৰ্থব্যৱস্থা সম্পর্কে লিখা। (Write about economic activities and economics.)
উত্তৰঃ অৰ্থশাস্ত্ৰৰ জগতত অর্থনৈতিক কার্যক্রম বুলিলে কেৱল বজাৰ সংক্রান্ত বিষয়কেই বুজোৱা হৈছে। অর্থশাস্ত্ৰই যেতিয়া বিকাশ লাভ কৰিছে তেতিয়া ইউৰোপৰ সমাজসমূহত শিল্পভিত্তিক উৎপাদনৰ আৰম্ভণি হৈ গৈছিল আৰু সেয়া ওঠৰ শতিকাৰ কথা। ইয়াৰোপৰি সেইসকল সমাজত তেতিয়া মুনাফা বা লাভৰ কাৰণে নানাধৰণৰ দ্ৰব্য উৎপাদন প্রচলিত হৈছিল। সেই দ্ৰব্যবোৰ তৈয়াৰ কৰি বজাৰত বিক্ৰী কৰা হয় আৰু ইয়াৰ মাজত শিল্প, কল- কাৰখানাৰ মালিকসকলে লাভাৱান্বিত হয়। সংক্ষেপত ক’ব পৰা যায় যে, অর্থশাস্ত্ৰৰ দুটা কাৰ্যক্ৰম— (ক) কাৰখানাৰ উৎপাদন, (খ) বজাৰত ক্রেতাসকলৰ বেচা-কিনা।
কোনো সমাজৰ জনগণৰ উৎপাদন আৰু সংক্রান্ত যাৱতীয় কার্যক্রমে হৈছে অর্থনৈতিক কার্যক্রম আৰু উৎপাদন, বিতৰণ, বিনিময়, ভোগ এই সকলো মিলিত হৈ যি ব্যৱস্থা তৈয়াৰ হয় সেয়াই হৈছে আৰ্যব্যৱস্থা। মার্ক্সবাদী নৃতাত্ত্বিকবিদসকলে এনে ক্ষেত্ৰত উৎপাদন পদ্ধতিৰ ব্যৱহাৰ কৰে। অর্থনৈতিক নৃতত্ত্ব শাখাটো বিশ শতিকাতেই প্রতিষ্ঠা লাভ কৰিছিল।
১২। উৎপাদন পদ্ধতি সম্পর্কে মার্ক্সবাদী ধাৰণাটো লিখা। (Write the Marxist idea about the method of production.)
উত্তৰঃ প্ৰথাবাদী-বাস্তৱবাদী এই বিতৰ্কৰ বাহিৰে মার্ক্সবাদী ধাৰাইস্বতন্ত্ৰ অৱস্থান লাভ কৰিছে। মার্ক্সবাদী চিন্তাত গুৰুত্বপূর্ণ বিষয় হৈছে উৎপাদন পদ্ধতি। পুঁজিবাদী আৰু প্ৰাক্-পুঁজিবাদী অৰ্থব্যৱস্থাক সমন্বিত কৰি তোলা হয়। উৎপাদন পদ্ধতিকেন্দ্রিক এই চিন্তাভাবনা অর্থনৈতিক তত্ত্বৰ বিষয় স্পষ্টভাৱে প্ৰত্যাখ্যান কৰে। যেনে— যিবোৰ তত্ত্বত উৎপাদন, বিতৰণ আৰু ভোগ যিদৰে বিভাজিত হয়, মার্ক্সবাদী চিন্তাত এনেধৰণৰ বিভাজনৰ কথা ভবাই নাযায়। এই চিন্তাৰ উৎপাদনৰ প্ৰক্ৰিয়াত কিছুমান উপাদান আছে। যেনে— ভূমি, যন্ত্রপাতি আৰু আনুষঙ্গিক সামগ্রী, পুঁজি দক্ষতা ইত্যাদি এইবোৰক একত্রে উৎপাদনৰ উপায় হিচাপে ধৰা হয়। এই উৎপাদনৰ উপায়ৰ ওপৰত দখলৰ মালিকানা বা নিয়ন্ত্রণ ইত্যাদি সমাজৰ মানুহজনৰ মাজত ভিন্ ভিন্ ভাবে থাকে আৰু তাক উৎপাদনৰ সামাজিক সম্পর্ক হিচাপে ধৰা হয়। উৎপাদনৰ উপায় আৰু উৎপাদনৰ সামাজিক সম্পর্ক মিলিত হৈ কোনো সমাজৰ সমগ্ৰ সমাজ-অর্থনৈতিক গঠন তৈয়াৰ হয়।
মার্ক্সবাদী বিশ্লেষণৰ এটা প্ৰধান স্থান হৈছে শ্রম। এই চিন্তাটোৱেই অন্যান্য বিশ্লেষণ পদ্ধতিৰ পৰা মার্ক্সবাদক স্বতন্ত্ৰ কৰিছে। শ্ৰমৰ প্ৰসংগৰ লগতেই ক্ষমতাৰ প্ৰসংগ আহে। উৎপাদনৰ প্ৰক্ৰিয়াত যিবিলাকে শ্ৰম প্ৰদান কৰে সিহঁতক বিশ্লেষণৰ কেন্দ্ৰত লৈ আহে। মার্ক্সবাদী চিন্তাৰ এটা মৌলিক স্থান বুলি বিবেচিত হ’ব পাৰে।
১৩। সাম্প্ৰতিক সময়ত অৰ্থনৈতিক নৃতত্ত্বৰ সম্ভাৱনা সম্পর্কে লিখা। (Write about the possibilities of economic anthropology in recent times.)
উত্তৰঃ অর্থনৈতিক নৃতত্ত্বত উৎপাদন সংক্রান্ত বিষয়াদি, বিতৰণ আৰু বিনিময় সংক্রান্তীয় নানা বিষয়ৰ আলোচনা হৈছে আৰু তাৰ লগতে ভোগ আৰু সৰ্বোচ্চকৰণৰ ব্যাখ্যাও কৰা হৈছে। সাম্প্ৰতিক কালৰ নগৰ সমাজৰ প্ৰধান বৈশিষ্ট্য হৈছে উৎপাদন সামগ্ৰীৰ মাজত নানাধৰণৰ ভোগ-পণ্যৰ বিস্তাৰ ঘটোৱা আৰু এইসকল ভোগ পণ্যৰ ক্ৰেতা হিচাপে নগৰৰ এটা নিৰ্দিষ্ট শ্ৰেণী স্পষ্টভাৱে আত্মপ্রকাশ কৰিছে। এই প্ৰসংগত অৰ্থনৈতিক বিজ্ঞানৰ ক্ৰেতা আচৰণ এটা সুস্পষ্ট স্থানত বিবেচিত হয়। বৰ্তমান কালৰ পণ্যবজাৰ আৰু তাৰ নিৰ্মাতা, ক্রেতা লৈ সামাজিক নৃতাত্ত্বিকসকলৰ মনোযোগ দিয়াৰ ব্যাপক সুযোগ দিয়া যায়।
১৪। চিকাৰী সংগ্ৰহকাৰী সমাজ সম্পর্কে লিখা।(Write about the hunting and gathering societies.)
উত্তৰঃ চিকাৰী সংগ্ৰহকাৰী সমাজৰ প্ৰধান বৈশিষ্ট্য হৈছে ইয়াতে খাদ্য সংগ্ৰহৰ কাৰণে চিকাৰ আৰু সংগ্ৰহৰ ওপৰত ভৰষা কৰা। পৃথিৱীৰ ইতিহাসত সবাতোকৈ অধিক সময় ধৰি এইধৰণৰ অৰ্থব্যৱস্থা আছিল বুলি নৃতাত্ত্বিকসকলে অভিমত দিছে। সিহঁতৰ মতে, ইতিহাসৰ ৯৯ শতাংশ সময়কাল ধৰি খাদ্য সংগ্ৰহৰ এইধৰণৰ ব্যৱস্থা আছিল। নৃতাত্ত্বিক লী আৰু ডেভোৰ ১৯৬৮ চনত মত প্ৰকাশ কৰিছে যে জীয়াই থকাৰ কাৰণে মানুহৰ আৱিষ্কাৰৰ মাজত চিকাৰ-সংগ্ৰহ প্রণালী পৰিৱেশৰ লগত খাপ খুওৱাৰ সবাতোকৈ দীর্ঘস্থায়ী পদ্ধতি। কাৰণ, পৰিৱেশৰ বিপৰ্যয় কিম্বা যুদ্ধবিগ্ৰহত ধ্বংস হোৱাৰ নিচিনা। নানাবিধ অনিশ্চয়তা কৃষিভিত্তিক আৰু শিল্পভিত্তিক সমাজৰ ক্ষেত্ৰত দেখা যায়। নৃতাত্ত্বিকসকলে স্পষ্টভাৱে মত প্রকাশ কৰিছে যে বৰ্তমান কালৰ কোনো চিকাৰী সংগ্ৰহকাৰী দল কৃষিভিত্তিক জনগণৰ লগত সম্পূৰ্ণ বিচ্ছিন্ন নহয় আৰু থাকিব নোৱাৰে।
কোনো এটা সময়ত এনেধৰণৰ সমাজক কেৱল চিকাৰী-সমাজ কোৱা হৈছিল যদিও পৰৱৰ্তী কালত নৃতাত্ত্বিকসকলে কৈছে যে, যি সমাজত চিকাৰ খাদ্য যোগানৰ এটা প্ৰধান বৈশিষ্ট্য সেই সমাজত একে লগত সংগ্ৰহ কৰাও খুবেই গুৰুত্বপূৰ্ণ আছিল। ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে কেৱল মাত্র পশু-পক্ষী চিকাৰ কৰি প্ৰযোজনীয় খাদ্য যোগান কৰিলে নহয়, ফলবোৰো সংগ্ৰহ কৰিব লাগে। চাহলিনচৰ মতে, এই সমাজবোৰ সত্যকাৰৰ সমৃদ্ধ সমাজ। বৰ্তমান কালৰ চিকাৰী সংগ্ৰহকাৰী সমাজৰ ওপৰত যি গৱেষণা কৰা তাত দেখিবলৈ যায় যে এইসকল সমাজৰ মানুহবোৰ খুবেই কম সময় কাম কৰে। গতিকে বৰ্তমান কালৰ বহু চিকাৰী সংগ্ৰহকাৰী সমাজ পৰিৱেশ আৰু প্ৰকৃতিৰ নিদাৰুণ প্ৰভাৱ আছে।
১৫। পুঁজিবাদৰ সংজ্ঞা দিয়া? (Define Capitalism?)
উত্তৰঃ পশ্চিম ইউৰোপ আৰু আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰত অষ্টাদশ শতিকাৰ শেষৰ পৰা পুঁজিবাদ ব্যৱস্থাৰ উত্থান হয় আৰু এই চৰম পুঁজিবাদ ব্যৱস্থা ১৯২৯-৩৩ চনৰ সময়ছোৱাত দেখা দিয়া মন্দা অৱস্থালৈকে বৰ্তি থাকে। ইয়াৰ পৰৱৰ্তী কালত যি পুঁজিবাদৰ প্ৰচলন আছে তাক সীমিত বা নিয়ন্ত্রিত বা কল্যাণকামী পুঁজিবাদ বোলা হয়। সম্প্ৰতি গ্রেট ব্ৰিটেইন, আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ ইত্যাদি পশ্চিমীয়া দেশসমূহত পুঁজিবাদৰ প্ৰচলন আছে।
অক্সফোর্ড ইংৰাজী অভিধান (The Oxford English Dictionary) ত বর্ণিত অনুসৰি পুঁজিবাদ অভিধাটো ১৮৫৪ চনত William Makepeace Thackeray এ পোন প্ৰথমবাৰৰ বাবে মূলধনৰ মালিকানা (Having Ownership of Capital) বুজাবলৈ ব্যৱহৃত কৰিছিল। পুঁজিবাদ সম্বন্ধে বিভিন্ন চিন্তাবিদে বিভিন্নধৰণে সংজ্ঞা আগবঢ়াইছে—
অধ্যাপক ল’কাচ (Loucks)ৰ ম’তে, “পুঁজিবাদ হৈছে এনে এক ব্যৱস্থা য’ত মানৱসৃষ্ট আৰু প্রকৃতিপদত আহিলাসমূহৰ ব্যক্তিগত মালিকীস্বত্ব লাভ কৰি এইবিলাক মুনাফা বৃদ্ধিৰ দিশত প্রয়োগ কৰা হয়” (“Capitalism is a system of economic organisation feature by the private ownership and the use for private profit of man and nature made Capital”).
১৬। পশুপালন সমাজৰ অৰ্থব্যৱস্থা সম্পৰ্কে লিখা। (Write about the economy of animal husbandry society.)
উত্তৰঃ পশুপালন সমাজ বুলিলে সেইসকলক বুজায় যিসকলে খাদ্য উৎপাদনৰ বাবে পশু- পালনৰ ওপৰত অতিমাত্ৰাত নিৰ্ভৰশীল। পালন কৰা পশুবোৰ হৈছে গৰু-ম’হ, ভেড়া, ছাগলী, ঘোঁৰা, উট আদি। যিসকল পশুৱে একেধাৰে গাখীৰ আৰু মাংস সৰবৰাহ কৰিব পাৰে সেইবোৰ পশু পালন সমাজত প্ৰতিপালিত হয়। সাধাৰণভাৱে নিৰ্দিষ্ট পৰিৱেশৰ লগত পশু পালনৰ সম্পর্ক আছে। যেনে— ঘাঁহ- বন, পাহাৰ-পৰ্বত, মৰুভূমি আদি। অর্থাৎ যিবোৰ অঞ্চলত কৃষি বা উদ্যান-কৃষিৰ বাবে উপযোগী নহয়।
কিন্তু নৃতাত্ত্বিকসকলে লক্ষ্য কৰিছে যে, এই ধৰণৰ খাদ্য উৎপাদনৰ সমাজবোৰ বৃহৎ পৰিমাণৰ অঞ্চললৈ বিস্তৃত হৈ থাকে। ইয়াৰ বাহিৰে পশুবোৰৰ বাবে ঘাঁহৰ ব্যৱস্থা সেই খেতিৰ পৰাই হয়। পোহনীয়া জীৱ-জন্তুৰ যিবোৰৰ নাম কোৱা হৈছে তাৰে প্ৰায়বোৰ প্ৰাচীন যুগৰ নৃতাত্ত্বিকসকলে সেইবাবে মন কৰিছে যে পশুপালন প্রাচীন যুগৰ পৰাই অহা। পশুপালন সমাজৰ উল্লেখযোগ্য যিবোৰ উদাহৰণ পোৱা যায় সেইবোৰ হ’ল— পূব আফ্ৰিকাত গৰু-ম’হ পালন কৰা হয়, উত্তৰ-আফ্ৰিকাত উট পালন কৰা হয়, দক্ষিণ- পশ্চিম এচিয়াত ছাগলী আৰু ভেড়া পালন কৰা হয়, মধ্য এচিয়া আৰু উপ-সুমেৰু অঞ্চলত বগা হৰিণা পালন কৰা হয়।
কিন্তু নৃতাত্ত্বিকসকলে বিৱর্তনবাদী দৃষ্টিকোণৰ পৰা চাই চিকাৰী সমাজৰ পিছত পশুপালন সমাজক স্থান দিছে। অর্থাৎ তেওঁলোকে ভাৱে যে চিকাৰী সংগ্ৰহকাৰী সমাজৰ পৰা কৃষিভিত্তিক সমাজৰ দিশে ৰূপান্তৰিত হোৱাৰ পথে এই পৰ্যায়টো দেখা দিছে। পশুপালন সমাজ এটা অঞ্চলৰ পৰা আন এটা অঞ্চললৈ বিচৰণ কৰি থাকে। যাক আমি যাযাবৰ সমাজ বুলি কওঁ। কিন্তু কোনো কোনো নৃতাত্ত্বিকৰ মতে এটা অঞ্চলৰ পৰা আন এটা অঞ্চললৈ যোৱাৰ বিষয়টো দুই ধৰণৰ হ’ব পাৰে। যেনে— স্থানান্তৰ আৰু যাযাবৰী। কোনো পশুপালক সমাজে গোটেই বছৰ ধৰি বিভিন্ন অঞ্চলত পশুক ঘুৰাই-ফুৰাই থাকে তাকে স্থানান্তৰ বোলা হয়। যি অঞ্চলত যেতিয়া ঘাঁহ পোৱা যায় তাত পশুবোৰক লৈ যোৱা হয়। সাধাৰণতে পুৰুষসকলে পশুবোৰক চড়াই থাকে। পূব আফ্ৰিকাৰ মাছাই জাতি এই ধৰণৰ এটা উদাহৰণ। আচলতে যিসকল পশুপালক সমাজৰ সমস্ত সদস্য, পোহনীয়া জীৱ-জন্তু সহ এটা অঞ্চলৰ পৰা আন এটা অঞ্চললৈ বিচৰণ কৰে সেইবোৰক যাযাবৰ বুলি কোৱা হয়। পশ্চিম ইৰাণৰ দক্ষিণ জাগৰোছ-পর্বতমালাত বাঘতিয়াৰি জাতি ইয়াৰে এটা উদাহৰণ।
১৭। চিকাৰী সংগ্ৰাহক সমাজৰ গাঁথনি সম্পর্কে লিখা। (Write about the structure of hunter gatherer society.)
উত্তৰঃ উপলব্ধ খাদ্য যোগানৰ প্ৰকৃতিয়ে চিকাৰী সংগ্রাহক সমাজক বিভিন্ন বিশেষত্ব বিকশিত কৰিবলৈ প্ৰেৰিত কৰে। কিছুমানে ডাঙৰ চিকাৰ কৰে বা পশুবোৰক ফান্দত পেলায়, আনহাতে আন কিছুমানে হ্রদ, নদী বা উপকূলত মাছ ধৰিব পাৰে। স্কেণ্ডিনেভিয়াৰ দেশবোৰত পোৱা এটা পুৰণি শব্দ হৈছে ‘সংগ্ৰাহকৰ পৰিৱৰ্তে চিকাৰী ট্ৰেপাৰ, যি তেওঁলোকৰ অঞ্চলত হৰিণ আদি ধৰিবলৈ মাটিত গর্ত থকা জটিল জাল প্ৰণালীৰ ব্যৱহাৰক সূচায়।
চিকাৰী সংগ্ৰাহক সমাজবোৰৰ জনসংখ্যার ঘনত্ব অতি কম হয়। কেৱল সীমিত সংখ্যক লোকহে স্থানীয় খাদ্য-সামগ্ৰী দ্রুততাৰে শেষ নকৰাকৈ একত্ৰিত হ’ব পাৰে। কৃষিক সমৰ্থন কৰিব পৰা জলবায়ুত, কৃষিভূমিয়ে খেতি নকৰা ভূমিতকৈ ৬০ ৰ পৰা ১০০ গুণ অধিক জনসংখ্যাৰ ঘনত্ব সমৰ্থন কৰিব।
যাযাবৰ চিকাৰী সংগ্ৰাহক সমাজত সাধাৰণতে অ-শ্রেণীবদ্ধ সামাজিক গাঁথনি থাকে, উচ্চ শৃংখলাৰ উদ্যান-শস্য, পশুপালক আৰু ঔদ্যোগিক সমাজৰ বিপৰীতে। গোটটোত সাধাৰণতে কম সংখ্যক পাৰিবাৰিক গোট থাকে, প্রায়ে সম্পর্কিত এটা জনজাতিৰে গঠিত। সাধাৰণতে পুৰুষসকল চিকাৰৰ বাবে দায়বদ্ধ আৰু মহিলাসকল একত্ৰিত হ’বলৈ দায়বদ্ধ। সকলো মান সমাজত উদযাপন কৰা আন তিনিটা ৰীতি-নীতিতকৈ পুৰুষ যৌৱনপ্ৰাপ্তিৰ অনুষ্ঠানটোৱে প্রায়ে চিকাৰী সংগ্ৰাহক সমাজত অধিক গুৰুত্ব লাভ কৰে। তেওঁলোকৰ যৌৱনৰ ৰীতি-নীতি যাৰ বাবে এমাহলৈকে সময় লাগিব পাৰে, সাধাৰণতে প্রাপ্তবয়স্কৰ দায়িত্বত নির্দেশনা, ল’ৰা আৰু ছোৱালী আৰু তেওঁলোকৰ মাতৃৰ মাজৰ সম্পৰ্কৰ পৰিবৰ্তনক নাটকীয় ৰূপ দিয়। ৰীতি-নীতি আৰু শাৰীৰিক অগ্নিপৰীক্ষা য’ত প্ৰায়ে অন্তর্ভুক্ত থাকে।
১৮। চিকাৰী সংগ্ৰাহক জীৱনৰ বিশেষত্ব সম্পর্কে লিখা। (Write about the specialities of hunter gatherer life.)
উত্তৰঃ চিকাৰী সংগ্ৰাহকসকল ভ্ৰমণকাৰী খাদ্যৰ প্ৰাকৃতিক উপলব্ধতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। ফলস্বৰূপে সেইবোৰ তুলনামূলকভাৱে ভ্রাম্যমান, তেওঁলোকৰ খাদ্য যোগান শেষ হোৱাৰ লগে লগে আগবাঢ়ি যায়। এই যাযাবৰ জীৱন শৈলীয়ে য’ত সকলো সম্পত্তি কঢ়িয়াব লাগিব, চিকাৰী সংগ্ৰাহকসকলক সৰল আশ্ৰয় নিৰ্মাণৰ বাবে বনাঞ্চলত উপলব্ধ সামগ্ৰীৰ ওপৰত পৰ নিৰ্ভৰ কৰিবলৈ প্ৰেৰিত কৰে। এনে সমাজত স্থায়ী আৱাস বা চহৰৰ বিকাশৰ কোনো বিস্তৃত ভৱন খুব কমহে। তেওঁলোকৰ ভ্ৰাম্যমান জীৱনশৈলীৰ সাধাৰণতে অৰ্থ হৈছে যে অতিৰিক্ত খাদ্য সংৰক্ষণ কৰাৰ কোনো সম্ভাৱনা নাই আৰু এনেদৰে সমাজখন জীৱিকাৰ স্তৰত থাকে। প্ৰতিটো পৰিয়ালে নিজৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ বাবে কেৱল পর্যাপ্ত খাদ্য আহৰণ কৰে আৰু আনৰ সৈতে ভাগ-বতৰা বা ব্যৱসায় কৰিবলৈ কোনো অতিৰিক্ত খাদ্য নাথাকে। সেয়েহে পূৰ্ণ সময়ৰ নেতা, শিল্পী বা অন্যান্য বিশেষজ্ঞসকলক বিশুদ্ধ চিকাৰী সংগ্ৰাহক সমাজে খুব কম সমর্থন কৰে।
অৱশ্যে যিবোৰ ক্ষেত্ৰত খাদ্য প্ৰচুৰ আৰু নিৰ্ভৰযোগ্য হয়, তেনে ক্ষেত্ৰত চিকাৰী সংগ্ৰাহকৰ গোট এটা বহিৰাগত হ’ব পাৰে। এনে ক্ষেত্ৰত কৃষি বা উদ্যানশস্য, পশুপালন বা পশুপালনৰ সৈতে চিকাৰ আৰু একত্ৰিত হোৱাৰ সংমিশ্ৰণ সচৰাচৰ হয়। জীৱিকাৰ স্তৰৰ পৰা অতিৰিক্ত সৃষ্টিলৈ যোৱাটোৱে সামাজিক বিকাশৰ বাবে সমর্থন প্ৰদান কৰে। অতিৰিক্ত পৰিমাণৰ অস্তিত্বই ব্যক্তি বা পাৰিবাৰিক গোটবোৰক তেওঁলোকৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ বাবে প্ৰতিদিনে পর্যাপ্ত খাদ্য সংগ্ৰহ কৰাৰ বোজাৰ পৰা সকাহ দিয়ে। ই তেওঁলোকক এনেধৰণে দক্ষতা আৰু প্ৰতিভা বিকশিত কৰিবলৈ মুক্ত কৰে যি আনক লাভাৱান্বিত কৰে, যি বিনিময়ত অতিৰিক্ত খাদ্য বা অন্যান্য সামগ্ৰী ভাগ-বতৰা কৰিব পাৰে। এনেদৰে খাদ্যৰ বাবে একৰ্ণ আৰু ধোঁৱা শুকান চালমনৰ পৰা ময়দা ব্যৱহাৰ কৰি আমেৰিকান প্ৰশান্ত মহাসাগৰীয় উত্তৰ-পশ্চিমৰ স্থানীয় লোক, যেনে— হাইদা, তেওঁলোকৰ বোৱা কাপোৰ আৰু বিস্তৃতভাৱে খোদিত সামগ্ৰীৰ বাবে বিখ্যাত দক্ষ শিল্পী হ’বলৈ সক্ষম হৈছিল।
১৯। “মানুহ আৰু সঁজুলিৰ মাজৰ আদিম সম্পৰ্ক হৈছে উৎপাদনৰ ঘৰুৱা পদ্ধতিৰ এক চৰ্ত” ব্যাখ্যা কৰা। (Explain “The primitive relationship between man and equipment has been one of the conditions of the domestic method of production.)
উত্তৰঃ সাধাৰণতে, সঁজুলিটো ব্যক্তিজনৰ এক কৃত্ৰিম সম্প্ৰসাৰণ, কেৱল ব্যক্তিগত ব্যৱহাৰৰ বাবে নহয়, কিন্তু এক সংলগ্ন হিচাপে যি শৰীৰৰ যান্ত্ৰিক সুবিধা বৃদ্ধি কৰে বা চূড়ান্ত অস্ত্ৰোপচাৰ কৰে যাৰ (উদাহৰণ কটা, খনন) যাৰ বাবে শৰীৰটো প্রাকৃতিকভাৱে সুসজ্জিত নহয় এই সঁজুলিটোৱে এনেদৰে নিজৰ শক্তি আৰু দক্ষতাতকৈ মানৱ শক্তি আৰু দক্ষতা প্ৰদান কৰে। কিন্তু শেহতীয়া প্ৰযুক্তিয়ে মানুহ আৰু সঁজুলিৰ মাজত এই সম্পৰ্কটো ওলোটাই দিব। এইটো বিতৰ্কিত হৈ পৰে যিটো হৈছে সঁজুলি। যন্ত্র উদ্যোগত অপাৰেটিভ কৰ্মীৰ অংশ হৈছে এজন পৰিচাৰক, এজন সহায়ক যাৰ কৰ্তব্য হৈছে যন্ত্ৰ প্ৰক্ৰিয়াৰ সৈতে তাল মিলাই থকা আৰু যন্ত্র প্ৰক্ৰিয়াটো অসম্পূৰ্ণ হোৱা স্থানত কৰ্মীসদৃশ হেৰফেৰ কৰাত সহায় কৰা। তেওঁৰ কামে যন্ত্র প্ৰক্ৰিয়াটো ব্যৱহাৰ কৰাৰ সলনি পৰিপূৰক কৰে। ইয়াৰ বিপৰীতে যন্ত্ৰ প্ৰক্ৰিয়াটোৱে কৰ্মীজনক ব্যৱহাৰ কৰে।
আধুনিক বিৱৰ্তনবাদী নৃতত্ত্বৰ দ্বাৰা প্ৰযুক্তিবিদ্যাৰ ওপৰত স্থাপন কৰা তাত্ত্বিক মূল্য ঐতিহাসিকভাৱে আকস্মিক। মানুহ এতিয়া যন্ত্ৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল, আন সংস্কৃতিৰ বিৱৰ্তনশীল ভৱিষ্যত এই হাৰ্ডৱেৰৰ প্ৰগতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল যেন লাগে। একে সময়তে, প্রাক্-ইতিহাস হৈছে মুঠতে সঁজুলিৰ এক অভিলেখ— যিহেতু এজন প্ৰখ্যাত পুৰাতত্ত্ববিদে কৈছিল, “মানুহ তেওঁলোক মৰিছে”। এই সত্যবোৰ মই ভাবো বিশ্লেষণাত্মক বিশেষাধিকাৰ প্ৰায়ে ব্যাখ্যা কৰাত সহায় কৰে।
আদিম প্ৰযুক্তিক স্বীকাৰ কৰা, সম্ভৱত যিমান ভুল, দক্ষতাৰ ওপৰত সঁজুলিৰ গুৰুত্বৰ অতিৰঞ্জনৰ বাবে আৰু নতুন সঁজুলি বা নতুন শক্তি উৎসৰ বিকাশৰ দ্বাৰা আৰম্ভ কৰা ক্ষুদ্ৰ ঔদ্যোগিক বিপ্লৱৰ শৃংখলা হিচাপে প্রাচীন সাম্ৰাজ্যলৈ মানুহৰ প্ৰগতিৰ বিষয়ে ইয়াৰ ধাৰণাটো ক্ষতিকাৰক। মানৱ ইতিহাসৰ বৃহত্তৰ অংশৰ বাবে, শ্ৰম সঁজুলিতকৈ অধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ, উৎপাদকৰ বুদ্ধিমান প্ৰচেষ্টা তেওঁৰ সৰল সঁজুলিতকৈ অধিক নির্ণায়ক। অতি শেহতীয়াকৈ শ্ৰমৰ সমগ্ৰ ইতিহাস দক্ষ শ্রমিকৰ ইতিহাস হৈ আহিছে।
২০। খাদ্য উৎপাদন অর্থনীতিৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ আলোচনা কৰা৷ (Discuss the features of food production economy.)
উত্তৰঃ কলম্বাচৰ সময়ৰ পূৰ্বতে বিশ্বত বহু মিলিয়ন জনগোষ্ঠী খাদ্য উৎপাদন অর্থনীতিৰ পৰ্যায়ভুক্ত আছিল। ইয়াৰ বাহিৰেও মিচৰ, দক্ষিণপূর্ব এছিয়া আৰু মধ্য আমেৰিকাত প্ৰথম খাদ্য উৎপাদন অৰ্থনীতিৰ আৰম্ভ হয় বুলি বহুতো নৃবিজ্ঞানী বিশ্বাস কৰিছিল। ইয়াৰ প্ৰধান বৈশিষ্ট্যসমূহ হ’ল —
(ক) জনসংখ্যাৰ ঘনত্বঃ অগ্ৰসৰমান সংগ্ৰহ অৰ্থনীতিতকৈ উৎপাদন অর্থনীতিত জনসংখ্যাৰ ঘনত্ব বেছি আছিল।
(খ) স্বনিৰ্ভৰ গ্ৰামঃ উৎপাদন অৰ্থনীতিত এশৰ পৰা দুই হেজাৰ লোকসংখ্যা লৈ স্বনিৰ্ভৰ গাঁও গঢ়ি উঠিছিল।
(গ) ভূমি কৃষিবাদঃ ব্যক্তিগত পৰ্যায়ত ভূমিত খেতি কৰা হৈছিল। কিন্তু ফচল কটাৰ সময়ত গাঁও সম্প্রদায়ে একেলগে উৎসাহিত হৈ কাম কৰে।
(ঘ) উৎপাদিত পণ্য ৰেহাইঃ কোনো মানুহে কাৰোবাৰ উৎপাদিত পণ্য বা খাদ্যত অধিকাৰ ঘটাব নোৱাৰিব। চাহিদা পূৰ্ণ কৰাৰ বাবে কেতিয়াবা উৎপাদিত পণ্যৰ কিছুমান অংশ বিনামূল্যত বেহাই দিয়ে।
(ঙ) শ্রম বিভাজনঃ জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ লগে-লগে সমাজত শ্রম বিভাগৰ সূত্ৰপাত হয়। এই পর্যায়ত আধুনিক অর্থ ব্যৱস্থা আৰু বজাৰ ব্যৱস্থাৰ সৃষ্টি নহ’লেও বিনিময় প্রথা ব্যাপকভাৱে লক্ষ্য কৰা যায়।
(চ) সম্পত্তিঃ চিকাৰ, ভূমি, ফলৰ বাগিচা আৰু পশুচাৰণ ক্ষেত্ৰবোৰ গাঁৱলীয়া সম্প্ৰদায়ৰ পাক সাধাৰণ সম্পত্তি বুলি বিবেচিত হয়। গাঁওৰ নেতা বা গোষ্ঠীপ্রধান সর্বসম্পত্তি ক্রমে জনগণৰ হয়ে মাজত বণ্টন কৰি দিছিল। এইটোৱে পিচলৈ ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ ৰূপ পৰিগ্ৰহ কৰে।
২১। কৃষকৰ সংজ্ঞা দিয়া? (Define a farmer?)
উত্তৰঃ কৃষকৰ ইংৰাজী প্রতিশব্দ ‘Peasant’ শব্দটো আহিছে পোন্ধৰ শতিকাৰ ফ্ৰান্স শব্দ Paisant’ ৰ পৰা কৃষক শব্দটোৰ সংজ্ঞা দিয়াটো বৰ কঠিন। ‘Peasant’ বা কৃষক শব্দটোৱে ৰৱাৰ্ট বেড্ফিল্ডৰ লিখনিৰ লগে লগে অধিক প্রাধান্যতা লাভ কৰে। সম্ভৱতঃ ‘কৃষক’ শব্দটো পোন প্ৰথমবাৰৰ বাবে এ. এল. ক্ৰৱাৰৰ লিখনিসমূহত সংজ্ঞায়িত কৰা হৈছিল। কৃষকৰ বিষয়ে এ. এল. ক্ৰবাৰে বাৰে বাৰে উদ্ধৃতি দিয়া সংজ্ঞাটো হৈছে— কৃষকসকল নিশ্চিতভাৱে গ্ৰাম্য তথাপিও বজাৰ চহৰৰ সম্পৰ্কত বাস কৰে, সেইবোৰ এটা শ্ৰেণীখণ্ড গঠন কৰে, ডাঙৰ জনসংখ্যা, য’ত সাধাৰণতে নগৰীয়া কেন্দ্ৰও থাকে, কেতিয়াবা মহানগৰীয় ৰাজধানী। এইবোৰ আংশিক সংস্কৃতিৰ সৈতে আংশিক সমাজ গঠন কৰে।
কৃষকসকল খেতিয়ক মাটিৰ লগত সম্বন্ধযুক্ত, ক্ৰৱাৰে লক্ষ্য কৰাৰ দৰে তেওঁলোকে প্রধানকৈ তেওঁলোকৰ জীৱিকা নিৰ্বাহৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় খিনিহে উৎপাদন কৰিবলৈ ইচ্ছা কৰে, কিন্তু তেওঁলোকে তাতকৈ অলপ বেছি উৎপাদন কৰিবলগা হয় কাৰণ তেওঁলোকে জীয়াই থাকিবলৈ দৰকাৰ হোৱা সকলোবোৰ বস্তু নিজে উৎপাদন কৰি ল’ব নোৱাৰে। তেওঁলোকে উৎপাদিত সামগ্ৰীৰ যিমান কণ ৰাহি হয় সেইখিনি তেঁওলোকে নগৰত অৱস্থিত বজাৰত বিক্ৰী কৰিব লগা হয় যাতে তেওঁলোকে নিজে উৎপাদন কৰিব নোৱাৰা সামগ্ৰীসমূহ ক্ৰয় কৰিব পাৰে। কৃষকসকল নগৰীয়া বজাৰসমূহৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল হয়, যাৰ ফলস্বৰূপে তেওঁলোক অনবৰতে নগৰীয়া সমাজৰ লগত সংস্পর্শিত হৈ থাকে। সেয়েহে তেওঁলোকক ভালকৈ বুজি পাবলৈ হ’লে আমি বাহিৰৰ জগতখনৰ লগত থকা সম্পৰ্ক লক্ষ্য কৰিব লাগিব যিখন সমাজৰ তেওঁলোক এটা অংশ। ক্ৰৱাৰৰ বক্তব্যত উল্লেখিত কৃষকসকল হৈছে আংশিক সংস্কৃতিৰ সৈতে আংশিক সমাজে অন্যান্য সম্প্রদায়সমূহৰ লগত তেওঁলোকৰ নিয়মিত বা স্থায়ী সম্বন্ধক অন্তর্ভূক্ত কৰে। এই আন্তঃসম্পৰ্কৰ প্ৰভাৱ তেওঁলোকৰ জীৱনৰ প্ৰতিটো ক্ষেত্ৰতে দেখিবলৈ পোৱা যায়। এইক্ষেত্ৰত ক্ৰৱাৰৰ লগতে জৰ্জ ফষ্টাৰৰ বক্তব্য উল্লেখযোগ্য ‘কৃষকসকলে অর্ধ সমাজ গঠন কৰে।
২২। কৃষকসকলৰ মাজত স্তৰীকৰণ ব্যৱস্থা সম্পর্কে লিখা? (Write about the stratification system among farmers?)
উত্তৰঃ এজন কৃষক (Peasant ) হৈছে বিশেষকৈ সামন্ত প্ৰথাৰ অধীনৰ মধ্য যুগত নাইবা অতি সাধাৰণতে যিকোনো প্রাক-উদ্যোগিক সমাজত পৰম্পৰাগত শ্ৰেণীৰ খেতিয়কৰ এজন সদস্য যিজন হয়তো শ্রমিক নাইবা অতি ক্ষুদ্ৰ ফাৰ্মৰ মালিক। ইউৰোপত কৃষকসকলক তিনিটা শ্ৰেণীত বিভক্ত কৰা হৈছিল— শ্লেভ বা দাস, চার্ফ আৰু ফ্রিমেন (Freeman), কৃষকসকল হয় অতি ক্ষুদ্ৰ পৰিমাণৰ ভূমিৰ গৰাকী আছিল নাইবা বিভিন্ন ভূমি-পট্টা লাভ কৰা পদ্ধতিৰ দ্বাৰা ভূমিৰ অধিকাৰী হৈছিল।
এখন প্রাক্-উদ্যোগিক সমাজত কৃষকসকলে দৃষ্টান্তমূলকভাৱে গৰিষ্ট সংখ্যক শ্রমিক শক্তি গঠন কৰিছিল। মধ্যযুগত গৰিষ্ঠ সংখ্যক লোকেই কৃষক আছিল। যদিও ‘কৃষক’ (Peasant ) শব্দটো অতি সাধাৰণভাৱে ব্যৱহাৰ কৰা হয়, কিন্তু এবাৰ বজাৰ অৰ্থনীতিয়ে খোপনি পোতাৰ লগে লগে দেশৰ পৰম্পৰাগত গ্রাম্য লোকসকল, যিসকল যথেষ্ট ভূমি সম্পত্তিৰ অধিকাৰী, সেইসকলক বুজাবলৈ কৃষক অধিকাৰী (Peasant Proprietors) শব্দটো প্ৰায়েই ব্যৱহাৰ কৰা হয়। সাধাৰণতে, কৃষক (Peasant) শব্দটো অতি নিম্ন শ্রেণীক বুজাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল, সম্ভৱতঃ অতি কম শিক্ষা আৰু নাইবা এক নিম্ন আয়ৰ লোক হিচাপে এওঁলোকক সংজ্ঞায়িত কৰা হৈছিল।
কৃষক সমাজত স্তৰীকৰণ গঠন কৰা আৰু স্তৰীকৰণৰ মাজত সম্বন্ধ স্থাপন কৰাৰ ক্ষেত্ৰত ভূমি সম্পত্তিৰ অধিকাৰ ব্যৱস্থাই এক উল্লেখযোগ্য ভূমিকা পালন কৰে। এখন কৃষক সমাজত সামাজিক স্তৰীকৰণ নিৰ্ণয় কৰা হয় ভূ-সম্পত্তি বিতৰণৰ দ্বাৰা এইটো অতি জনাশুনা কথা যে, যিসকলে ভূ-সম্পত্তিৰ অধিকাৰী হয় তেওঁলোকৰ অৰ্থনৈতিক উৎসও সবল আৰু যিসকলে কম ভূ-সম্পত্তিৰ গৰাকী তেওঁলোকৰ অৰ্থনৈতিক অবস্থা সবল নহয়। গতিকে, এখন কৃষক সমাজত যিসকল লোকৰ ভূ-সম্পত্তি অতি বেছি তেওঁলোকে কম ভূ-সম্পত্তিৰ অধিকাৰী কৃষকতকৈ সমাজত তুলনামূলকভাৱে উচ্চ স্থান বা আসন লাভ কৰে ৷
২৩। ‘উন্নয়ন’ অৱধাৰণাটোৰ ওপৰত চমুটোকা লিখা। (Write a short note on the concept of development?)
উত্তৰঃ উন্নয়নে জীৱনৰ প্ৰাকৃতিক মানদণ্ডৰ ধ্বনাত্মক পৰিৱৰ্তনক সূচায়। এই ধ্বনাত্মক পৰিৱৰ্তন হৈছে অৰ্থনৈতিকৰ লগতে সামাজিক অৱস্থাৰ উন্নতি লভাৰ অৰ্থে। সেয়েহে, উন্নয়নে কেৱল অৰ্থনৈতিক প্ৰগতিৰ কথাকে নু-সূচায়, ই অর্থনৈতিক বিকাশৰ পৰা তৈয়াৰ কৰা লাভ সমূহৰ নিৰপেক্ষ বিতৰণকো সূচায়। আন কথাত ক’বলৈ গলে উন্নয়নে ন্যায়সংগত বিকাশক বুজায়। ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে, উন্নত স্বাস্থ্য, শিক্ষা, আশ্ৰয় আৰু সমগ্ৰ ভৌতিক আৰু সামাজিক কল্যাণৰ দ্বাৰা হোৱা জীৱনৰ মানদণ্ডৰ উন্নতি।
উন্নয়নৰ উপাদানসমূহ হৈছে—
(ক) অসমতা আৰু দৰিদ্ৰতা দূৰীকৰণ।
(খ) মানুহৰ ভৌতিক কল্যাণ বৃদ্ধি।
(গ) সামাজিক উন্নয়ন বৃদ্ধি (শিক্ষা, স্বাস্থ্য, আৱাস ইত্যাদি)।
(ঘ) কোনো এটা অঞ্চল বা দেশৰ বিভিন্ন শ্ৰেণীৰ লোকৰ মাজত উন্নয়নৰ লাভালাভসমূহ সমপৰিমাণে বিতৰণ।
(ঙ) কাৰিকৰী ক্ষেত্ৰত আৰু অৰ্থনীতিত এক বৃহৎ পৰিমাণৰ সামগ্ৰী আৰু সেৱাৰ উৎপাদন ক্ষমতা বৃদ্ধি কৰা যিয়ে এক উন্নত জীৱন প্ৰণালীৰ ফালে আগুৱাই লৈ যায়।
(চ) সংস্থাগত সংৰচনা ৰচনা কৰা বা গঠন কৰা যিয়ে সকলো স্তৰতে সিদ্ধান্ত লোৱাত অংশগ্ৰহণত অনুমতি দিয়ে আৰু উন্নয়ন আৰু বৈসাদৃশ্য আতৰ কৰাৰ বাবে সমান সুবিধা প্ৰদান কৰে ৷
বহু যুগ ধৰি এইটো বিশ্বাস কৰা হৈছিল যে উন্নয়নে প্ৰধানকৈ অর্থনৈতিক প্ৰগতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে আৰু অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ লগে লগে উন্নয়নো হয়। কিন্তু এইটো সত্য নহয়। অর্থনৈতিক বিকাশ মানে হৈছে কোনো এক অৰ্থনীতিত সকলো সামগ্ৰী আৰু সেৱাৰ মূল্য বৃদ্ধি। কোনো এক অর্থনীতিত সকলো সামগ্ৰী আৰু সেৱাৰ সমষ্টিক কোৱা হয় মুঠ ঘৰুৱা উৎপাদন। সেয়েহে বিকাশ বুলি কলে কোনো এক অৰ্থনীতিৰ মুঠ ঘৰৱা উৎপাদন বৃদ্ধিক বুজায়। আনহাতে উন্নয়ন হৈছে, ভৌতিক কল্যাণৰ অনুমোদিত উন্নতিসাধনক বুজায় বিশেষকৈ সেইসকলৰ বাবে যি সকল দৰিদ্ৰ আৰু দৰিদ্ৰতা নিৰক্ষৰতা, অনুন্নত স্বাস্থ্যই জুৰুলা কৰিছে। গতিকে, উন্নয়ন মানে হৈছে, এক গুণগত অৱধাৰণা য’ত নিহিত হৈ আছে কোনো এখন দেশৰ বা অৰ্থনীতিৰ মানদণ্ডৰ গুণগত বিকাশ
২৪৷ গ্রামোন্নয়ন বুলিলে কি বুজা? (What do you mean by rural development?)
উত্তৰঃ সাধাৰণ অৰ্থত গ্রামোন্নয়ন বুলিলে গাওঁবিলাকৰ জনসাধাৰণৰ সামগ্রিক উন্নয়নৰ কথাকে ক’ব পাৰি। এইক্ষেত্ৰত বিভিন্ন চিন্তাবিদে বিভিন্ন সংজ্ঞা আগবঢ়াইছে। বিশ্ব বেংকে গ্রামোন্নয়ন সম্পৰ্কত আগবঢ়োৱা সংজ্ঞা হ’ল, “গ্রামোন্নয়ন হৈছে এক কৌশল আৰু এই কৌশলৰ দ্বাৰা গাঁৱত বসবাস কৰা এক বিশেষ শ্রেণী লোকৰ অৰ্থাৎ দুখীয়া লোকৰ লগতে ক্ষুদ্র উপান্ত কৃষক আৰু ভূমিহীন লোকৰ অৰ্থনৈতিক আৰু সামাজিক জীৱনৰ উন্নতি সাধন কৰা।”
আন এজন চিন্তাবিদ ৰৱাৰ্ট চেম্বাৰ্চৰ মতে, “গ্ৰামোন্নয়নৰ ধাৰণাই গাঁৱৰ দৰিদ্ৰ পুৰুষ, মহিলা আৰু তেওঁলোকৰ সন্তানসকলৰ কাৰণে তেওঁলোকে বিচৰাতকৈ অধিক সমৰ্থৱান কৰি তোলাৰ এক কৌশল।
এইদৰে বিভিন্ন চিন্তাবিদে গ্ৰামোন্নয়নৰ সম্পৰ্কত বহুতো সংজ্ঞা আগবঢ়াইছে। এই সংজ্ঞাবিলাকৰ পর্যালোচনা কৰি চালে দেখা যায় যে, গ্রামোন্নয়নৰ ধাৰণাই সকলো দিশতে গাওঁ অঞ্চলৰ উন্নতি সাধন কৰি গাঁৱলীয়া লোকৰ জীৱন ধাৰণৰ মান উন্নত কৰাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। গাঁৱৰ লোকে এক উন্নত জীৱন যাপনৰ কাৰণে সামাজিক, সাংস্কৃতিক আৰু অৰ্থনৈতিক দিশত আমূল পৰিৱৰ্তনৰ আৱশ্যক। এই পৰিৱৰ্তন সাধন কৰিবৰ বাবে গ্ৰামোন্নয়ন অতি আৱশ্যক।
আগেয়ে গ্রামোন্নয়ন বুলিলে কৃষি উন্নয়নৰ কথাকেই বুজাইছিল। কিন্তু বৰ্তমান সময়ত গ্রামোন্নয়ন বুলি ক’লে কেৱল কৃষি উন্নয়নকেই নুবুজায়। আধুনিক ধাৰণা মতে গ্রামোন্নয়ন এক ৰাষ্ট্ৰীয় উন্নয়ন আঁচনি। এনে আঁচনিৰ দ্বাৰা গাঁৱৰ লোকৰ শিক্ষা, কৃষি, স্বাস্থ্য, আর্থ-সামাজিক স্থিতি, জীৱন ধাৰণৰ মান উন্নত কৰি জনকল্যাণ সাধন, দৰিদ্ৰ সীমাৰেখাৰ তলত বাস কৰা গাঁৱলীয়া লোকৰ দৰিদ্ৰতা মোচন কৰা।
২৫। সমাজবাদৰ অৰ্থৰ বিষয়ে সংক্ষেপে লিখা। (Write briefly about the meaning of socialism?)
উত্তৰঃ ৰাষ্ট্ৰৰ কাম-কাজৰ জড়িত আন এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ তত্ত্ব হ’ল সমাজবাদ। এই তত্ত্বটোক ব্যক্তিবাদৰ প্ৰতিক্ৰিয়া বুলিব পাৰি। সমাজবাদে ৰাষ্ট্ৰক মানুহৰ চৰম কল্যাণ সাধন কৰিব পৰা সংস্থা বুলি গণ্য কৰে। সমাজবাদে বিশ্বাস কৰে যে ৰাষ্ট্ৰই সৰ্বাধিক পৰিমাণৰ কাম-কাজ কৰা উচিত। সমাজবাদৰ মতে ৰাষ্ট্ৰৰ কাম-কাজে মানুহক স্বাধীনতা উপভোগ কৰাত বাধা নিদিয়ে। সমাজবাদে ৰাষ্ট্ৰক এক ‘ইতিবাচক কল্যাণকামী’ অনুষ্ঠান বুলি গণ্য কৰে। ই ৰাষ্ট্ৰক এনে এক মংগলকাৰী অনুষ্ঠান বুলি গণ্য কৰে যিটোৱে সকলোৰে কল্যাণৰ হকে কাম কৰে ।
সমাজবাদে সমাজৰ শ্ৰেষ্ঠত্ব অথবা সর্বোচ্চতাক স্বীকৃতি দিয়ে। সমাজবাদে বিচাৰে যে সমাজৰ ভূমি আৰু মূলধনৰ গৰাকী ৰাষ্ট্ৰ হোৱা উচিত। ই ব্যক্তিগত মালিকীস্বত্বৰ বিকল্প হিচাপে ৰাষ্ট্ৰৰ মালিকীস্বত্বৰ সমৰ্থন কৰে। অৰ্থনৈতিক ক্ষেত্ৰখনত সমাজবাদে প্রতিযোগিতাৰ সলনি সহযোগিতাৰহে পোষকতা কৰে। ই সমাজৰ পৰা অসমতা অথবা বৈষম্যতা আঁতৰ কৰি সমতা আৰু ন্যায় প্রতিষ্ঠা কৰিব বিচাৰে।
সমাজবাদ বুজোৱা ইংৰাজী প্রতিশব্দ ‘Socialism’ ৰ উদ্ভৱ হৈছে গ্রীক শব্দ ‘Socias’ ৰ পৰা। ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল সমাজ। ঊনবিংশ শতিকাৰ ত্ৰিশৰ দশকৰ আৰম্ভণিত বৃটেইনত ৰবাৰ্ট ওৱেন আৰু ফ্ৰাবেন চেণ্ট চাইমনৰ অনুগামীসকলে পোন প্ৰথমে এই শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰিছিল। সমাজবাদী চিন্তাৰ বিভিন্ন ৰূপ আছে, যেনে- কাল্পনিক সমাজবাদ, সামূহিকতাবাদ, ফেবীয়ান সমাজবাদ, বৃত্তিগোষ্ঠী সমাজবাদ, শ্রমসংঘবাদ, গণতান্ত্রিক সমাজবাদ আৰু বৈজ্ঞানিক সমাজবাদ। ৰ’বার্ট ওৱেন কাল্পনিক সমাজবাদৰ পৃষ্ঠপোষক আছিল। একেদৰে এডৱাৰ্ড বার্ণষ্টেইন এ সামূহিকতাবাদ, জি. ডি. এইছক’লে এ বৃত্তিগোষ্ঠী সমাজবাদ, চিডনী ৱেব এ ফেবীয়ান সমাজবাদক সমৰ্থন কৰিছিল। আনহাতে কার্ল মার্ক্সক বৈজ্ঞানিক সমাজবাদৰ পিতৃ বুলি কোৱা হয় ৷
২৬। সমাজবাদৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ ব্যাখ্যা কৰা। (Explain the features of socialism?)
উত্তৰঃ সমাজবাদৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ হ’ল—
(ক) সমাজৰ শ্ৰেষ্ঠত্বাঃ সমাজবাদে সমাজৰ শ্ৰেষ্ঠত্বা প্ৰতিপন্ন কৰাৰ প্ৰয়াস কৰে। এই মতবাদে বিশ্বাস কৰে যে সমাজৰ কল্যাণ হোৱা মানেই সমাজত বাস কৰা ব্যক্তিৰো কল্যাণ হোৱা। ব্যক্তিগত স্বার্থতকৈ সামাজিক স্বাৰ্থৰ গুৰুত্ব বেছি বুলি সমাজবাদে মত পোষণ কৰে।
(খ) ৰাষ্ট্ৰৰ ভূমি আৰু মূলধনৰ মালিকীস্বত্বঃ সমাজবাদে সমাজৰ ভূমি আৰু মূলধনৰ মালিকীস্বত্ব ৰাষ্ট্ৰৰ হাতত থকা উচিত বুলি মত পোষণ কৰে। এই মতবাদ অনুসৰি সকলোৰে স্বাৰ্থত মূলধনৰ সামাজিকীকৰণ ঘটিব লাগে। সমাজবাদে ব্যক্তিগত মূলধন আৰু ব্যক্তিগত মালিকীস্বত্বৰ বিৰোধিতা কৰে।
(গ) সকলোৰে বাবে সমতা আৰু ন্যায়ঃ সমাজবাদে সমাজৰ সকলোৰে মাজত সমতা স্থাপন আৰু ন্যায়ৰ পোষকতা কৰে। এই মতবাদে সমাজত থকা অর্থনৈতিক অসমতা আৰু শোষণৰ বিৰোধিতা কৰে। সমাজবাদে সকলোকে অর্থনৈতিক সুৰক্ষা প্ৰদান কৰিব পৰা এক নতুন অর্থনৈতিক ব্যৱস্থা স্থাপনৰ প্ৰয়াস কৰে।
(ঘ) সকলোৰে কল্যাণ সাধনঃ ৰাষ্ট্ৰই সমাজৰ সকলোৰে কল্যাণ সাধন কৰিব পৰা ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰাটো সমাজবাদে কামনা কৰে। সমাজবাদে ভাবে যে ব্যক্তিৰ মৌলিক প্রয়োজনীয়তাবোৰ সকলোৰে বাবে সুলভ কৰি তোলাৰ দায়িত্ব ৰাষ্ট্ৰৰ। এই মতবাদ মতে সমাজৰ সকলো লোকৰে স্বাৰ্থ ৰক্ষা কৰাৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰই অভিভাৱকৰ দায়িত্ব পালন কৰা উচিত।
(ঙ) প্ৰতিযোগিতাৰ সলনি সহযোগিতাঃ সমাজবাদে অর্থনৈতিক ক্ষেত্ৰখনত প্ৰতিযোগিতাৰ বিৰোধিতা কৰে। ইয়াৰ বিপৰীতে সহযোগিতাৰ পৃষ্ঠপোষকতা কৰে যাতে সকলোৰে অৰ্থনৈতিক কল্যাণ নিশ্চিত কৰিব পৰা যায়। সমাজবাদে মত পোষণ কৰে যে অর্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত প্ৰতিযোগিতাই সমাজৰ ধনী আৰু দুখীয়া শ্ৰেণী দুটাৰ মাজত থকা ব্যৱধান বৃদ্ধি কৰিব। সেয়েহে এই ক্ষেত্ৰখনত প্ৰতিযোগিতা নাইকিয়া কৰা উচিত।
২৭। সমাজবাদৰ সংজ্ঞা দিয়া। (Define Socialism.)
উত্তৰঃ সমাজবাদৰ ইংৰাজী পৰিশব্দ ‘Socialism’ গ্ৰীক ভাষাৰ Socias-শব্দৰ পৰা আহিছে যাৰ অৰ্থ হ’ল সমাজ। গতিকে সাধাৰণ অৰ্থত, সমাজবাদ মানে সমূহীয়া জীৱনৰ সিদ্ধান্তকে সুচায়। সমাজবাদৰ সমৰ্থকসকলে সমাজবাদৰ ওপৰত বিভিন্ন ধৰণে সংজ্ঞা আগবঢ়োৱাৰ ফলত সমাজবাদৰ ওপৰত এক সর্বজন গ্রহণযোগ্য সংজ্ঞা উদ্ভাৱন কৰা সম্ভৱ নহয়।
এনচাইক্লপেডিয়া ব্রিটেনিকা (Encyclopaedia Britannica)ৰ ম’তে সমাজবাদ হৈছে এনে এক নীতি বা তত্ব যিটোৰ লক্ষ্য হ’ল প্ৰচলিত অৱস্থাতকৈ উন্নত বিতৰণ আৰু উৎপাদন ব্যৱস্থা এক কেন্দ্ৰীয় কৰ্তৃপক্ষৰ জৰিয়তে নিশ্চিত কৰা (“Socialism is that policy or theory which aims at securing by the action of central democratic authority a better distribution and in subordination there to a better production of wealth than prevails”)
এ. আপ্পাডৰাই (A Appadorai) ৰ ম’তে, “সমাজবাদক এটা তত্ব আৰু আন্দোলন হিচাপে আখ্যা কৰিব পাৰি যিটোৰ লক্ষ্য হ’ল জনসাধাৰণৰ স্বাৰ্থৰ বাবে, সামূহিক এক সংগঠন নীতিৰে, উৎপাদন আৰু বিতৰণৰ ক্ষেত্ৰসমূহ সামুহিকভাৱে নিয়ন্ত্ৰণ কৰি গোটেই সংগঠিত কৰা”।
ই. এম. বার্ণচ (E.M. Burns) ৰ ম’তে, “সঠিকভাৱে বাখ্যা কৰিবলৈ হ’লে সমাজবাদৰ অৰ্থ হ’ল ব্যক্তিগত উদ্যোগৰ অৱসান ঘটাই গোটেই সমাজখনৰ লাভৰ লক্ষ্যৰে অন্ততঃ উৎপাদন, বিতৰণ আৰু বিনিময়ৰ প্ৰধান মাধ্যসমূহত সামূহিক মালিকীস্বত্ব আৰু সামূহিক নিয়ন্ত্রণ প্রৱর্তন কৰা। এনে কৰিবলৈ যাওঁতে ব্যক্তিগত বিনিয়োগ আৰু লাভখোৰ ব্যৱস্থাক ধ্বংস কৰা হয় আৰু সম্পদ বিতৰণত সম্পূৰ্ণ নতুন নীতি গ্ৰহণ কৰা হয়।”
২৮। সমাজবাদৰ গুণসমূহ উল্লেখ কৰা।(Mention the merits of socialism.)
উত্তৰঃ সমাজবাদৰ গুণ বা সুবিধাসমূহ হ’ল—
(ক) সামাজিক নিৰাপত্তাৰ নিশ্চয়তা প্রদানঃ সমাজবাদে সামাজিক ন্যায়ৰ নিশ্চয়তা প্রদান কৰে। কাৰণ এই ব্যৱস্থাত আয় বিতৰণৰ অসমতা নিম্নতম কৰাৰ প্ৰচেষ্টা হাতত লোৱা হয়। অর্থনৈতিক সম্পদসমূহ মুষ্টিমেয় অসমতা নিম্নতম কৰাৰ প্ৰচেষ্টা হাতত লোৱা হয়। অর্থনৈতিক সম্পদসমূহ মুষ্টিমেয় ব্যক্তিৰ হাতত কেন্দ্ৰীভূত নহয়। সকলো ব্যক্তিক নিজৰ ভাগ্য গঢ়াৰ সমান সুযোগ দিয়া হয়।
(খ) সম্পদৰ বিতৰণঃ সমাজবাদত অধিক দক্ষতাৰে সম্পদসমূহৰ বিতৰণ কৰা হয়। পুঁজিবাদত আয় বিতৰণৰ অসমতাৰ বাবে সম্পদৰ সঞ্চালন কাম্য হোৱাটো বাদেই অত্যুৎপাদনৰ উদ্ভৱ হৈ একাংশ সম্পদ অব্যৱহৃত হৈ ৰয়। কিন্তু সমাজবাদত কেন্দ্ৰীয় পৰিকল্পনাৰ সহায়ত অধিক দক্ষতাপূর্ণভাৱে সামূহিক মংগল সাধন হোৱাকৈ সম্পদ বণ্টন কৰা হয়।
(গ) অৰ্থনৈতিক স্থিৰতাঃ সমাজবাদৰ আন এটা গুণ হ’ল অৰ্থনৈতিক স্থিৰতা ৰক্ষা কৰাটো। ইয়াত পুঁজিবাদৰ চক্ৰীয় উত্থান-পতন নাথাকে। কাৰণ দৰ-কৌশলক মুক্তভাৱে পৰিচালিত হ’বলৈ নিদি ইয়াক নিয়ন্ত্ৰণ কৰা হয়। সেয়েহে পুঁজিবাদত স্বয়ংক্রিয় ব্যৱস্থাই অনা অনিশ্চয়তাৰ পৰা সমাজবাদ সদায় যুক্ত। ফলস্বৰূপে অর্থনৈতিক কার্যকলাপ নিয়াৰিকৈ পালন হোৱাটো অসুবিধাজনক হৈ পৰে।
(ঘ) অৰ্থনৈতিক নিৰাপত্তাঃ সমাজবাদত আৰ্থিক নিৰাপত্তা সুৰক্ষিত হয়। ইয়াত দৰিদ্ৰতা নিৰ্মূলকৰণৰ বাবে বিশেষ কাৰ্যসূচী গ্ৰহণ কৰাৰ বাদেও দুৰ্যোগ আৰু আপদ-বিপদৰ সময়ত ব্যক্তিয়ে আৰ্থিক অনাটনৰ সন্মুখীন নহয় তাৰ বাবেও বিভিন্ন আঁচনি গ্ৰহণ কৰা হয়।
(ঙ) দ্রুত উন্নয়নঃ সমাজবাদত দ্রুত অর্থনৈতিক উন্নয়ন সম্ভৱ। কাৰণ ইয়াত কেন্দ্ৰীয় পৰিকল্পনাৰ সহায়ত অর্থনৈতিক সম্পদসমূহ উপযুক্ত দিশত সঞ্চালন কৰি উৎপাদন সৰ্বাধিক কৰি তোলাৰ ব্যৱস্থা কৰিব পাৰি। ব্যক্তিগত স্বাৰ্থত সম্পদ ব্যৱহাৰ হোৱাৰ পৰিৱৰ্তে অর্থনৈতিক উন্নয়নত সম্পদ ব্যৱহাৰ কৰাৰ ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰা হয়।
(চ) উৎপাদনী দক্ষতা বৃদ্ধিঃ সমাজবাদত উৎপাদনী দক্ষতা বৃদ্ধি পায়। কাৰণ এই ব্যৱস্থাত সম্পদ বৃদ্ধিৰ বাবেই সম্পদ বৃদ্ধি নকৰি সামাজিক কল্যাণ বৃদ্ধিত যাতে সম্পদৰ ব্যৱহাৰ হয় তাৰ ওপৰত লক্ষ্য ৰখা হয়। জনকল্যাণ বৃদ্ধিয়ে ব্যক্তিৰ শাৰীৰিক আৰু বৌদ্ধিক উৎকৰ্ষ সাধন কৰি উৎপাদনী দক্ষতা বৃদ্ধি পায়।
২৯। সমাজবাদৰ দোষসমূহ উল্লেখ কৰা। (Mention the demerits of socialism.)
উত্তৰঃ সমাজবাদৰ দোষসমূহ তলত উল্লেখ কৰা হ’ল—
(ক) সমাজবাদত অর্থনৈতিক ক্ষমতা ৰাষ্ট্ৰৰ হাতত কেন্দ্রীভূত হয়। ভোগ, উৎপাদন আৰু বিতৰণ সম্পৰ্কীয় সকলো সিদ্ধান্ত চৰকাৰে গ্ৰহণ কৰে। চৰকাৰ হ’ল নিযুত নিযুত জনসাধাৰণৰ মুষ্টিমেয় প্রতিনিধি। গতিকে চৰকাৰৰ সিদ্ধান্তই ব্যক্তিৰ পছন্দ বা আশা আকাংক্ষা সম্পূর্ণকৈ পূৰণ কৰিব পৰাটো নিশ্চিত নহয়।
(খ) সমাজবাদৰ কটকটীয়া নিয়ম-কানুনে কৰ্মস্পৃহা আৰু সৃজনীশীল প্রতিভাক অৱদমিত কৰে। ইয়াৰ ফলত উৎপাদনী ক্ষমতা লাঘৱ হয়। গতানুগতিক ব্যৱস্থা আৰু সুবিধাই ব্যক্তিক নতুনকৈ চিন্তা কৰিবলৈ বা নতুন কিবা এটা কৰি দেখুওৱাৰ আগ্ৰহ নাইকিয়া কৰে। কাৰণ এনে কৃতিত্বৰ বাবে বিশেষ আছুতীয়া সুবিধা দিয়া নহয়। সমাজবাদত নিজে আহৰণ কৰা সফলতাৰ আনন্দ লাভৰ পৰা বঞ্চিত হ’বলগীয়া হয়। উৎপাদন আৰু বাণিজ্যৰ দিশত ব্যক্তিয়ে নিজ চিন্তা-চৰ্চাৰে কৰিবলগীয়া একো নাথাকে।
(গ) সমাজবাদ ব্যৱস্থাত স্বল্পতন্ত্ৰৰ উদ্ভৱ হয়। মুষ্টিমেয় কেইজনমান ব্যক্তিৰ হাতত ক্ষমতা কেন্দ্ৰীভূত হোৱা বাবে তেওঁলোকে বেতনভোগী কৰ্মচাৰীৰ দ্বাৰা সকলো কাৰ্য সম্পাদন কৰাৰ ফলত উৎপাদন ব্যয় বৃদ্ধি পায়। আনহাতে ক্ষমতাৰ কেন্দ্ৰীভূতকৰণে সম্পদৰ অপব্যৱহাৰ বঢ়াত সহায় কৰে। উৎপাদনৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰতিজন কৰ্মচাৰীয়ে স্থিৰ মজুৰিৰ বিপৰীতে কাম কৰাৰ বাবে কোনো উৎসাহ-উদ্দীপনা নাথাকে। আনহাতে এনে ব্যৱস্থাত ‘everybody’s risk is nobody’s risk’ ৰ এক মনোবৃত্তিয়ে গা কৰি উঠে। কোনো এক বিফলতাৰ বাবে এই ব্যৱস্থাত কোনো এজনক নিৰ্দিষ্টকৈ জগৰীয়া কৰাৰ সুবিধা নাথাকে।
(ঘ) স্বল্পতান্ত্ৰিক প্ৰক্ৰিয়াত সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰা প্ৰক্ৰিয়া অতি মন্থৰ হৈ পৰে। ৰঙা ফিটাৰ মেৰপাকত কেতিয়াবা কোনো বিষয়ত এক মতত উপনীত নোহোৱাকৈয়ে থাকি যায়। আনহাতে কোনো প্ৰস্তাৱ ফাইলে-ফাইলে, টেবুলে-টেবুলে ঘূৰি সিদ্ধান্ত গ্রহণ হওঁতে হওঁতে সংশ্লিষ্ট সমস্যাই গভীৰ ৰূপ ধাৰণ কৰে। সমাজবাদত ভোক্তাৰ বহু আশা-আকাংক্ষা অপূৰণীয় হৈ ৰয়। কাৰণ ভোক্তাই ব্যক্তি স্বতন্ত্রতা ভোগ কৰিব নোৱাৰে।
(ঙ) ব্যক্তিয়ে নিজ ইচ্ছা অনুসৰি জীৱিকা নিৰ্বাহ কৰিব নোৱাৰে; ৰাষ্ট্ৰৰ ইচ্ছাতহে জীৱিকা নিৰ্বাহ কৰিবলগীয়া হয়। সমাজবাদত কোনেও দক্ষতা প্ৰদৰ্শন কৰি জীৱিকা নিৰ্বাহ কৰাৰ স্বাধীনতা লাভ নকৰে।
(চ) সমাজবাদতো চূড়ান্ত অর্থনৈতিক সমতা সম্ভৱ নহয়। কাৰণ ব্যক্তিয়ে জন্মগতভাৱে পৃথক পৃথক প্ৰতিভা লৈ জন্ম গ্ৰহণ কৰে। ফলস্বৰূপে ব্যৱহাৰিক জীৱনত ব্যক্তিৰ জীৱিকা বিভিন্ন হৈ পৰে। চৰকাৰে সম্পূৰ্ণৰূপে এই ভিন্নতা দূৰ কৰিব নোৱাৰে। আনহাতে সমাজবাদে সৃষ্টি কৰা স্বল্পতান্ত্ৰিক প্ৰশাসনিক গাঁঠনিয়ে দুর্নীতি, স্বজন-তোষণ ইত্যাদি বৃদ্ধি কৰি আয় বিতৰণৰ অসমতা বৃদ্ধি কৰে।
ৰচনাধর্মী প্রশ্নোত্তৰঃ
১। এখন সমাজত উৎপাদনৰ পদ্ধতি আৰু উৎপাদনশীল শক্তিবোৰ কি কি? আলোচনা কৰা। (What are the methods of production and productive forces in a society? Discuss.)
উত্তৰঃ অৰ্থনৈতিক জীৱনৰ নৃতাত্ত্বিক অধ্যয়নৰ এক মুখ্য ধাৰণা হৈছে উৎপাদনৰ পদ্ধতি। সামাজিক সম্পর্ক যাৰ জৰিয়তে সঁজুলি, দক্ষতা, সংগঠন আৰু জ্ঞান ব্যৱহাৰ কৰি প্ৰকৃতিৰ পৰা শক্তি পৰিৱৰ্তন কৰিবলৈ মানৱ শ্ৰম ব্যৱহাৰ কৰা হয়। এই ধাৰণাটো নৃতত্ত্ববিদ এৰিক বল্ফৰ সৈতে উদ্ভৱ হৈছিল, যি সমাজতাত্ত্বিক কার্ল মার্ক্সৰ দ্বাৰা শক্তিশালীভাৱে প্রভাৱিত হৈছিল। মার্ক্সে যুক্তি দিছিল যে মানুহৰ চেতনা আমাৰ বিশ্বতান্ত্রিকতা বা বিশ্বাসৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰণ কৰা নহয় কিন্তু ইয়াৰ পৰিৱৰ্তে আমাৰ আটাইতকৈ মৌলিক মানৱীয় কার্যকলাপৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়। ৱল্ফে মানৱ ইতিহাসত উৎপাদনৰ তিনিটা পৃথক পদ্ধতি চিনাক্ত কৰিছিল।
(ক) ঘৰুৱা উৎপাদনঃ ঘৰুৱা বা আত্মীয় ক্রমযুক্ত উৎপাদনৰ পদ্ধতিটোৱে ভ্ৰমণকাৰী আৰু ক্ষুদ্ৰ পৰিমাণৰ জীৱিকা নিৰ্বাহ কৰা কৃষকসকলৰ জীৱনক সামাজিক গাঁথনিৰ সৈতে বিশেষত্ব দিয়ে যি উৎপাদনৰ অন্যান্য মাধ্যমবোৰতকৈ অধিক সমতাবাদী। উৎপাদনৰ ঘৰুৱা পদ্ধতিত, সম্পৰ্কৰ ওপৰত আধাৰিত কৰি শ্ৰমিক সংগঠিত কৰা হয়। দক্ষিণ মেক্সিকো আৰু মধ্য আমেৰিকাৰ কিছু অংশত বহুতো থলুৱা লোকে মুখ্যতঃ ক্ষুদ্ৰ পৰিমাণৰ জীৱিকা মাকৈ খেতিৰ জৰিয়তে জীৱিকা নিৰ্বাহ কৰে।
জীৱিকা নিৰ্বাহ কৰা কৃষকসকলে তেওঁলোকৰ পৰিয়ালৰ নিজৰ ব্যৱহাৰৰ বাবে খাদ্য উৎপাদন কৰে। এই পাৰিবাৰিক উৎপাদন প্ৰণালীত পুৰুষসকলে সাধাৰণতে পথাৰবোৰ পৰিষ্কাৰ কৰে আৰু গোটেই পৰিয়ালে বীজ ৰোপণ কৰিবলৈ একেলগে কাম কৰে। উদ্ভিদবোৰ গজালৈকে, শিশুৱে নতুনকৈ ৰোপণ কৰা শস্যবোৰ সুৰক্ষিত কৰি পথাৰত দিন অতিবাহিত কৰে। তাৰ পিচত পুৰুষসকলে শস্যবোধ অপচয় কৰে আৰু মাকৈৰ গুটিবোৰ কাটি দিয়ে আৰু শেষত মহিলাসকলে মাকৈ শুকুৱাবলৈ আৰু সংৰক্ষণৰ বাবে গুটিৰ পৰা কাৰ্ণেলবোৰ আঁতৰ কৰিবলৈ কাম কৰে। বছৰটোৰ ভিতৰত মাতৃ আৰু কন্যাসকলে সাধাৰণতে মেটেট ব্যৱহাৰ কৰি বা শিল গুৰি কৰি হাতেৰে মাকৈ গুৰি কৰে। অৱশেষত পৰিয়ালে প্ৰতিটো আহাৰত গ্ৰহণ কৰা দৈনিক ৰুটি তৈয়াৰ কৰিবলৈ মাকৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। এই উদাহৰণে প্ৰদৰ্শন কৰে যে কেনেদৰে উৎপাদনৰ ঘৰুৱা পদ্ধতিয়ে বয়স আৰু লিংগ পৰিয়ালৰ ভিতৰত শ্ৰম আৰু দৈনন্দিন কার্যকলাপ সংগঠিত কৰে।
ফৰিং সমাজবোৰৰ বিশেষত্ব হৈছে উৎপাদনৰ প্ৰাথমিক উপায়বোৰৰ সামূহিক মালিকানা, সামাজিক আধিপত্যৰ নিম্ন হাৰ আৰু ভাগ-বতৰা। উদাহৰণস্বৰূপে ডোবজু হোয়ানচি বটচৱানা আৰু নামিবিয়াৰ কালাহাৰী মৰুভূমিত বাস কৰা প্ৰায় ৪৫,০০০ লোকৰ সমাজ সাধাৰণতে সৰু সৰু গোটত বাস কৰে আৰু বছৰটোৰ কিছু সময় একেলগে চলাচল কৰে। সাধাৰণতে মহিলাসকলে উদ্ভিদৰ খাদ্য সংগ্ৰহ কৰে আৰু পুৰুষে মাংসৰ সন্ধান কৰে। এই সম্পদবোৰ পৰিয়ালৰ গোটৰ ভিতৰত একত্ৰিত কৰা হয় আৰু প্ৰয়োজন হ’লে বহল আত্মীয় নেটৱৰ্কৰ ভিতৰত বিতৰণ কৰা হয়।
(খ) উপনদী উৎপাদনঃ উৎপাদনৰ উপনদী পদ্ধতি সামাজিক প্ৰণালীত শাসক আৰু বিষয় শ্ৰেণীত বিভক্ত হৈ পোৱা যায়। ৰোগীসকলে, সাধাৰণতে কৃষক আৰু গৰখীয়াসকলে নিজৰ আৰু তেওঁলোকৰ পৰিয়ালৰ বাবে উৎপাদন কৰে। কিন্তু তেওঁলোকৰ শাসকসকলক শ্রদ্ধাঞ্জলি হিচাপে তেওঁলোকৰ সামগ্ৰী বা শ্ৰমৰ এক অনুপাত প্ৰদান কৰে। উৎপাদনৰ উপনদী পদ্ধতিটোৱে ইউৰোপ, এছিয়া, আফ্ৰিকা আৰু আমেৰিকাত পোৱা বিভিন্ন প্ৰাক্ পুঁজিবাদী, ৰাজ্যিক পৰ্যায়ৰ সমাজৰ বিশেষত্ব বহন কৰে। এই সমাজবোৰে কেইবাটাও উমৈহতীয়া বৈশিষ্ট্য ভাগ-বতৰ কৰে।
(১) উৎপাদনৰ প্ৰভাৱশালী এককবোৰ হৈছে আত্মীয়তা সম্পৰ্কৰ চাৰিওফালে সংগঠিত সম্প্রদায়।
(২) ৰাজ্যৰ সমাজ স্থানীয় সম্প্ৰদায়ৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে আৰু সংগ্ৰহ কৰা শ্ৰদ্ধাঞ্জলি শাসক শ্রেণীয়ে বিনিময় বা পুনৰ বিনিয়োগ কৰাৰ সলনি ব্যৱহাৰ কৰে।
(৩) প্ৰযোজক আৰু শাসকসকলৰ মাজৰ সম্পৰ্ক প্ৰায়ে বিবাদপূর্ণ।
(৪) উৎপাদনৰ মাধ্যমৰ প্ৰত্যক্ষ নিয়ন্ত্ৰণৰ সলনি ৰাজনৈতিকভাৱে নিয়ন্ত্ৰণ কৰা হয়। কিছুমান ঐতিহাসিক উপনদী প্রণালী, যেনে— সামন্ততান্ত্ৰিক ইউৰোপ আৰু মধ্যযুগীয় জাপানত পোৱা প্ৰণালীবোৰ ঢিলাকৈ সংগঠিত কৰা হৈছিল, আনহাতে আনবোৰ যেনে— প্ৰাক্ সম্পৰ্ক ইনকা সাম্রাজ্য আৰু সাম্রাজ্যিক চীন, কঠোৰভাৱে পৰিচালনা কৰা হৈছিল।
চীনা সাম্রাজ্যিক ব্যবস্থাত শাসকসকলে কেৱল ভৌতিক সামগ্ৰীৰ ৰূপত প্শ্ৰদ্ধাঞ্জলি দাবী কৰাই নহয়, লগতে বৃহৎ পৰিমাণৰ উৎপাদন আৰু ৰাজ্যিক সংগঠিত প্ৰকল্প যেনে— জলসিঞ্চন, পথ আৰু বান নিয়ন্ত্ৰণৰো আয়োজন কৰিছিল। কৃষিৰ অতিৰিক্ত পৰিমাণ জমা কৰাৰ উপৰিও সাম্রাজ্যিক বিষয়াসকলে বৃহৎ ঔদ্যোগিক আৰু বাণিজ্যিক উদ্যোগ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিছিল। অবজাৰ প্ৰণালীৰ জৰিয়তে নিমখ, পোটেলিনা বা ইটাৰ দৰে প্ৰয়োজনীয় সামগ্ৰী আহৰণ কৰিছিল। বেছিভাগ উপনদী প্ৰণালীৰ শাসকসকল বংশ আৰু সামৰিক আৰু ৰাজনৈতিক সেৱাৰ জৰিয়তে নিৰ্ধাৰণ কৰা হৈছিল। অৱশ্যে ১০০০ বছৰীয়া সাম্রাজ্যিক চীনা প্রণালী অনন্য আছিল যে যিকোনো পুৰুষে ল’ব পৰা পৰীক্ষাত তেওঁলোকৰ প্ৰদৰ্শনৰ ওপৰত আধাৰিত কৰি নতুন সদস্যসকলক গ্ৰহণ কৰা হৈছিল, আনকি নিম্ন স্থিতিৰ পুৰুষসকলকো এই ব্যতিক্রম সত্বেও চীনা সাম্রাজ্যিক ব্যৱস্থাই উৎপাদনৰ উপনদী পদ্ধতিৰ বহুতো বিশেষত্ব প্ৰদৰ্শন কৰে, যাৰ ভিতৰত আছে উৎপাদনৰ ৰাজনৈতিক নিয়ন্ত্ৰণ আৰু ৰাজ্যিক প্ৰকল্প আৰু শাসক শ্ৰেণীসমূহক সমৰ্থন কৰাৰ বাবে শ্ৰদ্ধাঞ্জলি সংগ্রহ।
(গ) পুঁজিবাদী উৎপাদন ঃ উৎপাদনৰ পদ্ধতি হৈছে আটাইতকৈ শেহতীয়া। যদিও আমাৰ বহুতো পুঁজিবাদৰ বিকল্পৰ ধাৰণা কৰাটো কঠিন হ’ব পাৰে, ই প্ৰকৃততে কেৱল মানৱ ইতিহাসৰ এক ভগ্নাংশৰ বাবেহে বিদ্যমান আছিল, প্রথমে সপ্তদশ আৰু অষ্টাদশ শতিকাত উত্তৰ আমেৰিকা আৰু পশ্চিম ইউৰোপীয় ঔদ্যোগিক বিপ্লৱৰ সৈতে উদ্ভৱ হৈছিল। পুঁজিবাদক পুঁজিবাদী শ্ৰেণীৰ মালিকানাধীন ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ ওপৰত আধাৰিত অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থা হিচাপে উৎপাদনৰ পৰ আন দুটা মাধ্যমৰ পৰা পৃথক কৰা হয়। উৎপাদনৰ ঘৰুৱা আৰু উপনদী পদ্ধতিত শ্রমিকসকলে সাধাৰণতে তেওঁলোকৰ উৎপাদনৰ মাধ্যমৰ গৰাকী হয় (উদাহৰণস্বৰূপে তেওঁলোকে খেতি কৰা ভূমি)।
অৱশ্যে উৎপাদনৰ পুঁজিবাদী পদ্ধতিত, শ্ৰমিকসকলে সাধাৰণতে তেওঁলোকে কাম কৰা কাৰখানা বা তেওঁলোকে কাম কৰা ব্যৱসায়ৰ গৰাকী নহয় আৰু সেয়েহে তেওঁলোকে জীয়াই থাকিবলৈ তেওঁলোকৰ শ্রমিক শক্তি পুঁজিপতিসকলক বিক্ৰী কৰে। মজুৰি কম ৰাখি পুঁজিপতিসকলক বা উৎপাদনৰ মাধ্যমৰ গৰাকীসকলক অতিৰিক্ত উদ্ধৃত উৎপাদনৰ লক্ষ্যৰে লাভ হিচাপে ৰখা বা উৎপাদনত পুনৰ বিনিয়োগ কৰা অতিৰিক্ত উৎপাদন তৈয়াৰ কৰিবলৈ সক্ষম কৰে। সেয়েহে উৎপাদনৰ পুঁজিবাদী পদ্ধতিৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ বিশেষত্ব হৈছে যে শ্ৰমিকসকলক উৎপাদনৰ মাধ্যমৰ পৰা পৃথক কৰা হয়।
আনহাতে ঘৰুৱা আৰু উপনদী পদ্ধতিত নিশ্ৰমিকসকলক উৎাদনৰ মাধ্যমৰ পৰা পৃথক কৰা নহয়। উৎপাদনৰ ঘৰুৱা আৰু উপনদী পদ্ধতিত, শ্রমিকসকলে তেওঁলোকে উৎপাদন কৰা সামগ্ৰীৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ ৰাখে আৰু তেওঁলোকে তেওঁলোকৰ নিজৰ শ্ৰম নিয়ন্ত্ৰণ কৰে, কেতিয়াও আৰু কাম নকৰাৰ সিদ্ধান্ত লয়। অৱশ্যে পুঁজিবাদৰ ভিতৰত এইটো সঁচা নহয়। কাৰখানাৰ কৰ্মী এজনে কাৰখানা এটাত নির্মাণ কৰাত সহায় কৰা উইজেটৰ গৰাকী নহয় আৰু তেওঁ প্ৰতিদিনে কেতিয়া কামত উপস্থিত হ’ব। বিচাৰে সিদ্ধান্ত ল’ব নোৱাৰে।
অর্থনৈতিক নৃতত্ত্ববিদসকলে জোৰ দিয়ে যে মানুহ আৰু সম্প্রদায়বোৰ উৎপাদনৰ পুঁজিবাদী পদ্ধতিৰ সৈতে পৃথকভাৱে একত্ৰিত হৈ আছে। উদাহৰণস্বৰূপে কিছুমান জীৱিকা কৃষকে প্রয়োজনীয় সামগ্রী যেনে— মাচেট বা খেতিৰ সঁজুলিৰ বাবে নগদ উপাৰ্জন কৰাৰ বাবে কৃষিজাত সামগ্ৰীৰ এক সৰু শস্যও উৎপাদন কৰিব পাৰে যিবোৰ তেওঁলোকে নিজে বনাব নোৱাৰে। আমাৰ বহুতো চুবুৰীয়া ল’ৰা-ছোৱালীৰ যত্ন লোৱা বা কাৰোবাৰ ঘাঁহ কাটিবলৈ ‘আনুষ্ঠানিক’ কাম কৰিছে। এনেধৰণৰ আনুষ্ঠানিক কাম য’ত এজনে পূর্ণ-সময়, চুক্তিবদ্ধ ভিত্তিত কাম নকৰে, বিশ্বৰ উন্নয়নশীল দেশবোৰত বিশেষভাৱে গুৰুত্বপূৰ্ণ য’ত অনানুষ্ঠানিক নিযুক্তি এক-আধাৰ পৰা তিনি-চতুর্থাংশ অনা-কৃষি নিযুক্তি অন্তর্ভুক্ত থাকে।
আনকি আমাৰ নিজৰ পুঁজিবাদী সমাজতো, আমাৰ বহুতো তথাকথিত আনুষ্ঠানিক বজাৰৰ বাহিৰত নিয়মীয়াকৈ সামগ্ৰী আৰু সেৱা উৎপাদন আৰু বিনিময় কৰে।
২। খাদ্য উৎপাদন অৰ্থনীতিৰ কৌশল সম্পর্কে লিখা। (Write about the strategy of food production economy.)
উত্তৰঃ নব্য প্রস্তৰ যুগত বিদ্যমান এই স্তৰত মানুহে প্রকৃতি নিৰ্ভৰ জীৱন যাপনৰ পৰা লাহে লাহে মুক্তি লাভ কৰি থাকে। খাদ্য সংগ্ৰহৰ লগতে খাদ্য উৎপাদন আৰু পশু পালন কৌশল উদ্ভাৱন কৰে। প্ৰাকৃতিক শ্রম বিভাগ থকাৰ ফালে পুৰুষসকলে চিকাৰ কৰিছিল আৰু মহিলাসকলে শস্য আৰু ফল সংগ্ৰহ কৰিছিল। খাদ্য গ্ৰহণৰ বীজবোৰ বাসস্থানৰ ভূমিত পেলাই দিছিল আৰু সেই বীজৰ পৰা গছ জন্মিছিল, সেই দেখি কৃষি কাৰ্যৰ ধাৰণাৰ উদ্ভৱ হৈছিল। এই পৰ্যায়ত ব মানুহ গোষ্ঠীগত আবাস এৰি সৰু গোটত সৃষ্টি হয়। সম্পত্তিত ব্যক্তিগত মালিকানা প্রতিষ্ঠিত হয় আৰু কৃষি অর্থনীতিৰ আৱিৰ্ভাৱ ঘটে। ব্যক্তিগত মালিকানাৰ কাৰণে সমাজত অসমতা ব আৰু বৈষম্য সৃষ্টি হয়। খাদ্য উৎপাদনৰ কৌশল তিনিটা হ’ল—
(ক) উদ্যান কৃষিঃ উদ্যান কৃষি পদ্ধতিত আদিম মানুহ দা, কটাৰি, কোদাল, কুঠাৰ, কাঠ আৰু বিভিন্ন পশুৰ হাড় দি মাটি খুন্দাই ফলমূল, শাক-পাচলি খেতি কৰিছিল। এই কৃষিৰ ইতিহাস খুবে প্রাচীন ।
(খ) পশুপালনঃ ভূতাত্ত্বিক যুগৰ শেষত মানৱ যুগৰ আৰম্ভণিত মানৱ প্ৰযুক্তিত পৰিৱৰ্তন আহে আৰু জনসংখ্যা বৃদ্ধি পায়। ফলত চিকাৰ আৰু সংগ্ৰহৰ ক্ষেত্ৰত সংকুচিত হ’বলৈ ধৰে আৰু আৰম্ভ হয় পশু পালন। ইতিহাসৰ তথ্যমতে প্রাচীন যুগত মানুহৰ সংগী আছিল কুকুৰ। প্রথম দিশত মানুহ পশুবোৰক খাদ্য হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিছিল। পৰৱৰ্তী কালত মানুহে শিকিব ধৰিলে যে পশুবোৰক বাহন হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা যায় আৰু তেওঁলোকে গাখীৰ, মাংস, চামড়া ব্যৱহাৰ কৰা যায়। এই সময়ছোৱাত তেওঁলোক চিকাৰৰ কিছুমান পশুক জীয়াই ৰাখি গৃহপালিত কৰিব আৰম্ভ কৰে। প্ৰজননৰ মাধ্যমেদি গৃহপালিত পশু বৃদ্ধি কৰি থাকে। এনেদৰে মানুহে বুজিব পাৰিলে যে এইবোৰ হিংস্র পশু নহয় বৰং উপকাৰীহে।
(গ) কৃষি ব্যৱস্থাঃ কৃষি আৱিষ্কাৰৰ ফলত মানুহ প্ৰকৃতি নিৰ্ভৰ জীৱন যাপনৰ পৰা মুক্ত হৈ প্ৰথমবাৰৰ দৰে উৎপাদনত গৈ পায়। গতিকে কৃষিক বিপ্লৱ বুলি অভিহিত কৰা হয়। কৃষিৰ যথেষ্ট প্ৰাচুৰ্য আছিল। গতিকে প্ৰচুৰ পৰিমানে ফলমূল পোৱা গৈছিল। কিন্তু ফলমূল আহৰণ ভৌগোলিক অৱস্থানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিছিল। ‘Life way either a feast or a fast এইটোৱে আছিল আদিম সমাজৰ খাদ্য সংগ্ৰহৰ মূলমন্ত্র। সমাজত বিকাশৰ প্ৰথম পৰ্যায়ত মানুহে খাদ্য উৎপাদন কৰিব নোৱাৰিছিল। পৰৱৰ্তী পৰ্যায়ত খাদ্য সংগ্ৰহৰ মাধ্যমেদি খাদ্য উৎপাদন সম্পৰ্কে ধাৰণা জন্মে। মানুহ বিভিন্ন কৌশল অৱলম্বন কৰি খাদ্য উৎপাদনৰ মাধ্যমেদি আজি এই স্বয়ংসম্পূর্ণ জীৱনলৈ গৈ পাইছে।
৩। কৃষকৰ চৰিত্ৰ বা বৈশিষ্ট্যসমূহ উল্লেখ কৰা? (Mention the character or characteristics of the farmer?)
উত্তৰঃ কৃষক (Peasant) শব্দটো সংজ্ঞায়িত কৰাটো অতি কঠিন। তথাপিও বহু পণ্ডিতে নিজা নিজা দৃষ্টিভংগীৰে এই শব্দটোৰ সংজ্ঞা আগবঢ়াইছে। বিভিন্ন লেখক বা পণ্ডিতসকলে আগবঢ়োৱা এই সংজ্ঞাসমূহৰ পৰা আমি কৃষকৰ কিছুমান চৰিত্ৰ দেখিবলৈ পাওঁ। এই চৰিত্ৰসমূহ তলত উল্লেখ কৰা হ’ল—
(ক) অর্থনৈতিক বৈশিষ্ট ঃ Raymond Firthৰ মতে, কৃষক অর্থনীতি বুলি ক’লে আমি ক্ষুদ্ৰ পৰিমাণৰ উৎপাদন পদ্ধতি, অতি সৰল কাৰিকৰী ব্যৱস্থাৰে তেওঁলোকে নিজে জীয়াই থাকিবলৈ যিমানখিনি প্রয়োজনীয় সেইখিনিৰ ওপৰতে নিৰ্ভৰ কৰাকে বুজায়। তেওঁলোকৰ জীৱিকাৰ প্ৰধান সম্বল হৈছে খেতি, তেওঁলোক অতি ক্ষুদ্ৰ পৰিমাণৰ ভূমিৰ অধিকাৰী। তেওঁলোকৰ পৰিয়ালে অর্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত এক গোট হিচাপে কাম কৰে।
(i) উপাৰ্জনৰ উৎসঃ কৃষি বা খেতিয়েই হৈছে কৃষকসকলৰ জীৱিকাৰ প্ৰধান উৎস। তেওঁলোক সাধাৰণতে অতি কম পৰিমাণৰ মাটিৰ গৰাকী হয়, য’ত তেওঁলোকে নিজে খেতি কৰে। পশুপালনো তেওঁলোকৰ জীৱিকাৰ আন এক উৎস। কৃষক সকলে আনৰ খেতি পথাৰত শ্ৰমিক হিচাপেও কাম কৰে।
(ii) কেৱল নিজৰ প্ৰয়োজনীয়খিনি উৎপাদনঃ কৃষকসকলে কেৱল নিজৰ প্রয়োজনীয়খিনিহে উৎপাদন কৰে। লাভৰ বাবে তেওঁলোকে উৎপাদন নকৰে।
(iii) কৃষি ভাল আৰু ব্যৱসায় বেয়া বুলি ভাৱেঃ তেওঁলোকে ব্যৱসায়ৰ বাবে তেওঁলোকৰ মাটি ব্যৱহাৰ নকৰে। কৃষিক তেওঁলোকে ব্যৱসায় কৰিব নিবিচাৰে।
(iv) স্থায়ী অর্থনীতিঃ কৃষকসকলে কৃষিক ব্যৱসায় হিচাপে নোলোৱাৰ ফলস্বৰূপে তেওঁলোকৰ অৰ্থনৈতিক অৱস্থা সদায় একে থাকে।
(v) কৃষকসকলৰ অৰ্থনৈতিক প্রস্থিতি তুলনামূলকভাৱে নিম্ন হয়।
(খ) ৰাজনৈতিক বৈশিষ্ট্যঃ কৃষকসকলক মধ্যবিত্ত শ্রেণীয়ে শাসন কৰে। তেওঁলোক উচ্চ শ্ৰেণীৰ তলতীয়া। স্থানীয় জীৱন আৰু বাহিৰৰ বহল জগতখনৰ লগত যোগ সূত্ৰকাৰী বা মধ্যস্থতাকাৰী হৈছে মধ্যবিত্ত শ্ৰেণীৰ লোকসকল।
(i) পৰম্পৰাই তেওঁলোকক পথ প্ৰদৰ্শন কৰেঃ কৃষক সমাজত পৰম্পৰাই এক গুৰুত্বপূর্ণ স্থান অধিকাৰ কৰি থাকে। এই পৰম্পৰা এটা পুৰুষৰ পৰা আন এটা পুৰুষলৈ প্ৰৱাহিত হয়।
(ii) ভূমিৰ প্ৰতি এক ভক্তিমূলক মনোভাৱ থাকেঃ এজন কৃষকে নিজৰ মাটি বা ভূ-সম্পত্তিখিনিক ‘মাতৃভূমি’ হিচাপে গণ্য কৰে।
(iii) কৃষকৰ পৰিয়ালটোৱে এটা গোট হিচাপে কাম কৰেঃ কৃষকৰ পৰিয়ালৰ সকলোৱে একগোট হিচাপে পথাৰত কাম কৰে। মহিলাইও ইয়াত অংশগ্ৰহণ কৰে ।
(iv) কৃষকসকল অতি চহা লোক। তেওঁলোকৰ সাজপাৰো বৰ পৰিপাৰ্টী নহয়।
(v) তেওঁলোকে পুনর্জন্ম আৰু আত্মাক বিশ্বাস কৰে।
(vi) ধাৰ্মিক প্ৰকৃতিৰঃ কৃষকসকলৰ দৈনন্দিন জীৱনত ধৰ্মই যথেষ্ট প্রভাৱ বিস্তাৰ কৰে।
৪। গ্রামোন্নয়ন বুলিলে কি বুজা বহলাই বৰ্ণনা কৰা? (What do you mean by rural development, describe in detail?)
উত্তৰঃ নগৰৰ তুলনাত গাঁৱত বাস কৰা জনসাধাৰণৰ জীৱনৰ মান উন্নত নহয়। গাঁৱত বিভিন্ন জাতি সম্প্ৰদায়ৰ লোক বসবাস কৰে। কিন্তু গাঁৱত বসবাস কৰা অধিকাংশ লোকৰ অৱস্থা উন্নত নহয়। গাঁৱত বাট-পথ, থকা ঘৰ, কৃষি উৎপাদন, খোৱা পানী চিকিৎসা ব্যৱস্থা, বিদ্যুৎ যোগান, শিক্ষা ব্যৱস্থা আদি সকলো ক্ষেত্ৰতে পিছপৰা। বহুতো গাঁৱৰ লোক নূন্যতম সা-সুবিধাৰপৰা বঞ্চিত হৈ আছে। বহুতো লোক দৰিদ্ৰ সীমাৰেখাৰ তলত বাস কৰিবলগীয়া হৈছে। গতিকে সাধাৰণ অৰ্থত গ্রামোন্নয়ন বুলি কলে গাঁওবিলাকৰ জনসাধাৰণৰ সামগ্রিক উন্নয়নৰ কথাকে প্ৰকাশ কৰে। এই ক্ষেত্ৰত গাঁওবিলাকৰ বাট-পথ, ঘাট, দলং উন্নয়ন, শিক্ষাৰ প্ৰসাৰৰ কাৰণে স্কুল প্রতিষ্ঠা, বিশুদ্ধ খোৱা পানী যোগান, জনস্বাস্থ্য উন্নয়ন, প্রাথমিক স্বাস্থ্য, মাতৃমংগল কেন্দ্র, চিকিৎসালয় স্থাপন, বিদ্যুৎ যোগান, কৃষি উৎপাদনৰ কাৰণে যাৱতীয় ব্যবস্থা গ্রহণ, অনুসূচীত জাতি, জনজাতি লোকৰ কল্যাণৰ কাৰণে বিশেষ আঁচনি গ্রহণ, দৰিদ্ৰ সীমাৰেখাৰ তলত বসবাস কৰা লোকৰ কাৰণে গৃহ নিৰ্মাণ, বৃদ্ধ লোকৰ কাৰণে পেঞ্চন আৰু মানৱ সম্পদ বিকাশ সাধনৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হয়।
গ্ৰামোন্নয়নৰ সম্পৰ্কে বিভিন্ন চিন্তাবিদে বিভিন্ন সংজ্ঞা দিছে। এই ক্ষেত্ৰত বিশ্ব বেংকৰ ধাৰণা হ’ল যে, ‘গ্রামোন্নয়ন হৈছে এক কৌশল আৰু এই কৌশলৰদ্বাৰা গাঁৱত বসবাস কৰা এক বিশেষ শ্রেণী লোকৰ অৰ্থাৎ দুখীয়া লোকৰ লগতে ক্ষুদ্ৰ উপাস্ত কৃষক আৰু ভূমিহীন লোকৰ অর্থনৈতিক আৰু সামাজিক জীৱনৰ উন্নতি সাধন কৰা।
আন এজন চিন্তাবিদ ৰৱাৰ্ট চেম্বাৰ্চৰ মতে, ‘গ্রামোন্নয়নক ধাৰণাই গাঁৱৰ দৰিদ্ৰ পুৰুষ, মহিলা আৰু তেওঁলোকৰ সন্তানসকলৰ কাৰণে তেওঁলোকে বিচৰাতকৈ অধিক সমৰ্থৱান কৰি তোলাৰ এক কৌশল।
এইদৰে বিভিন্ন চিন্তাবিদে গ্ৰামোন্নয়নৰ সম্পৰ্কত বহুতো সংজ্ঞা দিছে। এই সংজ্ঞাবিলাকৰ পর্যালোচনা কৰি চালে দেখা যায় যে গ্রামোন্নয়নৰ ধাৰণাই সকলো দিশতে গাঁও অঞ্চলৰ উন্নতি সাধন কৰি গাঁৱলীয়া লোকৰ জীৱন ধাৰণাৰ মান উন্নত কৰাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। গাঁৱৰ লোকে এক উন্নত জীৱন যাপনৰ কাৰণে সামাজিক, সাংস্কৃতিক আৰু অৰ্থনৈতিক দিশত আমূল পৰিৱৰ্তনৰ আৱশ্যক। গাঁৱৰ লোকৰ যাতায়তৰ সুবিধাৰ কাৰণে উন্নত মানৰ বাট-পছ, দলং, বিশুদ্ধ খোৱাপানী শিক্ষা, স্বাস্থ্য, থকা ঘৰ, বিদ্যুত্তৰ যোগান আদিৰ প্ৰয়োজন। এই বিলাকৰ অবিহনে গাঁৱৰ লোকে এক উন্নত জীৱন-যাপন কৰিব নোৱাৰে। গতিকে গ্ৰামোন্নয়নৰ ধাৰণাই গাঁৱৰ লোকৰ উক্ত দিশত উন্নয়ন সাধন কৰাৰ ওপৰত প্ৰাধান্য দিছে।
কিন্তু ১৯৮৮ চনৰ আগলৈকে গ্রামোন্নয়ন বুলিলে কৃষি উন্নয়ন কৰাকেই বুজাইছিল। কিন্তু বর্তমান সময়ত গ্রামোন্নয়ন বুলি ক’লে কেৱল গাঁৱৰ কৃষি উন্নয়নৰ কথাকে প্ৰকাশ নকৰে। আধুনিক ধাৰণা মতে গ্রামোন্নয়ন এক ৰাষ্ট্ৰীয় উন্নয়ন আঁচনি, এনে আঁচনিৰ দ্বাৰা গাঁৱৰ লোকৰ শিক্ষা, কৃষি, স্বাস্থ্য, আর্থ-সামাজিক স্থিতি, জীৱন-ধাৰণৰ মান উন্নত কৰি জনকল্যাণ সাধন, দৰিদ্ৰ সীমাৰেখাৰ তলত বাস কৰা গাঁৱলীয়া লোকৰ দৰিদ্ৰতা মোচন কৰা। তদুপৰি প্ৰমোন্নয়নৰ লগত চৰকাৰৰ লগতে জনসাধাৰণেও অংশগ্ৰহণ কৰিব লাগে ৷
