ব্ৰত বা উপবাস (Fasting) – ধৰ্মীয় দৃষ্টিকোণৰ পৰা ইয়াৰ মাহাত্ম্য অধিক। লগতে, বৈজ্ঞানিক পদ্ধতিৰে কৰা অধ্যয়নেও ইয়াৰ যুক্তিপূৰ্ণ লাভালাভ থকাৰ কথা নিশ্চিত কৰিছে। এতিয়া প্ৰশ্নটো হʼল- উপবাস বা ব্ৰত হয় কি? উপবাস হৈছে এক অভ্যাস য’ত যিকোনো সময়ৰ বাবে খাদ্য বা পানীয় গ্ৰহণৰ সীমাবদ্ধতা অন্তৰ্ভুক্ত থাকে। উপবাস বিভিন্ন কাৰণত অনুশীলন কৰা হয়, ইয়াৰ কাৰণ ডায়েটিং হʼব পাৰে, ধৰ্মীয় বিশ্বাস হʼব পাৰে বা কোনো চিকিৎসা পৰীক্ষাও হʼব পাৰে। ইয়াক সাধাৰণতে ৰক্ত শৰ্কৰা আৰু লিপিড মাৰ্কাৰ পৰীক্ষাগাৰৰ পৰীক্ষাৰ বাবে চিকিৎসা অনুশীলনত ব্যৱহাৰ কৰা হয় যাতে অসংখ্য ৰোগ নিৰ্ণয় কৰাত সহায়ক হয় আৰু লগতে বহুতো বিপদাশংকাৰ কাৰক মূল্যায়ন কৰিব পাৰি।আগলৈ এই প্ৰৱন্ধটিত উপবাসৰ আমাৰ শৰীৰত কি প্ৰভাৱ (Effect of Fasting on the Body) হয় তাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হʼব।
Read also: Constipation Problem | কোষ্ঠকাঠিন্যৰ সমস্যা
স্বাস্থ্যৰ সৈতে সম্পৰ্কিত শাৰীৰিক সূচক উন্নত কৰাৰ সামৰ্থ্যৰ বাবে উপবাসৰ তাৰতম্য অধ্যয়ন কৰা হৈছে। ইয়াৰে কিছুমান কাৰকৰ ভিতৰত আছে ইনচুলিন সংবেদনশীলতা, ৰক্তচাপ, এথেৰোজেনিক লিপিড, শৰীৰৰ চৰ্বি, আৰু প্ৰদাহ। ইয়াৰে বহুতো অধ্যয়নত ৰমজানৰ ইছলামিক পৰম্পৰাত অংশগ্ৰহণ কৰা সকলক অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হয় কিয়নো অংশগ্ৰহণকাৰীসকলে গোটেই মাহৰ বাবে ৰাতিপুৱাৰ পৰা সূৰ্যাস্তলৈকে প্ৰতিদিনে খাদ্য আৰু পানীয়ৰ পৰা বিৰত থাকে।সংকলিত ফলাফলবোৰে উপবাসৰ পৰা হোৱা বিভিন্ন বিপাকীয় আৰু শাৰীৰিক অভিযোজন দেখুৱায়। সাধাৰণ দৃষ্টিকোণত উপবাসে বিপাকীয় পথৰ পৰিশোধণ প্ৰক্ৰিয়া কৰে।
শৰীৰত উপবাসৰ প্ৰভাৱ | Effect of fasting on the body
প্ৰমাণৰ এক বৃহৎ সংস্থাই এতিয়া উপবাসৰ লাভালাভ সমৰ্থন কৰে, যদিও আটাইতকৈ উল্লেখযোগ্য তথ্য জন্তুৰ সৈতে অধ্যয়নত লিপিবদ্ধ কৰা হৈছে। তথাপিও, এই অনুসন্ধানবোৰ মানুহৰ বাবে আশাব্যঞ্জক। মূলতঃ, উপবাসে আমাৰ শৰীৰক বিষাক্ত পদাৰ্থৰ পৰা পৰিষ্কাৰ কৰে আৰু কোষবোৰক এনে প্ৰক্ৰিয়ালৈ বাধ্য কৰে যিবোৰ সাধাৰণতে উদ্দীপিত নহয় যেতিয়া খাদ্যৰ পৰা ইন্ধনৰ এক স্থিৰ প্ৰবাহ সদায় থাকে।
যেতিয়া আমি দ্ৰুত গতিত যাওঁ, শৰীৰৰ গ্লুকোজৰ সচৰাচৰ প্ৰৱেশাধিকাৰ নাথাকে, যাৰ ফলত কোষবোৰে শক্তি উৎপাদন কৰিবলৈ আন উপায় আৰু সামগ্ৰীৰ আশ্ৰয় ল’বলৈ বাধ্য হয়। ফলস্বৰূপে, শৰীৰে গ্লুকোনিওজেনেচিছ আৰম্ভ কৰে, যি হৈছে ইয়াৰ নিজা চেনী উৎপাদন কৰাৰ এক প্ৰাকৃতিক প্ৰক্ৰিয়া। যকৃতে লেক্টেট, এমিনো এচিড, আৰু চৰ্বিৰ দৰে অ-কাৰ্বোহাইড্ৰেট সামগ্ৰীক গ্লুকোজ শক্তিলৈ ৰূপান্তৰ কৰি সহায় কৰে। যিহেতু আমাৰ শৰীৰে উপবাসৰ সময়ত শক্তি সংৰক্ষণ কৰে, আমাৰ আধাৰীয় বিপাকীয় হাৰ (বিশ্ৰাম লোৱাৰ সময়ত আমাৰ শৰীৰে জ্বলা শক্তিৰ পৰিমাণ) অধিক কাৰ্যকৰী হয়, যাৰ ফলত আমাৰ হৃদস্পন্দনৰ হাৰ আৰু ৰক্তচাপ হ্ৰাস হয়।
কিটোচিছ, আন এক প্ৰক্ৰিয়া যি পিছত দ্ৰুত চক্ৰলৈ ঘটে, যেতিয়া শৰীৰে ইয়াৰ প্ৰাথমিক শক্তিৰ উৎস হিচাপে সঞ্চিত চৰ্বি জ্বলায়। ওজন হ্ৰাস আৰু ৰক্ত শৰ্কৰাৰ স্তৰ সন্তুলিত কৰাৰ বাবে এইটো আদৰ্শ পদ্ধতি।
উপবাসে শৰীৰক মৃদু চাপত ৰাখে, যাৰ ফলত আমাৰ কোষবোৰে তেওঁলোকৰ মোকাবিলা কৰাৰ ক্ষমতা বৃদ্ধি কৰি খাপ খায়। অৰ্থাৎ, তেওঁলোক শক্তিশালী হৈ পৰে। এই প্ৰক্ৰিয়াটো ব্যায়ামৰ সময়ত আমাৰ পেশী আৰু কাৰ্ডিওভাস্কুলাৰ প্ৰণালীত চাপ দিয়াৰ দৰে একে। ব্যায়ামৰ দৰে, আমাৰ শৰীৰ কেৱল এই প্ৰক্ৰিয়াবোৰৰ সময়ত শক্তিশালী হ’ব পাৰে যেতিয়া বিশ্ৰাম আৰু পুনৰুদ্ধাৰৰ বাবে পৰ্যাপ্ত সময় থাকে। সেয়েহে হ্ৰস্বম্যাদী উপবাসৰ পৰামৰ্শ দিয়া হয়।
উপবাসৰ ধৰণ | Types of Fasting
১. সময়–সীমাবদ্ধ খাদ্য
এইটো হৈছে কেলৰি গ্ৰহণক এক নিৰ্দিষ্ট সময়সীমালৈ সীমিত কৰাৰ প্ৰক্ৰিয়া যি আমাৰ চাৰ্কাডিয়ান ছন্দৰ সৈতে সংৰেখিত হয়। চাৰ্কাডিয়ান ছন্দক প্ৰায়ে আমাৰ “শৰীৰ ঘড়ী” বুলি কোৱা হয়, প্ৰাকৃতিক চক্ৰ যি আমাৰ শৰীৰক কেতিয়া শুব, উঠিব, খাব লাগে আৰু অধিক ক’ব লাগে। উপবাসৰ সময়ত প্ৰতিদিনে কেৱল ৮ ৰ পৰা ১২ ঘণ্টাৰ ভিতৰত আহাৰ খোৱাটো আমাৰ চাৰ্কাডিয়ান ছন্দৰ সৈতে সংৰেখিত হোৱাৰ এক উদাহৰণ। ইজনে সিজনৰ সৈতে সুসংগত হ’লে শৰীৰ প্ৰণালীবোৰে ভালদৰে কাম কৰে; যেতিয়া আমাৰ শৰীৰে সাধাৰণতে টোপনি যায় তেতিয়া মাজনিশা জলপানে আমাৰ প্ৰাকৃতিক মেৰামতি প্ৰণালীটো একত্ৰিত নহয়। ইয়াৰ উপৰিও, আমাৰ শৰীৰক মেৰামতিৰ বাবে অধিক সময় দিয়াটো আমাৰ স্বাস্থ্যৰ বাবে লাভজনক।
২. মাজে মাজে কেলৰি গ্ৰহণ সীমাবদ্ধতা কৰা
এয়া হৈছে এদিনত গ্ৰহণ কৰা কেলৰিৰ সংখ্যা হ্ৰাস কৰাৰ অভ্যাস। গৱেষণাই দুদিনীয়া আহাৰৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছে য’ত কেলৰি আধা হ্ৰাস হয় আৰু কাৰ্বোহাইড্ৰেট সপ্তাহত একেৰাহে দুদিনৰ বাবে সীমিত থাকে। এই পদ্ধতিটোৱে শৰীৰক চুটি আৰু নিবিড় চিকিৎসাৰ জৰিয়তে ৰাখে। মাজে মাজে কৰা কেলৰিৰ সীমাবদ্ধতাৰ পদ্ধতিটোৱে আমাক সোঁৱৰাই দিয়ে যে আমি নিৰন্তৰ ইয়াক সেৱন কৰাৰ প্ৰয়োজন নাই। যেতিয়া আমি সেৱন কৰোঁ আমি বুদ্ধিমত্তাৰে বাছনি কৰিব পাৰোঁ আৰু স্বাভাৱিক কাৰ্যকলাপ অব্যাহত ৰাখিব পাৰোঁ।
৩. উপবাস অনুকৰণ কৰা আহাৰৰ সৈতে সময়ে সময়ে উপবাস কৰা
ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে তিনিৰ পৰা পাঁচ দিনৰ বাবে কেলৰি গ্ৰহণ সীমিত কৰা, কোষবোৰক গ্লাইকোজেন দোকানবোৰ হ্ৰাস কৰিবলৈ আৰু কিটোচিছ আৰম্ভ কৰিবলৈ প্ৰেৰিত কৰে। যদিও এইটো খাদ্য নোখোৱাকৈ কৰিব পাৰি, ইয়াক আটাইতকৈ সুৰক্ষিত বিকল্প বুলি গণ্য কৰা নহয়। এক নিৰ্দিষ্ট পাঁচ দিনৰ কেলৰি-সীমিত আহাৰ (প্ৰতিদিনে প্ৰায় ১,০০০ কেলৰি) পুষ্টি হ্ৰাস নকৰাকৈ উপবাসৰ অনুকৰণ কৰিবলৈ পৰ্যাপ্ত। অনুমান কৰা হৈছে যে এই পদ্ধতিটো দুদিনীয়া উপবাসতকৈ উৎকৃষ্ট, যাৰ ফলত শৰীৰে কিটোচিছত প্ৰৱেশ কৰিব পাৰে আৰু এক প্ৰকৃত পৰিষ্কাৰ আৰম্ভ কৰিব পাৰে।
উপবাসৰ স্বাস্থ্য লাভালাভ | Benefits of Fasting
যদি সথিক নিয়মেৰে উপবাস কৰা হয় ই আপোনাক তলত উল্লেখ কৰা উপকাৰিতাবোৰ প্ৰদান কৰিব পাৰে-
- বিশ্ৰাম লোৱা হৃদস্পন্দনৰ হাৰ হ্ৰাস (HR)
- ৰক্তচাপ হ্ৰাস (BP)
- হৃদযন্ত্ৰৰ পাম্পিং কাৰ্যৰ উন্নতি
- LDL বা বেয়া কলেষ্টেৰলৰ স্তৰ হ্ৰাস কৰা
- উপবাসৰ ইনচুলিনৰ স্তৰ হ্ৰাস হোৱা
- বৰ্ধিত ইনচুলিন সংবেদনশীলতা
- কম সময়ৰ বাবে উপবাসে কিটোচিছ প্ৰস্তুত কৰিব পাৰে, যি ওজন হ্ৰাস বৃদ্ধি কৰে
- শৰীৰত প্ৰদাহজনক পদাৰ্থৰ উৎপাদন হ্ৰাস
- উপবাসৰ সময়ত কিটোচিছে কেইবাটাও সঁহাৰি আৰম্ভ কৰে, যাৰ ভিতৰত আছে প্ৰদাহ হ্ৰাস, উন্নত ৰক্ত শৰ্কৰা নিয়ন্ত্ৰণ আৰু শাৰীৰিক চাপৰ প্ৰতি উন্নত সঁহাৰি
উপবাসৰ অপকাৰিতা | Disadvantages of Fasting
যদিও উপবাসৰ আপোনাৰ শৰীৰৰ পক্ষে বহু উপকাৰিতা আছে, তথাপি কিছুমান ক্ষেত্ৰত ই আপোনাৰ অপকাৰো সাধিব পাৰে। এই ক্ষেত্ৰবোৰ হʼল-
- যদি আপোনাৰ খোৱাৰ বিকাৰৰ ইতিহাস থাকে, উপবাস আপোনাৰ বাবে ভাল নহʼবও পাৰে। মাজে মাজে উপবাসে বিঞ্জ ইটিং আচৰণ আৰম্ভ কৰে বুলি জনা যায়, যাৰ ফলত ইয়াৰ নিজা জটিলতা হ’ব পাৰে।
- উপবাসৰ ফলত ঔষধ আৰু ইনচুলিন গ্ৰহণ কৰা ডায়েবেটিচ থকা ব্যক্তিসকলৰ ৰক্ত শৰ্কৰাৰ পৰিমাণ গুৰুতৰভাৱে কম হ’ব পাৰে, যি জীৱনৰ বাবে বিপদজনক হ’ব পাৰে।
- কিছুমান ব্যক্তিয়ে ‘শুকান উপবাস’ (পানী বা গোটা খাদ্যৰ সেৱন নকৰে)-ৰ আশ্ৰয় লয়। এই প্ৰৱণতা বিপদজনক কিয়নো ই তীব্ৰ ডিহাইড্ৰেচন, অৱসাদ, ইলেক্ট্ৰলাইট ভাৰসাম্যহীনতা, হিটষ্ট্ৰোক আৰু মুৰৰ বিষ আৰম্ভ কৰিব পাৰে। ই বৃক্কৰ বাবেও ক্ষতিকাৰক।
- উপবাস বহুলোকৰ বাবে এক সম্ভাৱ্য মাইগ্ৰেইন ট্ৰিগাৰ হʼব পাৰে।
- গুৰুতৰ কেলৰিৰ সীমাবদ্ধতাই প্ৰায়ে এজন ব্যক্তিক শৰীৰৰ ওজন বিপদজনকভাৱে কম কৰিব পাৰে।
- উপবাসৰ দ্বাৰা অনা কিটোজেনেচিছৰ অবাঞ্ছিত প্ৰভাৱ থাকিব পাৰে কিয়নো শৰীৰ গ্লুকোজৰ পৰিৱৰ্তে চৰ্বি দহনত অভ্যস্ত হৈ পৰিছে। ইয়াক “কিটো ফ্লু” বুলি কোৱা হয়।
- নিৰীক্ষণ নকৰা উপবাসে পুষ্টিৰ অভাৱ সৃষ্টি কৰিব পাৰে। ই দীৰ্ঘম্যাদী সময়ত শৰীৰৰ সকলো কাৰ্যত বিৰূপ প্ৰভাৱ পেলাব পাৰে।
উক্ত শাৰীৰিক অৱস্থা থকা লোকে উপবাস নকৰায়ে উচিত। তথাপি যদি আপোনি উপবাসৰ প্ৰতি অতিকৈয়ে ইচ্ছুক তেন্তে উপবাসত আপোনি কেনেদৰে চলিব লাগিব, কি কি খাব পাৰিব আৰু কিমান সময়ৰ বাবে উপবাসত থাকিব পাৰিব তাক জানি লʼব। ইয়াৰ বাবে আপোনি কোনো বিশেষজ্ঞ বা ডাক্তৰৰ কাষ চাপিব পাৰে।
উপবাসত কি খাব পাৰে? | What can be eaten during fasting?
যিহেতু উপবাস বহু কাৰণত কৰা হয়, কাৰণ বিশেষে উপবাসৰ খাদ্যাভাসো ভিন্ন হয়। আপোনি উপবাসত থাকোতে কি কি খাব পাৰে সেয়া নিৰ্ভৰ কৰিব আপোনাৰ উপবাসৰ কাৰণৰ উপৰত।
ধৰ্মীয় বিশ্বাস জড়িত উপবাসত সাধাৰণতে আপোনি এনেধৰণৰ খাদ্য খাব পাৰে-
- ফল-মূল আৰু পাচলি: বিভিন্ন ধৰণৰ ফল-মূল (কেচাঁ বা শুকান) আৰু পাচলি (যেনে- গাজৰ, তিয়হ আদি) আপোনি উপবাসত থাকোতে খাব পাৰে।
- শস্য, বাদাম আৰু বীজ: যিজন ব্যক্তিৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ জীৱিকা প্ৰয়োজন, যেনে ডায়েবেটিচ থকা ব্যক্তি এজনে আধ্যাত্মিক উপবাসত থাকোঁতে সম্পূৰ্ণ শস্য, বীজ আৰু বাদাম খাব পাৰে। অসংসাধিত শস্যবোৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ কিয়নো সেইবোৰৰ আঁহৰ পৰিমাণ অধিক আৰু ই শৰীৰৰ পৰা বিষাক্ত পদাৰ্থ দ্ৰুততাৰে আঁতৰ কৰাত সহায় কৰিব। সম্পূৰ্ণ শস্যৰ পিঠা, ক্ৰেকাৰ আৰু খাদ্যশস্য হৈছে উপবাসৰ সময়ত খাবলৈ আদৰ্শ খাদ্য য’ত কাৰ্বোহাইড্ৰেট অন্তৰ্ভুক্ত থাকে। বাদাম আৰু বীজ, যেনে নিমখ বিহীন কাঠবাদাম আৰু ৰঙালাওৰ গুটি, উপবাসৰ সময়ত এক স্বাস্থ্যকৰ খাদ্য হʼব পাৰে।
- ৰন্ধন তেল: যদি আপুনি উপবাসত থকা সময়ত পাচলি ৰান্ধিবলৈ গৈ আছে, উচ্চ মানদণ্ডৰ বিশুদ্ধ জলফাই বা নাৰিকল তেল ব্যৱহাৰ কৰা ভাল, য’ত স্বাস্থ্যকৰ চৰ্বি আৰু ভিটামিন E অধিক থাকে আৰু অত্যাধিক সংসাধিত তেলৰ বিপৰীতে, খাদ্য দূষিত নকৰে। আঙুৰৰ মটৰ, তিল আৰু চিনাবাদামৰ তেলও উপযুক্ত। যদি আপুনি নিৰামিষভোজী নহয় বা উপবাস ৰখাৰ সময়ত যথেষ্ট পৰিমাণৰ প্ৰ’টিন গ্ৰহণ কৰাৰ প্ৰয়োজন হয়, ওপৰোক্ত স্বাস্থ্যকৰ তেলত জৈৱিক মাছ আৰু সাগৰীয় খাদ্য ভাজক।
- পানীয়: সতেজ ফল আৰু পাচলিৰ ৰস য’ত কোনো অপ্ৰাকৃতিক সংযোজন নাই সেইবোৰ আধ্যাত্মিক বিকাশ আৰু জ্ঞান বৃদ্ধিত সহায় কৰা উপবাসৰ বাবে উপযুক্ত। উপবাসৰ সময়ত শৰীৰ ভালদৰে হাইড্ৰেট কৰি ৰাখিবলৈ স্প্ৰিং, ডিষ্টিলড আৰু ইলেক্ট্ৰলাইট-সঞ্চাৰিত পানী খাব। কিছুমান ধৰ্মত, উপবাসৰ কিছুমান অংশত পানীয় খোৱাৰ অনুমতি দিয়া নহয়, যেনে ৰমজান (ইছলামৰ এক পবিত্ৰ মাহ)-ৰ সময়ত সূৰ্যোদয় আৰু সূৰ্যাস্তৰ মাজত। সূৰ্যাস্তৰ পিছত, মুছলমানসকলে ওপৰত তালিকাভুক্ত পানীৰ প্ৰকাৰ, লগতে ফলৰ ৰস খাব পাৰে।
সামৰণি | Conclusion
উপবাসৰ সাধাৰণতে শৰীৰৰ পক্ষে বহুতো উপকাৰিতা থকা বুলি বিশ্বাস কৰা হয়। কিন্তু মন কৰিব যে কিছুমান ক্ষেত্ৰত উপবাসে আপোনাৰ ক্ষতিও কৰিব পাৰে। সেয়ে যদি আপোনি একে কিছু শাৰীৰিক পৰিস্থিতিত ভুগী আছে তেন্তে উপবাসৰ ক্ষেত্ৰত সাৱধান হʼব।
Read also: Anxiety disorder | উদ্বেগ বিকাৰৰ সমস্যা
My self Mahezubin Saikia. Working in Dev Library as a Content Writer. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Health, Finance, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
