মনপা জনগোষ্ঠী (Monpa Tribe) উত্তৰ-পূব ভাৰতৰ অৰুণাচল প্ৰদেশৰ এক প্ৰধান জনগোষ্ঠী আৰু চীনৰ 56 টা চৰকাৰীভাৱে স্বীকৃত জাতিগত গোটৰ এটা। বেছিভাগ মনপা লোক ভাৰতৰ অৰুণাচল প্ৰদেশ ৰাজ্যত বাস কৰে, যাৰ জনসংখ্যা 50,000, টাৱাং আৰু পশ্চিম কামেং জিলাত কেন্দ্ৰীভূত। 2020 চনলৈকে দক্ষিণ তিব্বত স্বায়ত্তশাসিত অঞ্চলৰ টোনা চহৰত 11,143 জন মনপা লোক বাস কৰিছিল, য’ত তেওঁলোকক মেনবা (সৰলীকৃত চীনা: 门巴族; পৰম্পৰাগত চীনা: 門巴族; পিনিইন: Ménbāzú) বুলি জনা যায়। অৰুণাচল প্ৰদেশত বাস কৰা 45,000 মনপাসকলৰ ভিতৰত প্ৰায় 20,000 টাৱাং জিলাত বাস কৰে, য’ত তেওঁলোক জিলাখনৰ জনসংখ্যাৰ প্ৰায় 97%, আৰু বাকী প্ৰায় সকলোবোৰ পশ্চিম কামেং জিলাত পোৱা যায়, য’ত তেওঁলোক জিলাখনৰ জনসংখ্যাৰ প্ৰায় 77% হয়। ইয়াৰে কম সংখ্যক পূব কামেং আৰু ভূটান (2,500)ৰ সীমান্তৱৰ্তী অঞ্চলত পোৱা যাব পাৰে।
Read also: Chakma Tribe: A Comprehensive Overview | চাকমা জনগোষ্ঠী: এক বিস্তৃত আভাস
তেওঁলোকে ভূটানৰ শ্বাৰ্চোপৰ (Sharchops) সৈতেও অতি ঘনিষ্ঠ সম্পৰ্ক ৰাখে। তেওঁলোকৰ ভাষা তিব্বত-বৰ্মন পৰিয়ালৰ, কিন্তু ই পূৱ তিব্বতীয় উপভাষাতকৈ যথেষ্ট পৃথক। এইটো তিব্বতীয় লিপিৰে লিখা হৈছে।
মনপাক তেওঁলোকৰ ভাষাৰ তাৰতম্যৰ বাবে ছয়টা উপ-গোটত উপ-বিভক্ত কৰা হৈছে। সেইবোৰ হৈছে:
- টাৱাং মনপা ( Tawang Monpa)
- দিৰাং মনপা (Dirang Monpa)
- লিছ মনপা ( Lish Monpa)
- ভুত মনপা Bhut Monpa)
- কালাকটাং মনপা (Kalaktang Monpa)
- পাঞ্চেন মনপা (Pnchen Monpa)
টাৱাং মনপাছৰ চাংৰেলুঙৰ পৰা প্ৰব্ৰজনৰ ইতিহাস আছে। মনপাক উত্তৰ-পূব ভাৰতৰ একমাত্ৰ যাযাবৰ জনজাতি বুলি বিশ্বাস কৰা হয় – তেওঁলোক সম্পূৰ্ণৰূপে ভেড়া, গৰু, য়াক, ছাগলী আৰু ঘোঁৰাৰ দৰে জন্তুৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
নাম
তিব্বতীয় বৌদ্ধ ধৰ্মাৱলম্বী গ্ৰন্থসমূহে “মনয়ুল” “Monyul” (আক্ষৰিক ভাৱে, “নিম্ন ভূমি”) হিমালয়ৰ ক্ৰেষ্ট লাইনৰ তলত তিব্বতৰ দক্ষিণে থকা অঞ্চল হিচাপে উপস্থাপন কৰে। ইয়াৰ সীমাবোৰ অনিৰ্দিষ্ট আছিল, কিন্তু প্ৰায় পূৱ ভূটান আৰু পশ্চিম ছিকিমৰ পৰা টাৱাং অঞ্চললৈকে বিস্তাৰিত আছিল। “মনপা” সোমৰ লোক আছিল আৰু তেওঁলোকক “লোপা” (লগতে “লোপা” বুলি লিখা”) পৰা পৃথক কৰা হৈছিল, যিসকল অসম হিমালয় অঞ্চলৰ বন্য আৰু অসভ্য জনজাতি আছিল। ব্যৱহাৰিক ভাৱে, মনপা বৌদ্ধ ভিক্ষুসকলৰ ধৰ্মান্তৰিত প্ৰচেষ্টাৰ বাবে লোকসকল সহায়ক আছিল, আনহাতে লোপা তেওঁলোকৰ প্ৰতি বিদ্বেষপূৰ্ণ আছিল।
সময়ৰ লগে লগে ঐতিহাসিক “মনিয়ুল”ৰ বিভিন্ন লোকক আন নামেৰে মাতি অনা হয়, যেনে ছিকিমৰ জনজাতিৰ বাবে লেপচা আৰু ভূটানৰ জনসাধাৰণৰ বাবে দ্ৰুকপা, কিন্তু টাৱাঙৰ লোকসকলে “মনপা” নামটোৰ গৰাকী হৈ থাকিল।
মনপা জনগোষ্ঠীৰ বিতৰণ | Distribution of Monpa Tribe
বেছিভাগ মনপা জনগোষ্ঠীৰ (Monpa Tribe) লোক অৰুণাচল প্ৰদেশৰ ভাৰত শাসিত অঞ্চলত বাস কৰে, যাৰ জনসংখ্যা প্ৰায় 60,000, টাৱাং আৰু পশ্চিম কামেং জিলাত কেন্দ্ৰীভূত। প্ৰায় 20,000 টাৱাং জিলাত বাস কৰে, য’ত তেওঁলোক জিলাখনৰ জনসংখ্যাৰ প্ৰায় 97%, আৰু বাকী থকা প্ৰায় সকলোবোৰ পশ্চিম কামেং জিলাত পোৱা যায়, য’ত তেওঁলোক জিলাখনৰ জনসংখ্যাৰ প্ৰায় 77% হয়। এটা সৰু সংখ্যা পূব কামেং জিলাত বাস কৰে।
প্ৰায় ৯,০০০ মনপা তিব্বতত বাস কৰে, টোনা কাউণ্টিত, Pêlung বায়ি জিলাৰ আৰু Mêdog কাউণ্টিত। এই ঠাইবোৰ তিব্বতীয় মালভূমিৰ বাহিৰত আৰু হিমালয়ৰ শিখৰৰ দক্ষিণে সম্পূৰ্ণৰূপে পৰে, আৰু ইয়াৰ ফলস্বৰূপে উচ্চতা অতি কম, বিশেষকৈ Mêdog কাউণ্টি, য’ত তিব্বতৰ বাকী অংশৰ বিপৰীতে ক্ৰান্তীয় জলবায়ু আছে।
মনপাক তেওঁলোকৰ ভাষাৰ তাৰতম্যৰ বাবে ছয়টা উপ-গোটত উপ-বিভক্ত কৰা হৈছে। সেইবোৰ হৈছে:
- টাৱাং মনপা ( Tawang Monpa)
- দিৰাং মনপা (Dirang Monpa)
- লিছ মনপা ( Lish Monpa)
- ভুত মনপা Bhut Monpa)
- কালাকটাং মনপা (Kalaktang Monpa)
- পাঞ্চেন মনপা (Pnchen Monpa)
মনপা জনগোষ্ঠীৰ ইতিহাস | History of Monpa Tribe
বৰ্তমান ভূটানক কেন্দ্ৰ কৰি ৫০০ খ্ৰীঃৰ পৰা ৬০০ খৃষ্টাব্দলৈ লহোমন বা মনয়ুল ৰাজ্য ৰ অস্তিত্ব আছে বুলি ধাৰণা কৰা হয়। একাদশ শতিকাত টাৱাঙৰ উত্তৰ মনপাচ নাইংমা আৰু কাগয়ু সম্প্ৰদায়ৰ তিব্বতীয় বৌদ্ধ ধৰ্মৰ প্ৰভাৱত আহিছিল। এই সময়ত মনপাই তেওঁলোকৰ ভাষাৰ বাবে মুখ্যতঃ ধৰ্মীয় উদ্দেশ্যৰ বাবে তিব্বতীয় বৰ্ণমালা গ্ৰহণ কৰিছিল। ত্ৰৈশ শতিকাত দ্ৰুকপা মিছনেৰীসকল এই অঞ্চললৈ আহিছিল আৰু গেলুগ বিদ্যালয়ৰ মিছনাৰীসকল সপ্তদশ শতিকাত আহিছিল। গেলুগ বিদ্যালয় হৈছে সেই সম্প্ৰদায় যাৰ সৈতে আজি বেছিভাগ মনপা আছে। মনপাক কেতিয়াও তিব্বতীয় বুলি গণ্য কৰা হোৱা নাছিল, যদিও তেওঁলোকে তিব্বতীয় ভাষা আৰু লিপি গ্ৰহণ কৰিছিল। তেওঁলোকক এক “নিম্নমানৰ জাতি” হিচাপে গণ্য কৰা হৈছিল যাৰ প্ৰতি বৌদ্ধ ধৰ্মৰ সভ্য প্ৰভাৱ তিব্বতৰ পৰা আনিব লগা হৈছিল।
চতুৰ্দশ শতিকাৰ আশে পাশে, মনয়ুল বৰ্ধিত তিব্বতীয় ৰাজনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক প্ৰভাৱৰ অধীনলৈ আহিছিল, যিটো সেই বছৰবোৰত স্পষ্ট হৈছিল যেতিয়া চাংয়াং গিয়াটচো নামৰ এজন জাতিগত মনপা ষষ্ঠ দা হৈছিল
মনয়ুল (Monyu) এক স্বায়ত্তশাসিত সত্তা হৈ আছিল, টাৱাঙত অৱস্থিত স্থানীয় সন্ন্যাসীসকলে ৰাজ্যৰ ভিতৰত বৃহৎ ৰাজনৈতিক ক্ষমতা লাভ কৰিছিল, আৰু লাছাৰ পৰা অঞ্চলটোৰ ওপৰত প্ৰত্যক্ষ শাসন কেৱল সপ্তদশ শতিকাত স্থাপিত হৈছিল। এই সময়ৰ পৰা বিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিলৈকে, মনয়ুলক লাছাৰ কৰ্তৃপক্ষই শাসন কৰিছিল। ১৮৭৫ চনৰ পৰা ১৮৭৬ চনলৈ অঞ্চলটো ভ্ৰমণ কৰা মনয়ুললৈ যোৱা প্ৰথম ব্ৰিটিছ-ভাৰতীয় ভ্ৰমণকাৰী নয়ন সিং ৰাৱাটে উল্লেখ কৰে যে মনপা এজন ৰক্ষণশীল লোক আছিল যি বাহিৰৰ পৃথিৱীৰ সৈতে সম্পৰ্ক এৰাই চলিছিল আৰু তিব্বতৰ সৈতে বাণিজ্যত একচেটিয়া আধিপত্য বিস্তাৰ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। 1914 চনত, চিমলা সন্মিলনৰ আলোচনাৰ অংশ হিচাপে, ব্ৰিটেইন আৰু তিব্বতে হিমালয়ৰ শিখৰত তেওঁলোকৰ পাৰস্পৰিক সীমান্তৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিছিল, যাক মেকমোহন লাইন বুলি কোৱা হৈছিল। এই শাৰীটোৱে মনপাসকলে বাস কৰা ভূমিক বিভক্ত কৰিছিল, আৰু পৰৱৰ্তী বছৰবোৰত মেকমোহন লাইনৰ নিৰ্দিষ্ট অৱস্থানত অস্পষ্টতাৰ বাবে বিবাদৰ উৎস হৈ পৰিছিল।
মনপা জনগোষ্ঠীৰ ভাষা | Language of Monpa Tribe
মনপা লোকসকলে কোৱা ভাষাবোৰক প্ৰায়ে “মনপা ভাষা” বুলি কোৱা হয়। এইটো বংশানুক্ৰমিক শব্দ নহয়, আৰু ইয়াৰ অধীনত কেইবাটাও বেলেগ বেলেগ ভাষা অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে। “মনপা ভাষা”ৰ ভিতৰত আছে খো-বৱা, পূব বোদিছ আৰু থাংলা ভাষা। ব্লেঞ্চ (২০১৪) অনুসৰি, পাঁচটা গোটক পৃথক কৰা হ’ব পাৰে:
- শ্বেৰডুকপেন (Sherdukpen), লিছ (Lish) আৰু চাৰ্তাং (SArtang) ভাষাবোৰে অঞ্চলটোৰ আন ভাষাবোৰৰ সৈতে কোনো স্পষ্ট সম্পৰ্ক প্ৰদৰ্শন নকৰে আৰু সেইবোৰত এটা সৰু ভাষাৰ পৃথকীকৰণ গোট থাকে। এই তিনিটা ভাষা বুগুনৰ ( Bugun) সৈতে সম্পৰ্কিত, আৰু ইয়াৰ সৈতে একেলগে “খো-বৱা” গোট এটা গঠন কৰে।
- টাৱাং (Tawang) ভাষা হৈছে এক পূব বদিশ ভাষা, আৰু ই বিভিন্ন ধৰণৰ ডাকপা।
- জেমিথাং (Zemithang), মাগো (Mago) আৰু থিংবু (Thingbu) গাওঁবোৰৰ ভাষাবোৰ অতিৰিক্ত পূব বোদিছ প্ৰকাৰ যিবোৰ টাৱাঙৰ সৈতে পাৰস্পৰিকভাৱে বোধগম্য নহয়।
- বোদিছৰ ভিতৰত থকা থাংলা (Tshangla) ভাষাত নিউকমাদুং আৰু লুব্ৰাং গাঁৱত কোৱা ঘনিষ্ঠ সম্পৰ্কীয় উপভাষা আৰু যাযাবৰসকলে কোৱা ব্ৰোকপা ভাষা অন্তৰ্ভুক্ত থাকে। অন্যান্য ভাষাবোৰৰ ভিতৰত আছে দিৰাং (Dirang) (যাক “চেণ্ট্ৰেল মনপা” বুলিও জনা যায়), মোৰ্চিং আৰু কালাকটাং (যাক “দক্ষিণ মনপা” বুলিও জনা যায়)।
মনপা জনগোষ্ঠীৰ সংস্কৃতি | Culture of Monpa Tribe
মনপা কাঠখোদাই, পেইণ্টিং, কাৰ্পেট নিৰ্মাণ আৰু বয়নৰ বাবে জনাজাত। তেওঁলোকে স্থানীয় চুকচো গছৰ মণ্ডৰ পৰা কাগজ নিৰ্মাণ কৰে। টাৱাং মঠত (Tawang Monastery) এটা প্ৰিণ্টিং প্ৰেছ পোৱা যায়, য’ত বহুতো ধৰ্মীয় গ্ৰন্থ স্থানীয় কাগজ আৰু কাঠৰ খণ্ডত মুদ্ৰণ কৰা হয়, সাধাৰণতে শিক্ষিত মনপা লামাসকলৰ বাবে। তেওঁলোক কঠীয়া বাটি আৰু বাঁহ বয়নৰ বাবেও জনাজাত।
পুৰুষ আৰু বাঘৰ বাহিৰে সকলো জন্তুক চিকাৰ কৰিবলৈ অনুমতি দিয়া হয়। পৰম্পৰা অনুসৰি, কেৱল এজন ব্যক্তিক এটা পৱিত্ৰ দিনত বাঘ চিকাৰ কৰিবলৈ অনুমতি দিয়া হয়, শ্বামানৰ আৰম্ভণিৰ সময়ৰ পিছত, যাক পথৰ পৰীক্ষণৰ সৈতে তুলনা কৰিব পাৰি। বাঘটো কটা হোৱাৰ পিছত, কঁকালৰ হাড়, ইয়াৰ সকলো দাঁতৰ সৈতে, যাদুকৰী অস্ত্ৰ হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। এইটো বিশ্বাস কৰা হয় যে ইয়াৰ শক্তিয়ে বাঘবোৰক পৈতৃক বাঘৰ পথপ্ৰদৰ্শক আত্মাৰ শক্তি জাগ্ৰত কৰিবলৈ সক্ষম কৰিব, যি তেওঁৰ পথত লৰা সৈতে যাব আৰু সুৰক্ষা দিব।
ধৰ্ম | Religion
মনপা সাধাৰণতে তিব্বতীয় বৌদ্ধ ধৰ্মৰ গেলাগ (Gelug) সম্প্ৰদায়ৰ অনুসৰণকাৰী, যাক তেওঁলোকে ভূটান-শিক্ষিত মেৰাগ লামাৰ প্ৰভাৱৰ ফলস্বৰূপে সপ্তদশ শতিকাত গ্ৰহণ কৰিছিল। এই প্ৰভাৱৰ সাক্ষ্য আছিল মনপা লোকসকলৰ দৈনন্দিন জীৱনত টাৱাং মঠৰ (Tawang Monastery) কেন্দ্ৰীয় ভূমিকা।
উৎসৱ | Festivals
মুখ্য মনপা উৎসৱবোৰৰ ভিতৰত আছে চোস্কাৰ (Choskar) শস্য চপোৱা উৎসৱ, লোছাৰ (Losar) আৰু টৰ্গিয়া (Torgya)। লোছাৰৰ সময়ত, মানুহে সাধাৰণতে তিব্বতীয় নৱবৰ্ষৰ আগমনৰ বাবে প্ৰাৰ্থনা কৰিবলৈ টাৱাং মঠত (Tawang Monastery) প্ৰাৰ্থনা কৰে। মূকাভিনয় নৃত্য (Pantomime dances) বোৰ আজিলামু (Ajilamu) উৎসৱৰ মুখ্য বৈশিষ্ট্য।
বৌদ্ধ লামাসকলে চোস্কৰৰ (Choskar) সময়ত কেইদিনমানৰ বাবে গোম্পাচত (Gompas) ধৰ্মীয় শাস্ত্ৰ পঢ়িছিল। তাৰ পিছত, গাওঁবাসীয়ে খেতি কৰা পথাৰবোৰত পিঠিত সূত্ৰ লৈ ঘূৰি ফুৰে। এই উৎসৱৰ তাৎপৰ্য হৈছে উন্নত খেতি আৰু গাওঁবাসীৰ সমৃদ্ধিৰ বাবে প্ৰাৰ্থনা কৰা, আৰু শস্যবোৰ পোক-পতংগ আৰু বন্য জন্তুৰ পৰা সুৰক্ষিত কৰা।
জীৱনশৈলী আৰু পোছাক | Lifestyle and Dress
মনপাৰ পৰম্পৰাগত পোছাক তিব্বতীয় চুবাৰ ওপৰত আধাৰিত। পুৰুষ আৰু মহিলা উভয়ে য়াকৰ চুলিৰে তৈয়াৰ কৰা মুৰৰ পোছাক পিন্ধে, দীঘল টেচেলৰ সৈতে। মহিলাসকলে গৰম জেকেট আৰু হাত বিহীন কেমিজ পিন্ধিব পাৰে, দীঘল আৰু ঠেক কাপোৰেৰে কঁকালৰ চাৰিওফালে কেমিজ বান্ধি দিয়ে। অলংকাৰবোৰ silver, corals আৰু turquoise ৰে তৈয়াৰ কৰা হয়। কেতিয়াবা এজন ব্যক্তিয়ে অনুভৱ কৰা টুপীত এটা ময়ূৰৰ পালকৰ সৈতে টুপী পিন্ধে।
পূব হিমালয়ৰ নাতিশীতোষ্ণ জলবায়ুৰ বাবে, মনপাই অঞ্চলটোৰ আন বেছিভাগ জাতি-গোটৰ দৰে, তেওঁলোকৰ শিল আৰু কাঠৰ ঘৰবোৰ তক্তা মজিয়াৰ সৈতে নিৰ্মাণ কৰে, প্ৰায়ে সুন্দৰভাৱে খোদিত দুৱাৰ আৰু খিৰিকীৰ ফ্ৰেমৰ সৈতে। শীতকালত ঘৰ গৰম কৰি ৰাখি বাঁহৰ মেটিংৰে চালখন তৈয়াৰ কৰা হয়।
অত্যাধিক বতৰৰ পৰিস্থিতিয়ে মনপা খাদ্যাভ্যাস আৰু বহিৰাগত জীৱনশৈলীৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলায়। অত্যাধিক ঠাণ্ডাৰ সৈতে মোকাবিলা কৰিবলৈ তেওঁলোকে যথেষ্ট পৰিমাণৰ চীজ, নিমখ আৰু মাংস সুৰাৰ সৈতে গ্ৰহণ কৰে। মাখন চাহ আৰু স্থানীয়ভাৱে মাকৈ, বাজৰা, বাৰ্লি, বাকহুইট বা চাউল আদিৰ পৰা ডিষ্টিলড সুৰা তৈয়াৰ কৰা হয় যাক চাং, বাং-চাং, ছিন-চাং বুলি জনা যায়। অৱশ্যে, ভাৰতৰ আন প্ৰান্তৰ পৰা ক্ৰমান্বয়ে পৰ্যটকৰ আগমন আৰু শিক্ষিত যুৱ প্ৰজন্মৰ মাজত পশ্চিমীয়া সংস্কৃতিৰ প্ৰভাৱৰ সৈতে যুৱসকলৰ খাদ্যাভ্যাসত আমূল পৰিৱৰ্তন আহিছে। ব্যৱসায়িকভাৱে সংসাধিত দোকানৰ পৰা ক্ৰয় কৰা খাদ্য আৰু ফাষ্ট ফুড যেনে চিপচ, বাৰ্গাৰ আৰু চিংৰা, আৰু কেপুচিনো কফি, আৰু বাণিজ্যিক এলকহলৰ দৰে পানীয় আজি বহুলভাৱে প্ৰচলিত।
অৰ্থনীতি | Economy
মনপা জনজাতিয়ে স্থানান্তৰ আৰু স্থায়ী প্ৰকাৰৰ খেতি ৰ অনুশীলন কৰে। গৰু, য়াক, গৰু, গাহৰি, ভেড়া আৰু কুকুৰাক ঘৰুৱা জন্তু হিচাপে ৰখা হয়। পাহাৰীয়া ঢালত শস্য ৰোপণ কৰাৰ পৰা মাটিৰ খহনীয়া প্ৰতিহত কৰিবলৈ, মনপা জনজাতিয়ে বহুতো ঢাল তৈয়াৰ কৰিছে। ধান, মাকৈ, ঘেঁহু, বাৰ্লি, বাজৰা, বাকহুইট, জলকীয়া, ৰঙালাও আৰু বীনৰ দৰে নগদ শস্য ৰোপণ কৰা হয়।
উপসংহাৰ | Conclusion
মনপা গোটটি অৰুণাচল প্ৰদেশৰ এটি প্রধান জনজাতি। সিহঁতৰ বৈশিষ্ট্যপূৰ্ণ সংস্কৃতি, পৰম্পৰা আৰু ধৰ্মীয় বিশ্বাসে সিহঁতক অনন্য কৰি তোলে। মনপা জনগোষ্ঠীয় লোকসকলে মূলত তিব্বতীয় বৌদ্ধ ধৰ্ম মানে আৰু তিব্বতীয় ধাৰ্মিক আচাৰ-অনুষ্ঠান পালন কৰে। সিহঁতৰ জীৱন প্ৰকৃতিৰ সৈতে ঘনিষ্ঠভাৱে জড়িত, আৰু কৃষি হৈছে সিহঁতৰ মুখ্য জীৱিকাৰ উৎস। ইহঁতৰ পৰম্পৰাগত সংস্কৃতি আৰু জীৱন ধাৰণাই সমগ্ৰ ভাৰতৰ জনজাতীয় সংস্কৃতিৰ এক অপূৰ্ব দিশ প্ৰদৰ্শন কৰে।
Read also: Adi Tribe: A Comprehensive Overview | আদি জনগোষ্ঠী: এক বিস্তৃত আভাস
My self Mahezubin Saikia. Working in Dev Library as a Content Writer. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Health, Finance, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
