হিপ’ক্ৰেটিছ (Hippocrates বা Hippocrates of Cos বা Hippokrates of Kos) প্ৰাচীন গ্ৰীকৰ অন্যতম প্ৰসিদ্ধ চিকিৎসক। তেওঁক পাশ্চাত্য চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ জনক বুলি গণ্য কৰা হয়। হিপ’ক্ৰেটিছে চিকিৎসা শাস্ত্ৰক দৰ্শন আৰু ধৰ্মীয় বিশ্বাসৰ আধাৰত নিৰ্ভৰশীলতাৰ পৰা মুক্ত কৰি এক স্বতন্ত্ৰ বিজ্ঞান হিচাপে প্ৰতিষ্ঠা কৰে।
তেওঁৰ চিন্তাধাৰা আৰু জ্ঞানমূলক দিশসমূহ মূলত “হিপ’ক্ৰেটিছৰ কৰ্পাছ” (Hippocratic Corpus) নামেৰ লিখনীসমূহৰ পৰা জনা যায়। এই গ্ৰন্থসংগ্ৰহত বহু চিকিৎসকৰ অভিজ্ঞতা, পৰীক্ষা-নিৰীক্ষা আৰু ধাৰণাসমূহ সন্নিৱিষ্ট হৈ আছে, যাৰ বাবে ইয়াৰ সকলো অংশ হিপ’ক্ৰেটিছৰ নিজস্ব ৰচনা নে অন্য চিকিৎসকৰ অৱদান, সেয়া নিশ্চিতভাৱে কোৱা কঠিন। তথাপি, তেওঁ প্ৰাচীন যুগৰ অন্যতম প্ৰসিদ্ধ চিকিৎসক হিচাপে স্বীকৃত।
চিকিৎসাশাস্ত্ৰত বিজ্ঞানভিত্তিক অধ্যয়ন আৰু নিয়মিত গৱেষণাৰ পাতনি মেলাত হিপ’ক্ৰেটিছৰ অৱদান বিশেষভাৱে গুৰুত্বপূৰ্ণ। তেওঁকে ধৰি, অতীতৰ জ্ঞানৰ লগত নিজৰ গৱেষণালব্ধ তথ্য যোগ কৰি চিকিৎসা বিজ্ঞানক উন্নত কৰাৰ প্ৰচেষ্টা চলাইছিল। লগতে, তেওঁ চিকিৎসা পেশাক এক উচ্চ মর্যাদাসম্পন্ন আৰু নৈতিক দায়িত্বসম্পন্ন পেশা হিচাপে গঢ় দিয়াৰ ক্ষেত্ৰত নেতৃত্ব দিয়ে। চিকিৎসকৰ নীতি-নিয়মসমূহ নির্ধাৰণ কৰিবলৈ হিপ’ক্ৰেটিছে ‘চিকিৎসকৰ শপতনামা’ (Hippocratic Oath) প্ৰণয়ন কৰে, যি আজিও চিকিৎসকসকলে আদৰ্শ হিচাপে মানি চলে।
| নাম | হিপ’ক্ৰেটিছ (Hippocrates) |
| জন্ম | খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৪৬০ চন |
| পেচা | চিকিৎসক |
হিপ’ক্ৰেটিছ (Hippocrates) চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ জনক
জন্ম আৰু প্ৰাৰম্ভিক জীৱন
ঐতিহাসিকৰ মত অনুসৰি, হিপ’ক্ৰেটিছৰ জন্ম খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৪৬০ চনত গ্ৰীচ দেশৰ কছ দ্বীপত হৈছিল। তেওঁ চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ প্ৰচলিত গ্ৰীক মতবাদৰ বিপক্ষে গতি কৰিছিল, যাৰ বাবে তেখেতক বিছ বছৰলৈ কাৰাবাসৰ শাস্তি দিয়া হয়।
কাৰাবাস আৰু গ্ৰন্থ ৰচনা
বন্দী অৱস্থাতে হিপ’ক্ৰেটিছে ‘জটিল মানৱ দেহ’ (The Complicated Body) নামৰ পুথিখন লিখি উলিয়াই। এই গ্ৰন্থখনৰ বহুতো মতবাদ আজিও প্ৰাসংগিক আৰু সত্য বুলি গণ্য কৰা হয়। যদিও হিপ’ক্ৰেটিছৰ জীৱনৰ বিভিন্ন দিশ অলৌকিক কাহিনীৰে ভৰপূৰ, তাতোকৈও তেওঁৰ চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ প্ৰভাৱ অধিক গুৰুত্বপূর্ণ।
হিপ’ক্ৰেটিছৰ জীৱনী সংকলন
দ্বিতীয় শতিকাৰ গ্ৰীক স্ত্ৰীৰোগ বিশাৰদ এফিছাছৰ ছ’ৰানাছে প্ৰথমবাৰৰ বাবে হিপ’ক্ৰেটিছৰ জীৱনী সংকলন কৰে। এৰিষ্টটল, ছুডা আৰু জন ছেছেজেও তেখেতৰ বিষয়ে স্বতন্ত্ৰভাৱে লিখিছিল। ছ’ৰানাছৰ তথ্য অনুসৰি, হিপ’ক্ৰেটিছৰ পিতা হিৰাক্লিডাছ এগৰাকী চিকিৎসক আছিল, আৰু মাতৃ প্ৰক্সিটেলা টিজেনৰ কন্যা আছিল।
হিপ’ক্ৰেটিছৰ পৰিয়াল আৰু শিক্ষাৰ্থী
তেওঁৰ দুই পুত্ৰ থেছালাছ আৰু ড্ৰেকো আৰু জোঁৱাই পলিবাছ হিপ’ক্ৰেটিছৰ শিক্ষাৰ্থী আছিল। গ্ৰীক দাৰ্শনিক গেলেনৰ মতে, পলিবাছেই হিপ’ক্ৰেটিছৰ চিকিৎসা জ্ঞানৰ প্ৰকৃত উত্তৰাধিকাৰী আছিল।
শিক্ষা আৰু ভ্ৰমণ
হিপ’ক্ৰেটিছে চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ শিক্ষা পিতৃ আৰু ককাদেউতাকৰ পৰা লাভ কৰিছিল। তেখেতৰ আন এজন গুৰু আছিল হেৰ’ডীকাছ। চিকিৎসা জ্ঞানৰ প্ৰসাৰ ঘটাবলৈ তেখেতে থেছেলি, থ্ৰেছ আৰু মাৰমাৰা সাগৰ অঞ্চল ভ্ৰমণ কৰিছিল বুলি জনা যায়।
হিপ’ক্ৰেটিছ (Hippocrates) ৰ তত্ত্ব আৰু চিকিৎসা দৃষ্টিভংগী
হিপ’ক্ৰেটিছৰ তত্ত্ব আৰু মতবাদ
প্ৰাচীন গ্ৰীচৰ মহান চিকিৎসাবিদ হিপ’ক্ৰেটিছক আধুনিক চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ জনক বুলি গণ্য কৰা হয়। তেওঁৰ আগতে ৰোগৰ প্ৰকৃত কারণ অজ্ঞাত আছিল, আৰু মানুহে ৰোগক দেৱতা বা অপদেবতাৰ অভিশাপ বুলি ধৰি লোৱা হৈছিল। হিপ’ক্ৰেটিছেই প্ৰথমে এই ভ্ৰম দূৰ কৰি চিকিৎসাৰ বৈজ্ঞানিক দিশৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে।
তেওঁৰ মতে, মানুহৰ শৰীৰত চাৰিবিধ বিশেষ ৰস (Humor) – ৰক্ত, কফ, পীত আৰু কালো পীত থাকে, যাৰ সমতা থাকিলে মানুহ সুস্থ থাকে। কিন্তু এই ৰসসমূহৰ অমিল বা তাৰতম্য ঘটিলে বিভিন্ন ৰোগ হয়। এই মতবাদক “বিশেষ ৰস তত্ত্ব” (Humorism) বুলি কোৱা হয়। হিপ’ক্ৰেটিছৰ বিশ্বাস আছিল যে শৰীৰে নিজৰ ভিতৰতে ৰোগ নিৰাময়ৰ শক্তি ৰাখে, আৰু এনে অবস্থাত বাহ্যিক সহায়ৰ প্ৰয়োজন হয়।
তেওঁৰ চিকিৎসা মতবাদ “কোআন প্ৰথা” (Koan Method) নামেৰে জনাজাত, য’ত ৰোগৰ বিশেষ নামৰ ভিত্তিত নয়, বরঞ্চ সাধাৰণ লক্ষণ অনুসৰি চিকিৎসা কৰা হৈছিল। আনহাতে, “নিদিয়ান প্ৰথা” (Knidian Method)ত ৰোগৰ নিদানৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল।
চিকিৎসাৰ পদ্ধতি আৰু সংকট ধাৰণা
হিপ’ক্ৰেটিছৰ মতে, ৰোগৰ উন্নতি বা অৱনতিৰ এটা নিৰ্দিষ্ট বিন্দু থাকে, যাক “সংকট” (Crisis) বুলি জনা যায়। সংকটৰ সময়ত হয় ৰোগী আৰোগ্য লাভ কৰে, নহয় তীব্ৰ অৱস্থাত উপনীত হয়। এই সংকট সময়ক “সংকট কাল” (Critical Days) বুলিও কোৱা হয়।
তেওঁ চিকিৎসাত “প্ৰাকৃতিক নিৰাময় শক্তি”ক গুৰুত্ব দিছিল আৰু ৰোগী যাতে সুস্থ হোৱাৰ পর্যাপ্ত সময় আৰু পৰিবেশ পায়, সেই বিষয়টোত লক্ষ্য ৰাখিছিল। চিকিৎসাত পথ্যৰ ওপৰত বিশেষ গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল, আৰু ঔষধ ব্যৱহাৰৰ ক্ষেত্ৰত যথেষ্ট সাৱধানতা অৱলম্বন কৰা হৈছিল। ৰোগী যাতে অধিক কষ্ট নাপায়, তাকো প্ৰাথমিক গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল।
হিপ’ক্ৰেটিছৰ চিকিৎসা পদ্ধতি বিশেষকৈ হাড় ভঙা বা আঘাতজনিত সমস্যা সমাধানত যথেষ্ট সফল আছিল। তেওঁৰ বহু তত্ত্ব প্ৰাচীন কালত প্ৰচলিত থাকিলেও, বৰ্তমান চিকিৎসা বিজ্ঞান অধিক নিখুঁত নিদান আৰু আধুনিক চিকিৎসাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঢ়ি উঠিছে।
হিপ’ক্ৰেটিছ (Hippocrates) আৰু আধুনিক চিকিৎসাৰ বীজ
হিপ’ক্ৰেটিছৰ চিকিৎসাত পেছাদাৰীতা, নিয়মানুৱৰ্তীতা আৰু অভ্যাসৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল। তেখেতৰ লিখিত ‘চিকিৎসকৰ বাবে’ গ্ৰন্থত চিকিৎসকসকলক সুবিন্যস্ত, নীতিশীল, ধীৰ, গম্ভীৰ আৰু সহানুভূতিশীল হোৱাৰ উপদেশ দিয়া হৈছিল। চিকিৎসাৰ ক্ষেত্ৰত সঠিক পোহৰ, গুণী সহযোগী, আৰু উত্তম সা-সঁজুলি ব্যৱহাৰৰ পৰামৰ্শ দিয়া হৈছিল।
তেখেতে চিকিৎসাৰ সময়ত ৰোগীক উপযুক্ত ভঙ্গীত ৰখা, বেণ্ডেজ সঠিকভাৱে বন্ধা আদি ক্ষেত্ৰত গুৰুত্ব প্ৰদান কৰিছিল। আনকি নিজৰ নখো এটা নিৰ্দিষ্ট দৈৰ্ঘলৈ ৰাখিছিল। চিকিৎসাৰ উপৰিও ৰোগীৰ অৱস্থা পৰ্য্যবেক্ষণ আৰু ফলাফল লিপিবদ্ধ কৰাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল, যাতে ভৱিষ্যতৰ চিকিৎসা শিকিবলৈ উপযোগী হয়।
হিপ’ক্ৰেটিছে প্ৰথমবাৰৰ বাবে ৰোগীৰ দেহৰ গঠন, বৰণ, নাড়ীবেগ, জ্বৰ, বিষ, দেহ সঞ্চালন, প্ৰসাৱ আদিৰ বিৱৰণ লিখি ৰাখিছিল। ৰোগীৰ পৰিয়াল আৰু থকা পৰিবেশৰ টোকাও লিপিবদ্ধ কৰিছিল। আজিৰ চিকিৎসা বিজ্ঞানত ৰোগী পৰীক্ষা আৰু ৰোগৰ বিৱৰণ লোৱাৰ নিয়ম তেখেতে প্ৰচলন কৰিছিল। সেইবাবেই তেখেতক “ৰোগ চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ জনক” বুলি জনা যায়।
চিকিৎসা বিজ্ঞানত হিপ’ক্ৰেটিছ (Hippocrates) ৰ অৱদান
হিপ’ক্ৰেটিছ আৰু তেওঁৰ শিষ্যসকলে বহুতো ৰোগৰ বিৱৰণ দিয়ে। আঙুলিত দেখা দিয়া ‘ক্লাবিং’ নামৰ পৰিঘটনাটো প্ৰথমে হিপ’ক্ৰেটিছে লক্ষ্য কৰি লিপিবদ্ধ কৰিছিল, যি কিছুমান গুৰুত্বপূর্ণ ৰোগৰ লক্ষণ হিচাপে বিবেচিত হয়। তদুপৰি, হিপ’ক্ৰেটিছৰ মুখাৱয়বো তেনে এটা উল্লেখযোগ্য পৰিঘটনা।
হিপ’ক্ৰেটিছেই প্ৰথমে ৰোগক তাৎক্ষনিক (Acute), পুৰণি (Chronic), প্ৰচলিত (Endemic), আৰু মহামাৰী (Epidemic) আদি বিভিন্ন শ্ৰেণীত বিভাজন কৰিছিল। লগতে, ৰোগৰ বিস্তাৰৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰচলিত বাঢ়ি অহা (Exacerbation), পুনৰ হোৱা (Relapse), প্ৰশমন (Resolution), সংকট কাল (Crisis), আৰু আৰোগ্য সময় (Convalescence) আদি ধাৰণা ব্যৱহাৰ কৰিছিল।
বুকুৰ ভিতৰত হোৱা ঘাঁ, শল্য চিকিৎসাৰ পদ্ধতি, আৰু ইয়াৰ বিস্তাৰৰ বিষয়ে হিপ’ক্ৰেটিছে যথাযথ বিৱৰণ আগবঢ়াইছিল। Cardiothoracic Surgery সম্পৰ্কীয় তথ্যসমূহ লিখিত ৰূপত থোৱা শল্য চিকিৎসকসকলৰ ভিতৰত তেওঁ অন্যতম।
ইয়াৰ উপৰি, পায়ুৰ ৰোগ তথা অৰ্শ ৰোগৰ বিৱৰণ আৰু চিকিৎসা পদ্ধতিৰ বিষয়ে তেওঁলোকে লিপিবদ্ধ কৰি থৈ গৈছিল। যদিও অৰ্শ ৰোগৰ কাৰণ সম্পৰ্কীয় ধাৰণাবোৰ সম্পূৰ্ণ বৈজ্ঞানিক নাছিল, তথাপি তেওঁলোকে উল্লেখ কৰা চিকিৎসাবিধি যথেষ্ট প্ৰযোজ্য আছিল।
হিপ’ক্ৰেটিছ (Hippocrates) ৰ কৰ্পাছ আৰু চিকিৎসাৰ নৈতিকতা
হিপ’ক্ৰেটিছৰ কৰ্পাছ হৈছে গ্ৰীক ভাষাত লিখিত প্ৰথম চিকিৎসা সম্বন্ধীয় লিখনীবোৰৰ এক সংকলন। এই লিখনীবোৰ স্বয়ং হিপ’ক্ৰেটিছৰ লিখা নে বিভিন্ন লেখকৰ লিখা, সেই বিষয়ে এতিয়াও নিশ্চিতভাৱে কোৱা সম্ভৱ হোৱা নাই। বহুতো বিশেষজ্ঞৰ মতে, কৰ্পাছৰ লিখনীবোৰ একেলগে লিখা হোৱা নহয়, বরঞ্চ হিপ’ক্ৰেটিছৰ মতবাদৰ অনুসাৰী চিকিৎসক আৰু ছাত্রসকলে সময়ৰ প্ৰবাহত ইয়াক সংকলন কৰি থৈ গৈছে।
এই কৰ্পাছৰ অন্তৰ্গত কিতাপ, বক্তৃতা, গৱেষণা আৰু দৰ্শনমূলক লিখনীবোৰ বিভিন্ন পাঠকৰ বাবে লিখা হৈছিল—কিছুমান চিকিৎসা বিশেষজ্ঞৰ বাবে, আৰু কিছুমান সাধাৰণ ৰোগীৰ বাবে। একেটা বিষয়েও কেতিয়াবা বিপৰীত মতৰ দ্বাৰা প্ৰকাশ কৰা হৈছিল, যাৰ ফলত এই লিখনীবোৰত একক নিয়মৰ উপস্থিতি দেখা নাযায়।
হিপ’ক্ৰেটিছৰ কৰ্পাছৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ লিখনীবোৰৰ ভিতৰত ‘হিপ’ক্ৰেটিছৰ শপত’ (The Hippocratic Oath), ‘ৰোগৰ বিস্তাৰ’ (The Book of Prognostics), ‘তাৎক্ষনিক ৰোগৰ চিকিৎসা’ (On Regimen in Acute Diseases), ‘ভগা-হাড় জোৰা দিয়াৰ সৰঞ্জাম’ (Instruments of Reduction), ‘বায়ু, পানী আৰু মাটি’ (On Airs, Waters and Places), ‘পবিত্ৰ ৰোগৰ বিষয়ে’ (On The Sacred Disease) আৰু ‘এফ’মেৰিজম’ (Aphorisms) অন্তৰ্ভুক্ত।
হিপ’ক্ৰেটিছৰ শপত আৰু চিকিৎসকৰ নৈতিকতা
হিপ’ক্ৰেটিছৰ শপত চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ ইতিহাসত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ নৈতিক দলিল হিচাপে গণ্য হয়। চিকিৎসা চৰ্চাৰ ক্ষেত্ৰত নৈতিকতা, সততা, আৰু ৰোগীৰ কল্যাণক প্ৰধান্য দিয়া এই শপতনামা চিকিৎসকৰ আদৰ্শ গঠনত সহায়ক হয়। যদিও ই সম্পূৰ্ণ ৰূপে হিপ’ক্ৰেটিছৰ লিখিত নহয় আৰু সময়ৰ লগে লগে ইয়াত নতুন ধাৰণা যোগ কৰা হৈছে, তথাপি আধুনিক চিকিৎসা বিজ্ঞানতো ইয়াৰ প্ৰাসংগিকতা অটুট।
আজি যদিও মূল হিপ’ক্ৰেটিছৰ শপত ব্যৱহাৰ কৰা নাযায়, তথাপি চিকিৎসকৰ নৈতিক দায়িত্ব নিৰ্ধাৰণৰ ক্ষেত্ৰত ইয়াক আধাৰ হিচাপে লৈ আইনী প্ৰথাসমূহ গঢ়ি তোলা হৈছে। চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ ছাত্ৰসকলে এই শপত গ্ৰহণ কৰি চিকিৎসা বিদ্যাত নিজকে উৎসৰ্গা কৰে, যাতে ৰোগীৰ কল্যাণ আৰু মানবসেৱা সর্বোচ্চ প্ৰাধান্য পায়।
মৃত্যু
ধাৰণা কৰা হয় যে হিপ’ক্ৰেটিছৰ মৃত্যু লৰিছা নগৰত ৮৩ বা ৯০ বছৰ বয়সত হৈছিল। আন কিছুমান তথ্য অনুসৰি, তেওঁ ১০০ বছৰ বয়সলৈকে জীৱিত আছিল। যদিও মৃত্যুৰ প্ৰকৃত কাৰণ সম্পৰ্কে মত নাই, হিপ’ক্ৰেটিছৰ চিকিৎসা বিজ্ঞানত আগবঢ়োৱা অৱদান অনন্য।
উপসংহাৰ | Conclusion
হিপ’ক্ৰেটিছক আধুনিক চিকিৎসা শাস্ত্ৰৰ পিতৃ বুলি গণ্য কৰা হয়। তেওঁ চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ আধাৰ স্থাপন কৰিছিল আৰু নৈতিক চিকিৎসা অনুশীলনৰ গুৰুত্ব প্ৰকাশ কৰিছিল। তেওঁৰ দৰ্শন আৰু নীতি-নিয়মসমূহ চিকিৎসা ক্ষেত্ৰখনত এতিয়াও প্ৰাসংগিক। হিপ’ক্ৰেটিছৰ শপথ চিকিৎসকৰ পবিত্ৰ দায়িত্ব আৰু ৰোগীৰ কল্যাণক গুৰুত্ব দিয়ে। বিজ্ঞানৰ উন্নতিৰ লগত চিকিৎসা ক্ষেত্ৰটো উন্নত হৈ আহিছে, কিন্তু হিপ’ক্ৰেটিছৰ মৌলিক নীতিসমূহ সদায় চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ মুলভিত্তি হৈ থাকিব।
FAQs
1. হিপ’ক্ৰেটিছ কোন আছিল?
A: হিপ’ক্ৰেটিছ এজন প্ৰাচীন গ্ৰীক চিকিৎসক আছিল যাক আধুনিক চিকিৎসাশাস্ত্ৰৰ পিতৃ বুলি গণ্য কৰা হয়।
2. হিপ’ক্ৰেটিছৰ চিকিৎসাশাস্ত্ৰত প্ৰধান অৱদান কি?
A: তেওঁ ৰোগৰ স্বাভাৱিক কাৰণসমূহ অধ্যয়ন কৰিছিল আৰু চিকিৎসা নৈতিকতাৰ গুৰুত্ব আগবঢ়াইছিল।
3. “হিপ’ক্ৰেটিছ শপত” (Hippocratic Oath) কি?
A: ই এটা নৈতিক শপত যাক চিকিৎসকে লয়, য’ত চিকিৎসা ক্ষেত্ৰত নৈতিকতা আৰু ৰোগীৰ কল্যাণক গুৰুত্ব দিয়া হয়।
4. হিপ’ক্ৰেটিছ কিহৰ বাবে বিখ্যাত?
তেওঁ চিকিৎসাশাস্ত্ৰৰ আধুনিক নীতি-নিয়ম স্থাপন কৰা আৰু ৰোগৰ প্ৰাকৃতিক চিকিৎসাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া বাবে বিখ্যাত।
5. হিপ’ক্ৰেটিছৰ শিক্ষা আৰু দৰ্শন আজিকালি কিমান প্ৰাসংগিক?
A: তেওঁৰ শিক্ষা আৰু নৈতিক নীতি আজিও চিকিৎসা ক্ষেত্ৰত বহুত গুৰুত্বপূৰ্ণ, বিশেষকৈ নৈতিকতা, ৰোগীৰ যত্ন, আৰু চিকিৎসা পদ্ধতিসমূহৰ ক্ষেত্ৰত।
Read also: Richard Feynman Biography | ৰিচাৰ্ড ফাইনমেনৰ জীৱনী
My self Mahezubin Saikia. Working in Dev Library as a Content Writer. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Health, Finance, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
