AHSEC 2020 Banking Question Paper Solved | দ্বাদশ শ্ৰেণীৰ বিত্ত পুৰণি প্ৰশ্নকাকত সমাধান, AHSEC Class 12 Banking Question Paper Solved PDF Download, দ্বাদশ শ্ৰেণীৰ বিত্ত 2020 ৰ প্ৰশ্নকাকত সমাধান কৰা হৈছে to each Paper is Assam Board Exam in the list of AHSEC so that you can easily browse through different subjects and select needs one. AHSEC 2020 Banking Previous Years Question Paper Solved can be of great value to excel in the examination.
AHSEC 2020 Banking Question Paper Solved | দ্বাদশ শ্ৰেণীৰ বিত্ত পুৰণি প্ৰশ্নকাকত সমাধান
AHSEC Old Question Paper provided is as per the 2020 AHSEC Board Exam and covers all the questions from the AHSEC Class 12 Banking Solved Question Paper 2020 Assamese Medium. Access the detailed Class 12 Banking 2020 Previous Years Question Paper Solved provided here and get a good grip on the subject. Access the AHSEC 2020 Banking Old Question Paper Solved, AHSEC Class 12 Banking Solved Question Paper 2020 of Assamese in Page Format. Make use of them during your practice and score well in the exams.
BANKING
2020
BANKING OLD QUESTION PAPER SOLVED
1. (a) বেংক অৱ বোম্বে স্থাপন কৰা হৈছিল 1809/1843/1840 চনত।
উত্তৰঃ 1840
(b) কেইখন স্থানীয় বোর্ডে ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ কেন্দ্ৰীয় বোৰ্ডক সহায় কৰে?
উত্তৰঃ চাৰিখন।
(c) IFCI ৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপটো লিখা।
উত্তৰঃ IFCI – Industrial Finance Corporation of India.
(d) অনাবেংক বিত্তীয় অনুষ্ঠান মানে কি বুজায়?
উত্তৰঃ বেংকিং আয়োগৰ প্ৰতিবেদন মতে যিবিলাক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানৰ ঋণৰ মীমাংসা কৰাৰ ক্ষেত্ৰত দেনাক লাভৰ উপায় হিচাপে গ্ৰহণ কৰা নহয়, তেনেবোৰ প্ৰতিষ্ঠানকে অনা বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান বোলা হয় । এনে প্রতিষ্ঠানবোৰৰ ঋণ মীমাংসা কৰাৰ ক্ষেত্ৰত দেনাক হিচাপৰ ভিতৰত গ্ৰহণ কৰা নহয় ৷
(e) এছিয়ান উন্নয়ন বেংকে বৈদেশিক মুদ্রা লোন দিয়ে। (শুদ্ধ নে অশুদ্ধ লিখা)
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
(f) বিনিময় বিলৰ ক্ষেত্ৰত নিৰ্দেশ চৰ্ত্তমূলক হ’ব লাগে। (শুদ্ধ নে অশুদ্ধ লিখা)
উত্তৰঃ অশুদ্ধ।
(g) অনুসূচিত আৰু অনানুসূচিত বেংকৰ মাজৰ মূখ্য পার্থক্যটো কি?
উত্তৰঃ
| অনুসূচিত বেংক | অনানুসূচিত বেংক |
| (ক) ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ দ্বিতীয় অনুসূচিত অন্তর্ভুক্ত। | (ক) ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ দ্বিতীয় অনুসূচিত অন্তর্ভুক্ত নহয়। |
| (খ) এইবোৰবেংকে ৰিজাৰ্ভ বেংকে বান্ধি দিয়া নিয়ামাৱলীৰ মতে কাম-কাজ চলায়। | (খ) এইবোৰ বেংকে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ মতে কাম –কাজ নচলাবও পাৰে। |
(h) চেক্ চিহ্নিতকৰণৰ অর্থ কি?
উত্তৰঃ চিহ্নিতকৰণ হ’ল ড্রয়ী বেংকাৰৰ এটা চেকৰ লিখন যি ইয়াত যথাযথভাৱে প্ৰদানৰ বাবে উপস্থাপিত হ’লে সন্মানিত হ’ব।
2. আর্থিক নীতি কাৰ্য্যবিধি কৰাত বাণিজ্যিক বেংকে কেনে ধৰণে সহায় কৰে?
উত্তৰঃ (ক) খোলা বজাৰ কার্যক্রম।
(খ) ৰিজাৰ্ভ প্ৰয়োজনীয়তা পৰিৱৰ্তন কৰা।
(গ) মূল্য হ্ৰাসৰ হাৰ পৰিৱৰ্তন কৰা হৈছে।
3. পৃষ্ঠাংকনৰ অৰ্থ লিখা ৷
উত্তৰঃ হস্তান্তৰৰ উদ্দেশ্যৰে দলিলৰ পিছ পিঠিত কোনো ব্যক্তিৰ নাম উল্লেখ কৰি হস্তান্তৰকাৰীয়ে নিজে তাৰ তলত স্বাক্ষৰ কৰি দিয়াকে পৃষ্ঠাংকন বোলা হয়।
4. নগদ ঋণ মানে কি?
উত্তৰঃ বাণিজ্যিক বেংকবোৰে গ্ৰাহকৰ পৰা উপযুক্ত তথা নিৰ্ভৰযোগ্য জামিনৰ বিপৰীতে এক নিৰ্ধাৰিত পৰিমাণৰ ধন এক নিৰ্দিষ্ট সময়লৈ আগবঢ়োৱাৰ ব্যৱস্থা কৰাকে নগদ ঋণ বোলা হয়।
5. বেংক পৰিদৰ্শনত ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ ভূমিকাৰ ওপৰত এটা টোকা লিখা।
উত্তৰঃ 1926 চনত হিল্টন ইয়ং আয়োগে পৃথককৈ কেন্দ্ৰীয় বেংক প্রতিষ্ঠা কৰাৰ বাবে পৰামৰ্শ আগবঢ়াইছিল আৰু সেই মৰ্মে 1927 চনত বিধেয়ক উত্থাপন হৈছিল যদিও সাংবিধানিক কাৰণত ইয়াক এৰি পেলোৱা হৈছিল। 1933 চনৰ 6 মাৰ্চত ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ বিধেয়ক বিধায়িনী সভাত উত্থাপিত হৈছিল আৰু 1934 চনৰ 6 মাৰ্চত গভৰ্ণৰ জেনেৰেল স্বাক্ষৰ কৰি সন্মতি দিছিল। এই আইনৰ বিধানমতে 1935 চনৰ 1 এপ্ৰিলত ৰিজাৰ্ভ বেংক স্থাপিত হৈছিল। প্ৰথমতে ই অংশীদাৰী বেংক আছিল যদিও 1949 চনত ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণ কৰি চৰকাৰৰ হাতলৈ অনা হয়। ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ পৰিচালনা আৰু সংগঠন চাৰিখন স্থানীয় পৰিষদ আৰু এখন কেন্দ্ৰীয় পৰিষদৰ দ্বাৰা কৰা হয়। ইয়াৰ পৰিচালনা, পৰ্য্যবেক্ষণ আৰু নিৰ্দেশনা 20 জনীয়া কেন্দ্রীয় সঞ্চালক পৰিষদৰ ওপৰত ন্যস্ত কৰা হয়। এই পৰিষদৰ সভাপতি জনকেই গৱৰ্ণৰ বোলা হয়। গৱৰ্ণৰক সহায় কৰিবলৈ চাৰিটা বিভিন্ন বিভাগত চাৰিজন উপগৱৰ্ণৰ থাকে। এই পাঁচজনক কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে পাঁচ বছৰৰ বাবে নিযুক্তি দিয়ে। বাকী 15 জন সঞ্চালকক কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে মনোনীত কৰি দিয়ে৷ ইয়াৰ ভিতৰত চাৰিজন সঞ্চালক যেনে মুম্বাই, কলিকতা, মাদ্ৰাজ আৰু নতুন দিল্লী এই চাৰিখন স্থানীয় পৰিষদৰ পৰা মনোনীত কৰে। ইয়াৰোপৰি বাকী দহজন সঞ্চালকক দেশৰ বিভিন্ন খণ্ডৰ পৰা যেনে কৃষি, উদ্যোগ, ৰপ্তানি ব্যৱসায়, বাণিজ্য আদিত জ্ঞান থকা পাৰদৰ্শীলোকক মনোনীত কৰে। এইবোৰৰ উপৰিও আকৌ বিত্ত মন্ত্রণালয়ৰ এজন বিষয়াক কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে সঞ্চালক ৰূপে মনোনীত কৰে। আনহাতে স্থানীয় পৰিষদৰ ক্ষেত্ৰতো থকা পাঁচোজন সদস্যকে চাৰি বছৰৰ কাৰ্য্যাকালৰ বাবে কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে নিযুক্তি দিয়ে। এই পৰিষদবোৰত সদস্য সকলৰ দ্বাৰাই তেওঁলোকৰ মাজৰ পৰাই এজনক সভাপতি হিচাপে নির্বাচিত কৰি লয় ৷ কেন্দ্ৰীয় পৰিষদে দায়িত্ব অপৰ্ণ কৰা বিষয়সমূহত স্থানীয় পৰিষদে কেন্দ্ৰীয় পৰিষদক দিহা পৰামৰ্শ দিয়ে। বেংকৰ নীতি কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে নিৰ্দ্ধাৰণ কৰে। কেন্দ্ৰীয় আৰু আঞ্চলিক পৰিষদে তাক পালন কৰে। কেন্দ্ৰীয় পৰিষদৰ গৱৰ্ণৰ হৈছে ইয়াৰ প্ৰধান কাৰ্য্যনিবাহক। পৰিষদে স্থিৰ কৰি দিয়া নীতি নিয়ম তেওঁ কাৰ্য্যকৰী কৰে। বেংকৰ কাৰ্য্যকলাপ বিশেষকৈ বেংকিং বিত্তীয়, অর্থনৈতিক গৱেষণাৰ কামৰ সংহতি ৰক্ষা কৰে বেংকৰ মুখ্য উপদেষ্টাই।
6. চেনচেক্স মানে কি বুজায়? চেনচেক্সত কিমানটা অংশীদাৰীপত্ৰ অন্তৰ্ভূক্ত কৰা হয়?
উত্তৰঃ চেনচেক্স হ’ল ফ্রি -ফ্লোট বজাৰ ভৰযুক্ত ষ্টক মার্কেট সূচক ৩০ সুপ্রতিষ্ঠিত আৰু আর্থিকভাৱে শব্দ তালিকাভূক্ত কোম্পানী বোম্বে ষ্টক এক্সচেঞ্জ। চেনচেক্সত ৩০ টা অংশীদাৰীপত্ৰ অন্তৰ্ভূক্ত কৰা হয়।
7. ভাৰতবৰ্ষত বেংক ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণৰ তিনিটা উদ্দেশ্য লিখা।
উত্তৰঃ বেংক ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণৰ তিনিটা উদ্দেশ্য সমূহ হ’ল –
(ক) বেংক ব্যৱস্থাৰ পৰা মুষ্টিমেয় লোকৰ নিয়ন্ত্ৰণ আঁতৰ কৰা।
(খ) সমাজৰ মংগলার্থে ন্যস্তস্বার্থ জলাঞ্জলি দি সামুহিক উন্নয়নত মনোযোগ দিয়া।
(গ) কৃষি, ক্ষুদ্র উদ্যোগ, ৰপ্তানি আদি দেশৰ অধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ খণ্ডবোৰলৈ বেংক সেৱাক অগ্ৰাধিকাৰ দিয়া ৷
8. নগদ সংৰক্ষণ অনুপাত আৰু বিধিক তৰল অনুপাত মানে কি বুজায়?
উত্তৰঃ নগদ সংৰক্ষণ অনুপাত: ব্যৱসায় কৰা সকলো প্ৰকাৰৰ বেংকেই ভাৰতৰ ৰিজাৰ্ভ বেংকত কেন্দ্ৰীয় বেংক হিচাপে এক নিৰ্দিষ্ট পৰিমাণৰ ধন জমা ৰাখিবলৈ বাধ্য। ইয়াকে বেংকৰ বিধিবদ্ধ নগদ সংৰক্ষণ বোলা হয়। এনে ধন সংৰক্ষণৰ পৰিমাণ পৰিবৰ্তনশীল৷ ৰিজাৰ্ভ বেংকে এই পৰিমাণ নিৰ্দিষ্ট সীমাৰ ভিতৰত পৰিবৰ্তন সাধিব পাৰে। 1956 চনত কৰা এক সংশোধনী মর্মে ম্যাদী আমানতৰ ক্ৰয়ে 2% ক্ৰমে শতাংশৰ পৰা ৪% শতাংশলৈ আৰু চলিত আমানতৰ ক্ৰমে 5% শতাংশৰ পৰা 20% শতাংশৰ ভিতৰত পৰিবৰ্তনশীল কৰা হয়। পিছত আন এক সংশোধনী মর্মে 1962 চনত ম্যাদী আৰু চলিত আমানতৰ পাৰ্থক্য উঠাই দিয়া হয় আৰু নগদ তহবিলৰ পৰিমাণ নিম্নতম 3% ৰ পৰা 15% ৰ ভিতৰত পৰিবৰ্তনশীল কৰি ৰাখে। আকৌ 1974 চনৰ আন এক সংশোধনৰ জৰিয়তে নগদ তহবিলৰ পৰিমাণ নিম্নতম 5% ৰ পৰা উৰ্দ্ধতম 15% কৰি দিয়ে। 2003 চনৰ 30 এপ্ৰিলত ইয়াক 4.5% লৈ হ্ৰাস কৰিছে।
বিধিক তৰল অনুপাত: বেংকি ৰেগুলেচন আইন 1949 চনৰ এক সংশোধনী মৰ্মে, ৰিজাৰ্ভ বেংক আইনৰ ধাৰা 42 অনুসাৰে অনুচীভুক্ত বেংকে আৰু ধাৰা 18 অনুসাৰে অন্যান্য বেংকিং কোম্পানীয়ে ৰাখিবলগীয়া নগদ সংৰক্ষণৰ উপৰিও প্ৰত্যেক বেংকে তেওঁলোকৰ চাহিদা আৰু ম্যাদী জমাৰ অতি কমেও 25% আৰু সর্বোচ্চ 40% নগদ ধন, সোন আৰু কোনো প্রতিবন্ধক নথকা অনুমোদিত প্রতিভৃতি আকাৰত ৰাখিব লাগে ৷ ইয়াকে বিধিবদ্ধ তাৰল্য অনুপাত বুলি কোৱা হয়। এই পৰিমাণ ৰিজাৰ্ভ বেংকে সময়ে সময়ে পৰিবৰ্তন কৰিব পাৰে।
বেংকিং ৰেগুলেচন আইনৰ ধাৰা 24 ৰ বিধি বিধান মানি চলিবলৈ প্ৰতিটো বেংকে নগদ ধন আৰু সোনৰ এটা নিৰ্দিষ্ট পৰিমাণ ৰখাৰ উপৰিও অনুমোদিত প্রতিভূতিও ক্ৰয় কৰি ৰাখিব লাগিব। 1988 চনৰ 2 এপ্ৰিলত ৰিজাৰ্ভ বেংকে 1988-89 চনৰ বাবে ঘোষণা কৰা ঋণ নীতি অনুসৰি প্ৰকৃত দাবী আৰু চলিত দেনাৰ ওপৰত বিধিবদ্ধ তাৰল্যৰ অনুপাত হল 3৪%। পৰিমাণ 1997-98 চনত ইয়াক 25% লৈ হ্রাস কৰা হয়।
9. অনাবেংক বিত্তীয় অনুষ্ঠান তিনিটা প্ৰকাৰৰ বিষয়ে লিখা।
উত্তৰঃ (ক) উদ্যোগ, কৃষি আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বাণিজ্যৰ উন্নয়ন আৰু সম্প্ৰসাৰণত সহায় কৰা।
(খ) অর্থনৈতিক উন্নয়নৰ গতি বৃদ্ধি কৰা।
(গ) সম্পদৰ সঠিক ব্যৱহাৰ কৰা আৰু অপচয় ৰোধ কৰা আৰু উন্নত কৰা আৰু নিয়োগৰ সুবিধা সৃষ্টি কৰা।
10. যথাবিহিত ধাৰকৰ অধিকাৰসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ যথাবিহিত ধাৰকৰ অধিকাৰসমূহ:
(ক) আইনৰ চৰ্তবোৰ পূৰণ কৰি যথাবিহিত ধাৰক হলে, তেওঁৰ গৰাকীস্বত্ব সম্পূর্ণৰূপে ত্রুটি মুক্ত হয়। অর্থাৎ পূৰ্বৰ ধাৰক সকলতকৈ তেওঁ শুদ্ধ গৰাকীস্বত্ব পাব পাৰে আৰু আনকো তেওঁ নিখুত গৰাকীস্বত্ব প্ৰদান কৰিব পাৰে।
(খ) সম্প্ৰদেয় পত্ৰৰ পূৰ্বৰ সকলো পক্ষ সেই পত্ৰৰ মূল্য আদায় নোহোৱালৈ যথাবিহিত ধাৰকৰ ওচৰত দায়ী থাকে।
(গ) কোনো অসম্পূৰ্ণ সম্প্ৰদেয় পত্র যদি পূৰ্বৰ হস্তান্তৰকাৰীয়ে অধিক মূল্য লিখিও পূর্ণ কৰে তেতিয়া হলেও যথাবিহিত ধাৰকে তাক আদায় কৰিব পাৰে।
(ঘ) কোনো বিল কাল্পনিক নামেৰে লিখিলেও তাৰ স্বীকৃতি দাতা যথাবিহিত ধাৰকৰ ওচৰত দায়ী থাকে।
(ঙ) সম্প্ৰদেয় পত্ৰৰ বাবে দায়ী কোনো ব্যক্তিয়ে পিছত তেওঁ সেইখন হেৰোৱা বুলি বা তেওঁৰ পৰা জোৰকৈ বা আইনীভাবে নিয়া বুলি যথাবিহিত ধাৰকৰ অধিকাৰ খৰ্ব কৰিব নোৱাৰে।
(চ) সম্প্ৰদেয় পত্ৰৰ লিখক বা স্বীকৃতি দাতাই এইবোৰৰ বৈধতা অস্বীকাৰ কৰি যথাবিহিত ধাৰকৰ অধিকাৰ খৰ্ব কৰিব নোৱাৰে।
(ছ) প্ৰতিশ্ৰুতি পত্ৰৰ লিখক, বিলৰ স্বীকৃতি দাতাই প্রাপকৰ বা পৃষ্ঠাকনকাৰীৰ ক্ষমতাৰ প্রশ্ন তুলি যথাবিহিত ধাৰকৰ স্বত্বাধিকাৰ লোপ কৰিব নোৱাৰে।
11. প্ৰতিশ্ৰুতি পত্ৰ আৰু চেক্ৰ মাজৰ পাৰ্থক্যবোৰ লিখা।
উত্তৰঃ
| চেক | প্রতিশ্রুতি পত্র |
| (ক)সাধাৰণতে উত্তমৰ্ন বা পাওনাদাৰে চেক লিখে। | (ক) দেনাদাৰে প্ৰতিশ্ৰুতি পত্র দিয়ে। |
| (খ)টকা আদায় দিবলৈ ইয়াত আদেশ দিয়া হয়। | (খ) টকা পৰিশোধ কৰিবলৈ ইয়াতপ্রতিশ্রুতি দিয়া হয়। |
| (গ) চেকত দুটাতকৈ বেছি পত্ৰ থাকিব পাৰে। অৰ্থাৎ আহৰ্তা, পৰিশোধকাৰীআৰু প্ৰাপক ইয়াৰ পক্ষ হব পাৰে ৷ | (গ) ইয়াত প্ৰতিশ্ৰুতি দাতা আৰু প্ৰাপকহিচাপে মাত্ৰ দুটা পক্ষ থাকেI |
| (ঘ) চেক কেৱল বেংকৰ ওপৰত লিখা হয় আৰু বেংকে ইয়াক আদায় দিয়ে।ব্যক্তিয়ে ইয়াক লিখিব বা আদায় দিব। | (ঘ) ইয়াক একোজন ব্যক্তি বা প্রতিষ্ঠানে সাধাৰণতে লিখে। অৱশ্যে একাধিক পাৰে। |
| (ঙ) চেক সদায় চাহিদা মতে আদায় দিব লাগে। | (ঙ)ইয়াক চাহিদা মতে বা ম্যাদ অন্তত পৰি-শোধ কৰা হয়। |
নাইবা
11. ব্যক্তিগত খণ্ডৰ আৰু ৰাজহুৱা খণ্ডৰ বেংকসমূহৰ মাজৰ পাৰ্থক্যবোৰ লিখা।
উত্তৰঃ (i) ৰাজহুৱা খণ্ডৰ বেংকৰ পৰিচালনা আৰু নিয়ন্ত্ৰণ চৰকাৰৰ তত্বাৱধানত কৰা হয় আনহাতে ব্যক্তিখণ্ডৰ বেংক দেশৰ সাধাৰণ নাগৰিকে পৰিচালনা আৰু নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
(ii) ৰাজহুৱা খুণ্ডৰ বেংকৰ মূলধনী পুঁজিৰ বেছি অংশ বা সম্পূৰ্ণৰূপে চৰকাৰে যোগান ধৰে কিন্তু ব্যক্তিখণ্ডৰ বেংকৰ মূলধনী পুঁজি অংশধাৰকে যোগান ধৰে।
(iii) ৰাজহুৱা খণ্ডৰ বেংকৰ লাভালাভ চৰকাৰে পায়। আনহাতে, ব্যক্তিখণ্ডৰ বেংকৰ লাভালাভ অংশধাৰকসকলে পায়।
(iv) ৰাজহুৱা খণ্ডৰ বেংকৰ কৰ্মচাৰী চৰকাৰীভাবে নিযুক্ত কৰা হয় কিন্তু ব্যক্তিখণ্ডৰ বেংকৰ প্ৰয়োজনীয় কৰ্মচাৰী বেংকৰ মালিকৰ দ্বাৰা নিয়োজিত হয়।
12. মুদ্ৰা বজাৰৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ আলোচনা কৰা৷
উত্তৰঃ মুদ্ৰা বজাৰৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ হ’ল-
(ক) সকলোবোৰ লেন-দেন দালাল অবিহনে হয়।
(খ) মুদ্ৰা বজাৰৰ বিনিয়োগ সদায় কাম সময়ৰ বাবে কৰা হয়।
(গ) মুদ্ৰা বজাৰৰ বহুখন উপবজাৰ থাকে আৰু এই বজাৰবোৰ বেলেগ বেলেগ ধৰনৰ হয়।
নাইবা
12. বৈদেশিক মুদ্রা বিনিময় বজাৰৰ কাৰ্য্যাৱলী আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ যি কেন্দ্ৰত বা বজাৰত দেশীয় মুদ্ৰা আন দেশৰ মুদ্ৰালৈ সলনি বা বিনিময় কৰা হয় তাক বৈদেশিক মুদ্রা বজাৰ বোলে। বিদেশৰ লগত লেনদেন নিষ্পত্তি কৰিবলৈ বিদেশৰ মুদ্ৰা বা বিনিময় মুদ্রা ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ধৰা হ’ল মার্কিন যুক্তৰাষ্ট্ৰত এক কিলো আঙুৰৰ দাম এক ডলাৰ। যদি 1 ডলাৰৰ বিনিময় হাৰ 45 টকা হয়, তেতিয়া 1 কিলো আঙুৰ 45 টকা হব। কিন্তু বিনিময় হাৰ 1 = ডলাৰ 50 টকা হলে এতিয়া আগৰ 45 টকাত এতিয়া প্রায় 950 গ্রাম আঙুৰ পোৱা যাব। অর্থাৎ প্রায় 50 গ্রাম আঙুৰ কম পোৱা যাব। অর্থাৎ বিনিময় হাৰ পৰিবৰ্তনৰ ফলত সকলো পণ্য সেৱাৰ মূল্যৰ পৰিবর্তন হব। বিনিময় হাবে এখন দেশৰ অৰ্থ ব্যৱস্থাৰ লগত সম্পর্ক স্থাপন কৰে। বিনিময় হাৰৰ পৰিবৰ্তনৰ ফলত দুখন দেশৰ আৰ্থিক সম্পৰ্ক আৰু লাভ লোকচানৰ সলনি হয়। এখন দেশৰ বৈদেশিক বাণিজ্যৰ ফলত বিনিময় হাৰৰ সলনি হয়। ইয়াৰ ফলতে বৈদেশিক বা বিনিময় মুদ্ৰাৰ চাহিদা আৰু যোগান তাৰতম্যৰ কাৰণে বিনিময় হাৰৰ উঠা নমা হয়। বিনিময় বজাৰৰ কোনো বিশেষ স্থান নাথাকিবও পাৰে। ই প্ৰকৃততে ইলেক্ট্রনিকভাৱে সংযুক্ত কৰা বৃহৎ বাণিজ্যিক বেংক, বৈদেশিক মুদ্রা বিনিময়ৰ দালাল, লেনদেনকাৰী সকলৰ এক প্ৰকাৰ ব্যৱস্থা। এই প্ৰক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা বিনিময় মুদ্ৰাৰ ক্রেতা-বিক্রেতা সকলে লেনদেন নিষ্পত্তি কৰে। এওঁলোকে টেলিফোন, কম্পিউটাৰৰ মনিটৰ, টেলেক্স, ফেক্স, উপগ্ৰহৰ সংযোগ আদিৰ সহায়ত বিনিময় মুদ্ৰাৰ লেনদেন নিষ্পত্তি কৰে।
13. অগ্ৰণী বেংকৰ কাৰ্য্যাৱলী আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ অগ্ৰণী বেংকৰ কাৰ্য্যাৱলী:
(ক) সেৱাক্ষেত্ৰৰ ক্রেডিট পৰিকল্পনা আৰু বাৰ্ষিক কৰ্ম পৰিকল্পনা ইত্যাদি প্ৰস্তুতকৰণ।
(খ) পৰিকল্পনা বাস্তবায়নেৰ অগ্ৰগতি পর্যবেক্ষণ।
14. হুণ্ডি কি? ইয়াৰ ভিন্ন প্ৰকাৰ কি কি?
উত্তৰঃ হুণ্ডি শব্দটো সংস্কৃত ভাষাৰ মূল “হুণ্ড” শব্দৰ পৰা উদ্ভুত। হুণ্ড মানে সংগ্ৰহ কৰা। টকা পইচাৰ স্থানান্তৰ, সংগ্ৰহ আৰু বস্তু বাহানিৰ মূল্য সংগ্ৰহৰ ক্ষেত্ৰত ইয়াক ব্যৱহাৰ কৰা হয়। অৰ্থাৎ হুণ্ডি হৈছে প্ৰাচীন ভাৰতীয় ভাষাত লিখা এক প্ৰকাৰ অন্তর্দেশীয় বিনিময় পত্ৰ যাৰ দ্বাৰা অৰ্থৰ স্থানাত্তৰ, অৰ্থৰ সংগ্ৰহ আৰু ব্যৱসায়িক লেনদেন নিষ্পত্তি কৰা হয়। ভাৰতৰ বনিক বা সদাগৰ আৰু ব্যৱসায়ীসকলে ইয়াক ব্যৱহাৰ কৰিছিল।
হুণ্ডি দুই প্ৰকাৰৰ-
(ক) দর্শনী হুণ্ডি।
(খ) মুদূতি হুণ্ডি।
নাইবা
14. সংগ্ৰহকাৰী বেংকৰ কৰ্তব্যবোৰ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সংগ্ৰহকাৰী বেংকৰ কৰ্তব্যবোৰ:
(i) যত্ন সহকাৰে আৰু সাৱধানতাৰে চেক সংগ্রহ: সংগ্ৰহকাৰী বেংকৰ এটা অন্যতম প্ৰধান কৰ্তব্য আৰু দায়িত্ব হ’ল যে সংগ্ৰহকাৰী বেংকে যথেষ্ট সাৱধানতাৰে আৰু যত্ন সহকাৰে সংগ্ৰহৰ বাবে চেক পোৱা মাত্ৰকে ধন আদায়ৰ বাবে যাবতীয় ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিব লাগে। কিয়নো বেংকে কৰা দোষৰ ফলত গ্ৰাহক ক্ষতিগ্রস্ত হলে তাৰ বাবে বেংকেই জগৰীয়া হয়। আৰু ইয়াৰ বাবদ গ্ৰাহকক ক্ষতি পুৰণ আদায় দিব লাগিব।
(ii) চেক প্রত্যাখিত হলে: সংগ্ৰহৰ বাবে পঠোৱা গ্ৰাহকৰ চেক কোনো কাৰণত প্রত্যাখ্যান হলে সংগ্ৰহকাৰী বেংকে সংশ্লিষ্ট গ্রাহকলৈ এই মর্মে জাননী দিয়াটোও বেংকৰ আন এক কর্তব্য। এই সন্দৰ্ভত পৰিশোধকাৰী বেংকে চেক প্রত্যাখ্যানৰ বাবে উল্লেখ কৰা কাৰণ সমূহ জনোৱা কাগজ টুকুৰা প্ৰত্যাখ্যাত চেকখনৰ লগত গাঠি গ্রাহক জনলৈ প্ৰেৰণ কৰিব লাগে। যাতে গ্রাহকজনে এই মর্মে যাবতীয় ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিব পাৰে। সংগ্ৰহকাৰী বেংকে যেতিয়া গ্ৰাহকৰ প্ৰতিনিধি হিচাপে কাৰ্য্য কৰে তেতিয়া প্রত্যাখিত চেকৰ লগত জড়িত সকলো পক্ষলৈ জাননী জাৰি বা জাননী প্ৰেৰণ নকৰিলেও হয়। অৱশ্যে গ্ৰাহকে অনুৰোধ কৰিলে বেংকে সংশ্লিষ্ট সকলো পক্ষলৈ জাননী প্ৰেৰণ কৰিব পাৰে। কিন্তু বেংকে যদিহে মূল্য বাবদ ধাৰক হিচাপে সংগ্ৰহকাৰীৰ কাৰ্য্য সম্পাদন কৰে তেনে ক্ষেত্ৰত চেক প্রত্যাখিত হলে সংগ্ৰহকাৰী বেংকে চেকৰ লগত জড়িত পক্ষ সমূহলৈ চেক প্রত্যাখ্যানৰ পৰিশোধকাৰী বেংকে দেখুওৱা কাৰণ সহকাৰে যুক্তিযুক্ত সময়ৰ ভিতৰত জনাব লাগিব। কিয়নো প্রত্যাখ্যানৰ জাননী পালেহে সংশ্লিষ্ট পক্ষ সমূহে আৱশ্যকীয় ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিব পাৰে অন্যথাই বেংকে এই ক্ষেত্ৰত অযথা পলম কৰিলেও ধন ঘুৰাই পোৱাত অসুবিধা হব পাৰে।
(iii) সংগ্ৰহৰ বিষয়ে গ্ৰাহকক অৱগত কৰোৱা: সংগ্ৰহকাৰী বেংকাৰে গ্ৰাহকৰ হৈ সংগ্ৰহৰ বাবে পঠোৱা চেকৰ ধন সংগ্ৰহ হোৱা মাত্ৰকে নিজৰ খৰচ বা কমিচন ইত্যাদি বাদ দি গ্রাহকে পাব লগা ধনখিনি গ্ৰাহকৰ হীত হিচাপত জমা কৰিব লাগে আৰু এই সম্বন্ধে তৎকালে গ্রাহকজনক জনাব লাগে। এনেদৰে গ্ৰাহকক অবগত কৰোৱাটোৱে বেংকৰ এক অন্যতম প্রাথমিক দায়িত্ব আৰু কৰ্তব্যৰ ভিতৰত পৰে। এই মর্মে বেংকাৰে লিখিতভাবে জনোৱা উচিত। অৱশ্যে আন ধৰণে জনোৱাৰ ব্যৱস্থা থাকিলে বেংকাৰে তেনে ব্যৱস্থাও গ্ৰহণ কৰিব পাৰে। আৰু গ্ৰাহকে সংগ্ৰহৰ বিষয়ে অৱগত হোৱাৰ পিছত তেওঁৰ আৱশ্যকতা অনুসাৰে ধন উলিয়াই লব পাৰে।
15. কেন্দ্ৰীয় বেংকৰ মুদ্ৰা সংস্কৰণৰ বিভিন্ন প্ৰণালীবোৰ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ কেন্দ্ৰীয় বেংকৰ মুদ্ৰা সংস্কৰণৰ বিভিন্ন প্ৰণালীবোৰ:
(i) নোট প্ৰৱৰ্তনৰ অধিকাৰ: বর্তমান কালত প্রত্যেক দেশতেই নোট ছপা কৰা কাৰ্য্য দেশৰ কেন্দ্ৰীয় বেংকে সম্পন্ন কৰে। আইন অনুযায়ী কেন্দ্ৰীয় বেংকৰ বাহিৰে আন কোনো বেংকে নোট ছপা কৰিব নোৱাৰে।
কেন্দ্ৰীয় বেংকৰ হাতত নোট ছপা কৰাৰ দায়িত্ব দিয়াৰ কাৰণবিলাক হ’ল-
(a) যেতিয়া বাণিজ্যিক বেংকৰ আমানত সৃষ্টি বৃদ্ধি পায়, তেতিয়া ইয়াক নিয়ন্ত্ৰণ কৰাৰ প্ৰয়োজন হৈ পৰে। বাণিজ্যিক বেংকৰ এনে প্রয়োজনীয় ঋণ সৃষ্টিত বাধা দিবলৈ নাইবা নিয়ন্ত্রণ কৰিবলৈ কেন্দ্ৰীয় বেংকক মুদ্রা ছপা কৰাৰ একচেটীয়া দায়িত্ব প্ৰদান কৰিব লগা হয়।
(b) যদি মুদ্ৰা ছপা কৰাৰ দায়িত্ব চৰকাৰৰ দ্বাৰা কেৱল এটা বেংককে দিয়া হয়, তেন্তে নিৰ্দ্দিষ্ট গুণ থাকে। আনহাতে বিভিন্ন বেংকে এই দায়িত্ব ললে তাৰ গুণৰ বিভিন্নতা আহি পৰে।
(c) কেৱল এটা বেংক যেনে কেন্দ্রীয় বেংকে মুদ্রা ছপা কৰাৰ সমজাতীয়তা থাকে। আনহাতে অন্যবিলাক বেংকে ছপা কৰা মুদ্ৰা, এই সমজাতীয়তা নাথাকে, আৰু তাৰ ফলত জনসাধাৰণ মুদ্ৰাৰ প্ৰতি বিশ্বাস হেৰুওৱাৰ সম্ভাৱনা থাকে। মুদ্ৰাৰ প্ৰতি জনসাধাৰণৰ বিশ্বাস অটুট ৰাখিবলৈ কেন্দ্ৰীয় বেংকক নোট ছপা কৰাৰ দায়িত্ব দিয়া হয়।
(d) কেন্দ্ৰীয় বেংকৰ হাতত নোট ছপা কৰাৰ দায়িত্ব অর্পণ কৰাৰ পাছত, ইয়াৰ অনিয়মীয়তা নাইবা অন্যান্য দূর্নীতি মূলক কাৰ্য্যৰ পৰিদৰ্শণ কৰা আৰু সিবিলাকৰ শুধৰণি কৰাৰ বাবে চৰকাৰৰ সুবিধা হয়। বিভিন্ন বেংকক এই দায়িত্ব দিলে চৰকাৰৰ এই কামত যথেষ্ট অসুবিধাৰ সৃষ্টি হয়।
(e) যিহেতু কেন্দ্রীয় বেংকেই মুদ্ৰাগত পৰিচালনাৰ দায়িত্ব লয়, সেইবাবে নোট ছপা কৰাৰ ক্ষেত্ৰত উদ্ভৱ হোৱা সমস্যা সমাধানৰ ক্ষেত্ৰত বেছি কাৰ্য্যকৰীভাৱে সম্পন্ন কৰিবলৈ এই বেংককে দায়িত্ব দিয়া প্রয়োজন।
(ii) বেংকৰ বেংক: কেন্দ্ৰীয় বেংকে দেশৰ বাণিজ্যিক বেংকসমূহৰ বেংকাৰ হিচাপে কাৰ্য্য সম্পন্ন কৰে। বাণিজ্যিক বেংকে গ্ৰাহকৰ বাবে আমানত ৰাখে, ঋণ দিয়ে, অৰ্থৰ স্থানান্তৰ আৰু প্ৰেৰণ আদিৰ কাম কৰে। সেইদৰে কেন্দ্ৰীয় বেংকে অনুৰূপ কাৰ্য্য বাণিজ্যিক বেংকৰ বাবে সম্পন্ন কৰে। অৰ্থাৎ বাণিজ্যিক বেংকে পৰম্পৰাগত ভাৱে বা বিধিগতভাৱে কেন্দ্রীয় বেংকত হিচাপ খোলে। তাত বিধিগত নিম্নতম নগদ মুদ্ৰা জমা ৰখাৰ উপৰিও বাণিজ্যিক বেংকৰ ৰাহি অর্থ জমা ৰাখে। বাণিজ্যিক বেংকৰ অৰ্থ নাটনি হ’লে, কেন্দ্রীয় বেংকে ঋণ দিয়ে আৰু বিল পুনৰ বাট্টা কৰি সহায় কৰে। তদুপৰি বাণিজ্যিক বেংক বোৰৰ মাজত হোৱা লেন- দেন কেন্দ্রীয় বেংকে হিচাপৰ যোগেদি নিস্পত্তি কৰে।
(iii) চৰকাৰৰ বেংক: কেন্দ্ৰীয় বেংকে চৰকাৰৰ বেংক হিচাপে কাৰ্য্য কৰে। চৰকাৰে তেওঁলোকৰ পুঁজি জমা ৰাখিবলৈ আৰু আয় ব্যয় কাৰ্য্যত লিপ্ত হ’বলৈ কেন্দ্ৰীয় বেংকত হিচাপ খোলে। বেংক হিচাপৰ যোগেদি চৰকাৰে খৰচ কৰে। প্ৰয়োজন মতে চৰকাৰে কেন্দ্ৰীয় বেংকৰ পৰা ঋণো লয়। চৰকাৰৰ সাময়িক ঋণৰ প্ৰয়োজন পুৰাবলৈ ট্ৰেজাৰী বিলৰ বেচা কিনা কাম কেন্দ্রীয় বেংকে সম্পন্ন কৰে। চৰকাৰৰ হকে ই বৈদেশিক মুদ্ৰাৰ লেনদেনো কৰে। দেশ বা বিদেশে দীর্ঘম্যাদী ঋণপত্র বিক্ৰি কৰি ঋণ সংগ্ৰহ কৰাতো কেন্দ্ৰীয় বেংকে চৰকাৰক সহায় কৰে। এনে ক্ষেত্ৰতে চৰকাৰৰ বিত্তীয় উপদেষ্টা ৰূপে কাম কৰে। তদুপৰি অৰ্থৰ হস্তান্তৰ, স্থানান্তৰ, প্ৰেৰণ আদি কাৰ্য্যসম্পন্ন কৰি কেন্দ্ৰীয় বেংকে চৰকাৰৰ এজেন্ট হিচাপেও সহায় কৰে। দেশৰ চৰকাৰ আৰু বেংক ব্যৱস্থাৰ বেংকাৰ হিচাপে কাম কৰাৰ কালত মুদ্ৰাৰ বজাৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰাত কেন্দ্ৰীয় বেংকৰ সুচল হৈছে। চৰকাৰী আয় ব্যয়ৰ পৰিস্থিতি, ঘাটি বিত্ত, বেংকৰ পদ্ধতিৰ আমানত আদিৰ খবৰ ৰাখি কেন্দ্ৰীয় বেংকে অর্থব্যৱস্থাত মুদ্রাস্ফতি বা মুদ্রা সংকোচন নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ সুবিধা পায়।
(iv) অন্তিম মূহুৰ্তৰ ঋণদাতা: কেন্দ্ৰীয় বেংকে দেশৰ মুদ্ৰাবজাৰ আৰু বেংক ব্যৱস্থাৰ অন্তিম মূহুৰ্তৰ ঋণদাতা হিচাপেও কাম কৰে। অধিক লেন-দেন নিস্পত্তি কৰিবৰ জোখাৰে মুদ্ৰাৰ প্ৰচলন হলেহে অৰ্থব্যৱস্থাত তৰলতা আহে। বাণিজ্যিক বেংকে গ্রাহকক ঋণ প্ৰদান কৰি আৰু গ্ৰাহকৰ বিল ভঙাই দি মুদ্ৰাবজাৰৰ তৰলতা ৰক্ষা কৰে। কিন্তু বাণিজ্যিক বেংকৰ অৰ্থৰ অভাৱ ঘটিব পাৰে। তেনে পৰিস্থিতিত কেন্দ্ৰীয় বেংকে দেশৰ বাণিজ্যিক বেংকক ঋণ দি বা বাণিজ্যিক বেংকৰ বিলবোৰ পুনৰবাট্টা কৰি মুদ্ৰা বজাৰৰ তৰলতা ৰক্ষা কৰে। অৰ্থাৎ মুদ্ৰা বজাৰত তৰলতাৰ অভাৱ হ’লৈ অৱশেষত কেন্দ্ৰীয় বেংকে তৰলতা আনি দিয়ে। সেই হিচাপে কেন্দ্ৰীয় বেংকে তৰলতাৰ ক্ষেত্ৰত মুদ্ৰা বজাৰত অন্তিম মূৰ্হুতৰ ত্ৰাণকৰ্তা হিচাপে কাম কৰে ৷
(v) দেশৰ স্বৰ্ণ আৰু বৈদেশিক মুদ্রাভাণ্ডাৰৰ তত্বাবধায়ক: নোট প্ৰৱৰ্ত্তনৰ বিধিগত ব্যৱস্থা অনুসৰি কেন্দ্ৰীয় বেংকে স্বর্ণ আরু বৈদেশিক মুদ্রা সংৰক্ষণ কৰে। তদুপৰি আন্তৰ্জাতিকবাণিজ্যিৰ ফলত দেশৰ নাগৰিক, প্ৰতিষ্ঠান আৰু চৰকাৰৰ ৰাহি স্বর্ণ ও বৈদেশিক মুদ্ৰা কেন্দ্রীয় বেংকত জমা হয়। মুদ্ৰাৰ আভ্যন্তৰীণ মূল্য স্থিৰে ৰাখিবলৈ স্বৰ্ণ আৰু বৈদেশিক মুদ্রা সংৰক্ষণ কৰে। ঠিক সেইদৰে মুদ্ৰাৰ বিনিময় মূল্য বা বৰ্হিমূল্য স্থিৰে ৰাখিবলৈও স্বৰ্ণ আৰু বৈদেশিক মুদ্ৰা জমা ৰাখিব লাগে। মুদ্ৰাৰ উভয় প্রকাৰ মূল্য স্থিৰে ৰখাৰ সুবিধার্থে কেন্দ্রীয় বেংকে দেশৰ স্বৰ্ণভাণ্ডাৰ আৰু বৈদেশিক মুদ্ৰা ভাণ্ডাৰ সংৰক্ষণ কৰে।
(vi) বৈদেশিক মুদ্ৰাৰ নিয়ন্ত্ৰক: আন্তর্জাতিক বাণিজ্যৰ পৰা বৈদেশিক মুদ্ৰাৰ আয়-ব্যয় হয়। বৈদেশিক বাণিজ্য ভালদৰে চলাবলৈ আৰু আৰ্থিক উন্নয়নৰ সুবিধার্থে বৈদেশিক মুদ্রা আপুৰুগীয়া সম্পদ। সেয়ে প্রত্যেক দেশৰ চৰকাৰে বৈদেশিক মুদ্ৰাৰ ওপৰত নিয়ন্ত্রণ চলায়। এই দায়িত্ব কেন্দ্ৰীয় বেংকৰ হাতত অৰ্পণ কৰা হয়। দেশৰ আইন-কানুন অনুসৰি কেন্দ্ৰীয় বেংকে সমগ্ৰ দেশৰ বৈদেশিক মুদ্ৰা জমা ৰাখে আৰু ব্যয় কৰাৰ উদ্দেশ্যে ব্যক্তি, প্রতিষ্ঠান আদিক প্ৰদান কৰে। সেয়ে কেন্দ্রীয় বেংক একহাতে বৈদেশিক মুদ্ৰাৰ লেন-দেনকাৰী আৰু আনহাতে তাৰ নিয়ন্ত্রক।
(vii) পৰিশোধ ভৱনৰ কাৰ্য্যঃ বিভিন্ন বাণিজ্যিক বেংক আৰু সেইবোৰৰ গ্ৰাহকৰ মাজত অহৰহ চেকৰ লেনদেন হয়। ফলত প্রত্যেক বেংকে আন বেংকক টকা দিবলগীয়া হয়, আনহাতে আন বেংকৰ পৰা পাবলগীয়াও হয়। বেংকবোৰৰ মাজত আটাইবোৰ আদান-প্রদান নগদ টকাৰ মাধ্যমত কৰিব লাগিলে বহুত টকাৰ প্ৰয়োজন হয়। এনে অসুবিধাৰ হাত সাৰিবলৈ পৰিশোধ ভৱনৰ উদ্ভাৱন কৰা হৈছে। প্রত্যেক দিনে পৰিশোধ ভৱনত বিভিন্ন বেংকৰ কৰ্মচাৰী সমবেত হৈ সেইবোৰৰ মাজত হ’বলগীয়া আদান-প্রদান নিস্পত্তি কৰা হয়। অৱশেষত যি বেংকে দিবলগীয়া হয়, সেই বেংকে কেন্দ্রীয় বেংকত থকা হিচাপত চেক দি পাবলগীয়া বেংকক পৰিশোধ কৰে। কেন্দ্ৰীয় বেংকে দেনাদাৰ বেংকৰ হিচাপত ডেবিট দি পাওনাদাৰ বেংকৰ হিচাপত ক্রেডিট দিয়ে। এইদৰে কেন্দ্ৰীয় বেংকে পৰিশোধ ভৱনৰ সুবিধা দি বেংক ব্যৱস্থাক সহায় কৰে।
(viii) ঋণ নিয়ন্ত্ৰণ: দেশৰ ঋণ নিয়ন্ত্ৰণ কৰাটো কেন্দ্ৰীয় বেংকৰ অন্যতম মুখ্য কাৰ্য্য। কেন্দ্ৰীয় বেংকে মুদ্ৰাৰ প্ৰৱৰ্তন আৰু প্ৰচলন কৰে। মুদ্ৰাৰ প্ৰৱৰ্তক হিচাপে ইয়াৰ মূল্য সুস্থিৰভাৱে পৰিচালনা কৰাটো কেন্দ্ৰীয় বেংকৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ দায়িত্ব। মুদ্ৰাৰ যোগান অধিক হ’লে মূল্য হ্রাস হয়। নতুবা মূল্যস্তৰ বৃদ্ধি পায় আৰু মুদ্রাস্ফীতি হয়। ই আর্থিক প্ৰগতিৰ হেঙাৰ স্বৰূপ৷ সেয়ে কেন্দ্রীয় বেংকে মুদ্রা মূল্য স্থিৰে ৰাখিবলৈ চেষ্টা কৰে।
16. ঋণপত্র মানে কি বুজায়? ইয়াৰ প্ৰকাৰ কি কি?
উত্তৰঃ আন্তর্জাতিক ব্যৱসায়-বাণিজ্যিত আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ সেতু বন্ধন হৈছে লেটাৰ অব ক্রেডিট বা ঋণপত্র৷ দেশে বিদেশে অজানা, অচিনাকী ক্রেতা-বিক্ৰেতাৰ মাজত অপৰিচয়ৰ সীমা পাৰ কৰা লেনদনে, আদান-প্রদান নিষ্পন্ন কৰাৰ বাবে ঋণপত্ৰই গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰে।
ইয়াৰ প্ৰকাৰসমূহ হ’ল —
(ক) Irrevocable L/C
(খ) Revocable L/C
(গ) Back to Back L/C
(ঘ) Ad-Confirmed L/C
(ঙ) Transferable L/C
(চ) Revolving L/C
(ছ) Red Clause L/C
17. ভাৰতবৰ্ষৰ বাণিজ্যিক বেংকৰ শেহতীয়া প্ৰৱণতাবোৰৰ ওপৰত এটা টোকা লিখা।
উত্তৰঃ ভাৰতত অতি প্রাচীন কালতে বেংক ব্যৱসায় প্ৰচলনৰ আভাস পোৱা যায়। মনুসংহিতাতো এনে আভাস সুস্পষ্ট। তেতিয়াৰ বেংক ব্যৱসায়ৰ আৰ্হিত গঠিত আৰু পৰিচালিত এনে কাৰ্য্য খিলঞ্জীয়া বা দেশীয় বেংকাৰ সকলে চলাই আছে। বিদেশী বণিক, বিশেষকৈ ইংৰাজ বণিক সকল ব্যৱসায়ৰ কাৰণে ভাৰতত নিগাজীকৈ বহি লোৱাত দেশীয় বেংকাৰ সকলে আশানুৰূপ বেংক সেৱা দিব পৰা নাছিল। সেয়ে এনে অসুবিধা আতৰ কৰাৰ কাৰণে সৰ্বপ্ৰথম ইংৰাজৰ এজেন্সি হাউচবোৰে বেহা-বেপাৰৰ লগতে বেংকিং কাৰ্য্যও আৰম্ভ কৰিছিল। 1770 চনত আলেকজেণ্ডাৰ এণ্ড কোম্পানী নামৰ এজেন্সি হাউচে বেংকিং কাৰ্য্যৰো আৰম্ভ কৰিছিল। “প্রেজেন্ট দে বেংকিং ইন ইণ্ডিয়া” নামৰ গ্ৰন্থত উল্লেখ কৰা মতে ইংৰাজসকলৰ সুবিধাৰ কাৰণে 1683 চনত “দি ফাৰ্ষ্ট বেংক অৱ মাদ্ৰাজ” আৰু 1720 চনত “দি ফাৰ্ষ্ট বেংক অৱ বোম্বাই” বেংক দুটা নিজ দেশৰ আৰ্হিত প্ৰতিষ্ঠা কৰে। এই প্রতিষ্ঠিত বেংকবোৰে প্ৰথমে জনসাধাৰণৰ আমানত গ্ৰহণ কৰিছিল । পিছত বিনিময় পত্ৰৰ আদান প্রদান কৰে।1770 চনৰ পৰা পুনৰ গঠিত ‘বেংক অৱ বোম্বাই’য়ে নোট প্ৰৱৰ্তন কৰে। 1770 চনত প্ৰতিষ্ঠিত কলিকতাৰ ‘দি বেংক অৱ হিন্দুস্থান’য়ে আৰম্ভণীৰ পৰাই নোট প্ৰৱৰ্তন কৰে। এইদৰে ইংৰাজৰ উদ্যোগত প্রথমে যৌথ পুঁজিৰ বেংক সংগঠিত হয়। ইংৰাজৰ আমোলত বহুতো বেংক স্থাপন হৈছিল। যদিও ভূল ব্যৱসায় নীতি আৰু নিয়ন্ত্ৰণৰ শিথিলভাৰ কাৰণে বহুতো বেংকৰ পতনো হৈছিল।
ইয়াৰ প্ৰতিৰোধৰ উদ্দেশ্যে 1809 চনৰ চনদৰ সহায়ত কলিকতাত প্ৰথম ‘প্ৰেছিডেন্সী বেংক’ প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়। ইয়াৰ পিছত 1840 চনত ‘দি বেংক অৱ বোম্বাই’ আৰু 1843 চনত ‘দি বেংক অৱ মাদ্ৰাজ’ প্ৰেচিডেন্সি বেংক প্রতিষ্ঠা কৰা হয়। 1860 চনলৈ প্রতিষ্ঠিত বেংকবোৰ অসীম দেনাৰ আছিল। 1860 চনৰ পিছত ভাৰততো সীমিত দেনাৰ বেংক প্রতিষ্ঠা কৰা আইন প্রণয়ন হয়। 1823 চনৰ পৰাই ‘প্রেচিডেন্সি বেংকক’ নোট প্ৰৱৰ্তনৰ একচেটিয়া অধিকাৰ দিয়া যদিও 1862 চনত নোট প্ৰৱৰ্তনৰ অধিকাৰ চৰকাৰৰ হাতলৈ নিয়ে। 1920 চনৰ আইন মৰ্মে 1921 চনত তিনিওটা ‘প্রেচিডেন্সি বেংক’ একত্ৰিত কৰি ‘দি ইম্পেৰিয়েল বেংক অৱ ইণ্ডিয়া’ গঠন কৰা হয় ৷ পিছত 1955 চনত ইম্পেৰিয়েল বেংক ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণ কৰি ‘দি ষ্টেট বেংক অৱ ইণ্ডিয়া’ প্রতিষ্ঠা কৰা হয়। ইয়াৰ লগত অন্য আঠটা (8) বেংক পর্যায়ক্ৰমে ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণ কৰি ষ্টেট বেংকৰ সহযোগী হিচাপে ৰখা হয়। ভাৰতৰ প্ৰাক স্বাধীন যুগত বাণিজ্যিক বেংক ব্যৱস্থাৰ যথেষ্ট উত্থান পতন হয়। এই সময়চোৱাত বেংকৰ প্ৰগতি মন্থৰ গতিৰে আগবাঢ়িছে যদিও 1906 চনত গঢ়ি উঠা স্বদেশী আন্দোলনৰ পৰা বেংকৰ প্ৰসাৰতা কিছু পৰিমাণে বৃদ্ধি পায়। প্রথম বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত সৰু ডাঙৰ কিছু বেংকৰ পতন ঘটে। আনহাতে 1918-39 চনৰ সময়চোৱাত অৰ্থাৎ 1921 চনত দি ইম্পেৰিয়েল বেংক প্রতিষ্ঠা কৰাৰ উপৰি 1935 চনত ‘দি ৰিজাৰ্ভ বেংক অৱ ইণ্ডিয়া’ ভাৰতৰ কেন্দ্রীয় বেংক হিচাপে সংগঠন কৰা হয়।
নাইবা
17. নাবাৰ্ডৰ কাৰ্য্যাৱলীসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ (i) কৃষি উৎপাদন, কৃষি ফচলৰ সংৰক্ষণ, ক্রয়-বিক্ৰয়ৰ ক্ষেত্ৰত বাণিজ্যিক বেংক, আঞ্চলিক গ্ৰাম্য বেংক আৰু সমবায় বেংকে যি ঋণ দিয়ে, নাবাৰ্ডে তাৰ পুনৰ বিত্ত যোগান দিয়ে।
(ii) কুটিৰ শিল্প, ক্ষুদ্র উদ্যোগ, গ্রাম্য উদ্যোগক বেংকে দিয়া ঋণৰ পুনৰ্বিত্তায়ন কৰে।
(iii) নাবাৰ্ডে ৰাজ্যিক সমবায় বেংক, ভূমি উন্নয়ন বেংক আৰু আঞ্চলিক গ্ৰাম্য বেংকক হ্রস্বম্যাদী, মধ্যকালীন আৰু দীৰ্ঘম্যাদী ঋণ দিয়ে।
(iv) সমবায় খণ্ডত মূলধনী পুঁজিৰ যোগান ধৰিবলৈ ৰাজ্য চৰকাৰ সমূহক 20 বছৰ পৰ্যন্ত ম্যাদৰ ঋণ দিয়ে।
(v) কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰ, ৰাজ্য চৰকাৰ, পৰিকল্পনা আয়োগ আৰু অন্যান্য সৰ্বভাৰতীয় অনুষ্ঠানে কৃষি আৰু গ্ৰাম্য উন্নয়ন কাৰ্য্যত লিপ্ত হলে সেইবোৰৰ মাজত নাবাৰ্ডে সমন্বয় সাধন কৰে ৷
(vi) ৰাজ্যবোৰৰ সমবায় বেংক আৰু আঞ্চলিক গ্রাম্য বেংক পৰ্যবেক্ষণ কৰে।
(vii) গৱেষণা আৰু উন্নয়ন কাৰ্য্যকৰি নাবাৰ্ডে গ্রাম্য প্রকল্প আৰু আঁচনিৰ নীতি প্রস্তুত কৰে।
18. বিনিময় বিল কি? ইয়াৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ কি কি লিখা।
উত্তৰঃ ভাৰতীয় হস্তান্তৰযোগ্য দলিল আইন 1881 চনৰ ৫নং ধাৰা অনুযায়ী বিনিময় বিল হ’ল “লিখকৰ দ্বাৰা স্বাক্ষৰিত যি লিখিত আদেশৰ দ্বাৰা উল্লেখিত কোনো এক নির্দ্দিষ্ট ব্যক্তিক এক নিৰ্দ্দিষ্ট পৰিমাণৰ ধন চর্তহীনভাবে আন এক নির্দিষ্ট ব্যক্তি বা তেওঁৰ নির্দেশ অনুযায়ী বাহকক দিবৰ বাবে আজ্ঞা দিয়া হয় তেনে পত্রকে বিনিময় বিল বুলি কোৱা হয়।
বিনিময়ৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ হ’ল –
(ক) বিশ্বৰ সকলোতে প্রচলিত।
(খ) হস্তান্তৰযোগ্য দলিল আইনে বিনিময় পত্ৰবোৰক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
(গ) বিনিময় পত্ৰ সাধাৰণতে তিনি ধৰণৰ ৷
নাইবা
18. আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় উন্নয়ন সংঘ কি? ইয়াৰ দিয়াৰ কাৰ্য্যপ্রণালী সমূহ কি?
উত্তৰঃ অনুন্নত দেশবোৰক কম সুতত উন্নয়নী ধন প্ৰদান কৰা। অর্থনৈতিক উন্নতি, উন্নত আৰু গুণগত মানদণ্ডৰ সামগ্ৰীৰ প্ৰস্তুতকৰণ, আৰু মান জীৱন-যাপন প্ৰণালী সুস্থিৰকৰণ। বিশ্ব বেংকৰ বিভিন্ন নীতি আৰু উদ্দেশ্য সফল হোৱাত সহায় কৰা ইত্যাদি।বিশ্ব বেংকৰ অনুমোদন ক্ৰমে ১৯৬০ চনত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় উন্নয়নী সংগঠনৰ (IOA) স্থাপনা কৰা হৈছিল। ইয়াৰ মূখ্য উদ্দেশ্য আছিল অনুন্নত দেশবোৰক বিত্তীয় সাহায্য প্রদান কৰা। অনুন্নত দেশবোৰৰ শিক্ষা, স্বাস্থ্য, জনসিঞ্চন, গৃহনির্মান আদি প্ৰক্ৰিয়াত ঋণ প্ৰদান কৰি এই দেশবোৰক আগুৱাই নিয়াই আছিল এই সংগঠনৰ মূল লক্ষ্য।
আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় উন্নয়নী সংগঠনৰ আন আন কাৰ্য্যপ্রণালী হ’ল:
(ক) কম সূতত অনুন্নত দেশবোৰক উন্নয়নৰ ঋণ প্ৰদান কৰা।
(খ) অর্থনৈতিক বিকাশ আৰু অধিক উৎপাদনৰ দ্বাৰা মানুহৰ জীৱন-যাপন প্ৰণালী উন্নীত কৰা।
(গ) বিশ্ব বেংকৰ বিভিন্ন উদ্দেশ্য আৰু কাম কাজক নিয়াৰিকৈ সম্পাদন কৰাত সহায় কৰা।
19. শাখা বেংকিং পদ্ধতিৰ সুবিধা আৰু অসুবিধাসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সুবিধা:
(i) শাখা বেংকিং পদ্ধতিৰ ব্যৱসায়ৰ পৰিসৰ বহল। কিবা প্ৰকাৰে এনে বেংকৰ পুঁজিৰ নাটনি হ’লেও আন শাখাৰ পৰা তাক পূৰণ কৰিব পাৰি। ফলত ই জনসাধাৰণৰ আস্থাভাজন হৈ থাকে।
(ii) অন্য শাখাৰ প্ৰয়োজন মতে পুঁজি আহৰণ কৰা সুবিধা থকা বাবে এইবোৰে নিম্নতম নগদ তহবিল ৰাখি ব্যৱসায় কৰিব পাৰে। গতিকে অধিক বিনিয়োগ কৰি মুনাফা বৃদ্ধি কৰিব পাৰে।
(iii) দেশৰ সকলো এলেকাতে শাখা বিস্তাৰিত কৰি বেংকে ব্যৱসায় দায় শংকা হ্ৰাস কৰিব পাৰে।
(iv) বিভিন্ন ঠাইত বেংকৰ শাখা থকা হেতুকে সেইবোৰ এঠাইৰ পৰা আন ঠাইলৈ সহজে পুঁজি স্থানান্তৰ কৰিব পাৰি। ফলত অধিক লাভজনক ঠাইত পুঁজি নিয়োগৰ সুবিধা পায়।
(v) শাখাবোৰৰ জৰিয়তে বিভিন্ন ঠাইৰ আৰ্থিক পৰিস্থিতিৰ সম্ভেদ সহজে ল’ব পাৰি। বিভিন্ন ঠাইত বিনিয়োগৰ সুবিধাৰ কাৰণে সমগ্ৰ পুঁজি প্রবাহ সমভাৱে হয় ৷
অসুবিধা:
(i) শাখা বিস্তাৰৰ ফলত বেংকৰ পৰিসৰ মাত্ৰাধিক হ’ব পাৰে। তেতিয়া কেন্দ্ৰীয়ভাৱে চলোৱা পৰিচালনাৰ বিচ্যুতি ঘটিব পাৰে।
(ii) কেন্দ্ৰীয়ভাৱে সিদ্ধান্ত লওতে অযথা পলম হ’ব পাৰে।
(iii) বেংক ব্যৱসায়ৰ কাৰণে ই সুচল নহয় ৷
(iv) পৰিচালক আৰু কৰ্মচাৰীৰ মাজত ঘনিষ্ঠ সম্পর্ক নাথাকে।
(v) বেংকৰ শাখা বৃদ্ধিৰ লগে লগে পৰিচালনা বায় বাঢ়ে।
নাইবা
19. পুঁজি বজাৰৰ প্ৰকাৰবোৰ কি? পুঁজি বজাৰৰ কাৰ্য্যাৱলী আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ পুঁজি বজাৰৰ প্ৰকাৰবোৰ:
(i) প্রাথমিক বা ন-প্রতিভূতি বজাৰ আৰু গৌণ বা পুৰণি প্ৰতিভূতি বজাৰ নতুবা ষ্টক বিনিময় কেন্দ্ৰ।
(ii) ইকুইটী আৰু ঋণ বজাৰ ৷
(iii) ঔদ্যোগিক প্ৰতিভূতি বজাৰ আৰু চৰকাৰী প্ৰতিভূতি বজাৰ।
(iv) গৃহ নিৰ্মাণৰ পুঁজি বজাৰ।
20. হস্তান্তৰযোগ্য পত্ৰৰ সংজ্ঞা দিয়া। ইয়াৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ 1881 চনৰ ভাৰতীয় সম্প্ৰদেয় পত্ৰ আইনৰ 13 নং ধাৰা অনুসৰি প্ৰতিশ্ৰুতি পত্র বিনিময় পত্র বা চেক যি নেকি ইয়াৰ বাহকক বা ইয়াত উল্লেখ থকা নিৰ্দ্দিষ্ট ব্যক্তিক আদায়যোগ্য হয়, সেয়ে হস্তান্তৰযোগ্য বা সম্প্রদেয় পত্র। অর্থাৎ সৎ বিশ্বাসত আৰু মূল্য পরিশোধ কৰিব দলিল আহৰণ কৰে।
হস্তান্তৰ যোগ্য পত্ৰৰ বৈশিষ্ট্য সমূহ হ’ল-
(i) হস্তান্তৰ যোগ্য পত্র লিখিব হব লাগিব।
(ii) ই প্ৰস্তুত কাৰকৰ দ্বাৰা স্বাক্ষৰিত হব লাগিব।
(iii) হস্তান্তৰ যোগ্য পত্ৰ হবলৈ হলে তাত প্রতিশ্রুতি অথবা আদেশ থাকিব লাগিব।
(iv) আদেশ বা প্রতিশ্রুতি চর্তহীন হব লাগিব।
(v) ধন আদায় দিয়াৰহে আদেশ বা প্রতিশ্রুতি হব লাগিব।
(vi) ধনৰ পৰিমাণ নিৰ্দ্দিষ্ট ভাবে উল্লেখিত হব লাগিব।
(vii) নিৰ্দ্দিষ্ট দিনত অথবা তাৰিখত ধন দিব লগা হব লাগিব।
(viii) হস্তান্তৰযোগ্য পত্ৰৰ মালিকী স্বত্ব সহজে এজনে আনজনলৈ হস্তান্তৰ কৰিব পাৰি।
(ix) সৎ বিশ্বাসত আৰু মূল্যৰ বিনিময়ত দলিল গ্ৰহণ কৰা ব্যক্তিক যথাবিহিত ধাৰক বুলি কোৱা হয়।
(x) হস্তান্তৰ যোগ্য পত্ৰত প্ৰতিদান ধৰি লোৱা হয়। প্রতিদান প্রমাণ কৰা আৱশ্যক নাই ইত্যাদি।
21. পৰিশোধকাৰী বেংকৰ কৰ্তব্যবোৰ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ বেংকৰ প্ৰথম আৰু প্রধান কর্তব্য হৈছে গ্রাহকৰ হিচাপত ন থকা পৰ্য্যন্ত বেংকে গ্ৰাহকক চেকৰ বিপৰীতে ধন পৰিশোধ কৰিব। অৱশ্যে বোকাৰ আৰু গ্ৰাহকৰ সম্পৰ্ক থকা পর্যস্তহে এনে কর্তব্য বেংকে পালন কৰিবলৈ বিধিবদ্ধভাবে দায়বদ্ধ হৈ থাকিব। পৰিশোধকাৰী বেংকে গ্ৰাহকৰ চেক তলত উল্লেখ কৰা পৰিস্থিতি সমূহৰ সন্তুষ্টি সাপেক্ষেহে পৰিশোধ কৰাতো কৰ্তব্যৰ ভিতৰত পৰিব বা দায়বদ্ধ থাকিব। সেইবোৰ হ’ল-
(i) যিটো বেংকত গ্ৰাহকে হিচাপ খুলিছে সেই বেংকতহে উপস্থাপন কৰিব লাগিব: বেংকাৰ গ্ৰাহকৰ সম্পৰ্কৰ দায়িত্ব অনুসাৰে পৰিশোধকাৰী বেংকে গ্ৰাহকৰ চেক সন্মান কৰাতো এটা অন্যতম প্রধান কর্তব্য। অৱশ্যে এই কর্তব্য পালন কৰিবলৈ হলে গ্রাহক জনেও যিটো বেংকৰ শাখাত গ্ৰাহকৰ হিচাপ আছে সেই বেংকৰ শাখাতহে চেক উপস্থাপন কৰিব লাগিব।
(ii) ব্যৱসায়িক কৰ্ম দিন তথা কৰ্ম সময়ৰ ভিতৰত চেকৰ উপস্থাপন কৰা: বেংক আৰু গ্ৰাহকৰ সম্পৰ্কৰ পৰাই সৃষ্টি হোৱা আন এটা বেংকৰ প্ৰধান কর্তব্য অথবা দায়িত্ব হল কোনো গ্রাহকে নির্দিষ্ট কর্ম দিনত ও কর্ম সময়ৰ ভিতৰত দাখিল কৰা চেকৰ সন্মান কৰাটো। চেকৰ আন সকলো দিশ নিখুত থাকিলে নির্দিষ্ট সময়ৰ ভিতৰত যুক্তিযুক্তভাবে দাখিল কৰা চেক বেংকে পৰিশোধ কৰিবলৈ বাধ্য থাকিব।
(iii) চেক সম্মান কৰিবলৈ পৰ্য্যাপ্ত পৰিমাণৰ ধন গ্ৰাহকৰ হিচাপত থাকিব লাগিব: বেংক আৰু গ্ৰাহকৰ সম্পৰ্কৰ আন এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশ হ’ল পৰ্য্যাপ্ত পৰিমাণৰ ধন গ্ৰাহকৰ হিচাপত থাকিলে তেনে গ্রাহকে উপস্থাপন কৰা চেক পৰিশোধ কৰা। গ্ৰাহকৰ হিচাপৰ বিপৰীতে লিখা কোনো এখন চেক পৰিশোধ কৰিব পৰাকৈ যদিহে গ্ৰাহকৰ হিচাপত যথোপযুক্ত ধন নাথাকে তেনে পৰিস্থিতিত বেংকে চেকখন প্রত্যাখ্যান কৰিব। একেজন গ্ৰাহকৰ নামত এটাতকৈ বেছি হিচাপ থাকিলে উক্ত গ্রাহকজনৰ সন্মতি সাপেক্ষে প্রয়োজন বোধে বেংকাৰে এটা হিচাপত ধন নেথাকিলেও আন হিচাপৰ পৰা আনি একে লগ কৰি তেনে গ্ৰাহকৰ চেক পৰিশোধ কৰিব পাৰে।
(iv) চেক পৰিশোধৰ ক্ৰম নিৰূপণ কৰা: বেংকাৰ আৰু গ্ৰাহকৰ সম্পৰ্কৰ আন এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ কৰ্তব্য অথবা দায়িত্ব হ’ল একেজন গ্রাহকৰ বিপৰীতে একেলগে কেইবাখনো চেক পৰিশোধৰ বাবে আহিলে আনহাতে আটাইকেইখন চেকৰ পৰিশোধ কৰিবলৈ পৰ্য্যাপ্ত ধন নাথাকিলে তেনে পৰিস্থিতিত বেংকাৰে সাধাৰণতে তাৰিখৰ ক্রম অনুসাৰে যি কেইখন চেকৰ ধন পৰিশোধ কৰিব পাৰে সেই কেইখন পৰিশোধ কৰি বাকী নেইগন প্রত্যাখ্যান কৰিব লাগিব। এনে পৰিস্থিতিত গ্ৰাহকজনে বেংকাৰলৈ এই নির্দেশও দিব পানে যে কোনখন চেক আগতে পৰিশোধ কৰিব।
22. ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ উন্নয়নমূলক কাৰ্য্যাৱলীসমূহ কি কি? আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ (i) নোট প্ৰৱৰ্তন: ভাৰতবৰ্ষৰ একমাত্ৰ ৰিজাৰ্ভ বেংকেই নোট প্রচলনৰ একচেটিয়া অধিকাৰ ভোগ কৰে। দুটকীয়া নোটৰ পৰা আৰম্ভ কৰি হেজাৰ টকীয়া নোট পর্যন্ত ৰিজাৰ্ভ বেংকে প্ৰৱৰ্ত্তন বা মুদ্ৰিত কৰে। এটকীয়া নোট আৰু মুদ্ৰাবোৰ কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰৰ বিত্ত বিভাগে মুদ্রিত কৰে।
(ii) চৰকাৰৰ বেংকাৰঃ ৰিজাৰ্ভ বেংকে চৰকাৰৰ বেংকাৰ হিচাপে কাম কৰে। ই কেন্দ্রীয় চৰকাৰ আৰু ৰাজ্য চৰকাৰৰ টকা পইচা জমা ৰাখে। প্রয়োজনমতে চৰকাৰক অস্থায়ী ঋণ প্রদান কৰে। চৰকাৰী কৰ কাটল জমা কৰে। লগতে চৰকাৰৰ হকে টকা পইচা আদায়ো দিয়ে। বাণিজ্যিক বেংকে যিদৰে গ্ৰাহকক বেংকিং সেৱা আগবঢ়ায়, সেইদৰে ৰিজাৰ্ভ বেংকে চৰকাৰক বেংকিং সেৱা দিয়ে। ই চৰকাৰৰ অৰ্থৰ স্থানান্তৰ কৰে। ৰিজাৰ্ভ বেংকে চৰকাৰৰ আভ্যন্তৰীণ ঋণ আৰু ট্ৰেজাৰী বিল আদিৰ লেনদেন কৰে। এই ক্ষেত্ৰত বেংকে এজেণ্টৰ দৰে কাম কৰে। গতিকে এনে কামৰ দস্তুৰী লয়। দেশৰ আভ্যন্তৰীণ আৰ্থিক আৰু বিত্তীয় বিষয়ত বেংকে চৰকাৰক দিহা পৰামৰ্শ দিয়ে। বিশেষকৈ দেশীয় বা বৈদেশিক ঋণৰ আদান-প্ৰদানৰ ক্ষেত্ৰত চৰকাৰক বেংকে দিহা পৰামৰ্শ দি উপদেষ্টাৰ কাম কৰে।
(iii) বেংকৰ বেংকাৰ আৰু নগদ তহবিলৰ তত্বাৱধায়ক: ভাৰতত ব্যৱসায় কৰা অনুসূচীভুক্ত প্ৰতিটো বাণিজ্যিক বেংকৰ বেংকাৰ হিচাপে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে দায়িত্ব পালন কৰে। সেয়ে সকলো বেংকে ৰিজাৰ্ভ বেংকত হিচাপ খুলিব লাগে। এই হিচাপৰ যোগেদি ৰিজাৰ্ভ বেংকে বাণিজ্যিক বেংকসমূহৰ নিৰ্দ্ধাৰিত পৰিমাণৰ নগদ ধন জমা ৰাখে আৰু বেংকলৈ ধন প্ৰেৰণৰ সুবিধা প্ৰদান কৰে। বেংকিং ৰেগুলেচন আইন 1949 চনৰ বিধি ব্যৱস্থা অনুযায়ী প্ৰতিটো বাণিজ্যিক বেংকে তেওঁলোকৰ ম্যাদী আৰু চলিত দেনাৰ শতকৰা 3% ৰ পৰা 15% লৈ সুদ মুক্তভাবে ৰিজাৰ্ভ বেংকত নগদ সংৰক্ষণ অনুপাত হিচাপে সংৰক্ষণ কৰিব লাগে। 2003 চনৰ জুন মাহৰ পৰা এই হাৰ 4.5% চলি আছে। এই বিলাকৰ উপৰিও প্ৰতিটো বাণিজ্যিক বেংকে ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ ম্যাদী আৰু চলিত দেনাৰ 25% ৰ পৰা 40% পৰিমাণৰ বিধিবদ্ধ তাৰল্য অনুপাত হিচাপে জমা ৰাখিব লাগে। বর্তমানে এই 27% হাৰত চলি আছে।
বাণিজ্যিক বেংকৰ টকাৰ নাটনি হলে বিল, প্রতিভূতি আদি জামিন দি ঋণ লব পাৰে। ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ পৰিশোধ ভৱনৰ সদস্য বেংকে এনে হিচাপৰ মাধ্যমেদি অৰ্থ স্থানান্তৰ কৰিব পাৰে। বাণিজ্যিক বেংকে ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ দিহা পৰামৰ্শ বিচাৰিব পাৰে। আনহাতে কেন্দ্ৰীয় বেংকে বাণিজ্যিক বেংকক সতর্ক বাণীও শুনাব পাৰে। এইদৰে ৰিজাৰ্ভ বেংকে অন্যান্য বেংকৰ বেংকাৰ হিচাপে কাম কৰে। বাণিজ্যিক বেংকৰ নগদ তহবিল জমা ৰখা হেতুকে ৰিজাৰ্ভ বেংকক দেশৰ নগদ তহবিলৰ তত্বাৱধায়ক বুলি কোৱা হয়।
(iv) আন্তর্জাতিক মুদ্ৰাৰ তত্বাৱধায়কঃ দেশত বৈদেশিক মুদ্ৰাৰ পৰিচালনা আৰু সংৰক্ষণৰ দায়িত্ব ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ ওপৰত অপৰ্ণ কৰা হয়। দেশত মজুত থকা আৰু দৈনন্দিন উপার্জিত বৈদেশিক মুদ্ৰাও ইয়াৰ হাতত জমা হয়। সেই হিচাপে বিদেশী মুদ্রা আদায় দিব লাগিলেও ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ মাধ্যমত হয়। বিনিময় মুদ্রা লেনদেনৰ সুবিধাৰ কাৰণে বাণিজ্যিক বেংক কিছুমানক ৰিজাৰ্ভ বেংকে অনুজ্ঞা পত্র দিয়ে। সেইবাবে ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ নিৰ্দেশ মতে এজেণ্টৰ দৰে কাম কৰে। দেশৰ আন্তর্জাতিক মুদ্ৰাভাণ্ডাৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰি ৰিজাৰ্ভ বেংকে বিনিময় হাৰ সুস্থিৰকৈ পৰিচালনা কৰাৰ সুবিধা পায়।
(v) অন্তিম মুহুৰ্ত্তৰ ঋণদাতা: বাণিজ্যিক বেংকবোৰে মুদ্ৰা বজাৰত লেনদেন কৰোতে পুঁজিৰ নাটনি হব পাৰে। অৰ্থাৎ মুদ্ৰা বজাৰত ধাৰ দিবলৈ সকলোবোৰ লেনদেনকাৰীৰ পুঁজিৰ অভাৱ হব পাৰে। এনে পৰিস্থিতিত তাৰল্যৰ অভাৱত মুদ্রা বজাৰ অচল হোৱা অৱস্থা হব পাৰে। এনে সংকটৰ সময়ত ৰিজাৰ্ভ বেংকে বাণিজ্যিক বেংকক ঋণ দি সহায় কৰে। সেই কাৰণে ৰিজাৰ্ভ বেংকক অন্তিম মুহুৰ্ত্তৰ ত্ৰাণকৰ্ত্তা বোলে।
(vi) পৰিশোধ ভবন কাৰ্য: ৰিজাৰ্ভ বেংকে দেশৰ ঋণ পৰিশোধ পদ্ধতিৰ মূল হিচাপে কার্য নির্বাহ কৰে। লগতে লেনদেনৰ নিষ্পত্তি আৰু টকা পইচা এঠাইৰ পৰা আনঠাইলৈ স্থানান্তৰ কৰাৰ সুবিধা দিয়ে। বিভিন্ন বাণিজ্যিক বেংক আৰু সেইবোৰৰ গ্ৰাহকৰ মাজত অহৰহ চেকৰ লেনদেন হয়। ফলত প্রত্যেক বেংকে আন বেংকক টকা দিবলগীয়া হয়, আনহাতে আন বেংকৰ পৰা পাবলগীয়াও হয়। বেংকবোৰৰ মাজত আটাইবোৰ আদান-প্রদান নগদ টকাৰ মাধ্যমত কৰিব লাগিলে বহু টকাৰ প্ৰয়োজন হয়। এনে অসুবিধাৰ হাত সাৰিবলৈ পৰিশোধ ভৱনৰ উদ্ভাৱন কৰা হৈছে। প্রত্যেক দিনে পৰিশোধ ভৱনত বিভিন্ন বেংকৰ কৰ্মচাৰী সমবেত হৈ সেইবোৰৰ মাজত হবলগীয়া আদান-প্রদান নিষ্পত্তি কৰা হয়। অৱশেষত যি বেংকে দিবলগীয়া হয়, সেই বেংকে ৰিজাৰ্ভ বেংকত থকা হিচাপত চেক দি পাবলগীয়া বেংকক পৰিশোধ কৰে। ৰিজাৰ্ভ বেংকে দেনাদাৰ বেংকৰ হিচাপত ডেবিট দি পাওনাদাৰ বেংকৰ হিচাপত ক্রেডিট দিয়ে। এইদৰে ৰিজাৰ্ভ বেংকে পৰিশোধ ভৱনৰ সুবিধা দি বেংক ব্যবস্থাক সহায় কৰে আৰু লেনদেন বিলাক নিষ্পত্তি কৰে।
(vii) ঋণ নিয়ন্ত্ৰণঃ দেশৰ মুদ্ৰা আৰু বেংক পদ্ধতিৰ অধিনায়ক হিচাপে ৰিজাৰ্ভ বেংকে দস্তৰ সুস্থিৰে ৰাখিবলৈ মুদ্ৰা আৰু ঋণগত মুদ্রা নিয়ন্ত্রণ কৰে। দৰস্তৰ সুস্থিৰে ৰখা দায়িত্ব পালন কৰিবলৈ ৰিজাৰ্ভ বেংকক কিছুমান ক্ষমতা প্রয়োগ কৰিবলৈ সুবিধা দিয়া হৈছে। সেই হিচাপে ঋণ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ ই কিছুমান সাধাৰণ আৰু কিছুমান বাছনিমূলক আহিলা প্রয়োগ কৰে। সাধাৰণ আহিলা সমূহ হ’ল বেংক ৰেট বা বাট্টাহাৰ, মুকলি বজাৰৰ লেননেদ, পৰিবৰ্তনশীল নগদ সংৰক্ষণ অনুপাত, বিধিগত তৰলতাৰ হাৰ ইত্যাদি। আনহাতে দি বাছনিমূলক আহিলা সমূহ হৈছে মাৰ্জিনৰ পৰিমাণ, ভোক্তাৰ ঋণ নিয়ন্ত্রণ, নৈতিক প্রণোদন, ঋণৰ সুদৰ তাৰতম্য, প্রত্যক্ষ ব্যৱস্থা, ঋণ বেচনিং, সতর্ক বাণী ইত্যাদি। মুদ্রাস্ফীতি নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ আৰু আৰ্থিক প্রগতি অব্যাহত ৰাখিবলৈ ৰিজাৰ্ভ বেংকে ঋণ নিয়ন্ত্রণ কৰে।
নাইবা
22. ভাৰতীয় সাধাৰণ বীমা নিগমৰ উদ্দেশ্য আৰু কাৰ্য্যাৱলীসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সাধাৰণ বীমা বুলিলে অগ্নিবীমা, নৌ বীমা, আকস্মিক দুর্ঘটনা বীমা, সম্পত্তি বীমা, মটৰ গাড়ী বীমা আদিক সামৰি লয়। 1972 ইয়াক চনৰ নৱেম্বৰ মাহত ভাৰত চৰকাৰে ৰাষ্ট্ৰীয়াত্ত কৰি বীমা ব্যৱসায় চৰকাৰে নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। বৰ্ত্তমান ভাৰতীয় সাধাৰণ বীমা নিগমৰ লগতে আন চাৰিটা কোম্পানীয়ে সহযোগী প্রতিষ্ঠান হিচাপে বীমা ব্যৱসায় চলায়। সেইবোৰ হৈছে
(i) নেচনেল ইন্সুৰেন্স কোম্পানী।
(ii) নিউ ইণ্ডিয়া এচ্ছুৰেন্স কোম্পানী।
(iii) অৰিয়েণ্টেল ফায়াৰ এণ্ড জেনেৰেল ইন্সুৰেন্স কোম্পানী। আৰু
(iv) ইউনাইটেড ইন্সুৰেন্স কোম্পানী।
সাধাৰণ বীমা নিগম এক প্রকার বিনিয়োগ অনুষ্ঠান। সাধাৰণ বীমা নিগমে কিস্তিৰ বিনিময়ৰ কোনো সম্পত্তি অগ্নিৰ দ্বাৰা ক্ষতিগ্রস্ত হলে বীমাকৃত সম্পত্তির মূল্য বা বীমাপত্ৰত লিখা টকাৰ যিটো কন হয়, সেই পৰিমাণ ক্ষতিপুৰণ দিয়ে। সেইদৰে আকস্মিক দুর্ঘটনা, সম্পত্তি বীমা, নৌ বীমা, মটৰ গাড়ীৰ বীমাকৃত মূল্য বা প্ৰকৃত ক্ষতিৰ পৰিমাণ নিগমে আদায় দিয়ে। ক্ষয়-ক্ষতিৰ পৰিমাণ নিৰ্দিষ্ট বীমা চুক্তি মতে নিগমে আদায় দিয়ে। প্রকৃত ক্ষতি বীমাকৃত টকাৰ পৰিমাণতকৈ কম হলে, সেই পৰিমাণ ক্ষতিপূৰণ হিচাবে দিয়ে।
