Economic Sociology Unit 4 অর্থনৈতিক সমাজতত্ত্বৰ সমসাময়িক বিষয়, College and University Answer Bank for BA, and Post Graduate Notes and Guide Available here, Economic Sociology Unit 4 অর্থনৈতিক সমাজতত্ত্বৰ সমসাময়িক বিষয় Solutions to each Unit are provided in the list of UG-CBCS Central University & State University Syllabus so that you can easily browse through different College and University Guide and Notes here. Economic Sociology Unit 4 অর্থনৈতিক সমাজতত্ত্বৰ সমসাময়িক বিষয় Question Answer can be of great value to excel in the examination.
Economic Sociology Unit 4 অর্থনৈতিক সমাজতত্ত্বৰ সমসাময়িক বিষয়
Economic Sociology Unit 4 অর্থনৈতিক সমাজতত্ত্বৰ সমসাময়িক বিষয় Notes cover all the exercise questions in UGC Syllabus. Economic Sociology Unit 4 অর্থনৈতিক সমাজতত্ত্বৰ সমসাময়িক বিষয় The provided here ensures a smooth and easy understanding of all the concepts. Understand the concepts behind every Unit and score well in the board exams.
Some Contemporary Issues in Economic Sociology
ECONOMIC SOCIOLOGY
অৰ্থনৈতিক সমাজতত্ব
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
১। শুদ্ধ উত্তৰটো বাছি উলিওৱাঃ (Choose the correct answers 🙂
(ক) চৰকাৰে নিৰ্ধাৰণ কৰা বাধা বা প্রতিবন্ধকতা আঁতৰ কৰাক কোৱা হয় : (Removing barriers or restrictions set by the government is called:)
(a) উদাৰীকৰণ (Liberalisation)
(b) বিনিয়োগ (Investment)
(c) অনুকূল বাণিজ্য (Favourable trade)
(d) মুক্ত বাণিজ্য (Free trade)
উত্তৰঃ (a) উদাৰীকৰণ (Liberalisation)।
(খ) দেশবোৰৰ মাজত দ্রুত একত্ৰীকৰণ বা আন্তঃসংযোগক এই বুলি কোৱা হয়ঃ (Rapid integration or interconnection between countries is known as:)
(a) ব্যক্তিগতকৰণ (Privatisation)
(b) বিশ্বায়ন (Globalisation)
(c) উদাৰীকৰণ (Liberalisation)
(d) সামাজিকীকৰণ (Socialisation)
উত্তৰঃ (d) বিশ্বায়ন (Globalisation)।
(গ) বিশ্বায়নৰ ফলত জীৱন ধাৰণৰ পৰিস্থিতি উন্নত হৈছেঃ (Globalisation has led to improvement in living conditions:)
(a) সকলো মানুহৰ (Of all the people)
(b) উন্নত দেশসমূহৰ লোকসকলৰ (Of people in the developed countries)
(c) উন্নয়নশীল দেশসমূহৰ শ্রমিক (Of workers in the developing countries)
(d) ওপৰৰ এটাও নহয় (None of the above.)
উত্তৰঃ (c) উন্নয়নশীল দেশসমূহৰ শ্রমিক (Of workers in the developing countries)।
(ঘ) বিশ্বায়নৰ দ্বাৰা নিম্নলিখিত কোনটো ভাৰতীয় উদ্যোগ কঠোৰভাৱে আঘাতপ্ৰাপ্ত হৈছে? (Which one of the following Indian industries has been hit hard by globalisation?)
(a) তথ্য প্রযুক্তি (আইটি) (Information Technology (IT)
(b) টয় মেকিং (Toy making)
(c) পাট (Jute)
(d) চিমেন্ট (Cement)
উত্তৰ: (b) টয় মেকিং (Toy making)।
(ঙ) নিম্নলিখিত কোনটো দেশৰ গোটৰ প্ৰৱৰ্তনাত বিশ্ব বাণিজ্য সংস্থা (ডব্লিউটিঅ’) আৰম্ভ কৰা হৈছিল? (World Trade Organisation (WTO) was started at the initiative of which one of the following group of countries?)
(a) ধনী দেশসমূহ (Rich countries)
(b) দৰিদ্ৰ দেশসমূহ (Poor countries)
(c) উন্নত দেশসমূহ (Developed countries)
(d) উন্নয়নশীল দেসশমূহ (Developing countries)
উত্তৰঃ (c) উন্নত দেশসমূহ (Developed countries)।
(চ) নিম্নলিখিত কোনটো সংগঠনে বৈদেশিক বাণিজ্য আৰু বিদেশী বিনিয়োগৰ উদাৰীকৰণৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে? (Which of the following organisations lays stress on liberalisation of foreign trade and foreign investment?)
(a) আন্তর্জাতিক শ্রমিক সংগঠন (International Labour Organisation)
(b) আন্তর্জাতিক মুদ্রানিধি (International Monetary Fund)
(c) বিশ্ব স্বাস্থ্য সংস্থা (World Health Organisation)
(d) বিশ্ব বাণিজ্য সংগঠন (World Trade Organization)
উত্তৰঃ (d) বিশ্ব বাণিজ্য সংগঠন (World Trade Organization)।2
(ছ) আমদানিৰ ওপৰত কৰ হৈছে এক উদাহৰণ— (Tax on imports is an example of—)
(a) বাণিজ্যৰ চৰ্তাৱলী (Terms of Trade)
(b) কলেটাৰেল (Collateral)
(c) বাণিজ্য প্রতিবন্ধকতা (Trade Barriers)
(d) বৈদেশিক বাণিজ্য (Foreign Trade)
উত্তৰঃ (c) বাণিজ্য প্রতিবন্ধকতা (Trade Barriers)।
(জ) অর্থনৈতিক বিকাশ জোখাৰ আটাইতকৈ সচৰাচৰ পদ্ধতি কোনটো? (Which is the most common method of measuring economic development?)
(a) লাভৰ লোকচান (Profit loss)
(b) উপার্জন (Income)
(c) বিক্ৰী (Sales)
(d) আমদানি-ৰপ্তানি (Import export)
উত্তৰঃ উপার্জন (Income)।
(ঝ) ভূমিহীন গ্রাম্য শ্রমিকসকলৰ উন্নয়নমূলক লক্ষ্যবোৰ কি? (What are the developmental goals of landless rural labourers?)
(a) অধিক দিনৰ কাম আৰু উন্নত মজুৰি (More days of work and better wages)
(b) নিজৰ খেতিৰ বাবে ভূমি অধিগ্রহণ (Acquirement of land for self tilling)
(c) অধিক ঘণ্টাৰ কাম (More hours of work)
(d) আত্মনিৰ্ভৰশীলতা (Self-reliance)
উত্তৰঃ (a) অধিক দিনৰ কাম আৰু উন্নত মজুৰি (More days of work and better wages)।
(ঞ) কিহে স্থিৰ উপাৰ্জন আনিছে? (What brings about stable income?)
(a) উন্নত মজুৰি (Better wages)
(b) কামৰ সুযোগ (Work opportunities)
(c) নিয়মীয়া কাম (Regular work)
(d) তেওঁলোকৰ শস্য বা অন্যান্য সামগ্ৰীৰ বাবে উপযুক্ত মূল্য (Decent price for their crops or other products)
উত্তৰঃ (c) নিয়মীয়া কাম (Regular work)।
(ট) আমাৰ জীৱন ৰক্ষা কৰাৰ এটা কাৰক কি? (What is the one factor on which our life depends?)
(a) নিযুক্তি (Employment)
(b) কামৰ সুৰক্ষা (Security of work)
(c) টকা বা বস্তুগত বস্তু যিবোৰ এজনে ইয়াৰ সৈতে ক্ৰয় কৰিব পাৰে (Money or material things that one can buy with it)
(d) স্বাধীনতা (Freedom)
উত্তৰঃ (c) টকা বা বস্তুগত বস্তু যিবোৰ এজনে ইয়াৰ সৈতে ক্ৰয় কৰিব পাৰে (Money or material things that one can buy with it)।
(ঠ) বিভিন্ন ব্যক্তিৰ এখন দেশৰ উন্নয়নৰ ধাৰণা থাকিব পাৰে____ (Different persons could have_____ notions of country’s development.)
(a) পৃথক আৰু লগতে বিৰোধী (Different as well as conflicting)
(b) একেই (Same)
(c) উদাসীন (Indifferent)
(d) নহয় (No)
উত্তৰঃ (a) পৃথক আৰু লগতে বিৰোধী (Different as well as conflicting)।
(ড) যেতিয়া আমি উন্নয়নৰ স্তৰত দেশবোৰৰ তুলনা কৰোঁ তেতিয়া ইয়াক আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ গুণ হিচাপে গণ্য কৰা হয়? (What is considered to be one of the most important attributes when we compare countries at the level of development?)
(a) ঔদ্যোগিক বিকাশ (Industrial development)
(b) দেশৰ সম্পদ (Resources of the country)
(c) উপার্জন (Income)
(d) আমাদানি-ৰপ্তানি (Import—export)
উত্তৰঃ (c) উপাৰ্জন (Income)।
(ঢ) অধিক উপাৰ্জনৰ অৰ্থ হৈছে ____। (More income means____)
(a) মানুহক প্রয়োজনীয়তাৰ ভিতৰত গড় (Average out of needs of people)
(b) মানুহক প্রয়োজন হোৱা সকলো বস্তুৰ অধিক (More of all things that human beings need.)
(c) সাধাৰণ মানুহৰ ওপৰত কোনো প্ৰভাৱ নপৰে (No effect on the common man)
(d) অধিক ব্যৱসায় (More business)
উত্তৰঃ (d) মানুহক প্রয়োজন হোৱা সকলো বস্তুৰ অধিক (More of all things that human beings need)।
(ণ) এখন দেশৰ বিকাশ সাধাৰণতে ইয়াৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰণ কৰিব পাৰি। (Development of a country can generally be determined by its)
(a) জনমুৰি উপাৰ্জন (Per capita income)
(b) গঢ় সাক্ষৰতাৰ স্তৰ (Average literacy level)
(c) ইয়াৰ লোকসকলৰ স্বাস্থ্যৰ স্থিতি (Health Status of its people)
(d) এইবোৰৰ এটাও নহয় (None of these)
উত্তৰঃ (a) জনমুৰি উপাৰ্জন (Per capita income)।
(ত) বিভিন্ন ব্যক্তিৰ এখন দেশৰ বিকাশৰ বিভিন্ন ধাৰণা আৰু বিৰোধী ধাৰণা থাকিব পাৰে। সকলোৰে বাবে এক নিৰপেক্ষ আৰু ন্যায়সংগত পথ প্রাপ্ত কৰা উচিত। ইয়াত আলোচনা কৰা ধাৰণাটো হ’ল— (Different person could have different as well as conflicting nations of a country’s development. A fair and just path for all should be achieved. Interpret the concept being discuss here—)
(a) সামাজিক বিকাশ (Social development)
(b) সাংস্কৃতিক বিকাশ (Cultural development)
(c) ৰাষ্ট্ৰীয় বিকাশ (National development)
(d) অর্থনৈতিক বিকাশ (Economic development)
উত্তৰঃ (c) ৰাষ্ট্ৰীয় বিকাশ (National development)।
(থ) অধিক উপার্জন থকা দেশবোৰ কম উপার্জন থকা আনবোৰতকৈ— (Countries with higher income are than other with less income.)
(a) কম বিকশিত (Less developed)
(b) অধিক বিকশিত (More developed)
(c) কম শক্তিশালী (Less Stronger)
(d) অধিক সংগঠিত (More organized)
উত্তৰ: (b) অধিক বিকশিত (More developed।
২। বিশ্বায়ন মানে কি? (What does globalization mean.)
উত্তৰঃ বিশ্বায়ন মানে হ’ল বিশ্বব্যাপী আন্তঃসংযোগ।
৩। অর্থনৈতিক বিশ্বায়ন মানে কি? (What does economic globalization mean.)
উত্তৰঃ পৃথিৱীৰ বিভিন্ন দেশসমূহৰ মাজত থকা অর্থনৈতিক আদান-প্রদানকে অর্থনৈতিক
বিশ্বায়ন বুলি কোৱা হয়।
8। বিশ্ব সামাজিক ফ’ৰাম কি? (What is the World Social forum?)
উত্তৰঃ বিশ্ব সামাজিক ফ’ৰাম হ’ল এখন উদাৰনৈতিক বিশ্বায়নৰ বিৰোধিতা কৰা এখন বিশ্বমঞ্চ।
৫। অৰ্থনৈতিক বিশ্বায়নৰ দুটা উপাদান উল্লেখ কৰা। (Mention two elements of economic globalisation.)
উত্তৰঃ অৰ্থনৈতিক বিশ্বায়নৰ দুটা উপাদান হ’ল— (ক) বিশ্ববেংক (খ) আর্ন্তজাতিক মুদ্রানিধি।
৬। সমাজবাদৰ ইংৰাজী প্রতিশব্দ ‘Socialism’ ক’ৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছে? (Were did, the english word ‘socialism’ original from.)
উত্তৰঃ গ্রীক শব্দ ‘Socias’ শব্দৰ পৰা।
৭। উন্নয়ন অর্থনীতি বুলিলে কি বুজা? (What do you mean by development economy?)
উত্তৰঃ উন্নয়ন অর্থনীতি হ’ল অৰ্থনীতি বিজ্ঞানৰ এটা ভাগ য’ত অনুন্নত বা পিছপৰা দেশসমূহৰ সমস্যাসমূহৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হয়।
চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
১। অর্থনৈতিক বিকাশ কাক বোলে? (What is economic development?)
উত্তৰঃ অৰ্থনৈতিক বিকাশ বুলিলে সাধাৰণতে উন্নত দেশ সমূহৰ লগত জড়িত সমস্যাৰাজিৰ আলোচনাৰ কথা বুজা যায়। বিকাশ হ’ল স্বতঃস্ফুৰ্ত আৰু অবিছিন্ন এটা দীর্ঘকালীন পৰিঘটনা। য’ত সঞ্চয়ৰ হাৰ আৰু জনসংখ্যাই গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা লয়।
২। অর্থনৈতিক বিকাশৰ মূল কাৰক সমূহ কি কি? (What are the keys to economic development?)
উত্তৰঃ অর্থনৈতিক বিকাশৰ মূল কাৰক সমূহ হ’ল—
(ক) প্রাকৃতিক সম্পদৰ ব্যৱহাৰ।
(খ) মূলধন গঠনত হাৰ।
(গ) প্ৰযুক্তিবিদ্যাৰ স্তৰ।
(ঘ) শ্ৰম বা শ্ৰমিকৰ বিশেষীকৰণ।
(ঙ) গাঠনিগত পৰিৱৰ্তন।
৩। বহনক্ষম উন্নয়ন বুলিলে কি বুজা? (What do you mean by sustainable development?)
উত্তৰঃ বহনক্ষম উন্নয়ন হৈছে উন্নয়ন এনেকুৱা এটা গতি য’ত ভৱিষ্যত প্ৰজন্মৰ কোনো আপোচ নকৰাকৈ বৰ্তমান প্ৰজন্মৰ উন্নয়ন সাধিত হয়। অন্য ভাষাত, বৰ্তমান প্ৰজন্মৰ উন্নয়নৰ গতিধাৰা পৰিবেশে বহন কৰিব পৰাটোকেই বহনক্ষম উন্নয়ন বোলে।
৪। উন্নয়ন প্ৰক্ৰিয়াত ৰাষ্ট্ৰৰ মূল ভূমিকা সমূহ কি কি? (What are the key roles of the state in the development process?)
উত্তৰঃ উন্নয়ন প্ৰক্ৰিয়াত ৰাষ্ট্ৰই প্ৰধান চাৰিটা ভূমিকা পালন কৰিবলগীয়া হয়।
(ক) ৰাজহুৱা দ্ৰব্যৰ যোগান ধৰা।
(খ) বজাৰ অপূৰ্ণতা ৰোধ কৰা।
(গ) পিছপৰা শ্ৰেণীক ৰক্ষণাৱেক্ষণ দিয়া আৰু আয়ৰ সমবিতৰণ কৰা।
(ঘ) বজাৰ ব্যৱস্থা সুকলমে চলিবৰ বাবে সাংগঠনিক পৰিৱেশৰ সৃষ্টি কৰা।
৫। আধুনিক অর্থনৈতিক বিকাশ বুলিলে কি বুজা? (What do you mean by modern economic development?)
উত্তৰঃ আধুনিক অর্থনৈতিক বিকাশ হ’ল উন্নত দেশসমূহৰ সামগ্রিক উন্নয়ন। অধ্যাপক ছাইমন কুজনেটে (Prof. Simon Kuznet) আধুনিক অর্থনৈতিক বিকাশক দীৰ্ঘকালীন চাহিদাৰ পৰিপূৰণ কৰিব পৰাকৈ আধুনিক প্ৰযুক্তিবিদ্যাৰ সহায়ত দেশ এখনৰ বৰ্দ্ধিত যোগান আৰু বৰ্দ্ধিত উৎপাদন ক্ষমতাক অভিহিত কৰিছে। তেখেতৰ মতে আধুনিক অর্থনৈতিক বিকাশৰ মূল উপাদান তিনিটা। ইয়াৰে প্ৰথমবিধ হ’ল আধুনিক প্ৰযুক্তিবিদ্যা ক্রমবর্ধিত যোগান দ্বিতীয়বিধ হ’ল আধুনিক প্রযুক্তিবিদ্যা যিয়ে দেশখনৰ উৎপাদন ক্ষমতা বৃদ্ধিত সহায় কৰে আৰু তৃতীয়বিধ হ’ল বৰ্দ্ধিত চাহিদা পূৰণৰ অৰ্থে সকলো সম্পদৰ সুদক্ষ ব্যৱহাৰ।
৬। অর্থনৈতিক উন্নয়ন আৰু বিকাশৰ মাজৰ পাৰ্থক্য লিখা। (Write the difference between economic development and growth?)
উত্তৰঃ অর্থনৈতিক উন্নয়ন আৰু বিকাশৰ ধাৰণাটো ক্ৰমে অনুন্নত আৰু উন্নত অর্থনীতিৰ লগত জড়িত। অর্থনৈতিক উন্নয়নত অনুন্নত দেশৰ সমস্যা ৰাজিৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হয়। আনহাতে, অর্থনৈতিক বিকাশত অৰ্থনীতিৰ অৰ্থনৈতিক ৰেহৰূপৰ কথা বিশাদভাৱে আলোচনা কৰা হয়।
অর্থনীতিবিদ মেদিচনে (Maddison) ইয়াৰ ধাৰণাটো বহুলভাৱে দিবলৈ গৈ কৈছে যে উন্নয়ন আৰু বিকাশ যথাক্রমে অনুন্নত আৰু উন্নত অৰ্থনীতিৰ বাৰ্ধিত আয় স্তৰৰ লগত জড়িত। কিন্তু কোনবিলাক কাৰকে বৰ্ধিত আয়ত অৰিহণা যোগায় সেই বিষয়ে ইয়াত স্পষ্ট নহয়। অর্থনীতিবিদ হিক্সো (Hicks) কৈছে যে অনুন্নত দেশসমূহৰ সমস্যাৰাজিৰ মূল কাৰণ হৈছে অব্যৱহৃত সম্পদসমূহ। গতিকে অর্থনৈতিক উন্নয়নত সম্পদৰাজিৰ সঠিক ব্যৱহাৰৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হয়।
আনহাতে, অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ ধাৰণাটো এখন দেশৰ ক্ৰমবর্ধিত আয় বা জনমুৰি আয়ৰ লগত জড়িত য’ত শ্রমশক্তি, উপভোগ, মূলধন আদিৰ আমূল পৰিৱৰ্তন হয়। অর্থনীতিবিদ ম্যাৰডেল (Myrdal) মতে বিকাশ এখন দেশৰ প্ৰযুক্তিগত আৰু গাঠনিগত পৰিৱৰ্তন। ওপৰোক্ত আলোচনাৰ পৰা ইয়াক কব পাৰি যে বিকাশ অবিহনে উন্নয়ন সম্ভৱ কিন্তু উন্নয়ন অবিহনে বিকাশ হ’ব নোৱাৰে।
৭। বিশ্বায়নৰ অৰ্থনৈতিক ফলশ্রুতি সম্পর্কে লিখা। (Write about the economic consequences of globalisation.)
উত্তৰঃ বিশ্বায়নৰ প্ৰভাৱত বিশ্বৰ প্ৰায়বিলাক ৰাষ্ট্ৰৰ অৰ্থনৈতিক উৎপাদন আৰু বিতৰণ ব্যৱস্থা বহুজাতিক নিগমসমূহৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্ৰিত হোৱা দেখা যায়।
বিশ্বায়নৰ ফলশ্ৰুতিত ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত বাণিজ্যিক লেনদেন আৰু আদান-প্রদান ক্রমাগতভাৱে বৃদ্ধি পাইছে। সেয়েহে, প্রত্যেক ৰাষ্ট্ৰই বাণিজ্যিক ক্ষেত্ৰত থকা ৰাষ্ট্ৰীয় নিয়ন্ত্ৰণ ধীৰে ধীৰে হ্ৰাস কৰিবলৈ বাধ্য হৈছে। ফলত আমদানি বৃদ্ধি পোৱাৰ লগতে বিদেশী পুঁজি বিনিয়োগো বৃদ্ধি পাইছে। এই সুযোগত উন্নত দেশসমূহৰ পুঁজি বিনিয়োগকাৰী সংস্থাসমূহে নিজ দেশৰ বাহিৰত অন্যান্য অনুন্নত আৰু উন্নয়নশীল দেশসমূহত পুঁজি বিনিয়োগ কৰি বজাৰ দখল কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে।
অৰ্থনৈতিক বিশ্বায়নৰ ফলত ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত সাৰ্বজনীন অর্থনীতিৰ পৰিৱৰ্তে ৰাষ্ট্ৰভেদে ভিন ভিন নীতি পৰিলক্ষিত হয়। অর্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত বিশ্বায়নৰ প্ৰভাৱৰ আৰু এটা দিশ হ’ল। সমাজত ধনী-দুখীয়াৰ মাজত প্ৰভেদ ক্রমান্বয়ে বাঢ়ি যোৱা। মুক্ত অৰ্থনীতিয়ে সমাজৰ ধনী শ্ৰেণীক উপকৃত কৰাৰ লগতে সাধাৰণ শ্ৰেণীৰ অৱস্থা দিনে দিনে শোচনীয় কৰি তুলিছে। মুক্ত বজাৰ ব্যৱস্থাত বহুজাতিক কোম্পানীৰ প্ৰৱেশ বৃদ্ধি পাইছে, আনহাতে চৰকাৰী যন্ত্ৰৰ পুতৌলগা অৱস্থাৰ সৃষ্টি হৈছে। সাধাৰণ শ্ৰেণীৰ মানুহ শিক্ষা-চাকৰি আদিৰ ক্ষেত্ৰত পিছপৰাৰ ফলত সমাজত শ্রেণী বৈষম্য বৃদ্ধি পোৱা দেখা যায়। সেয়েহে, বিশ্বায়নৰ সমালোচকসকলে ইয়াক নব্য উপনিবেশবাদৰেই আন এক ৰূপ বুলি ক’ব বিচাৰে।
অৰ্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত বিশ্বায়নৰ সুফলো নুই কৰিব নোৱাৰি। এই ব্যৱস্থাই ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত অৰ্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত পাৰস্পৰিক নিৰ্ভৰশীলতা আৰু একতা স্থাপন কৰিছে। সমৰ্থকসকলৰ মতে, অর্থনৈতিক বিশ্বায়ন হৈছে ইতিহাসৰ বিৱৰ্তনৰ এক স্তৰ, যাক মানৱ সমাজে এৰাই চলিব নোৱাৰে। অৰ্থনৈতিক বিশ্বায়নে ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত পাৰস্পৰিক সম্পৰ্ক আৰু একতা স্থাপনৰ লগতে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ক্ষেত্ৰত বাণিজ্যিক উদ্যোগসমূহৰ তথা বিশ্বৰ জনসাধাৰণৰ মাজত ভাতৃত্ববোধ গঢ়ি তুলিছে।
৮। বিশ্বায়নৰ সাংস্কৃতিক ফলশ্রুতি সম্পর্কে লিখা। (Write about the cultural consequences of globalisation.)
উত্তৰঃ বিশ্বায়নৰ প্ৰভাৱ অকল অৰ্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰতেই নহয়, সাংস্কৃতিক ক্ষেত্ৰতো দেখা যায়। বিশ্বৰ বিভিন্ন প্ৰান্তৰ জনসাধাৰণৰ ভিন্ন ভিন্ন খাদ্যাভ্যাস, পোছাক- পৰিচ্ছদ, নৃত্য-গীত আদিৰ ওপৰত বিশ্বায়নৰ প্ৰভাৱৰ ফলত পৰম্পৰাগত সংস্কৃতিত এক আমূল পৰিৱৰ্তন পৰিলক্ষিত হয়। বিশ্বায়ন প্ৰক্ৰিয়াৰ এখন সমাজৰ সংস্কৃতিয়ে আন ৰাষ্ট্ৰৰ ওপৰত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছে আৰু সমগ্ৰ বিশ্বত এক সাংস্কৃতিক ঐক্যৰ আবিৰ্ভাৱ হৈছে। বিশ্ব সংস্কৃতি বুলিলে বর্তমান সময়ত পশ্চিমীয়া সংস্কৃতিক বুজা যায়। কিছুমান ক্ষেত্ৰত অৰ্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিকভাৱে শক্তিশালী ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ সংস্কৃতি অপেক্ষাকৃত দুর্বল ৰাষ্ট্ৰৰ ওপৰত জাপি দিয়া দেখা যায়। আধুনিকতা বুলিলে পশ্চিমীয়া সংস্কৃতিৰ খোৱা-বোৱা, পিন্ধনকে বুজোৱা হয়।
গতিকে বিশ্বৰ দুৰ্বল ৰাষ্ট্ৰসমূহে বহুলাংশে নিজৰ পৰম্পৰাগত কৃষ্টি-সংস্কৃতিক পাহৰি পশ্চিমীয়া সংস্কৃতিৰ ফালে আকৰ্ষিত হৈছে। ভাৰতবৰ্ষও ইয়াৰ ব্যক্তিক্ৰম নহয়। আমাৰ ৰাষ্ট্ৰৰ ক্ষুদ্ৰ চহৰ আনকি গাঁও অঞ্চলতো পেপ্ছি, কোকাকোলা আৰু বাৰ্গাৰ, চাওমিন আদিৰে বিয়পি পৰিছে। আজিৰ যুৱ প্ৰজন্মই পৰম্পৰাগত খাদ্যৰ পৰিৱৰ্তে পশ্চিমীয়া বেছিকৈ পছন্দ কৰে। নাচ-গান আদিৰ ক্ষেত্ৰতো পশ্চিমীয়া সংস্কৃতিৰ প্ৰভাৱ বেছিকৈ পৰিলক্ষিত হয়। পৰম্পৰাগত মূল্যৱান সংস্কৃতিৰ ঠাইত পশ্চিমীয়া সংস্কৃতিৰ প্রভাৱে সমগ্ৰ মানৱ জাতিৰ সন্মুখত প্ৰত্যাহ্বানৰ সৃষ্টি কৰিছে।
বিশ্বায়নৰ সাংস্কৃতিক ফলশ্ৰুতিৰ সকাৰাত্মক দিশো আছে। কোনো জাতিৰ সংস্কৃতি স্থবিৰ নহয়। পৰিৱৰ্তিত পৰিস্থিতি বিশ্বৰ সকলো ৰাষ্ট্ৰৰ সৈতে সু-সম্পর্ক বজাই ৰখাটো আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিৰ অন্যতম কৌশল। সাংস্কৃতিক বিশ্বায়নে ৰাষ্ট্ৰবোৰৰ মাজত সাংস্কৃতিক একতাৰ
জৰিয়তে ৰাজনৈতিক সু-সম্পর্ক স্থাপনত সফল হয় বুলি ক’ব পৰা যায়। বিভিন্ন ৰাষ্ট্ৰৰ সাংস্কৃতিক সংমিশ্রণত গঢ়ি উঠা নতুন সংস্কৃতিয়ে বিশ্বৰ সমূহ জনসাধাৰণক ওচৰ চপাই অনাত সহায় কৰিছে। তদুপৰি সাংস্কৃতিক ঐক্য গঢ়ি উঠাৰ লগতে প্রত্যেক দেশে নিজৰ সংস্কৃতিৰ স্বকীয় অস্তিত্ব বিশ্ব দৰবাৰত দাঙি ধৰিবলৈ সক্ষম হৈছে।
৯। বিশ্বায়নৰ ধাৰণা সম্পর্কে লিখা? (Write about the concept of Globalization.)
উত্তৰঃ বিশ্বায়ন হৈছে বৰ্তমান যুগৰ এক বহুল প্রচলিত ধাৰণা। বিশ্বায়নৰ ইংৰাজী পৰিশব্দ Globalization আৰু এই শব্দটি পোনপ্ৰথমবাৰৰ কাৰণে ফৰাচী সাহিত্যত ব্যৱহৃত হৈছিল। হাভার্ড বিশ্ববিদ্যালয়ৰ অধ্যাপক Theodore Levitt য়ে এই Globalization শব্দটি পোনপ্রথমে ব্যৱহাৰ কৰিছিল। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ অধ্যয়নত শিল্প বিপ্লৱৰ পাছৰ পৰা ব্যৱহৃত হোৱা দেখিবলৈ পোৱা যায়। বিশ্বায়নে বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত ব্যৱসায়-বাণিজ্যৰ দ্ৰুত গতিত সম্প্ৰসাৰণ ঘটাবলৈ সক্ষম হৈছে। ৰাজনৈতিক, অর্থনৈতিক, সামাজিক আৰু সাংস্কৃতিক বিশ্বায়নে সমগ্র বিশ্বকে এক বিশ্ব সম্প্রদায়ত পৰিণত কৰিছে। সমগ্ৰ বিশ্বৰ জনসাধাৰণৰ সামগ্রিক উন্নয়ন সাধনৰ বাবে বিশ্বায়নৰ প্ৰক্ৰিয়াটোক কোনেও অস্বীকাৰ কৰিব নোৱাৰে।
এক অৱধাৰণা (Concept) হিচাপে বিশ্বায়নৰ অৰ্থ হৈছে প্ৰৱাহ আৰু এনে প্রবাহ বিভিন্ন ধৰণৰ, যেনে— ধাৰণাৰ প্ৰৱাহ, দ্রব্য সামগ্ৰীৰ প্ৰবাহ, মানৱ সম্পদৰ প্ৰবাহ, নিয়োগ সন্ধানীৰ প্রবাহ, মস্তিষ্কৰ প্ৰবাহ আদি হ’ব পাৰে। বিশ্বৰ এখন ঠাইৰ পৰা আন এখন ঠাইলৈ, এখন ৰাষ্ট্ৰৰ পৰা আন এখন ৰাষ্ট্ৰলৈ বা এখন মহাদেশৰ পৰা আন এখন মহাদেশলৈ ইবিলাক প্রবাহিত হ’ব পাৰে। এনেধৰণৰ বিভিন্ন প্ৰবাহৰ ফলত বিশ্বৰ বিভিন্ন অঞ্চলৰ জনসাধাৰণৰ মাজত পাৰস্পৰিক আন্তঃসংযোগ গঢ়ি উঠে। গতিকে বিশ্বব্যাপী গঢ়ি উঠা এনে বিভিন্ন ধৰণৰ আন্তঃসংযোগতাক বিশ্বায়নৰ মূল কেন্দ্ৰবিন্দু বুলি অভিহিত কৰিব পাৰি। গতিকে বিশ্বায়নৰ সংজ্ঞা সম্বন্ধে আলোচনা কৰাৰ পূৰ্বে এই বিশ্বব্যাপী আন্তঃসংযোগৰ অৰ্থ জনাটো আৱশ্যক। বিশ্বব্যাপী আন্তঃসংযোগতা বুলি ক’লে মূলধন, সামগ্রী, মানৱ সম্পদ আদিৰ গতিশীলতা তথা চলাচলক সূচায় আৰু এনে চলাচল পৃথিৱীৰ যিকোনো অঞ্চলৰ পৰা অন্য যিকোনো অঞ্চললৈ হ’ব পাৰে। গতিকে এনে দৃষ্টিকোণৰ পৰা বিচাৰ কৰি চালে ক’ব পাৰি যে বিশ্বায়ন আৰু বিশ্বজুৰি আন্তঃসংযোগতাৰ মাজত ওচৰ সম্বন্ধ আছে।
১০। বিশ্বায়নৰ শৈক্ষিক ফলশ্রুতি সম্পর্কে লিখা। (Write about the educational consequences of globalisation.)
উত্তৰঃ বিশেষতঃ উচ্চ শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰতো বিশ্বায়নৰ প্ৰভাৱ পৰিলক্ষিত হয়। বিশ্বায়নৰ ফলশ্ৰুতিত বিশ্বৰ বিভিন্ন প্ৰান্তৰ শৈক্ষিক ভাব-ধাৰণা, জ্ঞান-বিজ্ঞান অতি দ্রুত গতিত অন্যান্য প্রান্তত বিয়পি পৰিছে। বিশ্বায়নে শিক্ষক-ছাত্ৰৰ ভূমিকাৰো পৰিৱৰ্তন কৰিছে। পূৰ্বৰ দৰে শিক্ষা লাভ এতিয়া “Class Room Teaching”-ত আবদ্ধ নাথাকি আৰু অকল কিতাপত লিখা জ্ঞানৰ বাহিৰত বিদ্যাৰ্থীৰ উৎসাহৰ ভিত্তিত “Skill Development” -ৰ ব্যাৱহাৰিক শিক্ষাৰো প্ৰচলন হৈছে। কাৰিকৰী শিক্ষাৰ জনপ্ৰিয়তা বৃদ্ধি পাইছে। বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ডিগ্ৰীৰ সৈতে কাৰিকৰী শিক্ষাৰ জ্ঞানে বর্তমান ছাত্র সমাজক চাকৰিৰ ক্ষেত্ৰত ভিন্নতা আৰু নিজক প্ৰকাশৰ সুযোগ দিছে। উন্নত শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ ফলত তেওঁলোকৰ জীৱন যাপনৰ মানদণ্ড উন্নত হোৱাৰ উপৰি সমাজত এক বিশেষ মর্যাদা লাভ কৰিবলৈ সমৰ্থ হৈছে। শৈক্ষিক বিশ্বায়নে উন্নয়নশীল দেশসমূহত পশ্চিমীয়া শিক্ষাৰ প্ৰচাৰ আৰু প্ৰসাৰ বৃদ্ধি কৰিছে। শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত বিশ্বায়নৰ প্ৰভাৱৰ বিষয়ে মন্তব্য কৰি David Orr-য়ে মন্তব্য কৰিছে, “Western Education has in fact replaced indigenous forms of education throughout the world and focuses on preparing students exclusively for an urban existence.” আনহাতে পশ্চিমীয়া শিক্ষা ব্যৱস্থাই পাৰম্পৰিক শিক্ষাৰ গুৰুত্ব হ্ৰাস কৰিছে। ইয়াৰ ফলত বৰ্তমান যুৱ প্ৰজন্মৰ মাজত নৈতিকতাৰ অভাৱ পৰিলক্ষিত হয়। শিক্ষা এতিয়া এক Commodity-ত ৰূপান্তৰিত হৈছে। ব্যক্তিগত খণ্ডৰ হস্তক্ষেপত উচ্চ শিক্ষা লাভ এতিয়া বহুতৰ বাবে দুৰ্বহ হৈ পৰিছে।
১১। বিশ্বায়নৰ সংজ্ঞা দিয়া। (Define Globalization.)
উত্তৰঃ বিশ্বায়ন শব্দটি বিভিন্ন অৰ্থ আৰু প্ৰসংগত ব্যৱহাৰ কৰা হয়। সেয়েহে ইয়াৰ এক সার্বজনীন সংজ্ঞা আগবঢ়োৱা জটিল। তলত বিশ্বায়ন সম্বন্ধে বিভিন্ন চিন্তাবিদসকলে আগবঢ়োৱা সংজ্ঞাসমূহ দাঙি ধৰা হ’ল।
এডভার্ড এছ হাৰমেনৰ মতে “বিশ্বায়ন মানে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰিসীমা অতিক্ৰম কৰি সংঘটিত পৰিচালনা আৰু পদ্ধতিৰ সম্প্ৰসাৰণ। একে সময়তে ই হৈছে অবিৰতভাৱে সম্প্ৰসাৰিত আৰু সমান্তৰালভাৱে পৰিৱৰ্তিত হৈ থকা সুযোগ সুবিধা আৰু অৰ্থনৈতিক সম্পৰ্ক” (Globalization is the expansion across international borders of management and process. At the same time, it is a condition of facilities and economic relation which is constantly expanding and is simultaneously changing.)
আর্নল্ড টয়েনবি (Arnold Toynbee)-ৰ মতে “বিশ্বায়নৰ অৰ্থ প্ৰভাৱশালী কেন্দ্ৰৰ লগত একত্ৰীকৰণ, বহুপাক্ষিক প্রক্রিয়া নহয়” (Globalization means integration into the dominant Centre not a multilateral process.)
আন এজন চিন্তাবিদ ডেভিদ হেল্ড (David Held)-এ বিশ্বায়নক সমসাময়িক সমাজ জীৱনৰ সকলো দিশতেই বিশ্বব্যাপী আন্তঃনিৰ্ভৰশীলতাৰ সম্প্ৰসাৰণ আৰু সুদৃঢ়কৰণৰ এক প্রক্রিয়াক ( সুচাইছে।” (Globalization is the widening, deepening and speeding up of worldwide interconnectedness in all aspects of contemporary social life.)
ব্ৰিটিছ সমাজতত্ত্ববিদ এন্থনি গিডেনছ (Anthony Giddens) ত বিশ্বায়নৰ সংজ্ঞা আগবঢ়াই কৈছে যে “Globalization is the intensification of worldwide social relations which link distant localities is such a way that local happenings are shaped by events occurring many miles away and vice versa.”
চেজি থমাছ (Saji Thomas)য়ে কৈছে যে অতিৰাষ্ট্ৰীয় নিগমসমূহৰ জৰিয়তে সমগ্ৰ বিশ্বতে ব্যক্তিগত মূলধনৰ মুক্ত আমদানিক বুজোৱাৰ অৰ্থত বিশ্বায়ন শব্দটি ব্যৱহাৰ কৰা হয়। এক সামগ্ৰিক সেৱাসমূহৰ লগতে ধনীক শ্ৰেণীৰ লাভ আহৰণৰ কাৰণে ই হৈছে বিশ্ব বজাৰৰ সংহতকৰণ স্থানীয় গ্ৰাম্য সম্প্ৰদায়ৰ পৰা বিশ্ব বজাৰৰ দেওনা অতিক্ৰম কৰিবৰ কাৰণে বিশ্বায়নৰ প্ৰক্ৰিয়া উপস্থাপন কৰা হৈছে।
১২। অৰ্থনৈতিক উন্নয়নৰ পৰিমাপ সমূহ কি কি? চমুকৈ লিখা। (What are the measures of economic development? Write briefly?)
উত্তৰঃ অৰ্থনৈতিক উন্নয়নৰ পৰিমাপ সমূহ তলত চমুকৈ আলোচনা কৰা হ’লঃ
(ক) মুঠ ৰাষ্ট্ৰীয় আয়ঃ অৰ্থনৈতিক উন্নয়ন পৰিমাপ কৰা এটা পদ্ধতি হৈছে মুঠ ৰাষ্ট্ৰীয় আয়ৰ বৃদ্ধি। সাধাৰণতে দীৰ্ঘ সময় ধৰি হোৱা ৰাষ্ট্ৰীয় আয় বৃদ্ধিৰ পৰিমাপক উন্নয়নৰ মাপকাঠী হিচাপে লোৱা হয়। কিন্তু এই পদ্ধতিত দৰ সূচীৰ পৰিৱৰ্তন আৰু জনসংখ্যাৰ পৰিৱৰ্তনৰ কথা সামৰি লোৱা নাযায় গতিকে প্ৰকৃতাৰ্থত উন্নয়ন হৈছে নে নাই ক’ব পৰা নাযায়।
(খ) জনমূৰি আয়ঃ উন্নয়নৰ দ্বিতীয়টো পৰিমাপ হৈছে জনমুৰি আয়। যদি এখন নির্দিষ্ট সময়ত জনমুৰি আয় বৃদ্ধি হয় তেন্তে দেশখনৰ উন্নয়ন হৈছে বুলি ক’ব পাৰি। মিয়াৰে (Mcier) অর্থনৈতিক উন্নয়নৰ সংজ্ঞা আগবঢ়াই কৈছে যে জনমূৰি আয়ৰ বৃদ্ধিকে এখন দেশৰ উন্নয়ন বুলি ক’ব পাৰি। কিন্তু বৰ্ধিত জনমূৰি আয়ৰ লগত উচ্চ জীৱন ধাৰণৰ মানদণ্ডৰ ধাৰণাটো স্পষ্ট নহয়।
(গ) কল্যাণঃ অর্থনৈতিক কল্যাণ হ’ল উন্নয়নৰ আন এটা পৰিমাপক। এখন দেশৰ উন্নয়ন তেতিয়ালৈকে হৈছে বুলি ক’ব নোৱাৰি যেতিয়ালৈকে জনসাধাৰণৰ কল্যাণ সাধন নহয়।
(ঘ) সামাজিক সূচকঃ বর্তমান সময়ত অর্থনীতিবিদ সকলে উন্নয়ন পৰিমাপ কৰিবলৈ কতবোৰ সূচক ব্যৱহাৰ কৰিছে। উদাহৰণস্বৰূপেঃ হিক্স আৰু ষ্ট্ৰাটেনে (Hicks and streeten) উন্নয়ন পৰিমাপ কৰিবলৈ তলৰ সূচক সমূহ ব্যৱহাৰ কৰিছে: স্বাস্থ্য, শিক্ষা, খাদ্য সমুহ ব্যৱহাৰ কৰিছে: স্বাস্থ্য, শিক্ষা, খাদ্য, খোৱা পানী আৰু আবাস।
১৩। মানৱ উন্নয়নৰ সূচাংকসমূহ কি কি? বহলাই লিখা। (What are the starting points of human development? Write in detail?)
উত্তৰঃ মানৱ উন্নয়নৰ সূচাংক সাধাৰণতে দুবিধ। প্ৰথমবিধ হ’ল জীৱনৰ দৈহিক মানদণ্ড সূচক আৰু মানৱ উন্নয়ন সূচক প্রথমবিধ উদ্ভাৱন কৰিছিল ম’ৰিছে (Morris) আৰু দ্বিতীয়বিধ এক ব্যৱহাৰ কৰিছিল UNDP য়ে (United Nations Development Programmed)
(ক) মৰিছে পোনপ্ৰথমবাৰৰ কাৰণে জীৱনৰ দৈহিক মানদণ্ড সূচক উদ্ভাৱন কৰে। তেখেতে এইক্ষেত্ৰত তিনিটা উপাদান ব্যৱহাৰ কৰিছিল। সেইকেইটা হ’লঃ শৈশৱৰ মৰণশীলতা, জীৱনৰ প্ৰৱণতা আৰু মৌলিক স্বাক্ষৰতা। এই সূচকটোয়ে মানৱ জীৱনৰ কেতবোৰ উপাদান যেনে, শিক্ষা, স্বাস্থ্য, খোৱা পানী, পুষ্টি আদিৰ ধাৰণা সন্নিৱিষ্ট কৰিছে। বৰ্ধিত জীৱনৰ প্ৰৱণতা আৰু মৌলিক স্বাক্ষৰতা আৰু নিম্নমুখী শৈশৱৰ মৰণশীলতাই মানুহৰ মানদণ্ড উন্নত কৰাৰ লগতে অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ অৰিহণা যোগায়।
জীৱনৰ প্ৰৱণতা আৰু মৌলিক স্বাক্ষৰতা হ’ল ধনাত্মক সূচক। গতিকে ইহঁতৰ শূন্য মানে আটাইতকৈ বেয়া ফলাফল দিয়ে আৰু এক মানে আটাইতকৈ ভাল ফলাফল দিয়ে। আনহাতে শৈশৱৰ মৰণশীলতা হ’ল ঋণাত্মক সূচক আৰু ইয়াৰ সৰ্বাধিক মানে বেয়া ফলাফল দিয়ে। গোটেই কেইটা সূচকৰ ক্ষেত্ৰতেই তলত দিয়া ধৰণে ফলাফল নিৰ্ণয় কৰা হয়।
মানৱ উন্নয়ন সূচাংকঃ পোন প্ৰথমবাৰৰ বাবে নবেল বিজেতা অমর্ত্য সেনে (Amartya Sen) মানৱ উন্নয়ন সূচাংক উদ্ভাৱন কৰিছিল আৰু UNDP য়ে ইয়াৰ ১৯৯০ চনৰ সমীক্ষাত প্ৰথমবাৰৰ কাৰণে ব্যৱহাৰ কৰিছিল। তেতিয়াৰ পৰা প্ৰতি বছৰে UNDP য়ে মানৱ উন্নয়ন সূচাংক নির্ণয় কৰি আহিছে। মানৱ উন্নয়ন সূচাংক হ’ল তিনিবিধ সূচক যৌগিক সূচক। সেইকেইটা হ’ল জীৱনৰ প্ৰৱণতা, প্ৰাপ্তঃবয়স্ক শিক্ষা আৰু জীৱন ধাৰণৰ মানদণ্ড।
১৪। গোলকীয় অৰ্থনীতিৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ চমুকৈ লিখা। (Write briefly about the characteristics of the global economy?)
উত্তৰঃ গোলকীয় অর্থনীতি হ’ল ভালেমান ৰাজনৈতিকভাৱে স্বাধীন ৰাষ্ট্ৰৰ সংহতি যিবোৰ এখন আনখনৰ পৰা যথেষ্ট পৃথক। বিশ্ব উন্নয়ন সমীক্ষা ২০০৬ ৰ মতে সমগ্ৰ বিশ্বত সৰ্বমুঠ ২০৯ খন দেশ আছে যিবোৰক সাধাৰণতে জনমূৰি আয়ৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি বেলেগ বেলেগ ভাগত ভাগ কৰা হৈছে।
(ক) নিম্ন, উচ্চ আৰু মধ্য উপাৰ্জন অর্থনীতিঃ যিবোৰ অৰ্থনীতিৰ মুঠ জনমূৰি আয় ৮৭৫ ডলাৰ বা তাতকৈ কম (২০০৫ চনত) তেনে অর্থনীতিক নিম্ন উপার্জন অর্থনীতি বোলা হয়।
যিবোৰ অৰ্থনীতিৰ মুঠ জনমূৰি আয় ২০০৫ চনত ১০, ৭২৬ ডলাৰতকৈ বেছি তাক উচ্চ উপাৰ্জন অর্থনীতি বোলা হয়। আৰু অন্যহাতে জনমূৰি উপাৰ্জন ৮৭৬ ডলাৰৰ পৰা ৩,৪৬৫ ডলাৰ (২০০৪ চনত) তেনেবোৰ অৰ্থনীতিক নিম্ন মধ্য উপাৰ্জন আৰু ৩,৪৬৫ ডলাৰপৰা ১০,৭২৫ ডলাৰৰ ভিতৰত জনমুৰি আয়ক উচ্চ মধ্য উপার্জন অর্থনীতি বোলা হয়।
২০০৫ চনত মুঠ ৫৪ খন নিম্ন উপাৰ্জন আৰু ৫৭ খন উচ্চ উপার্জন অর্থনীতি আছিল। আনহাতে ২০০৪ চনত মধ্য উপাৰ্জন অৰ্থনীতিৰ সংখ্যা হ’ল ৯৮ খন।
(খ) উন্নয়নশীল আৰু উন্নত অৰ্থনীতিঃ নিম্ন আৰু মধ্য উপাৰ্জনৰ সকলোবোৰ অর্থনীতিকে উন্নয়নশীল অর্থনীতি বুলি কোৱা হয়। কিন্তু তৃতীয় বিশ্বৰ দেশ বুলিলে সাধাৰণতে নিম্ন উপাৰ্জনৰ দেশক বুজোৱা হয়। ইয়াৰ বিপৰীত উচ্চ উপাৰ্জন অর্থনীতি সমূহক উন্নত অর্থনীতি বোলা হয়। বিশ্ব উন্নয়ন সমীক্ষা ২০০৭ চনত মুঠ উন্নয়নশীল দেশৰ সংখ্যা হ’ল ১৩৭ খন।
(গ) নতুন উদ্যোগীকৰণ অৰ্থনীতিঃ নতুন ঔদ্যোগীকৰণ অৰ্থনীতিসমূহ হ’ল উন্নয়নকৰণৰ পথত অগ্ৰসৰ হৈছে। যেনেঃ হংকং, দক্ষিণ কোৰিয়া, চিংগাপুৰ আদি ৷
(ঘ) পৰিৱৰ্তিত অর্থনীতিঃ পৰিৱৰ্তিত অর্থনীতি হ’ল সেইবিলাকক যিবিলাকে কেন্দ্রীয় অর্থনৈতিক ব্যৱস্থাৰ পৰা বজাৰ অৰ্থনীতিলৈ পৰিৱৰ্তিত হৈছে। কোনো কোনো ক্ষেত্ৰত এনে পৰিৱৰ্তন সাম্ৰাজ্যবাদৰ পৰা সমাজবাদলৈ হোৱা পৰিৱৰ্তনো বুজায়।
১৫। মার্ক্স (Marx’s) ৰ উন্নয়নৰ ধাৰণাটো চমুকৈ আলোচনা কৰা। (Write briefly about Marx’s concept of development?)
উত্তৰঃ মার্ক্সে তেখেতৰ গ্ৰন্থ Das Capital ত সাম্ৰাজ্যবাদ স্খলনৰ মূল ব্যাখ্যা দাঙি ধৰে। সংস্থাপিত অর্থনীতিবিদ সকলৰ সকলোবোৰেই উন্নয়নৰ লগে লগে লাভৰ হাৰ কমি যোৱাটোৰ মত পোষণ কৰিছিল, কিন্তু সকলোৰে কাৰণে এই কমি যোৱা লাভৰ হাৰৰ কাৰণ বেলেগ বেলেগ আছিল। আদাম স্মিথৰ মতে ঔদ্যোগপতিবিলাকৰ মাজত হোৱা প্ৰতিযোগিতাৰ কাৰণেই লাভৰ হাৰ কমি গৈছিল। আনহাতে ৰিকাৰ্ডোৰ মতে ইয়াৰ কাৰণ আছিল ভূমিৰ ক্রমহ্রাসমান প্রতিদান। কিন্তু মার্ক্সৰ মতে অর্থনীতি এখন সদায় সমপৰ্যায়ত গতি কৰি নাথাকে। কিন্তু অৰ্থনীতিখনৰ পৰিণতি ৰিকাৰ্ডোৰ দৰে স্থিতীয় অৱস্থাও নহয়। মার্ক্সৰ মতে, অতিৰিক্ত উৎপাদন (Overproduction) হৈছে অৰ্থনীতি এখনৰ সংকটৰ কাৰণ। ঔদ্যোগপতিৰ লাভাংশৰ Capitalist Surplus) মূল কাৰণ হৈছে মূলধন গঠন আৰু বিকাশৰ মূলনীতি।
মার্ক্সে তেখেতৰ তত্ত্বত মুঠ উৎপাদনৰ তিনিটা উপাদানৰ কথা উল্লেখ কৰিছে। সেই কেইটা হ’লঃ
(ক) পৰিৱৰ্তনীয় মূলধন (v)
(খ) স্থিৰ মূলধন (C) আৰু
(গ) উদ্বৃত্ত মূল্য বা লাভ (S)
শ্ৰমিকৰ মজুৰিৰ হাৰ নূন্যতম অস্তিত্ব স্তৰৰ নিৰ্ণয় কৰা হয় যাক মার্ক্সে বনুৱা শ্ৰেণীৰ পুনৰুৎপাদন ব্যয় বুলি অভিহিত কৰিছে। অন্যহাতে মজুৰিৰ আন দুটা নির্ণয়েক হ’ল উদ্বৃত্ত মূল্য (যিটো অকল শ্রমিকেই কৰিব পাৰে), আৰু জনমূৰি উৎপাদন আৰু জনমূৰি নূন্যতন মজুৰিৰ মাজৰ পার্থক্য। উদ্বৃত্ত মূল্যৰ হাৰ (যাক মার্ক্সে‘শোষণৰ পৰিমাণ’ বুলি অভিহিত কৰিছে) হ’ল S/V-। গতিকে লাভৰ হাৰ হ’ল উদ্বৃত্ত মূল্য আৰু মুঠ মূলধন অনুপাত।
S/(V+C)=(S/V)(1+[C/V]) য’ত স্থিৰ আৰু পৰিৱৰ্তনীয় মূলধনৰ অনুপাতত ‘মূলধনৰ জৈৱিক অনুপাত’ বুলি কোৱা হয়। যদি উৎপাদন পদ্ধতি বেছি মূলধন ব্যৱহাৰি (Capital intensive) হয়, তেন্তে মূলধনৰ জৈৱিক অনুপাত বৃদ্ধি পাব। যদিও c/v ৰ কোনো উচ্চসীমা নাই s/v এটা সীমা লৈকেহে বৃদ্ধি পাব পাৰে। মার্ক্সৰ মতে, উদ্বৃত্ত শ্ৰমিকে যেতিয়ালৈকে মজুৰিৰ হাৰ কমাই ৰাখে তেতিয়ালৈকে কোনো ধৰণৰ অসুবিধাই দেখা নিদিয়ে। কিন্তু মূলধন গঠন আৰম্ভ হোৱাৰ লগে লগে কম হয়। গতিকে উদ্যোগপতিয়ে হয়তো মজুৰিৰ হাৰ কমাবলৈ চেষ্টা কৰিব বা শ্ৰমিকৰ সলনি বেছি মূলধন ব্যৱহাৰ কৰিব। পিছৰ অৱস্থাটোত V/C অনুপাত বৃদ্ধি হোৱাৰ লগে লগে আৰু বেছি অসুবিধাই দেখা দিব।
অন্যহতে শ্রমিকৰ সলনি মূলধন ব্যৱহাৰৰ লগে লগে সক্ৰিয় চাহিদাৰ ওপৰত বিৰূপ প্ৰভাৱ পেলাব। গতিকে এটা সময়ত উদ্যোগপতিৰ মাজত হোৱা অন্তঃ কন্দলে সাম্রাজ্যবাদৰ পতন আনিব আৰু তাৰ ঠাইত সমাজবাদ (Socialism) ৰ সৃষ্টি কৰিব য’ত উৎপাদন, বিতৰণ আদি সিদ্ধান্ত সমূহ শ্ৰমিকৰ হাতত ন্যস্ত থাকে।
১৬। সংস্থাপিত তত্ত্ব সমূহৰ উন্নয়নৰ ধাৰণা সমূহ চমুকৈ বৰ্ণনা কৰা। (Briefly describe the development ideas of the established theories?)
উত্তৰঃ উৎপাদন বৃদ্ধি, মজুৰি আৰু লাভৰ মাজত হোৱা আয়ৰ বিতৰণ আদি ব্যষ্টিবাদী ধাৰণা সমূহ আছিল সংস্থাপিত অর্থনীতিবিদৰ মূল বিষয়বস্তু। সংস্থাপিত অর্থনীতিবিদ সমূহৰ ভিতৰত আছে আদাম স্মিথে, ডেভিদ ৰিকার্ডো, থমাছ মালথাছ আৰু কাৰ্ল মার্ক্স এইকেইজন অর্থনীতিবিদে আগবঢ়োৱা তত্ত্বসমূহৰ মূল বিষয়বস্তু সমূহ তলত আলোচনা কৰা হ’ল।
(ক) চৰকাৰৰ অহস্তক্ষেপ নীতিঃ সংস্থাপিত অর্থনীতিবিদ সমূহৰ মূল ধাৰণা আছিল মুক্ত বজাৰ অৰ্থনীতি য’ত মজুৰি বা বজাৰ দৰ চাহিদা আৰু যোগানৰ দ্বাৰা নিৰ্ণীত হয়।
(খ) মূলধন গঠন উন্নয়ন প্ৰক্ৰিয়াৰ মূল কাৰকঃ সকলো সংস্থাপিত অর্থনীতিবিদৰ মতে মূলধন গঠন আছিল উন্নয়নৰ মূল চাবিকাঠি। তেখেত সকলৰ মতে কেৱল ঔদ্যোগপতি আৰু ভূমিৰ স্বত্বাধীকাৰীয়েহে সঞ্চয় কৰিব পাৰিছিল। অস্তিত্ব স্তৰৰ মজুৰি পাওঁতাবিলাকৰ দ্বাৰা সঞ্চয় কৰাটো সম্ভৱ নহয়।
(গ) লাভ বা মুনাফা হ’ল বিনিয়োগৰ মূল উদ্দীপকঃ সংস্থাপিত অর্থনীতিবিদ সকলৰ মতে মুনাফা হ’ল বিনিয়োগৰ মূল উদ্গনি দিওঁতা। মুনাফাৰ পৰিমাণ অধিক হ’লে বিনিয়োগৰ ওপৰত সুপ্ৰভাৱ পৰে। অন্যহাতে বৰ্ধিত মজুৰিৰ হাৰে বিনিয়োগৰ ওপৰত বিৰূপ প্ৰভাৱ পেলায়।
(ঘ) লাভৰ পৰিমাণ কমি যোৱাৰ আশংকাঃ সংস্থাপিত অর্থনীতিবিদ সকলৰ মতে লাভৰ পৰিমাণ সদায় একে হাৰত বৃদ্ধি পাই নাথাকে। মূলধন গঠনৰ পৰিমাণ অধিক হোৱাৰ লগে লগে উদ্যোগপতি বিলাকৰ মাজত হোৱা প্ৰতিযোগিতাই লাভৰ পৰিমাণ কম কৰে। এই ক্ষেত্ৰত মূলধন গঠন বেছি হ’লে অধিক শ্রমিক নিয়োজনৰ মাজত হোৱা প্ৰতিযোগিতাই মজুৰিৰ পৰিমাণ বৃদ্ধি কৰে।
(ঙ) স্থিতীয় অৱস্থাঃ মূলধন গঠনৰ অন্তিম পৰ্যায়ত অৰ্থনীতিয়ে স্থিতীয় অৱস্থা লাভ কৰে। এনে অৱস্থাত লাভৰ হাৰ কম হ’বলৈ ধৰে আৰু বিনিয়োগৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলায়। ক্রমহ্রাসমান বিনিয়োগে মূলধন গঠন নিম্নগামী কৰে আৰু মজুৰিৰ হাৰ কমি আহি অস্তিত্ব স্তৰৰ সমান হয়।
১৭৷ মানৱ সম্পদ গঠন বুলিলে কি বুজা? উন্নয়নত ইয়াৰ প্ৰয়োজনীয়তা কি? (What is the meaning of human resource structure? What is the need for development?)
উত্তৰঃ মানৱ সম্পদ গঠন হ’ল অর্থনৈতিক আৰু সামাজিক কাম-কাজৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় শিক্ষিত আৰু অৰ্হতা সম্পন্ন মানুহৰ বিকশ ঘটোৱা। গতিকে মানৱ সম্পদ গঠন মানুহৰ সৃজনাশীল আৰু উৎপাদনশীলতা বৃদ্ধি কৰিবৰ বাবে কৰা বিনিয়োগ। মানৱ সম্পদ গঠনৰ বাবে কেতবোৰ নিৰ্বাচিত প্রয়োজন। অন্যভাষাতে কবলৈ হ’লে মানৱ সম্পদ হ’ল শিক্ষা, স্বাস্থ্য, কর্ম অর্হতা, সমাজসেৱা আদি ক্ষেত্ৰত কৰা বিনিয়োগ। উল্লেখযোগ্য সকলো ধৰণৰ বিনিয়োগ মানৱ সম্পদ সৃষ্টি কৰিব নোৱাৰে। গতিকে মানৱ সম্পদ গঠনৰ কাৰণে কৰা বিনিয়োগৰ ক্ষেত্ৰত সাৱধানতা অৱলম্বন কৰাটো দৰকাৰ।
মানৱ মূলধন গঠনৰ ধাৰণাটো যথেষ্ট নতুন। যেতিয়া মানৱ মূলধনৰ আন কোনো শাৰীৰিক মূলধনৰ লগত সংযুক্ত কৰা হয় তেতিয়াই ইয়াৰ গুৰুত্ব অৰ্থনৈতিক উন্নয়নত যথেষ্ট বেছি হৈ পৰে। অন্যহাতে মূলধন (শাৰীৰিক) গঠন প্ৰক্ৰিয়াটো নিৰ্ভৰ কৰে মানৱ মূলধনৰ পৰিসৰৰ ওপৰত।
পিছৰ সময়ত আন আন অর্থনীতিবিদ সকলে মত পোষণ কৰিছে যে শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্যত কৰা বিনিয়োগৰ প্ৰতিদান অন্য কার্যকলাপত কৰা বিনিয়োগৰ প্ৰতিদানতকৈ বেছি। মাৰ্ছেলৰ মতে শিক্ষা হৈছে ৰাষ্ট্ৰীয় বিনিয়োগ আৰু আটাইতকৈ মূল্যৱান মূলধন হৈছে শিক্ষা অর্থাৎ মানৱ মূলধন। গতিকে অর্থনীতিবিদসকলে কৈছে যে মানৱ মূলধনত হোৱা নিম্ন বিনিয়োগে উন্নয়নৰ হাৰ স্থবিৰ কৰে।
বিভিন্ন ক্ষেত্ৰত দেখা যায় যে প্ৰাকৃতিক আৰু মানৱ সৃষ্ট সম্পদত এখন দেশ চহকী হ’লেও দেশখনৰ উন্নয়নৰ হাৰ যথেষ্ট কম হয়। ইয়াৰ মূলতেই হৈছে মানৱ সম্পদৰ অভাৱ। কিন্তু এনে ধৰণৰ দেশসমূহত মানৱ শক্তিৰ দুটা সমস্যা দেখা যায়। প্ৰথমতে মানৱ শক্তিৰ মাজত ঔদ্যোগিক বিকাশৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় দক্ষতা আৰু অৰ্হতাৰ অভাৱ আৰু উদ্ভুত শ্ৰমিকৰ সংখ্যা৷ গতিকে এনে দেশসমূহে মানৱ মূলধন গঠনৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰয়োজনীয় অর্হতা প্ৰদান কৰি যাতে উৎপাদনমুখী কার্যকলাপ আৰু নিয়োগৰ ব্যৱস্থা কৰিব পাৰে তাৰে প্ৰতি সজাগ হোৱা দৰকাৰ।
কিছুমান ক্ষেত্ৰত দেখা যায় যে মানৱ মূলধনত থকা বিনিয়োগ জীৱন ধাৰণৰ মানদণ্ড বঢ়াবৰ বাবে দৰকাৰী। যেতিয়া শিক্ষাৰ জৰিয়তে উদ্ভুত মানৱ শক্তিয়ে সম্পদৰ উচিত ব্যৱহাৰ কৰাৰ উপৰিও নিজৰ নিজৰ উপাৰ্জনৰ পৰিমাণ বৃদ্ধি কৰিব পাৰে তেতিয়াই জীৱন ধাৰণৰ মানদণ্ড উন্নত হোৱাৰ লগতে সমাজৰ কল্যাণ সাধন হয়।
গতিকে দেখা যায় যে, মানৱ মূলধন গঠন অৰ্থনৈতিক উন্নয়নৰ এক অপৰিহাৰ্য অংগ। মানৱ মূলধন অবিহনে কোনো দেশেই উন্নতিৰ পথত আগুৱাব নোৱাৰে।
১৮। চমুটোকা লিখা। (Write short note):
(ক) বিশ্বায়ন আৰু ভাৰতবৰ্ষ (Globalization and India)
উত্তৰঃ সাম্প্ৰতিক কালৰ বিশ্বায়ন প্ৰক্ৰিয়াটোৰ লগত ১৯৯১ চনৰ পৰা ভাৰতবৰ্ষ সাঙোৰ খাই পৰে। শীতল যুদ্ধৰ অৱনতিৰ সময়ছোৱাত ভাৰতৰ অৰ্থনৈতিক সংকটৰ গৰাহত পৰিছিল আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ বৈদেশিক মুদ্ৰাৰ ভাণ্ডাৰ দুৰ্বল হৈ পৰিছিল। ঠিক এনে এক পৰিস্থিতিতে ১৯৯১ চনত পি.ভি. নৰসিংহ ৰাওৰ চৰকাৰৰ দিনত তদানিন্তন বিত্তমন্ত্রী ড° মনমোহন সিঙে ভাৰতত এলানি অর্থনৈতিক সংস্কাৰ কাৰ্যসূচী ঘোষণা কৰিছিল। ব্যৱসায়-বাণিজ্য আৰু বিদেশী মূলধনৰ বিনিয়োগকে সাঙুৰি ভালেমান দিশত নিয়ন্ত্ৰণ দৃঢ় কৰাটো মনমোহন সিঙৰ এনে পদক্ষেপৰ মূল কথা আছিল। উল্লেখযোগ্য যে ভাৰতৰ অৰ্থনীতিত এই সংস্কাৰমূলক কাৰ্যসূচীৰ দ্বাৰা ব্যক্তিগতকৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰ সূচনা হয়। বিগত দুটা দশক ধৰি ভাৰতে বিশ্বায়নৰ নীতি গ্ৰহণ কৰি আহিছে আৰু ফলস্বৰূপে এই সময়ছোৱাৰ ভিতৰত ৰাষ্ট্ৰৰ মুঠ ঘৰুৱা উৎপাদন সন্তোষজনকভাৱে বৃদ্ধি পাইছে। কিন্তু ইয়াৰ পৰা ৰাষ্ট্ৰখনৰ সকলো শ্ৰেণীৰ লোক সমানে উপকৃত হ’বলৈ সক্ষম হ’ব পৰা নাই। সেয়েহে বিভিন্ন সময়ত ভাৰতবৰ্ষত চৰকাৰৰ বিশ্বায়নকেন্দ্ৰিক নীতিৰ বিৰুদ্ধে প্রতিবাদী জোৱাৰ উঠা পৰিলক্ষিত হয়।
বাওঁপন্থী ৰাজনৈতিক দলৰ লোকে বিশ্বায়নৰ ভিত্তিস্বৰূপ অর্থনৈতিক উদাৰীকৰণক আক্ৰমণৰ “লক্ষ্য হিচাপে গ্ৰহণ কৰিছে। উদাৰনৈতিক কৰণৰ জৰিয়তে ভাৰতীয় অৰ্থনীতিত বৈদেশিক মূলধন উদ্যোগপতি আৰু পণ্য সামগ্ৰীৰ অনিয়ন্ত্রিতভাৱে প্ৰৱেশকৰণৰ ফলত ভাৰতীয় অর্থনীতি অৱনমিত হোৱাৰ অনুমান কৰি এই বাওঁপন্থী ৰাজনৈতিক দলৰ নেতৃবৃন্দই শংকা প্ৰকাশ কৰিছে। সেয়েহে তেওঁলোকে কেন্দ্ৰীয় সংসদ বা ৰাণিজ্যক বিধান মণ্ডলৰ ভিতৰে-বাহিৰে বিশ্বায়নৰ প্ৰক্ৰিয়াটোক সমালোচনা কৰি তাৰ বিপৰীতে যথোচিত ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰি আহিছে। বিভিন্ন ধৰণৰ শ্রমিক সংগঠনসমূহে বহুৰাষ্ট্ৰীয় নিগমসমূহে বিশ্বায়নৰ প্ৰক্ৰিয়াটোৰ ফলশ্ৰুতিত কৰা প্ৰৱেশৰ বিৰোধিতা কৰিছে। এই ক্ষেত্ৰত উদাহৰণস্বৰূপে ক’ব পাৰি যে, প্রায় ৮ লাখ সদস্যভুক্ত সদৌ ভাৰত বেংক কৰ্মচাৰী সংস্থা বা চমুকৈ AIBEA (All India Bank Employees Association)-এ বেংকিং তথা বিত্তীয় সেৱাৰ উদাৰীকৰণৰ বিৰুদ্ধে এক তীব্ৰ প্ৰতিবাদী কাৰ্যসূচী সাব্যস্ত কৰিছে।
ভাৰতৰ সোঁপন্থী ৰাজনৈতিক দলসমূহে নীতি আৰু আদৰ্শগতভাৱে যদিও বিশ্বায়নৰ বিৰোধী নহয় তথাপি দলবিলাকে বিশ্বায়নৰ কেতবোৰ আঁচনিৰ সজোৰে বিৰোধিতা কৰা পৰিলক্ষিত হয়। এনেধৰণৰ বিৰোধিতা প্রধানতঃ সাংস্কৃতিক কু-পৰিণতিৰ প্ৰতিফল বুলিয়েই ক’ব পাৰি উদাহৰণস্বৰূপে টেলিভিছনৰ পৰ্দাত বিভিন্ন কেবলৰ মাধ্যমেদি ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ পৰিপন্থী, দৃশ্যাৱলী, পাশ্চাত্যৰ নৃত্য-গীত প্ৰদৰ্শন, প্ৰেমক পণ্যকৰণ কৰিবলৈ প্ৰয়াস কৰা ভেলেন্টাই দে’ৰ দৰে পাশ্চাত্য সংস্কৃতিৰ বাহকস্বৰূপ উৎসৱ-পাৰ্বন পালন কৰা আদিৰ নিচিনা বিশ্বায়নৰ লগতে আনুসংগিকভাৱে সংযুক্ত অপসংস্কৃতিমূলক আৰু প্ৰমূল্যবোধৰ পৰিপন্থী দিশটোৰ তীব্ৰভাৱে বিৰোধিতা কৰা দেখা যায়।
ৰচনাধৰ্মী প্রশ্নোত্তৰঃ
১। বিশ্বায়নৰ বৈশিষ্টসমূহ আলোচনা কৰা। (Discuss about the characteristic of Globalization.)
উত্তৰঃ বিশ্বায়নৰ বৈশিষ্টসমূহ হ’ল—
(ক) বিশ্বায়ন এক অর্থনৈতিক প্রক্রিয়াঃ বিশ্বায়ন মূলতঃ এক অর্থনৈতিক প্ৰক্ৰিয়া য’ত প্ৰতিখন ৰাষ্ট্ৰৰ ঘৰুৱা অৰ্থনীতিক সম্পূৰ্ণভাৱে মুক্ত কৰি দিয়া হয় আৰু ইয়াৰ ফলশ্ৰুতিত উৎপাদন, বিতৰণ আৰু বিনিময় এই সকলোবিলাকেই বজাৰ অৰ্থনীতিৰ স্বাভাৱিক নীতি নিয়মত পৰিণত হয়। এনেদৰে বিশ্বায়নে ৰাষ্ট্ৰ এখনৰ ঘৰুৱা অৰ্থনীতি বিশ্ব অর্থনীতিৰ লগত একীভূত কৰাৰ পোষকতা কৰে। সেয়ে বিশ্বায়ন বুলিলে মূলতঃ অর্থনৈতিক কাৰ্যকলাপৰ বিশ্বায়ন বুলি অভিহিত কৰা হয়। অর্থাৎ ই হৈছে এক অর্থনৈতিক আন্দোলন, যাৰ জৰিয়তে প্ৰতিখন ৰাষ্ট্ৰই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বজাৰত নিজা ব্যৱসায়-বাণিজ্য মুক্তভাৱে চলাই যাব পাৰে।
(খ) মুক্ত বাণিজ্যঃ বিশ্বায়নে ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ মাজত মুক্ত বাণিজ্যিক সম্পৰ্কৰ পোষকতা কৰে। বিশ্বায়ন প্ৰক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা মুক্ত বাণিজ্যৰ প্ৰসাৰ, বাণিজ্যিক বাধা আৰু মাচুলৰ বাধা-নিষেধ দূৰ কৰি ৰাষ্ট্ৰসমূহক বাণিজ্যিক সুৰক্ষা প্ৰদান কৰা হয়। তদুপৰি প্ৰতিখন ৰাষ্ট্ৰকেই Most favoured Nations বা চমুকৈ MFN-ৰ মৰ্যাদা মঞ্জুৰ কৰা হয়, যাতে মাত্ৰাধিক নিয়ন্ত্ৰণৰ পৰা পৰিত্ৰাণ পোৱাত সহায়ক হয়।
(গ) উদাৰীকৰণ আৰু ব্যক্তিগতকৰণঃ বিশ্বায়নৰ প্ৰক্ৰিয়াটো উদাৰীকৰণ আৰু ব্যক্তিগতকৰণৰ লগত অংগাগীভাৱে যুক্ত হৈ আছে। উদাৰীকৰণে মুক্ত বাণিজ্য, ঘৰুৱা অর্থনীতি আৰু সম্পদৰ ওপৰত চৰকাৰী নিয়ন্ত্রণ হ্রাস, বৈদেশিক বিনিয়োগ আৰু বৈদেশিক ঋণ আদিৰ ওপৰত গুৰুত্ব প্ৰদান কৰে। উদাৰতাবাদে ৰাষ্ট্ৰৰ সীমাৰ ভিতৰত বা বাহিৰত যিকোনো উদ্যোগ, বাণিজ্য প্রতিষ্ঠা তথা পৰিচালনা কৰাৰ স্বতন্ত্ৰতাৰ পোষকতা কৰে। আনহাতে ব্যক্তিগতকৰণে ৰাষ্ট্ৰ এখনৰ ঘৰুৱা অৰ্থনীতিত বেচৰকাৰী খণ্ডৰ শ্বেয়াৰ বা অংশ বৃদ্ধি, বৈদেশিক কোম্পানীৰ আগমনক অনুমতি প্ৰদান কৰে। এনেদৰে ব্যক্তিগতকৰণৰ মাধ্যমত বিশ্বায়নে শিল্প প্রতিষ্ঠান আৰু উৎপাদনৰ সৈতে জড়িত প্রতিষ্ঠানসমূহক এক নিয়ন্ত্ৰণহীন পৰিৱেশৰ মাজলৈ অনাৰ প্ৰয়াস কৰে।
(ঘ) অর্থনৈতিক আন্তঃনিৰ্ভৰশীলতাঃ বিশ্বায়নৰ পৰিণাম স্বৰূপে বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰবোৰৰ অৰ্থব্যৱস্থা উন্মুক্ত হৈ পৰে। ফলত বিভিন্ন ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত অর্থনৈতিক ব্যৱস্থাৰ মাজৰ সংহতিৰ এক পাৰস্পৰিক নিৰ্ভৰশীলতা সূচনা হয়। বিশ্বৰ বিভিন্ন ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ মাজৰ আৰ্থিক আন্তঃনিৰ্ভৰশীলতা আৰু একত্ৰীকৰণৰ এটাক আনটোৰ পৰিপূৰক বুলিব পাৰি বা এনেদৰে বিশ্বায়নৰ ফলত ৰাষ্ট্ৰৰ অৰ্থব্যৱস্থা আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় অৰ্থনীতিৰ সৈতে একত্ৰীকৰণৰ প্ৰচেষ্টা চলে।
(ঙ) নতুন উপনিৱেশিকতাবাদৰ নতুন কৌশল বৃদ্ধিঃ বহু চিন্তাবিদে ক’ব বিচাৰে যে বিশ্বায়নক উপনিৱেশিকতাবাদৰ এক নতুন কৌশলৰ বাহিৰে আন একো নহয়। বিশ্বায়নৰ বোজা পৃথিৱীৰ উন্নত পুঁজিবাদী ৰাষ্ট্ৰসমূহে অন্যান্য অনৱত আৰু উন্নয়নশীল ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ ওপৰত জাপি দিয়া বুলি সমালোচনা কৰা হয়। উন্নয়নশীল ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ বজাৰ অধিগ্ৰহণ কৰি পুঁজি বিনিয়োগ কৰাই এই বিশ্বায়ন প্ৰক্ৰিয়াটোৰ মূল লক্ষ্য বুলি বহু চিন্তাবিদে মত প্রকাশ কৰিছে।
(চ) তথ্য আৰু প্ৰযুক্তিবিদ্যাৰ সম্প্ৰসাৰণঃ তথ্য আৰু প্ৰযুক্তিবিদ্যাৰ সম্প্ৰসাৰণ তথা প্রযুক্তিগত বিপ্লৱে যোগাযোগ আৰু পৰিবহণ ব্যৱস্থাৰ ক্ষেত্ৰত আমূল পৰিৱৰ্তন সাধন কৰিছে। ইয়াৰ ফলত বিশ্বৰ এক প্ৰান্তৰ পৰা অন্য প্ৰান্তলৈ জনসাধাৰণে অতি কম সময়তে যোগাযোগ, যাতায়াত কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে।
(ছ) ভৌগোলিক ব্যৱধানৰ অস্বীকৃতিঃ বিশ্বায়নে বিশ্বৰ বিভিন্ন ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত থকা ভৌগোলিক পৰিসীমাৰ ব্যৱধানৰ নীতিত বিশ্বাস নকৰে। ই বিভিন্ন জাতীয় ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ ভৌগোলিক সীমাক আওকাণ কৰি নানা ৰাষ্ট্ৰৰ ভিন্নমুখী কাৰ্যকলাপৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলোৱাৰ প্রচেষ্টা চলায়।
(জ) আমদানি ৰপ্তানি ব্যৱস্থাৰ উদাৰীকৰণঃ বিশ্বায়নৰ আন এক গুৰুত্বপূৰ্ণ বৈশিষ্ট্য হৈছে যে ই ৰাষ্ট্ৰৰ ভৌগোলিক সীমা অতিক্ৰম কৰি দ্ৰব্য সামগ্ৰী আৰু সেৱাসমূহৰ মুক্ত আদান-প্ৰদানৰ লগতে ইবিলাকৰ আমদানি আৰু ৰপ্তানিকৰণৰ ক্ষেত্ৰত উদাৰ নীতি গ্ৰহণৰ পোষকতা কৰে।
২। বিশ্বায়নৰ কাৰণসমূহ আলোচনা কৰা। (Discuss about the causes of Globalization.)
উত্তৰঃ বিশ্বায়নৰ কাৰণসমূহ হ’ল—
(ক) ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ পতন আৰু পূব ইউৰোপত সাম্যবাদৰ অৱসানঃ ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ পতনে বিশ্ববাসীক এটা কথাই বুজাইছিল যে সমাজবাদ আৰু সাম্যবাদৰ তুলনাত পশ্চিমীয়া পুঁজিবাদ আৰু উদাৰতাবাদ শ্রেষ্ঠ আৰু ইয়াৰ লগে লগে নব্য উদ্ভাসিত এককেন্দ্রিক বিশ্বৰ বৃহৎ শক্তি হিচাপে আমেৰিকা পৰিগণিত হৈছিল। বিশ্বৰ আন ৰাষ্ট্ৰবিলাকে আমেৰিকাৰ মুক্ত বজাৰ অৰ্থনীতিৰ নীতি অনুসৰণ কৰাৰ লগে লগে বিশ্বায়নৰ পথ প্ৰশস্ত হৈ পৰে। পূব ইউৰোপৰ সাম্যবাদী শাসনৰ অৱনতিৰ লগে লগে এই ৰাষ্ট্ৰবিলাকে নিজ ঘৰৱা অৰ্থনীতিক গোলকীয় অৰ্থনীতিৰ লগত একীভূত কৰি লোৱাৰ লগে লগে বিশ্বায়নৰ উদ্ভৱ হোৱাৰ ক্ষেত্ৰত সাম্যবাদী শাসনৰ অৱনতিয়ে অনুঘটক হিচাপে ক্ৰিয়া কৰে ৷
(খ) উদাৰীকৰণ নীতিঃ বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰবিলাকে গ্ৰহণ কৰা উদাৰীকৰণ নীতিয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় অৰ্থনীতিৰ আদান-প্ৰদানৰ ক্ষেত্ৰত বাধা-নিষেধসমূহ দূৰ কৰিছিল আৰু ইয়াৰ জৰিয়তে বিশ্বায়নৰ বিকাশৰ পথ প্ৰশস্ত হৈ পৰিছিল। বিশ্বায়নৰ প্ৰক্ৰিয়াটোৱে সাধাৰণতে ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ ঔদ্যোগিক আৰু অন্যান্য সেৱাখণ্ডসমূহৰ বিভিন্ন কার্যকলাপসমূহৰ লগত জড়িত চৰকাৰী বিধি-বিধানসমূহৰ শিথিলতাৰ কথা সূচায়। এই উদাৰীকৰণেই হৈছে একমাত্র চাবি-কাঠি স্বৰূপ যাৰ সহায়ত তৃতীয় বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহে গোলকীয় অৰ্থনীতিৰ পথত অগ্ৰসৰ হওঁতে বিশ্বায়নৰ প্ৰক্ৰিয়াটোৰ লগত একীভূত হৈ পৰিছে। এই উদাৰীকৰণে উৎপাদনৰ সুবিধাসমূহৰ একত্ৰীকৰণৰ লগতে বিভিন্ন ৰাষ্ট্ৰীয় বজাৰবিলাকৰ একত্ৰীকৰণৰ ক্ষেত্ৰতো সুবিধা প্ৰদান কৰে। তৃতীয় বিশ্ব ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ অৰ্থনৈতিক বিকাশ তথা উন্নয়নৰ ক্ষেত্ৰত বিশ্বায়ন হৈছে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মুদ্ৰা নিধি আৰু বিশ্ব বেংকৰ দৰে বহুপাক্ষিক বিত্তীয় অনুষ্ঠানসমূহৰ নীতিৰ বিধান (Policy Prescription)।
(গ) প্রযুক্তিগত উন্নতিঃ পৰিবহণ আৰু যোগাযোগ ব্যৱস্থাৰ ক্ষেত্ৰত হোৱা বিপ্লৱে সমগ্র পৃথিৱীখনকে এখন গোলকীয় গাঁৱলে পৰিণত কৰি তুলিছে। যাৰ ফলত বিভিন্ন ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত মূলধন, দ্রব্য সামগ্রী, মনৰ ভাবনা আৰু জনসাধাৰণৰ পাৰস্পৰিক আদান-প্রদান ক্ষিপ্ৰ গতিত সম্ভৱ হৈ উঠিছে। যোৱা দুই তিনিটা দশক জুৰি কাৰিকৰী আৰু প্ৰযুক্তিবিদ্যাৰ ক্ষেত্ৰত নাটকীয় পৰিৱৰ্তন সংঘটিত হৈছে। এই ক্ষেত্ৰত আমি নিম্নোক্ত কাৰকসমূহ উল্লেখ কৰিব পাৰোঁঃ সহজলভ্য টেলিফোনিক সেৱা, ই-মেইলৰ সুবিধা, পৰিকলন, তীব্রবেগী আকাশীযান আৰু বৃহৎ জাহাজ – এই সকলোবিলাকে ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ মাজত দ্রব্য সামগ্ৰী আৰু জনসাধাৰণৰ আদান-প্ৰদানৰ ক্ষেত্ৰত সকলোধৰণৰ বাধা-নিষেধসমূহৰ ক্ষেত্ৰত শিথিলতা আনি দিছে। বহুলভাৱে ক’ব পাৰি যে যোগাযোগ ব্যৱস্থাৰ বৈপ্লৱিক পৰিৱৰ্তনে বিশ্বৰ নানা ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ অর্থনীতিক একত্ৰীকৰণৰ ক্ষেত্ৰত সূচলতা আনি দিছে। কিন্তু বিশ্বায়নৰ মাত্ৰা প্ৰতিখন ৰাষ্ট্ৰতে সমপৰ্যায়ৰ নহয়। এক পৰিসাংখ্যিক তথ্যৰ পৰা এইটো অনুমেয় যে বিশ্বৰ ৬২ খন ৰাষ্ট্ৰৰ ভিতৰত আয়াৰলেণ্ড, ছুইজাৰলেণ্ড, চুইডেন, নেডাৰলেণ্ড আৰু ছিংগাপুৰে বিশ্বায়নৰ ক্ষেত্ৰ সৰ্বাধিক স্কৰ লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে।
(ঘ) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংগঠনবিলাকৰ ভূমিকাঃ বিশ্বায়নৰ বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংগঠনবিলাকৰ ভূমিকা লেখত ল’বলগীয়া। বিশ্ব বাণিজ্য সংস্থা, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মুদ্ৰা নিধি, বিশ্ব বেংক আদিকে ধৰি ৰাষ্ট্ৰ সংঘৰ অন্যান্য সংস্থাবিলাক, যেনে— আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বনুৱা সংস্থা, ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ উন্নয়ন আঁচনি, ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ বাণিজ্য আৰু বিকাশ পৰিষদ বা চমুকৈ UNCTAD আদি বিলাকে এনে এক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বাতাবৰণৰ সৃষ্টি কৰিছে যি বিশ্বায়নৰ প্ৰক্ৰিয়াটো উদ্ভাৱন হোৱাত অৱদান যোগাইছে। দ্বিতীয় মহাযুদ্ধৰ পৰৱৰ্তী সময়ত ব্রেটন উড্চ অনুষ্ঠানবিলাক যুক্ত যি অর্থনৈতিক শৃংখলা বৰ্তি আছিল তাৰ উদ্দেশ্য আছিল অৰ্থনৈতিক জাতীয়তাবাদৰ সম্প্ৰসাৰণ ৰোধ কৰি অৰ্থনৈতিক উদাৰীকৰণক উন্নীত কৰা যিয়েই অৰ্থনৈতিক বিশ্বায়নৰ বাবে যাৱতীয় আনুষ্ঠানিক ব্যৱস্থাপনাৰ যোগান ধৰিছিল। এই প্ৰসংগতে উল্লেখ কৰা সমীচীন, হ’ব যে দ্বিতীয় মহাসমৰৰ অন্ত হোৱাৰ আগে আগে ১৯৪৪ চনত আমেৰিকাৰ ব্ৰেটন উড্চ নামৰ ঠাইত তথাকথিত মিত্রশক্তিৰ চৰকাৰসমূহ একত্ৰিত হৈ দুটা সংস্থাৰ সৃষ্টি কৰিছিল। (১) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মুদ্ৰা নিধি আৰু (২) পুনঃনিৰ্মাণ আৰু উন্নয়নৰ বাবে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বেংক। উল্লেখযোগ্য যে দ্বিতীয়টো সংস্থাক পৰৱৰ্তী সময়ত বিশ্ব বেংক নামেৰে নামকৰণ কৰা হয়। পৰৱৰ্তী সময়ত বাণিজ্যিক আৰু ব্যৱসায়িক চুক্তি বা চমুকৈ GATT ইয়াৰ অন্তৰ্ভুক্ত হয়। উল্লেখযোগ্য যে এই সংস্থাকেইটাক একেলগে ব্রেটন উড্চ অনুষ্ঠান বুলি অভিহিত কৰা হয়।
তৃতীয় বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰবিলাকে যি ঋণৰ সংকটৰ সমস্যাৰ সন্মুখীন হৈছিল সেই সমস্যাই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মুদ্ৰানিধি আৰু বিশ্ব বেংকক সেই ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ ওপৰত অৰ্থনৈতিক উদাৰীকৰণৰ ধাৰ জাপি দিয়াৰ সুযোগ প্ৰদান কৰিছিল। তদুপৰি পূৰ্বৰ সমাজবাদী শিবিৰ অন্ত পৰাৰ লগে লগে পূৰ্বৰ কেন্দ্ৰীয়ভাৱে পৰিকল্পিত অর্থনৈতিক ব্যৱস্থাসমূহত উদাৰীকৰণ আৰু বেপেৰুৱাকৰণ (Marketisation) ৰ পথ প্ৰশস্ত কৰি তুলিছিল।
(ঙ) মনস্তাত্ত্বিক একত্ৰীকৰণঃ মনস্তাত্ত্বিক একত্ৰীকৰণো বিশ্বায়ন উদ্ভৱ হোৱাৰ আন এক প্ৰধান কাৰণ। বিশ্বায়ন কেৱল পর্যাপ্ত যোগাযোগ ব্যৱস্থাৰ উন্নীতকৰণৰ ফলশ্ৰুতি এনে নহয়। ইয়াৰ উদ্ভৱ হোৱাৰ মূলতে হৈছে যে বিশ্বৰ বিভিন্ন অঞ্চলৰ জনসাধাৰণে আন আন অঞ্চলৰ জনসাধাৰণৰ লগত একত্ৰীকৰণৰ বিষয়ে অনুভৱ কৰিছে আৰু ইয়াক স্বীকাৰ কৰিছে। বর্তমান সময়ত দেখা যায় যে বিশ্বৰ কোনো এক প্রান্তত সংঘটিত হোৱা ঘটনাই তাৎক্ষণিকভাৱে আন আন অঞ্চল প্ৰভাৱিত কৰে। উদাহৰণ- স্বৰূপে বাৰ্ডফ্লু বা চুনামীৰ প্ৰভাৱ কোনো এখন ৰাষ্ট্ৰতেই কেৱল সীমাবদ্ধ নহয়। একেদৰে যেতিয়া কোনো এখন ৰাষ্ট্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ অর্থনৈতিক ঘটনা সংঘটিত হয় তাৰ প্ৰভাৱ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ত অনুভৱ কৰা হয়। অতিৰাষ্ট্ৰীয় গণমাধ্যম নিগমসমূহে বিশ্বায়ন সম্বন্ধীয় সচেতনতা জনসাধাৰণৰ মাজত বৃদ্ধি কৰাৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছে আৰু এনেদৰে বিশ্বৰ জনগণৰ মাজত মনঃস্তাত্ত্বিক একত্ৰীকৰণৰ পথ প্রশস্ত কৰি তুলিছে।
৩। বিশ্বায়নৰ প্ৰভাৱৰ ফলত ৰাষ্ট্ৰীয় সার্বভৌমত্ব সংকুচিত হোৱাৰ কাৰণসমূহ আলোচনা কৰা। (Discuss the reasons for the shrinking state sovereignty as a result of globalization.)
উত্তৰঃ বিশ্বায়নৰ প্ৰভাৱৰ ফলত ৰাষ্ট্ৰীয় সার্বভৌমত্ব সংকুচিত হোৱাৰ কাৰণসমূহ হ’ল—
(ক) বিশ্বায়ন আৰু আঞ্চলিকতাবাদঃ বিশ্বায়নে ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ মাজৰ আঞ্চলিক সহযোগিতা বৃদ্ধিৰ ক্ষেত্ৰত অৰিহণা যোগাইছে। এই আঞ্চলিক সহযোগিতাৰ ফলত আঞ্চলিক ভিত্তিত ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ মাজত কেতবোৰ আঞ্চলিক সংগঠন যেনে – SAARC, ASEAN আৰু EU আদিৰ জন্ম হৈছে। এই আঞ্চলিক সংগঠনবোৰে ইয়াৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ মাজত নীতি, আঁচনি আদি নিৰ্ধাৰণ আৰু ৰূপায়ণ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত সমন্বয় সাধনৰ চেষ্টা কৰে। ইয়াৰ ফলত এই সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাক এক ঊর্ধ্বতন কৰ্তৃপক্ষৰ ওপৰত কাৰ্য পৰিচালনাৰ দায়িত্ব অর্পণ কৰে। ফলত সংশ্লিষ্ট ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ সাৰ্বভৌম ক্ষমতা সংকুচিত হোৱা পৰিলক্ষিত হয়।
(খ) ৰাষ্ট্ৰীয় নায়কসকলৰ আবিৰ্ভাৱঃ গোলকীয় পৰিচালনা ব্যৱস্থাই এই ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ সাৰ্বভৌমত্বক সংকুচিত কৰাত অৰিহণা যোগাইছে। সাম্প্রতিক সময়ত সমষ্টিগত অৰ্থনীতিৰ নীতি নিৰ্ধাৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰ পৰা আৰম্ভ কৰি সংঘাত ব্যৱস্থাপনা, মানৱ অধিকাৰ আৰু পৰিৱেশীয় সুৰক্ষাৰ বাবে আন্দোলন আদিৰ দৰে বহলভাৱে চর্চিত বিষয়বিলাকৰ ক্ষেত্ৰত ৰাষ্ট্ৰযন্ত্ৰৰ তুলনাত সন্মিলিত ৰাষ্ট্ৰসংঘ, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মুদ্রানিধি, বিশ্ব বাণিজ্য সংস্থা আৰু বিশ্ব বেংক আদিৰ দৰে অতিৰাষ্ট্ৰীয় সংস্থাবিলাকে শক্তিশালী ভূমিকা ল’বলৈ সক্ষম হৈছে। অন্য-চৰকাৰী সংগঠনসমূহ আৰু আন্তৰাষ্ট্ৰীয় অনা-চৰকাৰী সংগঠন এই সকলোবিলাকে ৰাষ্ট্ৰৰ সাৰ্বভৌম শক্তিক প্রভাৱিত কৰিছে।
(গ) অতি জাতীয় নিগমবিলাকৰ কাৰ্য-পদ্ধতিঃ বিশ্বায়নে অতি ৰাষ্ট্ৰীয় নিগমবিলাকৰ সংখ্যা দিনকদিনে বৃদ্ধি কৰাত ইন্ধন যোগাইছে। এই বহুজাতিক নিগমসমূহৰ কাৰ্যপদ্ধতি ৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰতিষ্ঠানসমূহৰ পৰা বহু পৰিমাণে পৃথক। বিশ্বত এনে বহু ঔদ্যোগিক জাতীয় প্রতিষ্ঠান আছে যিবিলাকে বার্ষিক দহ বিলিয়ন ডলাৰতকৈও অধিক বার্ষিক আয় আৰ্জন কৰিবলৈ সক্ষম হয়। IBM, GE, Microsoft, Walmart আদিৰ নিচিনা এনে ভালে সংখ্যক বহু ৰাষ্ট্ৰীয় নিগম আছে যিবিলাকে বিশ্বৰ বহু সাৰ্বভৌম ৰাষ্ট্ৰৰ তুলনাত অধিক সৱল ভূমিকাৰে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত নিজৰ স্থিতি প্ৰতিপন্ন কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে।
(ঘ) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সামাজিক আন্দোলনবিলাকৰ প্রভাৱঃ ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ সাৰ্বভৌমত্বৰ ওপৰত সাম্প্ৰতিক সময়ত বিশ্ব জুৰি গা কৰি উঠা গোলকীয় সামাজিক আন্দোলনবিলাকেও বিৰূপ প্ৰভাৱ পেলোৱা পৰিলক্ষিত হৈছে। বিভিন্ন ধৰণৰ আৰ্থ-সামাজিক, সাংস্কৃতিক, ৰাজনৈতিক আৰু পাৰিপাৰ্শ্বিক বিষয় তথা সমস্যাসমূহক কেন্দ্ৰ কৰি গঢ় লৈ উঠা এই সমাজতাত্ত্বিক আন্দোলনবিলাকে বিশ্বায়নৰ সুফলসমূহৰ সোৱাদ গ্ৰহণ কৰায়ো ৰাষ্ট্ৰীয় সাৰ্বভৌমত্বৰ কৰ্তৃত্বক বহু পৰিমাণে সংকুচিত কৰিছে। উল্লেখযোগ্য যে এই সামাজিক আন্দোলনবিলাকে কিছু পৰিমাণে হ’লেও ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ সামাজিক কল্যাণমূলক নীতি নিৰ্ধাৰণ প্ৰক্ৰিয়াত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে।
(ঙ) আণৱিক অস্ত্ৰৰ প্ৰসাৰঃ আণৱিক অস্ত্ৰ-শস্ত্ৰৰ ব্যাপক সম্প্রসাৰণে ৰাষ্ট্ৰীয় নিৰাপত্তাৰ সামগ্ৰিক ধাৰণাটোৱেই পৰিৱৰ্তন সাধন কৰিছে। ৰাষ্ট্ৰবিলাক অদূৰ ভৱিষ্যতৰ দিনবিলাকত অদমনীয় নহয়। বিজ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তিবিদ্যাৰ সাম্প্ৰতিক আৱিষ্কাৰসমূহ, যেনে— সুদূৰ প্ৰসাৰী তীব্র বেগী মিছাইলসমূহ, আন্তঃমহাদেশীয় ক্ষেপণাস্ত্র চমুকৈ CBM, হ্রস্ব প্ৰসাৰী ক্ষেপণাস্ত্ৰ বা চমুকৈ SRBM, MIRVs (Multiple Independently Targetable Reentry Vehicles) আৰু অন্যান্য গণ-বিধ্বংসী অত্যাধুনিক অস্ত্ৰ-শস্ত্ৰসমূহৰ আৱিষ্কাৰে সম্পূৰ্ণৰূপে ভৌগোলিক পৰিসীমাৰ ধাৰণাটো অপ্ৰাসংগিক কৰি তুলিছে।
(চ) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰিক্ষেত্ৰবিলাকৰ প্ৰসাৰঃ বিভিন্ন আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় প্রশাসন পৰিক্ষেত্ৰসমূহ যেনে – নিৰাপত্তামূলক, পৰিৱেশীয়, যোগাযোগ আৰু অৰ্থনৈতিক পৰিক্ষেত্ৰ আদিয়ে বিশ্বায়নৰ প্ৰক্ৰিয়াটো ক্ষিপ্ৰতৰ কৰি তুলিছে। এনেধৰণৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় শাসন পৰিক্ষেত্ৰবিলাকে ৰাষ্ট্ৰীয় সাৰ্বভৌমত্বৰ ধাৰণাটো সংকুচিত কৰি তুলিছে।
(ছ) সন্ত্ৰাসবাদী সংগঠনবিলাকৰ উদ্ভৱঃ বিশ্বায়নে সন্ত্রাসবাদক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় চৰিত্ৰ আহৰণ কৰাত সহায় কৰিছে। এই বিশ্ব সন্ত্রাসবাদে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত অধ্যয়নৰ অন্যতম গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয় হিচাপে প্রাধান্য লাভ কৰিছে। প্ৰসংগক্ৰমে উল্লেখ কৰিব পাৰি যে ২০০১ চনৰ ১২ ছেপ্টেম্বৰ তাৰিখে বিশ্ব বাণিজ্য কেন্দ্ৰত ওচামা বিন লাডেনৰ নেতৃত্বৰ সন্ত্ৰাসবাদী সংগঠন আল কায়দাই চলোৱা কূটাঘাতমূলক কাৰ্যকলাপৰ লগে লগে সন্ত্রাসবাদে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় চৰিত্ৰ লাভ কৰে। এই বিশ্ব সন্ত্রাসবাদে সাম্প্রতিক বিশ্ব সমাজৰ বাবে ভয়ানক প্ৰত্যাহ্বান স্বৰূপ আৰু সেয়েহে ৰাষ্ট্ৰবিলাকে ভৌগোলিক পৰিধি অতিক্ৰম কৰি আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়ভাৱে ইয়াক ৰোধ কৰাৰ বাবে প্ৰচেষ্টা চলাইছে। এই ক্ষেত্ৰত ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ অধীনত সন্ত্ৰাসবাদ বিৰোধী ভালেমান কাৰ্য ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰা হৈছে, যিবিলাকে ৰাষ্ট্ৰীয় সাৰ্বভৌমত্বৰ ওপৰত কুঠাৰঘাত হানিছে।
(জ) পৰিৱেশীয় সমস্যাৰ গোলকীয়কৰণঃ বিশ্বায়নৰ ফলত বিভিন্ন ধৰণৰ পৰিৱেশীয় সমস্যাসমূহে গোলকীয় চৰিত্ৰ লাভ কৰিছে। বর্তমান বিশ্বত এনে বহুতো বেচৰকাৰী আৰু আন্তঃচৰকাৰী সংগঠন আছে যিবিলাকে বিভিন্ন ধৰণৰ পাৰিপাৰ্শ্বিকতাৰ লগত জড়িত সমস্যা, যেনে – পৰিৱেশ প্ৰদূষণ, গোলকীয় উষ্ণতা বৃদ্ধি, জলবায়ুৰ পৰিৱৰ্তন, জৈৱ বৈচিত্ৰ্যৰ প্ৰতি ভাবুকি আৰু পাৰিপাৰ্শ্বিক ভাৰসমতা আদিৰ লগত ওতপ্রোতভাৱে জড়িত। এই ক্ষেত্ৰত সংগঠনবিলাকে তেওঁলোকৰ অভিযানৰ পক্ষে বিশ্বজনমত গঢ়ি তোলে আৰু জাতীয় ৰাষ্ট্ৰসমূহক পৰিৱেশীয় প্ৰমূল্যৰ নীতি-নিয়মসমূহ মানি চলিবৰ কাৰণে প্ৰভাৱ তথা হেঁচা প্ৰয়োগ কৰে।
(ঝ) অর্থনৈতিক বিশ্বায়নঃ অর্থনৈতিক বিশ্বায়নে ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ ঘৰুৱা অৰ্থনীতিৰ ওপৰত গোলকীয় নিয়ন্ত্রণ সাব্যস্তকৰণৰ জৰিয়তে জাতীয় ৰাষ্ট্ৰীবিলাকৰ সাৰ্বভৌম কর্তৃত্বই ইয়াৰ ৰাষ্ট্ৰীয় অৰ্থনীতিৰ ওপৰত যি নিয়ন্ত্রণ সেয়া বহু পৰিমাণে সংকুচিত কৰিছে। ই প্ৰকৃততে জাতীয় ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ অৰ্থনৈতিক সার্বভৌমত্বৰ ওপৰতেই আঘাত হানিছে। তদুপৰি বিশ্বায়নে আন্তঃচৰকাৰী নিয়ন্ত্ৰক ব্যৱস্থাপকসমূহৰ সম্প্ৰসাৰণতো অৰিহণা যোগাইছে আৰু ইয়াৰ জৰিয়তেও ৰাষ্ট্ৰৰ সাৰ্বভৌম শক্তি বহু পৰিমাণে সংকুচিত হোৱা পৰিলক্ষিত হৈছে।
(ঞ) মানৱীয় হস্তক্ষেপকৰণঃ সাম্প্ৰতিক সময়ত মানৱ অধিকাৰ উলংঘনৰ বিষয়তো এক বহুল চর্চিত বিষয় হিচাপে পৰিগণিত হৈছে। এনে পৰিস্থিতিত মানৱীয় হস্তক্ষেপকৰণে বিশ্বজুৰি জনসমর্থন লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে। এই ক্ষেত্ৰত এমিনেষ্ট ইণ্টাৰনেশ্যনেল আদিকে ধৰি ভালেসংখ্যক মানৱ অধিকাৰৰ লগত জড়িত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংগঠনে বিভিন্ন জাতীয় ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ মানৱ অধিকাৰ উলংঘনৰ বিষয়টো পৰ্যবেক্ষণ কৰাৰ লগতে ইবিলাকৰ ওপৰত প্ৰতিবেদন যুগুত কৰি ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ মজিয়াত উত্থাপন কৰা পৰিলক্ষিত হয়। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ৰ অনা চৰকাৰী সংগঠনবিলাকৰ এনেধৰণৰ কাৰ্যকলাপেও ৰাষ্ট্ৰৰ সাৰ্বভৌম কৰ্তৃত্বৰ প্ৰতি প্ৰত্যাহ্বানৰ সৃষ্টি কৰিছে।
