Tulonamulak Sahitya Padhoti Aru Proyug Unit 2 তুলনামূলক সাহিত্য অধ্যয়নৰ প্ৰধান দিশ, College and University Answer Bank for BA, B.com, B.sc, and Post Graduate Notes and Guide Available here, Tulonamulak Sahitya Padhoti Aru Proyug Unit 2 তুলনামূলক সাহিত্য অধ্যয়নৰ প্ৰধান দিশ Solutions to each Unit are provided in the list of UG-CBCS Central University & State University Syllabus so that you can easily browse through different College and University Guide and Notes here. Tulonamulak Sahitya Padhoti Aru Proyug Unit 2 তুলনামূলক সাহিত্য অধ্যয়নৰ প্ৰধান দিশ Question Answer can be of great value to excel in the examination.
Tulonamulak Sahitya Padhoti Aru Proyug Unit 2 তুলনামূলক সাহিত্য অধ্যয়নৰ প্ৰধান দিশ
Tulonamulak Sahitya Padhoti Aru Proyug Unit 2 তুলনামূলক সাহিত্য অধ্যয়নৰ প্ৰধান দিশ Notes cover all the exercise questions in UGC Syllabus. The Tulonamulak Sahitya Padhoti Aru Proyug Unit 2 তুলনামূলক সাহিত্য অধ্যয়নৰ প্ৰধান দিশ provided here ensures a smooth and easy understanding of all the concepts. Understand the concepts behind every Unit and score well in the board exams.
তুলনামূলক সাহিত্য অধ্যয়নৰ প্ৰধান দিশ
ASSAMESE
তুলনামূলক সাহিত্যৰ পদ্ধতি আৰু প্ৰয়োগ
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
১। “তুলনামূলক সাহিত্যত অনুবাদ এটি গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশ কিয়?
উত্তৰঃ কিয়নো অনুবাদৰ যোগেদি বিশ্ব সাহিত্যৰ সোৱাদ পাব পাৰি।
২।“তুলনামূলক সাহিত্য স্বতন্ত্ৰ চিন্তাৰ বাহক আৰু মানৱতাৰ এক সাধাৰণ আনুষ্ঠানিক প্রকাল” বুলি অভিহিত কৰা ব্যক্তিগৰাকীৰ নাম লিখা?
উত্তৰঃ চাৰ্লছ মিলচ গেইলি (Charles Mills Gayley) |
৩। তুলনামূলক সাহিত্য অধ্যয়নৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰভাৱশালী তিনিটা ধাৰা কি কি?
উত্তৰঃ ঐতিহাসিক, নান্দনিক বা তাত্ত্বিক, সমাজতাত্ত্বিক।
৪। ‘তুলনামূলক সাহিত্য – সাহিত্যৰ আন্তৰ্জাতিক সম্পৰ্কৰ ইতিহাস’ বুলি অভিহিত কৰা ব্যক্তিগৰাকী কোন?
উত্তৰঃ গুৱাৰ্ড (Guyard)।
৫। Essay on the principles of Translation” গ্ৰন্থৰ ৰচক কোন?
উত্তৰঃ এ. ফ. টাইটেলাৰ (A. F. Tytler)।
৬। ডেন টিয়েনৰ মতে তুলনামূলক সাহিত্য কি?
উত্তৰঃ ভেন টীঘেনৰ মতে তুলনামূলক সাহিত্য হৈছে বিভিন্ন সাহিত্যৰ পাৰস্পৰিক সম্বন্ধৰ অধ্যয়ন।
৭। জে. এম. কোয়েটজে তুলনামূলক সাহিত্য সম্পর্কে কি মন্তব্য দিছে?
উত্তৰঃ জে. এম. কোৱেটজে (J. M. Coetzee) তুলনামূলক সাহিত্য সম্পর্কে এইদৰে মতবাদ দিছে যে তুলনামূলক সাহিত্য হৈছে সাহিত্যৰ ইতিহাসৰ শাখা বিশেষ।
৮। কোন দুটা শব্দৰ পৰা সাহিত্য শব্দটোৰ সৃষ্টি হৈছে?
উত্তৰঃ ‘সম আৰু ‘হিত’।
৯। সাহিত্য চর্চাই মানুহক কেনেকৈ সহায় কৰে?
উত্তৰঃ সাহিত্য চৰ্চাই ভাষা বা জাতিক উন্নতিৰ পথত আগুৱাই নিয়াত প্রত্যক্ষভাৱে সহায় কৰে।
১০। সাহিত্য কি?
উত্তৰঃ লিখন – শিল্পক এক কথাত সাহিত্য বোলা হয়। সমাজ জীৱনৰ প্ৰকৃত ছবি যি মাধ্যমৰ জৰিয়তে লিখিতভাৱে প্ৰকাশ কৰা হয় সেয়ে সাহিত্য।
১১। জার্মান সাহিত্যিক আৰু দার্শনিক দুজনৰ নাম লিখা?
উত্তৰঃ গোটে আৰু নীৎচে (Goethe, Nietzsche)।
১২। সমাজত সাহিত্যৰ কাম কি?
উত্তৰঃ সাহিত্যৰ এটা মুখ্য উদ্দেশ্য হৈছে মানৱ হোৱাটো কি তাক অন্বেষণ কৰাৰ এক উপায়। এইটো এক বিশাল ধাৰণা আৰু উদ্বেগৰ বিষয়ে আনৰ সৈতে যোগাযোগ কৰাৰ এটা উপায়। সাধাৰণভাৱে ক’বলৈ হ’লে, সাহিত্যই আমাক মানুহ, সমাজ, ঘটনা, সংস্কৃতি বুজিবলৈ সহায় কৰে।
১৩। সাহিত্যৰ দুটা মুখ্য কাৰ্য কি?
উত্তৰঃ সাহিত্যৰ দুটা মুখ্য কাৰ্য হৈছে — মনোৰঞ্জন, সাংস্কৃতিক উদ্দেশ্য।
১৪। সাহিত্যৰ অধ্যয়ন কিয় গুৰুত্বপূর্ণ?
উত্তৰঃ সাহিত্যৰ অধ্যয়ন কাৰণ ই ইয়াৰ আটাইতকৈ মৌলিক বিষয়ত পঢ়াৰ দক্ষত উন্নত কৰে।
১৫। সাহিত্যই সামাজিক জীৱনক কেনেকৈ প্ৰভাৱিত কৰে?
উত্তৰঃ সাহিত্যই সামাজিক জীৱনক যথেষ্ট পৰিমাণে প্ৰভাৱিত কৰে আৰু ই আমাক জীৱনৰ প্ৰতিটো ক্ষেত্ৰত খোজকাঢ়ি আগবাঢ়ি যাবলৈ উদগনি যোগায়। বিশেষকৈ বৰ্ণনাবোৰে সহানুভূতিক অনুপ্ৰাণিত কৰে আৰু মানুহক তেওঁলোকৰ জীৱন আৰু আনৰ জীৱনৰ ওপৰত এক নতুন দৃষ্টিভংগীও প্ৰদান কৰে।
১৬। সাহিত্যৰ মূল্যবোধ কি?
উত্তৰঃ “সাহিত্যৰ মূল্যবোধ” শব্দটোৱে কবিতা, কাহিনী, উপন্যাস আদিৰ সেই গুণবোৰক বুজায় যিবোৰ গুণে পাঠকক পঢ়িবলৈ যোগ্য কৰি তোলে।
১৭। শিক্ষাৰ বাবে সাহিত্য গুৰুত্বপূৰ্ণ নেকি?
উত্তৰঃ বিদ্যালয় বা কর্ম সংহতিত সফল বা সক্ষম হ’বলৈ জ্ঞানীয় দক্ষতা বিকাশত কেৱল সাহিত্য পঢ়াটো গুৰুত্বপূৰ্ণ নহয়, ই আন কাৰণৰ বাবেও মূল্যৱান। শিক্ষার্থীসকলে সাহিত্যৰ মূল্যাঙ্কন আৰু বিশ্লেষণ কৰিবলৈ শিকিব পাৰে, লগতে বিষয়টোৰ বিষয়ে সাৰাংশ লাভ কৰে।
১৮। সাহিত্য প্ৰবন্ধৰ গুৰুত্ব কি?
উত্তৰঃ সাহিত্য হৈছে জীৱনৰ আধাৰ। ই মানুহৰ দুখজনক ঘটনাৰ পৰা প্ৰেমৰ বাবে সদায় জনপ্ৰিয় সন্ধানৰ কাহিনীলৈ বহুতো বিষয়ৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে। শাৰীৰিকভাৱে শব্দত লিখা হ’লে, এই শব্দবোৰ মনত কল্পনাত জীবিত হয়।
১৯। সাহিত্য সমীক্ষা আৰু ইয়াৰ গুৰুত্ব কি?
উত্তৰঃ সাহিত্য সমীক্ষাত কিতাপ, পণ্ডিতৰ প্ৰৱন্ধ, আৰু এটা নিৰ্দিষ্ট সমস্যা, গবেষণাৰ ক্ষেত্র, বা তত্ত্বৰ সৈতে প্রাসঙ্গিক আন যিকোনো উৎস ৰখা হয়, আৰু এনেকৈ অনুসন্ধান কৰা গৱেষণা সমস্যাৰ সম্পৰ্কত এই কামবোৰৰ বিৱৰণ, সাৰাংশ আৰু গুৰুত্বপূৰ্ণ মূল্যায়ন প্ৰদান কৰা হয়।
২০। সাহিত্য আৰু সমাজ কি?
উত্তৰঃ সাহিত্যৰ আক্ষৰিক অৰ্থ হৈছে বিভিন্ন ৰূপত লিখিত কামৰ কলা, যেনে কবিতা, নাটক, কাহিনী, গদ্য, কল্পকাহিনী ইত্যাদি। ইয়াত তথ্য আৰু কল্পনাৰ ওপৰত আধাৰিত গ্ৰন্থও থাকিব পাৰে। সমাজ হৈছে তেওঁলোকৰ নিৰস্তৰ আৰু নিৰৱচ্ছিন্ন সম্পৰ্কৰ জৰিয়তে ইজনে সিজনৰ সৈতে সম্পর্কিত লোকৰ এটা গোট।
২১। সাহিত্য সমাজৰ সৈতে কেনেকৈ সংযোজিত?
উত্তৰঃ আধুনিক সমাজত সাহিত্যৰ প্ৰভাৱ অনস্বীকার্য। সাহিত্য প্রতিজন ব্যক্তিয়ে লেখকৰ বাবে অভিব্যক্তিৰ এক প্ৰকাৰ হিচাপে কাম কৰে। কিছুমান কিতাপ সমাজৰ প্ৰতিবিম্ব দাঙি ধৰে আৰু আমি বাস কৰা পৃথিৱীখন ভালদৰে বুজিবলৈ সহায় কৰে। আকৌ, সাহিত্যই মানৱ সংঘাতৰ দৰে আধুনিক দিনৰ বিষয়বোৰ বুজি পোৱাৰ প্ৰয়োজনীয়তাও পুনৰাবৃত্তি কৰে।
২২। সাহিত্যৰ শক্তি কি?
উত্তৰঃ সাহিত্যৰ শক্তি হৈছে এক শক্তিশালী কাহিনী কোৱাৰ প্ৰযুক্তি। যি আমাক মহাকাশ আৰু সময়ক একত্ৰিত কৰে। সাহিত্য চিৰ বিকশিত মানৱ কাহিনীৰ ইতিহাস আৰু সংৰক্ষণ কৰে। ই আমাৰ জীৱনক প্ৰতিফলিত কৰিবলৈ আৰু আনৰ সৈতে আলোচনা কৰিবলৈ প্ৰেৰণা যোগায়। ই আমাক মানৱ বিষয়ৰ অন্বেষণত আমাৰ কণ্ঠস্বৰ যোগ কৰিবলৈ আমন্ত্রণ জনায়। সাহিত্যই আমাক ভাবিবলৈ সহায় কৰে।
২৩। সাহিত্যৰ ভূমিকা কি?
উত্তৰঃ সাহিত্যই সহানুভূতি আৰু বুজাবুজি সৃষ্টি কৰাত সহায় কৰে। আচলতে, বহুতো সাহিত্য সমালোচকৰ মতে, সাহিত্যই মনৰ তত্ত্ব উন্নত কৰে।
২৪। তুলনামূলক সাহিত্যত ব্যৱহৃত পৰিভাষাসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ পাঠ (Text), সংগ্ৰহণ (Reception), প্রভাৱসূত্র (Influence), সংৰচনা (Structure), বিচাৰ (Idea), সাহিত্যৰ ৰূপ (Genre), সংস্থিতি (Topos), অনুশাসন (Discipline), সাহিত্যিক প্রবৃত্তি (Trend), আন্তঃপাঠগততা (Intertextuality), অনুকৰণ (Imitation), অনুকূলন (Adaptation), স্ববর্তন (Survival)।
২৫। তুলনামূলক সাহিত্য বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ তুলনামূলক সাহিত্য, সাহিত্য অধ্যয়নৰ এটি বিশেষ পদ্ধতি। তুলনামূলক সাহিত্যৰ উদ্ভৱৰ মূলতেই হৈছে – সমগ্ৰ বিশ্বৰ জনমানসক বৌদ্ধিক, সাংস্কৃতিক আৰু আনুভূতিক স্তৰত একেটি আধাৰ পাত্ৰত লৈ কৰা এক বিশেষ প্ৰয়াস। ই অতি গভীৰ, সূক্ষ্ম আৰু বিস্তৃত বিষয়।
ৰচনাধৰ্মী প্রশ্নোত্তৰঃ
১। প্রতিফলন তত্ত্ব সম্পর্কে লিখা?
উত্তৰঃ পৰম্পৰাগতভাৱে, সাহিত্য অধ্যয়ন কৰা বিজ্ঞানীসকলৰ বাবে কেন্দ্ৰীয় দৃষ্টিকোণ হৈছে সমাজৰ তথ্য হিচাপে সাহিত্যৰ ব্যৱহাৰ। সামাজিক কাৰ্য গঠন আৰু সৃষ্টি কৰাত সাহিত্যৰ প্ৰভাৱৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হয়। পূৰ্বৰ পদ্ধতি, সামাজিক আচৰণ আৰু মূল্যবোধৰ বিষয়ে তথ্য হিচাপে সাহিত্যক ‘পঢ়া’ হ’ব পাৰে বুলি ধাৰণাটোক সাধাৰণতে প্ৰতিফলন তত্ত্ব বুলি কোৱা হয়। সাহিত্য গ্রন্থসমূহক বিভিন্নভাৱে বৰ্ণনা কৰা হৈছে – অর্থনীতি, পাৰিবাৰিক সম্পৰ্ক, জলবায়ু আৰু দৃশ্যপট, মনোভাৱ, নৈতিকতা প্রতিফলিত কৰা, সমাজৰ জাতি, সামাজিক শ্রেণী, ৰাজনৈতিক ঘটনা, যুদ্ধ আৰু ধৰ্ম’।
“প্রতিফলন” হৈছে এক ৰূপক, তত্ত্ব নহয়। প্ৰতিফলনৰ মৌলিক ধাৰণা, যে সাংস্কৃতিক কামৰ সামাজিক প্ৰসংগত সাংস্কৃতিক ই প্ৰভাৱিত কৰে। কাৰ্য হৈছে সাহিত্যৰ সমাজবৈজ্ঞানিক অধ্যয়নৰ বাবে স্পষ্ট আৰু মৌলিক। কিন্তু ইয়াৰ ৰূপক প্ৰতিফলন বিভ্ৰান্তিকৰ। প্ৰতিফলনে সাহিত্যৰ এক সৰল মিমেটিক তত্ত্ব ধাৰণা কৰে। অৱশ্যে, সাহিত্য হৈছে ভাষাৰ নিৰ্মাণ; ইয়াৰ অভিজ্ঞাতা সাংকেতিক। সামাজিক সাহিত্যৰ প্ৰমাণৰ বাবে তৰ্ক কৰা বিশ্বাসযোগ্য গৱেষণা প্ৰকাৰবোৰে এতিয়া কিছুমান সামাজিক আৰ্হি কেনে আৰু কিয় তাৰ সাৱধান নিৰ্দিষ্টকৰণৰ প্ৰয়োজন সাহিত্যত অন্তৰ্ভুক্ত কৰে।
২। তুলনামূলক সাহিত্য অধ্যয়নৰ প্ৰধান ক্ষেত্ৰসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ তুলনামূলক সাহিত্য অধ্যয়নৰ প্ৰথম ক্ষেত্ৰ হ’ল — কাব্যশাস্ত্ৰৰ সৌন্দৰ্যমূলক মূল্যসমূহৰ প্ৰয়োগা আৰু তাৰ বিচাৰ বিশ্লেষণ। তুলনামূলক সাহিত্যৰ দ্বিতীয় ক্ষেত্ৰ হ’ল — সাহিত্যিক আন্দোলনবোৰৰ অধ্যয়ন আৰু তাৰ লগে লগে মনোবৈজ্ঞানিক, বৌদ্ধিক অথবা শৈলীতাত্ত্বিক লক্ষণসমূহৰ বিচাৰ – বিবেচনা। তৃতীয় ক্ষেত্র হ’ল সাহিত্যিক বিষয়ৰ অধ্যয়ন। এনে ধৰণৰ অধ্যয়নৰ অন্তর্গত সাহিত্যত অভিব্যক্তি ব্যক্তিত্ব আৰু অমূর্ত বিচাৰসমূহৰ বিভিন্ন ৰূপান্তৰণ অথবা বিভিন্ন দৃষ্টিৰে হোৱা প্ৰয়োগ সম্পৰ্কীয় বিচাৰ বিশ্লেষণ কৰা হয়।
সাহিত্যত বিভিন্ন বিধা বা কাব্যৰূপ (Genre) অধ্যয়ন তুলনামূলক সাহিত্যৰ চতুৰ্থ ক্ষেত্র। সাহিত্যিক সম্বন্ধৰ অধ্যয়ন তুলনামূলক সাহিত্যৰ পঞ্চমখন ক্ষেত্র। এই প্ৰকাৰৰ অধ্যয়নত “স্রেত, প্রভাৱ অথবা সাহিত্য আৰু মানৱীয় জ্ঞানৰ পণ্য ক্ষেত্ৰসমূহৰ পাৰস্পৰিক সম্বন্ধ বিশ্লেষণ কৰা হয়।
৩। ব্যক্তিগত ব্যক্তিত্ব আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থৰ আন্তঃসম্পর্ক কেনে ধৰণৰ চমুকৈ বৰ্ণনা কৰা?
উত্তৰঃ সাহিত্যৰ এটা ৰাষ্ট্ৰীয় আৰু লগতে এটা ব্যক্তিগত চৰিত্ৰ আৰু আগ্রহ আছে। সাহিত্যৰ, বিভিন্ন পৰিৱৰ্তন লক্ষ্য কৰা হয়। এইটো কেৱল কামৰ বিৱৰণ হিচাপে নহয় কেইবাখনো পৃথক লেখকৰ দ্বাৰা কৰা, কিন্তু ই সাহিত্যৰ মহান শৰীৰৰ এটা বিৱৰণ যাক মানুহৰ প্ৰতিভাৰ উৎপাদন হিচাপে গণ্য কৰা হয়। সাধাৰণ ইংৰাজী ইতিহাস হৈছে ইংৰাজী ৰাষ্ট্ৰৰ জীৱনী আৰু ইয়াৰ সাহিত্য হৈছে ইয়াৰ আত্মজীৱনী। আমি ইয়াৰ জৰিয়তে ইংৰাজী সাহিত্যৰ ইতিহাস জৰীপ কৰো। ইয়াৰ উদ্দেশ্য শক্তিৰ সৈতে প্ৰত্যক্ষ আৰু জীৱন্ত সংস্পৰ্শলৈ অনা হয় প্ৰতিটো পৰৱৰ্তী প্ৰজন্মৰ আভ্যন্তৰীণ জীৱন আৰু প্ৰথমতে শিকিব যে ই জীৱনক কেনেদৰে অনুভৱ কৰিছে আৰু এই বিষয়ে কেনেদৰে চিন্তা কৰিছে, সেই বস্তুবোৰ কি আছিল য’ত ই আটাইতকৈ বেছি আগ্ৰহী আছিল। ই কি প্ৰকাৰৰ চৰিত্ৰক আটাইতকৈ যোগ্য বুলি গণ্য কৰিছিল ইয়াৰ প্ৰশংসা কৰে। সেয়ে, সাহিত্যক প্ৰগতিশীল মনৰ লগতে আত্মাৰ প্ৰকাশ বুলি ক’ব পাৰো।
৪। তুলনামূলক সাহিত্য অধ্যয়নৰ দিশ সম্পৰ্কে লিখা?
উত্তৰঃ তুলনামূলক সাহিত্য কেৱল সাহিত্যৰ তুলনামূলক অধ্যয়নেই নহয়, ই এক প্ৰকাৰৰ ‘আন্তঃসাহিত্যিক অধ্যয়ন’ আৰু দৰাচলতে ই আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰেক্ষাপটত কৰা সাহিত্যৰ সামগ্রিক ৰূপৰ অধ্যয়ন। সাহিত্যৰ সৈতে চিত্রকলা, স্থাপত্য, ভাস্কৰ্য, সংগীত আদিৰ যেনেদৰে সম্পৰ্ক আছে, তেনেদৰে সমাজতত্ত্বৰো গভীৰ সম্পৰ্ক আছে। অনুৰূপভাৱে ভাষাতত্ত্ব, মনস্তত্ত্ব, ইতিহাস, ভূগোল, নৃতত্ত্ব আদিৰ সৈতে সাহিত্যৰ গভীৰ সম্পৰ্ক নিৰূপিত হৈ আহিছে। তুলনামূলক সাহিত্যৰ উদ্দেশ্য হৈছে – আন্তঃসাহিত্যিক অধ্যয়নৰ যোগেদি জ্ঞানৰ বিভিন্ন শাখাসমূহৰ সৈতে সাহিত্যৰ সম্পৰ্কৰ গভীৰতা নিৰূপণ কৰি পৰিৱৰ্তিত সমাজ জীৱন আৰু জীৱনৰ সামগ্রিকতাৰ সৈতে সাহিত্যৰ অংগাংগী সম্পৰ্ক নিৰূপণ কৰা সাহিত্য সমাজৰ দাপোণ আৰু এই দাপোণত সমাজৰ বিভিন্ন দিশ প্ৰতিবিম্বিত হোৱাটো স্বাভাৱিক।
তুলনামূলক সাহিত্যক একক সাহিত্য বুলি গণ্য কৰাৰ মূলতে হ’ল বিশ্বৰ সমগ্ৰ সাহিত্যৰ মাজত কিছুমান দিশত মৌলিক যোগসূত্র আছে। মানুহৰ চিৰন্তন আশা – আকাংক্ষা, কামনা – বাসনা, সুখ – দুখ, আনন্দ – বিষাদ, প্রেম – বেদনা, বিৰহ – যন্ত্রণা, ক্রোধ – স্নেহ আদি বিভিন্ন ভাৱনাবোৰ সাহিত্যৰ মাজেদি সাধাৰণতে একে ধৰণেৰেই প্ৰকাশিত হয়। বিশ্বৰ জনগণৰ মাজত ভাষিক, সাংস্কৃতিক, আঞ্চলিক আৰু ভৌগোলিক দিশৰ পাৰ্থক্য থাকিলেও তেওঁলোকৰ চিৰন্তন মানৱীয় আকাংক্ষা প্ৰকাশৰ থকা ঐক্যই দৰাচলতে বৈচিত্ৰ্যৰ মাজত ঐক্যৰ সূচনা কৰিছে। এনে পৰিস্থিতিত পৃথিৱীৰ সকলো সাহিত্যকে ‘একক সাহিত্য’ হিচাপে গণ্য কৰি দেশ – ভাষা আৰু সংস্কৃতি নির্বিশেষে সকলোকে একে তুলাচনীত প্রতিষ্ঠা কৰি মূল্যায়নৰ বাবে কৰা প্ৰয়াসৰ পৰিণতিস্বৰূপে তুলনামূলক সাহিত্যৰ ধাৰণাই বিকাশ লাভ কৰিছে। পৃথিৱীৰ সকলো সাহিত্যকে একক সাহিত্য ৰূপে গণ্য কৰি সাহিত্য বিচাৰত আগবাঢ়োতে, সাহিত্যৰ অন্তৰ্নিহিত বিভিন্ন বিষয় মূল্যায়নৰ প্ৰয়াস কৰোতে সাহিত্যৰ সৈতে সম্পর্কিত বিভিন্ন বিষয় – প্রসংগ আদিৰ সৈতে সাহিত্যৰ অন্তৰ্নিহিত সম্পৰ্ক অথবা সাহিত্যৰ পটভূমি নির্মাণত বিভিন্ন প্ৰসংগৰ যোগসূত্ৰই সাহিত্যৰ সামগ্রিক মূল্যায়নত অগ্রণী ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে।
তেনে পৰিস্থিতিত সমাজবিজ্ঞান, ইতিহাস, নৃতত্ত্ব, ভাষাতত্ত্ব, দর্শন, ভূগোল প্রভৃতি বিভিন্ন বিষয়ৰ সৈতে সাহিত্যৰ সম্পর্ক, সংযোগ সূত্ৰ নিৰূপণ আৰু প্ৰসংগ, অনুসংগ আদিৰ পুংখানুপুংখ বিচাৰে সাহিত্য অধ্যয়নৰ তুলনামূলক পদ্ধতিটোৰ বিস্তৃত, ব্যাপক আৰু গভীৰতাৰ সূচনা কৰে। সেইবাবেই তুলনামূলক সাহিত্য হৈছে – সাহিত্যৰ অন্তর্নিহিত বিভিন্ন দিশসমূহৰ গভীৰ আৰু সামগ্রিক, প্ৰণালীবদ্ধ আৰু সূক্ষ্মাতিসূক্ষ্ম বিশ্লেষণ, যাৰ যোগেদি সাহিত্যৰ অন্তর্নিহিত সৌন্দৰ্য আৰু মাধুৰ্যৰ লগে লগে তাৰ ৰহস্যৰ গভীৰতা সহজে উপলব্ধি কৰিব পাৰি।
৫। তুলনামূলক সাহিত্যৰ লক্ষ্য সম্পৰ্কে লিখা?
উত্তৰঃ তুলনামূলক সাহিত্যৰ প্ৰধান লক্ষ্য দুই বা ততোধিক সাহিত্যৰ মাজৰ তুলনামূলক বিচাৰ যদিও তুলনাই ইয়াৰ মূল বিষয় নহয়; সাদৃশ্য, পৰম্পৰা, প্ৰভাৱ ইত্যাদি বিচাৰ কৰাহে তুলনাৰ মূল লক্ষ্য। প্রকৃত সাহিত্যিক পাণ্ডিত্য কেৱল অন্তর্নিহিত তথ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল নহয়, ই নিৰ্ভৰ কৰে সাহিত্যিক গুণ আৰু মূল্যমানৰ ওপৰতহে। তুলনামূলক সাহিত্যই সামগ্রিক দিশৰ অধ্যয়নত গুৰুত্ব দিয়ে। য’ত দেশ – কাল, জাতি -ভাষাৰ সংকীৰ্ণ বন্ধন ছিন্ন কৰি এক সাৰ্বজনীন দৃষ্টিভংগীৰে মানৱীয় আবেদন সৃষ্টিত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হয়। বিশ্ব মানৱৰ অন্তৰৰ আশা -আকাংক্ষা, কামনা – বাসনা, সুখ – দুখ, হাঁহি -কান্দোনক সকলো ধৰণৰ ভৌগোলিক আৰু ৰাজনৈতিক বন্ধন অতিক্ৰম কৰি মুক্ত মনেৰে কৰা অধ্যয়নৰ প্ৰয়াস তুলনামূলক সাহিত্যৰ সৈতে জড়িত হৈ আছে। গতিকে দেখা যায় যে – তুলনামূলক সাহিত্য কোনো পূর্ব ধাৰণাৰ বশৱৰ্তী হৈ কৰা সাহিত্য অধ্যয়ন নহয়, সাহিত্য সম্পর্কীয় সকলোবোৰ পূৰ্বধাৰণা অস্বীকাৰ কৰি, সাহিত্যৰ অন্তৰ্নিহিত সৌন্দৰ্য আৰু চিৰন্তন মানৱীয় প্ৰমূল্যত আস্থা স্থাপন কৰি সাৰ্বজনীন দৃষ্টিভংগীৰে সাহিত্য অধ্যয়নৰ বাবে কৰা আন্তৰিক প্ৰয়াস ইয়াৰ সৈতে জড়িত হৈ আছে।
সাহিত্য অধ্যয়নৰ পদ্ধতি হিচাপে তুলনামূলক সাহিত্যৰ প্ৰধান কাম হৈছে – সাহিত্যৰ ওপৰ আলোক নিক্ষেপ কৰা আৰু লগতে বিশ্বৰ পটভূমিত সাহিত্যৰ মান নিৰূপণৰ প্ৰয়াস কৰা,
কিয়নো সাহিত্যৰ ইতিহাসৰ সৈতে বিশ্ব মানৱৰ মানৱীয় ইতিহাসৰ অবিচ্ছিন্ন সম্পর্ক আছে আৰু সেয়ে দেশ – কাল – ভাষাৰ পাৰ্থক্য সত্ত্বেও বিশ্বৰ বিভিন্ন সাহিত্যৰ অন্তর্নিহিত বিষয়ৰ মাজত ঐক্যসূত্র বিৰাজমান। তুলনামূলক সাহিত্য অধ্যয়নৰ প্ৰয়াসীসকলে সাহিত্যৰ গঠন আৰু তাৰ ইতিহাসৰ বিষয়ে গভীৰভাৱে অৱগত হোৱা উচিত যাতে তেওঁলোকে সাহিত্যৰ লগতে সাহিত্যৰ সৈতে সম্পর্কিত জ্ঞানৰ অন্যান্য শাখা -প্রশাখাসমূহৰ বিষয়েও ভালদৰে অৱগত হ’বলৈ সক্ষম হয়। গতিকে ক’ব পাৰি যে – আন্তর্জাতিক পাঠগততাই সাহিত্যৰ ইতিহাস আৰু তুলনামূলক সমালোচনাৰ আধাৰত তুলনামূলক সাহিত্যৰ আঁচনি আৰু পদ্ধতি সম্পর্কে অৱগত হোৱাত সহায় কৰে।
৬। সাহিত্য আৰু সমাজৰ ধাৰণা দি সাহিত্য সমাজৰ সম্পৰ্ক বিচাৰ কৰা।
উত্তৰঃ সাহিত্য হ’ল সমাজৰ দপন, সমাজৰ প্ৰতিবিম্বস্বরূপ। সাহিত্য সমাজৰ মাগদর্শকস্বৰূপ। যিকোনো ৰাষ্ট্ৰ বা সভ্যতা বা সমাজৰ প্ৰয়োজনীয় তথ্য জানিবলৈ হ’লে তাৰ সাহিত্য সম্পর্কে জানিব লাগিব। সাহিত্য হ’ল লোকজীৱনৰ অভিন্ন অংগস্বৰূপ। কোনো এক সময়ৰ সাহিত্যৰ পৰা সেই সময়ৰ কোনো এখন সমাজৰ জনজীৱনৰ জীৱনধাৰা তথা বিভিন্ন দিশ সম্পর্কে জানিব পাৰি। এনেদৰে সমাজে সাহিত্যক প্রভাৱিত কৰে আৰু সাহিত্যই সমাজৰ ওপৰত প্রভাৱ পেলায়। মুঠতে, সাহিত্য আৰু সমাজ দুয়োটাক এটা মুদ্ৰাৰে ইপিঠি সিপিঠি বুলি ক’ব পাৰি। আত্মা আৰু শৰীৰৰ যি সম্বন্ধ, সাহিত্য আৰু সমাজৰো তেনেই সম্বন্ধ আছে। সাহিত্য সমাজৰূপী শৰীৰৰ আত্মাস্বৰূপ। সাহিত্য সনায় অজৰ – অমৰ। সেয়েহে কোৱা হয়, সমাজ নষ্ট হ’লেও সাহিত্যৰ কেতিয়াও বিনাশ নহয়।
সমাজৰ অমংগল নাশ সাহিত্যৰ এক প্ৰধান প্ৰয়োজন। সাহিত্য শব্দটোৰ ব্যুৎপত্তিতে সমাজৰ হিত সাধনৰ প্ৰসংগটো জড়িত হৈ আছে— ‘হিতং সন্নিহিতং তৎ সাহিত্যম্।’ ‘সহিতং ব
ৰসেন যুক্তং তস্য ভাৱঃ সাহিত্যম্’। হিত সাধন, মানৱ মনোবৃত্তিৰ তৃপ্তি অথবা উন্নয়ন আদিৰ ভাব সাহিত্য শব্দৰ অৰ্থত নিহিত হৈ আছে। সাহিত্যই সমাজৰ হিত সাধন কৰে, সমাজ একোখন সংগঠিত কৰি ৰাখে। সাহিত্যৰ উদ্দেশ্য কেৱল মনোৰঞ্জন কৰাই নহয়, ইয়াৰ প্ৰকৃত উদ্দেশ্য হ’ল সমাজক শুদ্ধ আৰু প্ৰকৃত পথ দৰ্শন কৰোৱা।
সাহিত্য আৰু সমাজ এটা আনটোৰ পৰিপূৰক। ই প্ৰাচীনকালৰে পৰা বৰ্তমানলৈ ইটোৱে সিটোৰ ওপৰত আশ্ৰিত আৰু এটা আনটো প্ৰেৰণাস্রোত স্বৰূপ হৈ আহিছে। সাহিত্যৰ উদ্দেশ্য হল সমাজৰ হিত সাধন বা মংগল সাধন কৰা। একোজন সাহিত্যিক হ’ল তেওঁলোকৰ যুগৰ প্রতিনিধিস্বৰূপ। এজন সাহিত্যিকে তেওঁৰ যুগৰ সমাজৰ সমস্যাবোৰ, অন্ধবিশ্বাস, পুৰণি ৰীতি – নীতিবোৰ তেওঁৰ লেখনীৰ মাজেৰে পৰিস্ফুট কৰি তোলে। এজন সাহিত্যিকৰ কাৰ্য কেৱল সমাজৰ বেয়া দিশবোৰকে তেওঁৰ লেখনীৰ মাজেৰে দাঙি ধৰা নহয়, বৰঞ্চ সমাজৰ ভাল – বেয়া, উচিত – অনুচিত আদি সকলোবোৰ দেখুৱাই দি সমাজক উচিত মাগদর্শন কৰোৱা হ’ব লাগে। এনেদৰে, সাহিত্য আৰু সমাজ এটা আনটোৰ লগত ওতঃপ্ৰোতঃভাৱে জড়িত হৈ থাকে।
৭। সাহিত্যৰ প্ৰকাৰবোৰ চমুকৈ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সাহিত্যৰ প্ৰকাৰবোৰ চমুকৈ তলত আলোচনা কৰা হ’ল—
(ক) কল্পকাহিনীঃ কল্পকাহিনী হৈছে সাহিত্যৰ আটাইতকৈ জনপ্ৰিয় ধাৰা। ইয়াৰ মুখ্য বৈশিষ্ট্যবোৰ হৈছে – কাল্পনিক বর্ণ, ঘটনা আৰু বিন্যাস। কল্পকাহিনীক প্ৰায়ে পাঁচ প্ৰকাৰত বিভক্ত কৰা হয়, যেনে – কল্পনা, ঐতিহাসিক কথাসাহিত্য, সমসাময়িক কথাসাহিত্য, ৰহস্য আৰু কল্পবিজ্ঞান।
(খ) অ – কল্পকাহিনীঃ অ – কল্পকাহিনী হৈছে কল্পকাহিনীৰ বিপৰীত। ইয়াত ঘটনাৰ কাহিনী অন্তর্ভুক্ত থাকে। উদাহৰণস্বৰূপে জীৱনী, আত্মজীৱনী আৰু স্মৃতি।
(গ) নাটকঃ নাটক হ’ল সাহিত্যৰ আটাইতকৈ জনপ্ৰিয় ধাৰা। ই এটা মঞ্চ প্ৰদৰ্শনৰ বাবে বিশেষভাৱে সৃষ্টি কৰা এটা কাহিনী। নাটক এখনত চৰিত্ৰ, ঘটনা, আৰু বিন্যাস কল্পিত বা অকল্পিত হ’ব পাৰে। আটাইতকৈ বিখ্যাত নাট্যকাৰ আছিল উইলিয়ম শ্বেক্সপিয়েৰ ।
(ঘ) কবিতাঃ সাহিত্যৰ চতুৰ্থ ধাৰাটো হৈছে কবিতা। এইটো এটা লিখন শৈলী য’ত শব্দবোৰ শ্লোকত সজ্জিত কৰা হয়। কেইজনমান প্রসিদ্ধ কবি হৈছে মাইয়া এংগেলো আৰু ৰৱাৰ্ট।
(ঙ) লোককাহিনীঃ লোককাহিনী প্ৰকৃততে মৌখিক সাহিত্যৰ কাহিনী আৰু ইয়াত নির্দিষ্ট নৈতিক পাঠ প্ৰদান কৰা হয় ।
৮। “পৰিৱৰ্তনৰ মাজত সাৰ্বজনীনত্ব”— ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ সাহিত্যতেই হওঁক বা আন ক্ষেত্ৰতেই হওঁক মানৱ সমাজত কোনো সংস্কাৰেই ধূমকেতুৰ দৰে আবিৰ্ভাৱ হ’ব নোৱাৰে। মানুহৰ সকলোবোৰ কাৰ্যকলাপৰ মাজেদি ই এটি অখণ্ড সোঁতত বৈ আছে। কোনো মত বা আদৰ্শৰ পৰিৱৰ্তনৰ কাৰণ অনুসন্ধান কৰিব লাগিলে এই অখণ্ডনীয় সোঁতেৰে আগুৱাই যাব লাগিব। তেতিয়া দেখিবলৈ পোৱা যায় যে কোনো আদৰ্শৰ পৰিৱৰ্তন একে দিনাই অহা নাই; কিন্তু গছৰ পুলি এটা বাঢ়ি অঙাৰ নিচিনাকৈ এই পৰিৱৰ্তনৰ গজালিটো লাহে লাহে শিপাই আহিছে। সাহিত্যৰ সংস্কাৰো এনেকৈয়ে আহি সি কিছুদিনৰ বাবে একাধিপত্য ৰাজত্ব বিস্তাৰ কৰিবলৈ সক্ষম হয়। পিছত পৰিৱৰ্তনশীল জগতৰ নিয়ম অনুসৰি এই সংস্কৃত মত্যৰো হয়তো পুনৰ সংস্কাৰ হয় আৰু পুৰণিৰ ঠাই নতুনে অধিকাৰ কৰেহি।
এইদৰে সমাজৰ পৰিৱৰ্তনৰ লগে লগে সাহিত্যৰো পৰিৱৰ্তন ঘটে। কিন্তু এনে পৰিবৰ্তন সদায় হৈ থাকিলেও সাহিত্যত সার্বজনীনত্ব নাই বুলি ক’ব নোৱাৰি। দেশকালৰ ব্যৱধান আৰু নানা বৈচিত্ৰ্যৰ মাজতো মানৱ জাতিৰ ভিতৰত একত্বৰ সূত্ৰ আছে। সাহিত্যত সাধাৰণীকৃত ভাবৰহে স্থান আছে বুলি তাৰ চিত্ৰই কেৱল এটি বিশেষ সময়ৰ সাক্ষ্য দিলেও তাত সার্বজনীন ভাবৰ অভাৱ নহয়। ক্রমবর্ধমান সমাজৰ আৱশ্যকতা অনুসাৰে সাহিত্যৰ মাজেদি ভিন্ ভিন্ সময়ত সমাজৰ ভিন্ ভিন্ আদর্শ বা অংশই লেখক, পাঠক দুয়োৰে আদৰণীয় হৈ উঠে মাথোন। যুগে যুগে সাহিত্যিকৰ দৃষ্টি বিৰাট মানৱ সমাজৰ কোনো বিশেষ বিশেষ ক্ষেত্ৰৰ ওপৰত পৰে।
৯। “সাহিত্যৰ সকলো ঠালতে মানৱ জীৱনৰ চিত্ৰ নানান ৰঙত চিত্ৰিত হৈ আছে।” ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ সমাজপ্রিয় মানুহৰ নানা ৰকমৰ ভাব ব্যক্ত হয় সামাজিক সম্বন্ধৰ মাজেদি। এই সম্বন্ধ নোহোৱা হ’লে মানৱৰ ব্যক্তিত্ব – বিকাশ হ’ব নোৱাৰে। এজন অকলশৰীয়া মানুহ অকলশৰীয়া ঠাইত কেনেবাকৈ থাকিব পাৰিলেও সেই মানুহজনৰ ভাবৰ বিকাশৰ বাবে আন লোকৰ আৱশ্যক হয়। কাকো ভাল পাবলৈ, ভক্তি কৰিবলৈ, ঘিণ কৰিবলৈ নাইবা কাৰো সৈতে কাজিয়া কৰিবলৈ হ’লেও কৰ্তাৰ বাহিৰে আন ব্যক্তিৰ দৰকাৰ। ভাবৰ অভিব্যক্তি বুজালে সচৰাচৰ কোনো ইন্দ্ৰিয়গোচৰ জীৱ বা পদাৰ্থৰ উপস্থিতি বুজায়। কেতিয়াবা অৱশ্যে প্রবল চিন্তাৰে আক্ৰান্ত হ’লেও ভাবৰ প্ৰকাশ হয়। কিন্তু অনুসন্ধান কৰিলে পোৱা যায় যে এই চিন্তাৰ মূল কাৰণো ইন্দ্ৰিয়গোচৰ জীৱ বা পদাৰ্থৰ গাত নিহিত থাকে আৰু সেই জীৱ বা পদাৰ্থৰ চিন্তাইহে ভাব – প্ৰকাশৰ কাৰণ হয়। গতিকে মানব – মনৰ ভাব – সমুদ্ৰত সৰু – বৰ ঢৌ তোলাৰ মূলতে কোনো স্বতন্ত্ৰ জীৱ বা পদাৰ্থৰ স্বীকৃতি আছে।
ইতৰ প্ৰাণী বা পদাৰ্থৰ সংশ্ৰৱত মানৱ- মনৰ ভাব ব্যক্ত হ’ব পাৰে। সাহিত্যত এনেবোৰ ভাবৰ কাৰণেও বহল ক্ষেত্র আছে। কিন্তু মানুহ – মানুহৰ সম্বন্ধৰ মাজেদি যিবোৰ ভাব ব্যক্ত হয় তাৰ আৱশ্যকতা বেছি, গুৰুত্ব বেছি। আচলতে প্ৰকৃতিৰ নানা ৰকমৰ ঐশ্বৰ্য -সম্পদ, তাৰ প্ৰতি উদাসীনতা, নৃশংসতা প্রভৃতিৰ দ্বাৰা উদ্বুদ্ধ ভাববোৰৰ মানৱ – জীৱনৰ লগত সম্বন্ধ আছে বুলিহে সাহিত্যত চিত্রিত হয়। জীৱনৰ লগত সাহিত্যৰ ঘনিষ্ঠ সম্বন্ধ। যুগে যুগে ন ন আদৰ্শৰ মানদণ্ড চকুৰ আগত ৰাখি সাহিত্যিকে মানৱ জীৱনৰ পৰ্যালোচনাৰ চেষ্টা কৰিছে। কবিয়ে ভাষাৰে প্ৰকাশ কৰিছে মানৱৰ গভীৰ অনুভূতি – তাৰ সুখ – দুখ, যাতনা – বেদনা, আশা – আকাংক্ষা। নাট্যকাৰ আৰু ঔপন্যাসিকে নানান চিত্ৰৰ সহায়েৰে আমাৰ আগত দাঙি ধৰিছে ব্যক্তিৰ বাহ্যিক আৰু মানসিক জীৱনৰ প্ৰতিচ্ছবি। এক কথাত ক’বলৈ গ’লে সাহিত্যৰ সকলো ঠালতে মানৱ জীৱনৰ চিত্ৰ নানান ৰঙৰ চিত্ৰিত হৈ আছে।
১০। ‘সমাজ সাহিত্যৰ বহল কৰ্মক্ষেত্ৰ’ – উক্তিটো ব্যাখ্যা কৰা?
উত্তৰঃ সমাজৰ বাস্তৱ চিত্রই সাহিত্যিকৰ আধ্যাত্মিক সত্তাৰ লগত মিহলি হৈ সাহিত্যত নতুন ৰূপ পায়। সাহিত্যিকৰ অনুভূতিৰ পৰশত প্ৰত্যেক চিত্র বা ঘটনাই নৱজীৱন লাভ কৰে আৰু বাস্তৱ সত্যতকৈ হৃদয়গ্রাহী হৈ পৰে। সাহিত্য, চিত্ৰ, ভাস্কর্য, সংগীত আদিৰ মাজেদি বাস্তৱতাই এইদৰে নতুন ৰূপ পৰিগ্ৰহণ কৰে। গতিকে দেখা যায় মানৱৰ চিন্তাপ্রসূত আন আন কিছুমান বিষয়ৰ নিচিনা সমাজ সাহিত্যৰো বিশাল কৰ্মক্ষেত্ৰ। প্ৰাচীন সংস্কৃত আলংকাৰিকসকলে সাহিত্যৰ ৰস – সৃষ্টি ক্ষমতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়াৰ পৰা পৰোক্ষভাৱে সমাজৰ প্ৰতিয়েই বিশেষ চকু ৰখা দেখা যায়। বিভাৱ, অনুভাৱ, সঞ্চাৰী ভাব আদিৰে পৰিপুষ্ট নহ’লে ৰস – সৃষ্টি সম্ভৱ হয়। কোনো প্রাণী বা পদার্থকে বিভাব বুলি গ্ৰহণ কৰিলেও তাৰ পৰা প্ৰকৃত ৰসৰ সঞ্চাৰ হ’ব নোৱাৰে – অন্ততঃ যেতিয়ালৈকে সেই বিভাবত প্রাণী বা পদাৰ্থৰ জ্ঞান থাকে।
তেনে জ্ঞান থাকিলেও অৱশেষত তাৰ পৰা এটা আনন্দৰ ভাব মনলৈ আহিব পাৰে কিন্তু সি ৰস নহয়, ৰসাভাস। প্রকৃত মানৱ চৰিত্ৰ বা মানৱ চৰিত্ৰৰ সাময়িক ভ্ৰান্তিৰ মাজেদিহে ৰসসৃষ্টি সম্ভব হয়। গতিকে সাহিত্যৰ এই সংজ্ঞাৰ মূলতে মানৱ সমাজৰ প্ৰতি বিশেষভাৱে চকু ৰখা হৈছে। মানৱ সমাজৰ বিশাল কর্মক্ষেত্ৰ নহ’লে সাহিত্য তিষ্ঠিবই নোৱাৰে বুলি ক’লেও অত্যুক্তি কৰা নহয়। কেনেবাকৈ পাৰিলেও মানুহৰ ওপৰত সেই সাহিত্যৰ প্ৰভাৱ তেনেই নগণ্য হ’ব আৰু সাহিত্যৰ কাৰ্যকৰী শক্তিও লোপ পাব। মানবীয় উপাদান – ৰহিত সাহিত্য অন্তসাৰশূন্য আৰু মানুহক আনন্দ দিবলৈ, উদ্গাবলৈ, পথ দেখুৱাবলৈ সি অপৰাগ।
১২। সাহিত্যৰ ওপৰত সমাজৰ আদৰ্শ কেনেদৰে প্ৰতিফলিত হয় লিখা?
উত্তৰঃ যুগে যুগে মানৱ – সমাজত স্বার্থ, আদর্শ, ধৰ্ম আৰু নানান কাৰণত নানা ধৰণৰ সংঘাত উপস্থিত হয়। ইয়াৰ ফলত আগৰে পৰা প্ৰভুত্ব কৰি অহা কোনো এদল মানুহক তল পেলাই আন এটি দল লাহে লাহে শক্তিশালী হৈ উঠে। তেতিয়া সমাজত আগৰে পৰা প্ৰচলিত আদৰ্শৰ আনৰ কমি আহে আৰু লাহে লাহে নতুন দলৰ আদৰ্শ সমাজত শিপাই আহিবলৈ ধৰে। সমাজত আদৰ্শৰ পৰিৱৰ্তনৰ লগে লগে সাহিত্যিকৰ দৃষ্টিভংগীৰো লাহে লাহে পৰিৱৰ্ত্তন হয়। নতুন যুগত নতুন ধৰণৰ সাহিত্যৰ সৃষ্টি আৰু সমাদৰ বাঢ়ি আছে। প্ৰায় ডেৰশমান বছৰৰ আগৰে পৰা পাশ্চাত্য দেশত কলকাৰখানাৰ বহল প্ৰচলনৰ লগে লগে সেই দেশবোৰৰ সমাজত কল্পনা কৰিব নোৱাৰা নানান নতুন সমস্যাই দেখা দিলে। এইবোৰৰ সমাধানৰ অৰ্থে এপিনে ৰাজনীতি আৰু অর্থনীতিবিদ পণ্ডিতসকলে যেনেকৈ যত্নপৰ হ’লঃ আনপিনে সাহিত্যিকসকলেও সম্পূৰ্ণ সুকীয়া ধৰণে সেইবোৰৰ আলোচনাত গভীৰ অনুৰাগ দেখুৱাব ধৰিলে।
সমস্যা দাঙি ধৰি নাইবা তাৰ সমাধানৰ সংকেত দি নতুন ধৰণৰ সাহিত্যৰ প্ৰচলন হ’বলৈ ধৰিলে। লেখকসকলে ভাবপ্রৱণতা পিছলৈ ঠেলি সমালোচনাৰ চোকা চকুৰে এইবোৰ সমস্যাৰ সন্মুখীন হ’ল। ফলত সাহিত্যৰ বাহ্যিক ৰূপ পৰিৱৰ্তিত হ’ল। গতানুগতিক বিষয় – নির্বাচন তাৰ বিন্যাস আদিত স্বাতন্ত্র্য পৰিলক্ষিত হ’ল। কিছুমানে চলিত ৰীতিৰ বিৰুদ্ধে প্রকাশ্যভাৱে বিদ্রোহ ঘোষণা কৰিছিল। প্ৰকৃতিৰ ঐশ্বৰ্য সম্পদৰ অধিকাৰী হৈয়ো মানুহে মনৰ ধৈৰ্য হেৰুৱাই পেলালে। সমাজত এটি অস্থিৰতাৰ চিন, এটি অপৰিতৃপ্তিৰ আবেগ স্পষ্ট হৈ উঠিল। লগতে সাহিত্যৰ মাজেদিও সেই অপৰিতৃপ্তি আৰু অশান্তিৰ আবেগ প্ৰকাশ পালে। সমাজ আৰু সাহিত্যৰ পৰা এই অশান্তি আৰু অস্থিৰতা দূৰ কৰিবৰ কাৰণে সংস্কাৰকৰ আৱশ্যকতা সবই ভাগেই উপলব্ধি কৰিব ধৰিলে।
১৩। সাহিত্য অধ্যয়নত সমাজ সম্পর্কীয় প্ৰসংগৰ অৱতাৰণাৰ পটভূমিত পৰিৱৰ্তিত দৃষ্টিকোণ আৰু ৰচনাৰীতিৰ গুৰুত্ব সম্পর্কে লিখা?
উত্তৰঃ সমাজৰ আৱশ্যকতা অনুসৰি ভিন্ ভিন্ সময়ত লেখকৰ ভিন্ ভিন্ দৃষ্টিভংগীৰ আৰু ৰচনা – নীতিৰ আৱশ্যক হয়। দকৈ ভবি নোচোৱাকৈ বহুতে এই সামান্য পৰিৱৰ্তনখিনিয়ে সাহিত্যৰ অৱনতি অনা বুলি ততাতৈয়াকৈ সিদ্ধান্তত উপনীত হয় আৰু প্রাচীন বস্তু নির্বাচন কৌশল আৰু ৰচনা – ৰীতিকেই খামুচি ধৰি থাকিব খোজে। এনে এদল লোকৰ প্ৰভাৱৰ পৰা সাহিত্যত সঘন পৰিৱৰ্তন আহিব নোৱাৰে, গতিকে এনে এক শ্ৰেণীৰ লোকৰো মুঠেই আৱশ্যক নাই বুলি উলাই কৰিব নোৱাৰি, কিয়নো সখন পৰিৱৰ্তন কেতিয়াবা সাহিত্য সমাজৰ প্ৰতি অনিষ্টকৰ হ’ব পাৰে। কিন্তু জগতৰ পৰিৱৰ্তনশীল ৰীতিৰ কাৰণেই এনে পৰিৱৰ্তন অপৰিহার্য। এই পৰিবৰ্তনৰ গতি আগৰ দিনত অতি ধীৰ আছিল বাবে সি সহজতে লোকৰ চকুত পৰা নাছিল। কিন্তু বিজ্ঞানৰ ন ন আৱিষ্কাৰৰ ফলত এতিয়া যেনেকৈ স্থান আৰু কালৰ দূৰত্ব আঁতৰি গৈছে সমাজৰ পৰিৱৰ্তনো সেইদৰে ক্ষিপ্ৰ গতিত সাধিত হ’ব ধৰিছে। কিন্তু পৰিৱৰ্তন বুলিলেই আমি এটা অতীতক বুজো। এই অতীত একেবাৰেই পাহৰি যোৱা অসম্ভৱ। অতীত এৰি দিলে বর্তমানৰেই বা স্থিতি ক’ত? আচলতে অতীতৰ বুকুৰ স্তন্যৰেহে বর্তমানে গা কৰিছে। অতীতৰ সংস্কৃতিৰ ওপৰত ভৰ দিয়েই সমাজ আগুৱাই যাব পাৰিছে। যি জাতিৰ অতীত নাই, তাৰ অনুপ্ৰেৰণা লাভ কৰিবৰ ভাল ক্ষেত্রও নাই।
অৱশ্যে অকল অতীত মাধুৰীৰ কল্পনাতে বৰ্তমান পাহৰি যোৱাটো জাতিৰ নিষ্ক্রিয়তাৰ পৰিচায়ক। উন্নতিৰ পথত আগুৱা সক্রিয়, শক্তিমন্ত জাতিয়ে অতীতৰ পৰা লাভ কৰে অনুপ্ৰেৰণা। তাৰেই সহায়ত সেই জাতিয়ে নতুনৰ সৃষ্টিৰ পিছত সকলো শক্তি নিয়োগ কৰে। আজিৰ যুগত মাধৱ কন্দলি বা শ্ৰীধৰ কন্দলিৰ দিনৰ দৃষ্টিকোণ আৰু ৰচনাৰীতিৰ অৱতাৰণা কৰাৰ কোনো আৱশ্যক নহয় আৰু হ’লেও সি যে আধুনিক সমাজৰ প্ৰতি উপযোগী হ’ব তাক বিশ্বাস কৰা টান। ঠিক সেই ৰকমে হেমচন্দ্ৰ বৰুৱাৰ দিনৰ সাহিত্য বা জোনাকী যুগৰ সাহিত্যৰ আদৰ্শ আগত ৰাখি আধুনিক সাহিত্যৰ সমালোচনা নিস্প্রয়োজন। জোনাকী যুগৰ সমাজৰ পৰিস্থিতিৰ পৰা আজিৰ সমাজ ভালেমান আঁতৰি আহিছে। কিন্তু সেই বুলি “অতীত গ’ল তাৰ কথা অন্ত হ’ল” বুলি আগৰ চহকী সাহিত্য ভঁৰালৰ পিনে পিঠি দি নতুনৰ অৱতাৰণা হ’ব নোৱাৰে। পুৰণি পটভূমিৰ ওপৰত নতুনৰ প্ৰতিষ্ঠা হ’লেহে সি সুদৃঢ় হয়। প্রাচীন লেখকসকলৰ ভাষাগত আৰু ভাবগত বৈশিষ্ট্য আমাৰ অমূল্য সম্পদ। জোনাকী যুগৰ সাহিত্যৰ মাজেদি প্ৰকাশ হোৱা সৰল আৰু পোন বচনভংগীৰ সহায়ত আধুনিক অনেক বিষয়ৰ আলোচনা সহজ হয়। এনে ৰচনাৰীতিৰ আদৰ সেইবাবে থাকিব লাগে । বলেৰে তাক আঁতৰাবলৈ চেষ্টা কৰিলেও সি হয়তো আঁতৰি নাযাব।
১৪। সাহিত্য আৰু সমাজ সম্পৰ্কীয় ধাৰণা সম্পৰ্কে বহলাই আলোচনা কৰা?
উত্তৰঃ সাহিত্য জীৱনৰ আলোচনা। ই মানুহৰ ভাব – বিচাৰ, সামাজিক অৱস্থা-ব্যৱস্থাৰ দৰ্পন। অন্য কথাত, মানৱ জীৱনৰ সীমাহীন সম্ভাবনা বিস্তৃত আৰু সুবোধভাৱে সাহিত্যই মানুহৰ আগত দাঙি ধৰে। সাহিত্য সদায় উদ্দেশ্যপূর্ণ। কেৱল মনোৰঞ্জনেই ইয়াৰ উদ্দেশ্য নহয়; মানৱ মনৰ পৰিষ্কৰণো (কেথাৰছিছ) ইয়াৰ উদ্দেশ্যৰ ভিতৰুৱা। এই উদ্দেশ্যৰ বাবেই সাহিত্যই ব্যক্তি, সমাজ তথা জীৱনৰ পথ – প্ৰদৰ্শকৰ ভূমিকা পালন কৰিব পাৰে। পাঠকৰ ভাবজগতৰ প্ৰসাৰণৰ লগতে পাঠকক ই এক সামাজিক দৃষ্টি প্ৰদান কৰে। সমাজৰ লগত ঘনিষ্ঠতা সাহিত্যৰ এটা অতি আৱশ্যকীয় গুণ। সমাজ আৰু সামাজিক সমস্যাৰ পৰা আঁতৰি থকা সাহিত্য প্রাণহীন। সাহিত্যৰ সৃষ্টি শূন্যত নহয়। ই কোনো এজন সৃষ্টিশীল ব্যক্তিৰ প্ৰচেষ্টা। এই ব্যক্তিজন এক বিশেষ স্থান – কালৰ সীমাৰে বন্ধা ব্যক্তি। তেওঁ বিশেষ এখন সমাজৰ লগত জড়িত। সেই সমাজৰ ভাব – বিচাৰ স্পষ্টভাৱে প্ৰকাশ কৰিবলৈ সক্ষম এই লেখকৰূপী ব্যক্তিজন সেইখন সমাজৰ এজন গুৰুত্বপূর্ণ অংশীদাৰ। লেখকৰ সমাজ আৰু তেওঁৰ ব্যক্তিগত দৃষ্টিভংগীৰ সমন্বয়ত সাহিত্যৰ সৃষ্টি হয়। সেয়েহে কোনো সাহিত্যক বুজিবলৈ তাক তাৰ নিজস্ব সাহিত্যিক পৰিসীমাৰ ভিতৰত অধ্যয়ন কৰিলেই যথেষ্ট নহয়, বৰঞ্চ সেই সাহিত্য যি সমাজ -সংস্কৃতিৰ অন্তর্ভুক্ত তাৰ পৃষ্ঠভূমিও অধ্যাদেৰ অন্তৰ্ভুক্ত করা প্রয়োজন। এফালৰ পৰা চাবলৈ গ’লে সাহিত্যৰ অধ্যয়ন মানে বিভিন্ন মানুহ, তেওঁলোকৰ জীৱন আচৰণকে ধৰি সমাজ -সংস্কৃতিৰ উদ্ঘাটন অধ্যয়ন।
সাহিত্য আৰু সমাজৰ সম্বন্ধ সম্পৰ্কে বিভিন্ন ধৰণৰ প্ৰাককল্পনা সম্ভৱ—
(ক) সাহিত্য সমাজ দর্পন।
(গ) সাহিত্যই সমাজক প্ৰভাৱিত কৰে আৰু ইয়াৰ দ্বাৰাই সমাজক সুশৃংখলিত, বাঞ্ছিত আকৃতি (Shape) প্রদান কৰে।
(গ) সাহিত্যই সমাজৰ প্ৰতিপালন কৰে।
ইয়াৰ ভিতৰত প্ৰথমটো ধাৰণা প্লেটোৰ অনুকৰণ সিদ্ধান্তৰ সমানেই পুৰণি। কিন্তু এই ধাৰণাৰ শৃংখলাবদ্ধ প্রয়োগ মাডাম দ ষ্টেল (Madame de Stael) ৰ ১৮০০ খ্ৰীঃত প্ৰকাশিত ‘সামাজিক সংস্থাবিলাকৰ লগত সাহিত্যৰ সম্বন্ধ বিচাৰ’ (De Ia littérature dans ses rapports avec les institutions sociales) নামৰ গ্ৰছতহে প্ৰথম দৃষ্টিগোচৰ হয়। ফৰাছী ভাষাৰ এই গ্ৰন্থত কেইবাটাও জাতিৰ সাহিত্যৰ সামাজিক ঐতিহাসিক ব্যাখ্যা আগবঢ়োৱা হৈছে।
সাহিত্যক সমাজৰ প্ৰতিবিম্ব বোলা হওঁক বা দর্পণ, ৰূপ বোলা হওঁক বা দর্শন— যি নামেৰেই কোৱা নহওঁক, দুয়োটাৰে মাজত কাৰণ — কাৰ্যৰ অথবা আধাৰ – আধেয়ৰ সম্বন্ধ বিদ্যমান। কেতিয়াবা সমাজ আধাৰ, সাহিত্য আধেয়, আকৌ কেতিয়াবা সাহিত্য আধাৰ সমাজ আধেয়। কেতিয়াবা সমাজ কাৰণ সাহিত্য কাৰ্য আৰু কেতিয়াবা সাহিত্য কাৰণ সমাজ কার্য।
সমাজে সাহিত্যক ৰূপ আৰু বিষয় দুয়োটা বস্তু্তকেই প্ৰদান কৰে। কেৱল ইমানেই নহয়, সাহিত্যৰ প্ৰেৰণাও সমাজ। সমাজৰ অমংগল নাশ সাহিত্যৰ এক প্রধান প্রয়োজন। সাহিত্য শব্দটোও ব্যুৎপত্তিতে সমাজৰ হিত সাধনৰ প্ৰসংগটো জড়িত হৈ আছে— ‘হিতং সন্নিহিতং তৎ সাহিত্যম্।’ সহিতং ৰসেন যুক্তং তস্য ভাৱঃ সাহিত্যম্’। হিত সাধন, মানৱ মনোবৃত্তিৰ তৃপ্তি অথবা উন্নয়ন আদিৰ ভাব সাহিত্য শব্দৰ অৰ্থত নিহিত হৈ আছে। সাহিত্যই সমাজৰ হিত সাধন কৰে, সমাজ একোখন সংগঠিত কৰি ৰাখে। সাহিত্য কেতিয়াবা জাতীয়তাবাদৰ প্ৰতীকস্বৰূপ হৈ পৰে। উদাহৰণস্বৰূপে জগন্নাথ দাস নামৰ লেখকে উড়িয়া ভাষাত ৰচনা কৰা ভাগৱৎ গ্রন্থখনে সমগ্ৰ উড়িয়া জাতিটোক একতাৰ ডোলেৰে এনেদৰে বান্ধি পেলাইছিল যে পৰৱৰ্তী কালত প্ৰায় চাৰি শতিকা কাল উড়িয়া জাতি ছিন্নভিন্নভাবে চাৰিকাষৰ প্ৰভাৱশালী প্রতিবেশীসকলৰ মাজত অৱহেলিত সংখ্যালঘুৰ ৰূপত কাল কটাবলগীয়া হোৱাৰ সময়ত এইখন গ্ৰন্থই উড়িয়া জাতীয়তাক এক অগ্নিস্ফুলিংগৰ ৰূপত সংৰক্ষিত কৰি ৰাখিছিল আৰু পাছত এক জাতিৰ ৰূপত পুনৰ প্রতিষ্ঠাও সম্ভৱ হৈছিল এই গ্ৰন্থৰ দ্বাৰা সংৰক্ষিত এই জাতীয়তাৰ মাধ্যমেৰেই।
সাহিত্য সমাজৰ ধাৰক আৰু সংৰক্ষক। সমাজ সাহিত্যৰ সমল। ভাষা আৰু লিপি সাহিত্যৰ শৰীৰ আৰু এই দুয়োটাই সমাজৰ সম্পত্তি। অলংকাৰ, প্ৰতীক, চিত্রকল্প, ছন্দ ও সমাজৰ। সেয়েহে এখন সমাজৰ লগত জড়িত ভাব সেই সমাজৰ লগত জড়িত ভাষাৰেহে প্ৰকাশ সম্ভৱ।
সাহিত্যৰ যোগেদি সমাজৰ পূৰ্ণ পৰিচয় সম্ভৱ। কিয়নো সাহিত্য সামাজিক বিচাৰ, ভাৰ আৰু সংকলনৰ বাঙ্ময়। যুগ যুগলৈ ৰক্ষিত আৰু সঞ্চিত সাহিত্যত সমাজৰ এই ভাব – বিচাৰ, সংকল্প সোমাই থাকে। পাঠক বা আগ্রহীজনে যিকোনো যুগৰ প্ৰকৃত ছবি, প্রকৃত জ্ঞান সেই যুগৰ সাহিত্যৰ পৰা লাভ কৰিব পাৰে। ভাৰতীয় সমাজৰ ইতিহাস আমি প্রাচীন ভাৰতীয় সাহিত্যৰ পৰাই পাওঁ। সাহিত্যই জাতীয় জীৱনৰ সমগ্ৰতাক অভিব্যঞ্জিত কৰে। এই সমগ্রতা কেৱল তৎকালিক পৰিৱেশ – পৰিস্থিতিৰ দ্বাৰাই গঠিত নহয়, তাত পৰম্পৰাৰ অংশও থাকে। প্রকৃত সাহিত্য আৰু সাহিত্যিক সমাজৰ সজাগ প্ৰহৰী, সমাজৰ প্ৰকৃত চিত্ৰকাৰ। মহান সাহিত্যিকসকলে অথবা মহৎ সাহিত্যসমূহে সমাজৰ তৎকালিক তথা পৰম্পৰাগত উভয় বিশিষ্টতাৰে যুক্ত বিক্ষিপ্ত তত্ত্বসমূহ একগোট কৰি সমাজক নতুন গতি প্ৰদান কৰে। অন্য প্ৰকাৰে ক’বলৈ গ’লে লেখক একোজনে সমাজক চায়, সমাজৰ বিভিন্ন দিশত বিচাৰ কৰে, তাৰ ভালপোৱা বেয়াপোৱাক নিজৰ কৰি লয় অথবা সচেতনতাৰে নহ’লেও ক’ব নোৱাৰাকৈয়ে সমাজৰ ৰুচি অভিৰুচিক নিজৰ কৰি লয় অথবা সমাজৰ বিভিন্ন বিষয়ে তেওঁৰ মনোজগতত পীৰা পাৰি বহি লয়। লেখকৰ মনোজগতত পীৰা পাৰি বহি লোৱা এই সামাজিক দিশসমূহে সাহিত্যৰ বিষয়বস্তু আৰু ৰূপবস্তু দুয়োটাৰে গতি – প্রকৃতি নিৰ্ধাৰণ কৰে। ইফালে সাহিত্যৰ নিৰ্মাণ আৰু বিকাশত পাঠক সমাজৰ ৰুচিৰ কথাটোও জড়িত হৈ থাকে। কোনো সময়ত কোনো কৃতি বা কৃতিকাৰৰ প্রসিদ্ধি সেই সময় বিশেষৰ লোক প্রবৃত্তিৰে প্ৰতিধ্বনি।
ভাববস্তু আৰু ৰূপবস্তুকে ধৰি সাহিত্যৰ গতি -প্রকৃতি সমকালীন সমাজৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰিত হোৱাৰ উদাহৰণ আমি ভাৰতীয় সাহিত্যৰ পৰাই চাব পাৰোঁ। বৈদিক সাহিত্য আৰ্যসকলৰ শৈশৱাবস্থাৰ সাহিত্য। শিশুসুলভ সৰলতা, উদাৰতা কপটহীনতাই বৈদিক সাহিত্যক এক বিলক্ষণ তথা পৱিত্র মাধুৰ্য প্ৰদান কৰা বুলি ক’ব পাৰি। সেইদৰে ৰামায়ণ – মহাভাৰতত সমকালীন উত্থান – পতন চিত্ৰিত হৈছে।
গদ্য, পদ্য, মুক্তক, মহাকাব্য, নাটক আদি ধৰণেৰে সাহিত্যৰ বিভিন্ন ৰূপসমূহো বিশেষ বিশেষ সমাজেৰ লগত জড়িত। ‘মহাকাব্য সামন্ত যুগৰ দৰ্পন’, ‘উপন্যাস পুঁজিবাদৰ দৰ্পন’ বা ‘উপন্যাস পুঁজিবাদৰ হাথিয়াৰ’ আদিৰ নিচিনা উক্তিবিলাকে এই কথাৰ পুষ্টি কৰে। কোনোপ্রকাৰৰ সাহিত্য কোনোবিধৰ সমাজৰ বাবে প্ৰতিকূল হ’লে সেই সমাজত সেই সাহিত্যৰ সৃষ্টি দৃষ্টিগোচৰ নহয়। উদাহৰণস্বৰূপে – মুছলমানসকল মূর্তি পূজাৰ বিৰোধী হোৱাৰ কাৰণে মুছলমান শাসনকালত ভাৰতত নাট্য ৰচনাৰ ঐশ্বৰ্যশালী পৰম্পৰা ৰুদ্ধপ্ৰায় হৈ পৰিছিল।
মুঠতে ক’ব পাৰি, সাহিত্য সাহিত্যৰ বাবে নহয়, বৰঞ্চ সমাজক উদ্দেশ্য কৰি ৰচিত হয়। যি কোনো সত্যৰ উদ্ঘাটন কৰে। এই উদ্ঘাটন কেতিয়াবা যথার্থ বা বাস্তৱিক ৰূপত আৰু কেতিয়াবা আদৰ্শ ৰূপত হয়। বৰ্তমানৰ সাহিত্য অধিক বাস্তবধর্মী, ভৌতিক বিষয়ৰ লগত জড়িত। আজিৰ সাহিত্যই মানুহৰ কাৰ্যকলাপক অধিক ৰূপত সামাজিক, অর্থনৈতিক, ৰাজনৈতিক আদি বিষয়ৰ লগত জড়িতভাৱে চিত্ৰিত কৰে। বিজ্ঞান – প্রযুক্তিয়ে সাহিত্যৰ বিষয়বস্তু (Content)ত আমূল পৰিৱৰ্তনৰ লগতে ৰাপ আৰু শৈলীৰ ক্ষেত্ৰতো পৰিৱৰ্তন সাধন কৰিছে।
১৫। সাহিত্য অধ্যয়নত সমাজ সম্পর্কীয় প্ৰসংগৰ অৱতাৰণাৰ আৱশ্যকতা?
উত্তৰঃ সাহিত্য সদায় উদ্দেশ্যপূর্ণ। কিন্তু কেৱল মনোৰঞ্জনেই সাহিত্যৰ উদ্দেশ্য নহয়। মানৱ পৰিষ্কৰণো (কেথাৰছিছ) ইয়াৰ উদ্দেশ্যৰ ভিতৰুৱা। এই উদ্দেশ্যৰ বাবেই সাহিত্যই ব্যক্তি, সমাজ তথা জীৱনৰ পথ প্ৰদৰ্শকৰ ভূমিকা পালন কৰিব পাৰে। সাহিত্যই পাঠকৰ ভাবজগতৰ প্ৰসাৰণৰ লগতে পাঠকক এক সামাজিক দৃষ্টিও প্রদান কৰে। সমাজৰ লগত ঘনিষ্ঠতা সাহিত্যৰ এটা অতি আৱশ্যকীয় গুণ। সমাজ আৰু সামাজিক সমস্যাৰ পৰা আঁতৰি থকা সাহিত্যক প্ৰাণহীন বুলি ক’ব পাৰি।
সাহিত্যত সমাজৰ পৰাই প্ৰত্যেকজন লেখকে সাহিত্যৰ বাবে বিষয় আহৰণ কৰে। এজন প্রকৃত সাহিত্যিকৰ উদ্দেশ্য সদায় সমাজৰ হিত সাধন কৰা। সেয়ে তেওঁ নিজৰ সাহিত্যৰ যোগেদি তেওঁ থকা সমাজখনৰ ভাল – বেয়াবোৰ চিনাক্তকৰণ কৰি সমাজৰ কিছুমান পৰম্পৰাগত ৰীতি – নীতি, অন্ধবিশ্বাস, কু -সংস্কাৰ আদিক আঁতৰাই পেলাই সমাজ এখনৰ দিকদর্শন কৰে আৰু ভালবোৰক আকোঁৱালি লৈ আগবাঢ়ি যাবলৈ প্ৰেৰণা যোগায়। সেয়ে সাহিত্যত সমাজৰ প্ৰতিফলনৰ অতি প্ৰয়োজন। যি সমাজৰ প্ৰতিফলন নঘটে, তেনে সাহিত্যই সমাজৰ মংগল বা হিত সাধন কৰিবলৈ অসক্ষম হয়। মুঠতে ক’বলৈ গ’লে সমাজৰ ভূমিতেই সাহিত্যৰ চূড়া নিৰ্মিত হয়। এটা ত্ৰিভুজৰ সুউচ্চ চূড়া আশা কৰিবলৈ হ’লে যেনেকৈ তাৰ ভূমিক অধিকভাৱে বিস্তৃত কৰাৰ প্ৰয়োজন, ঠিক তেনেকৈ সাহিত্যৰ সুউচ্চ চূড়াৰ ক্ষেত্ৰতো তাৰ সামাজিক ভূমি সেই অনুপাতে বিস্তৃত হ’ব লাগিব।
সমাজ সংস্কাৰৰ ক্ষেত্ৰত তৰোৱালতকৈ কলমৰ ধাৰ বেছি বুলি ক’ব পাৰি আৰু এই কথাৰ প্ৰমাণ কৰি দেখুৱাইছিল ১৯১৪ চনত জন্ম লাভ কৰা মালায়ালম সাহিত্যিক তাকাজী শিৱশংকৰ পিল্লাই। কেৰেলাৰ কুট্টনাট অঞ্চলৰ জনসাধাৰণক প্ৰতি বছৰে বানপানীয়ে জুৰুলা কৰে। সেই বানপীড়িতসকলে ভোগ কৰা যমৰ যন্ত্ৰণা অন্য মানুহৰ অনুভৱৰ বাহিৰত হোৱা কাৰণতে অঞ্চলটোক বানৰ কবলৰ পৰা উদ্ধাৰ কৰিবৰ বাবে যথোপযুক্ত ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰা হোৱা নাছিল। তাকাজীয়ে এটা কুকুৰক নায়ক হিচাপে লৈ ৰচনা কৰা ‘বান’ নামৰ গল্পটোত এই প্ৰাণীটোৰ অৱস্থাৰ কথা পঢ়ি সংশ্লিষ্টসকল কুট্টনাট অঞ্চলত বানপানীৰ ভয়াৱহতাৰ কথা উপলব্ধি কৰিবলৈ সক্ষম হ’ল। ইয়াৰ পিছতে অঞ্চলটোক বানপানীৰ কবলৰ পৰা ৰক্ষা কৰিবলৈ বান্ধ দিয়া হ’ল। অকল তাকাজীৰ সাহিত্য ৰচনাৰ ক্ষেত্রতে এনে ভালেকেইটা উদাহৰণ আছে। গতিকে ক’ব পাৰি যে সাহিত্যত সমাজৰ এনেবোৰ দিশ অন্তৰ্ভুক্ত কৰি সমাজ সংস্কাৰ কৰিব পাৰি আৰু এনেদৰেই সাহিত্যৰ সমাজৰ হিত সাধনৰ যি উদ্দেশ্য সেয়া পূৰণ হয়।
সাহিত্য অধ্যয়নত সমাজ সম্পর্কীয় প্ৰসংগৰ অৱতাৰণা অত্যন্ত প্রয়োজন। কাৰণ সাহিত্যই সমাজ বা জাতি বা ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰতিফলনৰ দ্বাৰাহে সমাজ বা জাতিৰ ভৱিষ্যত নিৰ্মাণত যথোপযুক্ত ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিব পাৰে। তদুপৰি পাঠকৰ মনত সামাজিক দায়বদ্ধতা জগাবলৈ, দুৰ্নীতি আৰু শোষণৰ প্ৰতি সজাগ কৰিব তুলিবলৈ, একপ্ৰকাৰৰ চিন্তা – বিপ্লৱৰ সূচনা কৰিবলৈ সাহিত্যত লেখকে সদায় সামাজিক প্ৰসংগৰ অৱতাৰণা কৰাৰ প্ৰয়োজন।
সমাজ সংশোধন সাহিত্যৰ মূল কাম। সমাজ সংশোধন কৰিবলৈ হ’লে বৰ্তমান সমাজত চলি থকা পৰিস্থিতিবোৰৰ পুংখানুপুংখ অধ্যয়ন অত্যন্ত প্রয়োজন। গতিকে ক’ব পাৰি যে সাহিত্যৰ উদ্দেশ্য পূৰণৰ বাবে, সাহিত্যই মানৱ সমাজৰ হিত সাধন কৰিবলৈ সাহিত্যত সামাজিক প্ৰসংগৰ অৱতাৰণাৰ প্ৰয়োজন।
১৬। সাহিত্যৰ কাৰ্যবোৰৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা?
উত্তৰঃ সাহিত্যৰ কাৰ্যবোৰৰ বিষয়ে তলত আলোচনা কৰা হ’ল—
(ক) জ্ঞান ভাগ বতৰা কৰাঃ এইটো সাহিত্যৰ আটাইতকৈ মৌলিক আৰু গুৰুত্বপূৰ্ণ কাৰ্য। আমি ইয়াৰ সহায়ত পৃথিবীৰ বিষয়ে বহুতো নতুন বস্তু শিকিব পাৰো; আমি নিজকে জ্ঞানেৰে পৰিপুষ্ট কৰিব পাৰো।
(খ) লালন – পালনঃ সাহিত্যই এজন ব্যক্তিৰ অনুভূতি আৰু দৃষ্টিভঙ্গীক প্রভাৱিত কৰে। লেখকসকলে শিশুকো মৌলিক শিক্ষাগত নীতি প্ৰদান কৰে। লগতে, ভাষাৰ দৰে সাহিত্য হৈছে সংস্কৃতিৰ এক উপাদান।
(গ) যোগাযোগঃ প্রথমতে, এইটো হৈছে পাঠক আৰু লেখকৰ মাজত যোগাযোগ। প্রায়ে, আমি কিছুমান চৰিত্ৰৰ দ্বাৰা প্রভাৱিত হওঁ আৰু আনক ভাল নাপাওঁ। আমি লেখকৰ দৃষ্টিভংগীত সন্মত হ’ব পাৰো, আৰু আমি ইয়াৰ সৈতে সম্পূৰ্ণৰূপে অসন্মত হ’ব পাৰো। লগতে, কিতাপ এখন আপোনাৰ বন্ধু আৰু চিনাকিসকলৰ সৈতে আলোচনাৰ বাবে এটা বিষয় হ’ব পাৰে।
(ঘ) মনোৰঞ্জনঃ আমি সকলোৱে মনোৰঞ্জনৰ সৈতে ডিজিটেল যুগত বাস কৰো। বিভিন্ন ধৰণৰ মানুহে নিজকে মনোৰঞ্জন কৰিবলৈ বিভিন্ন ধৰণৰ কিতাপ পড়ে। এইবিলাক কিতাপ পঢ়াৰ বাবে মানুহে বিভিন্ন ঠাইত গৈ আনন্দ উপভোগ কৰিব পাৰে।
(ঙ) নান্দনিক সোৱাদঃ সাহিত্যই আমাক সৌন্দৰ্যৰ প্ৰতি আমাৰ নিজৰ দৃষ্টি গঠন কৰাত সহায় কৰে। ই আমাক আনন্দদায়ক ভাৱে প্রভাৱিত কৰে, সমাজত আমাৰ আচৰণ সলনি কৰে আৰু সাধাৰণতে মানুহৰ প্ৰতি মনোভাৱ সলনি কৰে। ই আমাক আমাৰ চাৰিওফালে সুন্দৰ সকলোবোৰ লক্ষ্য কৰাত সহায় কৰে।
(চ) আত্মবিকাশঃ সাহিত্যই আমাক নিজকে বিকশিত কৰাত সহায় কৰে। কিতাপ, প্রবন্ধ, আলোচনীসমূহক ধন্যবাদ জনাই, আমি নিজকে নতুন জ্ঞানেৰে ভৰ্তি কৰা, ভাল গুণ বিকশিত কৰিবলৈ আৰু অধিক কিবা এটাৰ বাবে চেষ্টা কৰাৰ সুযোগ পাইছে। আমি যিমান জানিম, আমি আনক এই বিষয়ে বুজাব পাৰিম আৰু তেওঁলোকে ইয়াৰ বিষয়ে জানিবলৈ ইচ্ছা প্রকাশ কৰে। এইদৰে কোৱা হৈছে — “বিবাদত সত্যৰ জন্ম হয়”। মানুহে প্ৰায়ে প্রক্রিয়া, ঘটনা, জ্ঞানৰ ওপৰত প্ৰতিফলিত কৰে।
(ছ) আনন্দঃ আমি প্ৰতিবাৰ ভাল শ্লোক বা সুন্দৰ কাম বা এটা মহান প্লট বা অন্যান্য আকর্ষণীয় তথ্য আৰু বৈজ্ঞানিক কামৰ সৈতে এখন কিতাপ পঢ়াৰ পৰা আনন্দ পাওঁ । মানুহে কিবা বিচাৰি যথেষ্ট সময় অতিবাহিত কৰে যিয়ে তেওঁলোকক সঁচাকৈয়ে আনন্দ প্ৰদান কৰে, আৰু সাহিত্য হৈছে এনে উপক্ষেত্র।
(জ) ভাষণ গঠন কৰাঃ ব্যক্তি এজনে যিমান পঢ়ে, তেওঁ সিমান শিকিব, লগতে বাক্য নিৰ্মাণৰ বাবে বিভিন্ন ডিজাইন আৰু বিকল্পৰ বিষয়ে জানিব। মানুহে সাহিত্যৰ বাবে তেওঁলোকৰ শব্দভাণ্ডাৰ সমৃদ্ধ কৰিব।
(ঝ) পৰিৱৰ্তনঃ আমান পৃথিৱীৰ তথ্যেৰে পৰিপূৰ্ণ আৰু এই সকলোবোৰ ভাল বা সুন্দৰ নহয়, কিন্তু সাহিত্যৰ সহায়ত আমি বেয়া স্মৃতিবোৰ ক’লৈ সুন্দৰ কিবা লৈ ৰূপান্তৰিত কৰিব পাৰোঁ। সাধাৰণ চৰিত্ৰ, ঘটনা, আৰু বিন্যাসক শৈল্পিক, কাব্যিক আৰু সুন্দৰ কিবা লৈ ৰূপান্তৰিত কৰিব পৰা যায়। লগতে সামাজিক অসুস্থতা আৰু অন্যায় সমালোচনাৰ জৰিয়তে সমাজক ৰূপান্তৰ কৰিবলৈ সাহিত্যক ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰে। সজাগতাৰ সঁজুলি হিচাপে সাহিত্যই সমাজৰ অশুভ আৰু অন্যান্য অন্যায়ৰ কথা উল্লেখ কৰি সমাজক সমালোচনা কৰে। যেতিয়া সমালোচনা কৰা হয়, এখন নিৰ্দিষ্ট সমাজৰ মানুহে প্রয়োজনীয় পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰে।
১৭। সাহিত্য আৰু সমাজৰ মাজত সম্পর্ক আলোচনা কৰা?
উত্তৰঃ সাহিত্যক সমাজৰ দাপোণ বুলি কোৱা হয় । সমাজত প্ৰতিফলিত হয় সাহিত্যৰ কৰ্মবোৰৰ এটা ৰূপ। সাহিত্যৰ আক্ষরিক অর্থ হৈছে লিখিত কলা বিভিন্ন ৰূপত কাম কৰা, যেনে কবিতা, নাটক, কাহিনী, গদ্য, কল্পকাহিনী ইত্যাদি। ইয়াত অন্তৰ্ভুক্ত থাকিব পাৰে তথ্য আৰু কল্পনাৰ ওপৰত আধাৰিত গ্ৰন্থ। সমাজত তেওঁলোকৰ সম্পৰ্ক নিৰন্তৰ আৰু নিৰৱচ্ছিন্ন। মানৱ সমাজক ইয়াৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ বৰ্ণনা কৰা হয়। যেনে – সংস্কৃতি, পৰম্পৰা, বিশ্বাস আৰু মূল্যবোধ আদি।
মানুহৰ জীৱন শৈলী, বিশ্বাস, সংস্কৃতি আদি কেতিয়াও সমানভাৱে সামঞ্জস্যপূর্ণ নহয়। সময় অতিৰিক্ত হোৱাৰ লগতে পৰিৱৰ্তন হোৱাৰ বাবে পৰিৱেশ আৰু নতুন প্ৰযুক্তিৰ উদ্ভৱ হোৱাৰ সৈতে, আমি লক্ষ্য কৰোঁ যে সমাজবোৰে তেওঁলোকৰ নিয়ম আৰু মূল্যবোধৰ বিষয়ে জেদী হৈ আছিল, যাৰ প্ৰতিফলন সাহিত্যৰ বিভিন্ন ৰূপত পোৱা যায়।
ভাৰতীয় ইতিহাসত জন্ম গ্ৰহণ কৰা এজন মহান কবি কালিদাস। প্রথমে অনিশ্চিত মনোভাৱক তেওঁ ভয় কৰিছিল। মালবিকাগ্নিমিত্ৰম তেওঁৰ প্ৰথম নাট। এই নাটত কবিজনে তেওঁৰ নম্রতা দেখুৱায় আৰু অনিশ্চিত হৈ পৰে মানুহে তেওঁৰ খেল গ্ৰহণ কৰিব নে নাই। সেয়েহে, খেলৰ আৰম্ভণিতে তেওঁ অনুৰোধ কৰে, প্ৰতিটো পুৰণি কবিতা ভাল নহয় কিয়নো ই পুৰণি; বা প্ৰতিটো নতুন কবিতাক দোষাৰোপ কৰা নহয় কাৰণ এইটো নতুন।
সমাজৰ ওপৰত সাহিত্যৰ প্ৰভাৱ প্ৰত্যক্ষ বা পৰোক্ষভাৱে অনুভৱ কৰা হয়। এনেদৰে মিছ ষ্টৱেৰ ‘আঙ্কেল টমৰ কেবিন’ সাহিত্যত দাসত্বৰ বিৰুদ্ধে আন্দোলনৰ বাবে পোনপটীয়াকৈ দায়বদ্ধ আছিল। সামাজিক ভুল নিয়ন্ত্ৰণ আৰু আঁতৰ কৰাৰ বাবে এক অনুভৱৰ পৰোক্ষ প্রভাৱ পেলাইছিল ডিকেন্টৰ উপন্যাসবোৰে। সাহিত্য জীৱনৰ পৰা কৰা হয়। কোনো সন্দেহ নাই, বাস্তৱিক শিল্পীয়ে জীৱনৰ অদ্ভুততা অৰু অশোধিত দিশবোৰ বেছি মনোযোগ লৈ আনে। কিন্তু জীৱনক জানিবলৈ সম্পূৰ্ণৰূপে, কেৱল উজ্জ্বল দিশটোৱেই নহয়, জীৱনৰ সাগৰীয় আৰু আন্ধাৰ দিশটোও জানা উচিত। এনেদৰে, সমাজে সাহিত্য সৃষ্টি কৰে। ইয়াক সমাজৰ দাপোণ হিচাপে বৰ্ণনা কৰা হ’ব পাৰে। কিন্তু মানদণ্ড আৰু প্ৰতিফলনৰ প্ৰকৃতি লেখকৰ মনৰ মনোভাৱৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে, তেওঁ প্ৰগতিশীল হয় তেওঁৰ দৃষ্টিভঙ্গী বা প্ৰতিক্ৰিয়াৰ পৰা।
১৮। সাহিত্য সমাজৰ দাপোণ নেকি? বৰ্ণনা কৰা।
উত্তৰঃ সাহিত্য হৈছে সমাজৰ প্ৰতিফলন। এইটো সত্য যে সাহিত্যই ইয়াৰ মনোভাৱ আৰু ধাৰণা প্রতিফলিত কৰে। সাহিত্য মানৱ কাৰ্যক অনুকৰণ কৰাৰ লগতে সমাজৰ গুণবোৰ প্রকল্প কৰি মানুহক নিৰ্দেশ নিয়ে আৰু তেওঁলোকক অনুকৰণ কৰিবলৈ আবেদন কৰে যাতে গুণৰ বিৰাজ কৰিব পাৰে। সাহিত্যত আমি কিছুমান সংস্থাৰ জৰিয়তে মানৱ জীৱন আৰু কাৰ্য চিত্ৰিত কৰিবলৈ কাহিনীবোৰ দেখিবলৈ পাওঁ সেই বর্ণবোৰ যিসকলে, তেওঁলোকৰ শব্দ আৰু কামৰ দ্বাৰা ইয়াৰ উদ্দেশ্যৰ বাবে কিছুমান বাৰ্তা প্ৰদান কৰে। যেনে — নিৰ্দেশনা, তথ্য আৰু আনন্দ। সমাজৰ মনোভাৱ, মনোবল আৰু মূল্যবোধ যিহেতু কোনো লেখক শক্তিৰ প্ৰতি প্ৰতিৰোধ নকৰে আৰু ঘটনাক চাৰিওফালে ৰখা হয়। প্রতিজন লেখকেই হৈছে সমাজৰ এটা অংশ। ‘সাধাৰণতকৈ অধিক জৈৱিক সংবেদনশীলতা’ থকা মানুহে পৃথিৱীখনক এটা অসাধাৰণ উপায়েৰে অনুভৱ কৰে আৰু তেওঁৰ ধাৰণা তেওঁৰ সহকৰ্মীসকলৰ সৈতে ভাগ বতৰা কৰে। এনেদৰে সাহিত্য সমাজৰ পৰা বাস্তৱ জীৱনৰ ঘটনাবোৰ ৰেকৰ্ড কৰে আৰু এই ব্গীয় কাৰ্যকলাপবোৰ কল্পলৈ ৰূপান্তৰ কৰে আৰু তেওঁলোকক সমাজলৈ এক দাপোণ হিচাপে উপস্থাপন কৰে য’ত মানুহে তেওঁলোকৰ নিজৰ ছবিবোৰ চাব পাৰে।
কিন্তু একে সময়তে আমি এৰিষ্ট’টলৰ সাহিত্য অনুকৰণৰ ধাৰণাটো চাব লাগিব, যেতিয়া তেওঁ কয়ঃ কি হৈছে সেৱা সম্পর্কিত কৰাটো কবিৰ কাম নহয়, কিন্তু কি হ’ব পাৰে… কবি আৰু ইতিহাসবিদ পদত বা গদ্যত লিখা পৃথক নহয় … সঁচা পার্থক্য হৈছে যে কি ঘটিছে, আনটো কি হ’ব পাৰে…. কবিতাৰ পৃথিৱী, এইটো কোৱা হয়, তথ্য নহয় কিন্তু কথাসাহিত্য উপস্থাপন কৰে — এনে বস্তুবোৰ কেতিয়াও ঘটা নাছিল; এনে বস্তুবোৰ কেতিয়াও জীয়াই থকা নাই…… বাস্তৱ নহয় কিন্তু এটা উচ্চবাস্তৱ। এনেদৰে সাহিত্য কেৱল সমাজৰ প্ৰতিফলন নহয় কিন্তু এক আলোকো পৰিৱেশন কৰে যি সঠিক পথ বিচাৰিবলৈ মানুহক নির্দেশনা দিয়া হয়।
সাহিত্যই সমাজক কেনেকৈ প্ৰতিফলিত কৰে সেয়া ভালদৰে বুজিবলৈ সাহিত্য আৰু সমাজৰ মাজৰ সম্পৰ্ক নিৰীক্ষণ কৰাটো প্রয়োজনীয়। ইয়াৰ কেইবাটাও উদাহৰণ আছে যেনে — সাহিত্যৰ ওপৰত সমাজৰ প্ৰভাৱ বৰ্ণনা কৰা। ডি বন’লডে দিয়া বিবৃতিৰ পোহৰত আলোচনা কৰা হৈছে যে “সাহিত্য হৈছে ইয়াৰ এক অভিব্যক্তি সমাজ”। “সাহিত্য হৈছে সমাজৰ দাপোণ।” কোনো সন্দেহ নাই যে এজন লেখকে অনিবার্যভাৱে প্ৰকাশ কৰে জীৱনৰ ধাৰণা, অভিজ্ঞতা আৰু গৰ্ভধাৰণ কিন্তু তেওঁ প্ৰকাশ কৰে বুলি কোৱাটো সম্পূর্ণভাবে সম্ভৱ নেকি? আনকি এটা নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ আটাইতকৈ প্রতিনিধি লেখকেও সম্পূর্ণ প্রকাশ কৰিব নোৱাৰিব তেওঁৰ সময় আৰু সমাজৰ ছবি। কাৰণ ই ধাৰণালৈ লৈ আহিব যে এজন লেখকে সত্য প্ৰকাশ কৰে প্রয়োজনীয়ভাৱে ঐতিহাসিক আৰু সামাজিক সত্যৰ ভিত্তিত। আচলতে সাহিত্য সঁচাকৈয়ে প্রতিফলন নহয়।
কিন্তু প্রকৃত সত্যত উপনীত হ’বলৈ এই তথ্যবোৰ অতিৰিক্ত কৰা এক প্রয়াস। সমাজৰ ওপৰত সাহিত্য কিমান দূৰ নিৰ্ধাৰণ কৰা হয় বা নিৰ্ভৰশীল সেই প্রশ্নটো অৱশেষত লেখক আৰু তেওঁৰ পৰিৱেশ, প্রভাৱক এটা বা আন এটা পথলৈ লৈ যায়। লেখকে কেৱল সমাজৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত নহয় কিন্তু তেওঁ ইয়াক প্ৰভাৱিত কৰে। সাহিত্যই কেৱল জীৱনক প্রভাৱিত নকৰে। মানৱ পৃথিৱীৰ উন্নতিৰ বাবে প্ৰতিটো বিপ্লৱৰ উৎপত্তি বিচাৰি পোৱা যায়। সাহিত্যক কেৱল বিপ্লৱৰ বাবে ক্ষেত্ৰপ্ৰস্তুত কৰাই নহয় কিন্তু ইয়াৰ বীজ বোৱা আছিল বিপ্লৱত। ফৰাচী বিপ্লৱৰ শ্লোগান — ‘লিবার্টি, ইকুৱলিটি এণ্ড ফ্ৰাতৃত্ব’ৰ শিপা আছে সাহিত্যত। সাহিত্যত মানৱ ইতিহাসৰ প্ৰক্ৰিয়াটো আৰম্ভ কৰা হৈছিল। এনেদৰে, সাহিত্য পৰম্পৰাৰ অনুগামী নহয়, বৰঞ্চ ই এজন পথিকৃৎ, যিয়ে সমাজৰ পথ দেখুৱায়। সাহিত্য হৈছে মানৱতাৰ মস্তিষ্ক আৰু মানৱ জাতিৰ বাবে অভিজ্ঞতা, জ্ঞান, ধাৰণা সংৰক্ষণ কৰে। মেথিউ আর্ণল্ডৰ মতে আৰু চক্ৰেটিছে বহু আগতে সর্তক কৰিছিল যে অসমালোচনা কৰা জীৱনৰ মূল্য নাই। এই সাহিত্য যিয়ে সত্যটো বুজিবলৈ বিন্দুত উপস্থিত হোৱাৰ সুযোগ প্ৰদান কৰে। এতিয়া আমি স্পষ্টভাৱে ক’ব পাৰোঁ যে সাহিত্য হৈছে সমাজৰ দাপোণ।
সমাজ বিভ্ৰান্তিকৰ। এইটো সমাজতাত্ত্বিকৰ বাবে কেন্দ্ৰীয় দৃষ্টিকোণৰ ওপৰত আধাৰিত হোৱা দেখা গৈছে। সাহিত্যৰ প্ৰতি দৃষ্টিভঙ্গী য’ত সাহিত্যৰ অধ্যয়ন তথ্য প্রাপ্ত কৰাৰ দিশত নির্দেশিত হয় সমাজৰ বিষয়ে। সমাজক প্ৰতিচ্ছবি কৰা সাহিত্যৰ ৰূপক অনিচ্ছাকৃতভাৱে লৈ যায় সাহিত্যৰ সৰল মিমেটিক তত্ত্বত য’ত সাহিত্যই স্বচ্ছ আৰু স্পষ্টভাৱে কাম কৰি সমাজক নথিবন্ধ কৰা হয়। অৱশ্যে, সাহিত্য হৈছে ভাষাৰ নিৰ্মাণ; ইয়াৰ অভিজ্ঞতা হৈছে প্ৰত্যক্ষৰ সলনি সাংকেতিক আৰু পৰামৰ্শমূলক। এইটো ক’ব পৰা যায় যে সাহিত্য সকলো বস্তুৰ পথত থিয় হৈ আছে, ই আটাইতকৈ বিশ্বাসযোগ্য পৃথিৱী সৃষ্টি কৰে কিয়নো ই ইয়াৰ ওপৰত আধাৰিত এটা প্রকৃত আদর্শ। ই কেৱল সমাজৰ দাপোণ নহয় কিন্তু ই আকাৰ বিশিষ্ট বস্তুৰ দৰে কাম কৰে। মানৱ পৃথিৱীৰ বিভিন্ন মনোভাৱ, অভিজ্ঞতা আৰু চিন্তাবোৰ প্রতিফলিত হয় আৰু এয়া পাঠকসকলে স্পষ্টভাৱে অনুভৱ কৰে।
১৯। সমাজৰ সংজ্ঞা দিয়া। সমাজৰ বৈশিষ্ট্যৰাজি উল্লেখ কৰা?
উত্তৰঃ কথোপকথন আৰু আদান – প্ৰদানৰ জৰিয়তে ব্যক্তিৰ মাজত এক সম্বন্ধ গঢ় লৈ উঠে, এই সম্বন্ধক আমি বহল দৃষ্টিত “সামাজিক সম্বন্ধ” বুলি ক’ব পাৰো আৰু এই “সামাজিক সম্বন্ধ” বিশিষ্ট বহু ব্যক্তিৰ সমষ্টিক সমাজ বুলি ক’ব পাৰো।
কিছুমান সমাজতত্ত্ববিদৰ মতে “সমাজে সেইসকল ব্যক্তিক অন্তৰ্ভুক্ত কৰে, যিসকলে পৰস্পৰে পৰস্পৰক জানে আৰু তেওঁলোকৰ মাজত উমৈহতীয়া স্বার্থ থাকে।
সমাজতত্ত্ববিদ সকলে সমাজৰ সংজ্ঞা নিম্নোক্ত ধৰণে নিছে।
জিন্সবাৰ্গৰ মতে, “সমাজ হৈছে ব্যক্তিৰ সমষ্টি যিসকল ব্যক্তি কিছুমান নিৰ্দিষ্ট নীতি নিয়মৰ দ্বাৰা বান্ধ খাই থাকে।”
জন. এফ. কুবেৰ মতে, “সমাজ হৈছে কিছুমান ব্যক্তিৰ সমষ্টি যিসকলে বহুদিন ধৰি একেলগে বাস কৰি সংগঠিত হয় আৰু নিজকে একো একোটা গোট বুলি বিবেচনা কৰে আৰু মানৱ
সমাজৰ অন্যান্য গোটতকৈ পৃথক।”
মেক আইতাৰ আৰু পেজৰ মতে, “সমাজ হৈছে সামাজিক সম্বন্ধৰ জালগোঁথনি স্বৰূপ।”
হাৰকিনৰ মতে, “সমাজ হৈছে যিকোনো স্থায়ী ব্যক্তিৰ সমূহ, যিসকলে স্বাধীনভাৱে তেওঁলোকৰ পৰম্পৰা, ৰীতি – নীতি ৰক্ষা কৰি নিজৰ সংস্কৃতি অক্ষুণ্ণ ৰাখে।’
বৈশিষ্ট্য সমূহঃ
(ক) সমাজৰ প্ৰথম বৈশিষ্ট্য বুলি ক’লে আমি সামাজিক সম্বন্ধৰ কথা ক’ব লাগিব। গিডিংচৰ মতে এখন সমাজত বসবাস কৰা ব্যক্তিসকলৰ মাজত গঢ়ি উঠা আন্তৰিকতা, দয়া, সজাগতাই সামাজিক সম্বন্ধৰ সৃষ্টি কৰে।
(খ) আন্তঃনিৰ্ভৰশীলতা হৈছে সমাজৰ দ্বিতীয় বৈশিষ্ট্য। জীৱশ্ৰেষ্ঠ মানৱে সদায়ে পৰস্পৰে পৰস্পৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। N.A.T.O., S.A.A.R.C, U. N. E. S. C. O. বিশ্বৰ মানৱ বাসীৰ আন্তঃ নিৰ্ভৰশীলতাৰ চূড়ান্ত নিদর্শন।
(গ) একতা, সংঘবদ্ধতা সমাজৰ অন্যতম বৈশিষ্ট্য। এখন সমাজ জাতি, বর্ণ, ধর্ম, নির্বিশেষে একতাৰ ডোলেৰে বান্ধ খাই থাকে।
(ঘ) বৈসাদৃশ্যতাও সমাজৰ অন্যতম বৈশিষ্ট্য। বিভিন্ন জাতি, ধর্ম, সম্প্রদায়ে বাস কৰা বাবে ৰীতি – নীতি, বিশ্বাস, ধর্ম, সংস্কৃতিত বৈসাদৃশ্যতা দেখা পোৱা যায়।
(ঙ) বৈসাদৃশ্যতা যেনেদৰে এখন সমাজত দেখা পোৱা যায়, ঠিক সেইদৰে এখন সমাজত বাসকৰা ব্যক্তি সকলৰ মাজত যথেষ্ট পৰিমাণে সাদৃশতাও দেখা পোৱা যায়।
(চ) বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ সামাজিক সম্বন্ধ সমাজৰ অন্যতম বৈশিষ্ট্য। সমাজত সৰল আৰু জটিল দুইপ্ৰকাৰৰ সামাজিক সম্বন্ধ দেখিবলৈ পোৱা যায়।
(ছ) এখন সমাজ গঢ়ি উঠিবলৈ হ’লে এডোখৰ বিশেষ অঞ্চলৰ প্রয়োজন যাক আমি ভৌগোলিক অৱস্থান বুলি ক’ব পাৰো।
(জ) সমাজত সকলো মানুহে স্বাধীনভাৱে বসবাস কৰে; কোনো কাৰোৰ পৰাধীন নহয়।
(ঝ) প্ৰজননৰ দ্বাৰা সমাজলৈ ব্যক্তিৰ আগমন হয়। জন্ম, প্ৰৱজন আদিৰ দ্বাৰা সমাজলৈ সদস্যৰ আগমন হয়।
(ঞ) সমাজ অমূৰ্ত্ত। বাহিৰৰ পৰা সমাজখন দৃশ্যমান হ’লেও সমাজত বাস কৰা মানুহখিনিৰ জাতি, বর্ণ, সহযোগিতা আদি অমূৰ্ত্ত স্বৰূপ, কেৱল অনুভৱহে কৰিব পাৰি।
এইসমূহেই হৈছে এখন সমাজৰ উল্লেখযোগ্য বৈশিষ্ট্য।
