Political Processes And Institutions In Comparative Perspective Unit 3 জাতি-ৰাষ্ট্ৰ Notes, College and University Answer Bank for BA, B.com, B.sc, and Post Graduate Notes and Guide Available here, Political Processes And Institutions In Comparative Perspective Unit 3 জাতি-ৰাষ্ট্ৰ Solutions to each Unit are provided in the list of UG-CBCS Central University & State University Syllabus so that you can easily browse through different College and University Guide and Notes here. Political Processes And Institutions In Comparative Perspective Unit 3 জাতি-ৰাষ্ট্ৰ Question Answer can be of great value to excel in the examination.
Political Processes And Institutions In Comparative Perspective Unit 3 জাতি-ৰাষ্ট্ৰ
Political Processes And Institutions In Comparative Perspective Unit 3 জাতি-ৰাষ্ট্ৰ Notes cover all the exercise questions in UGC Syllabus. The Political Processes And Institutions In Comparative Perspective Unit 3 জাতি-ৰাষ্ট্ৰ provided here ensures a smooth and easy understanding of all the concepts. Understand the concepts behind every Unit and score well in the board exams.
Nation – State
POLITICAL SCIENCE
POLITICAL PROCESSES AND INSTITUTIONS IN COMPARATIVE PERSPECTIVE
তুলনামূলক দৃষ্টিভংগীত ৰাজনৈতিক প্ৰক্ৰিয়া আৰু প্ৰতিষ্ঠানসমূহ
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
১। আধুনিক জাতি-ৰাষ্ট্ৰ ব্যৱস্থা ক’ৰ পৰা আৰম্ভ হৈছিল? (Where did the modern nation state system begin?)
উত্তৰঃ আধুনিক জাতি-ৰাষ্ট্ৰ ব্যৱস্থা পশ্চিম ইউৰোপৰ পৰা আৰম্ভ হৈছিল।
২। বর্তমান কিমানখন জাতি-ৰাষ্ট্ৰআছে? (How many nations-states are there now?)
উত্তৰঃ১৯০ খন।
৩। কেইখনমান জাতি-ৰাষ্ট্ৰৰ নাম লিখা। (Write the names of several nation-state.)
উত্তৰঃ ফ্রান্স, জাপান, আমেৰিকা আৰু বাংলাদেশ।
৪। চীন জাতি-ৰাষ্ট্ৰ হয়নে?(Is china a nation state?)
উত্তৰঃ চীন জাতি-ৰাষ্ট্ৰ নহয়।
৫। সৰল ক্ষেত্ৰত জাতি-ৰাষ্ট্ৰ কি? (What is nation state in simple term.)
উত্তৰঃ জাতি-ৰাজ্য হৈছে এক নিৰ্দিষ্ট প্ৰকাৰৰ ৰাজ্য য’ত এটা অঞ্চল আছে মুখ্যত। ৰাজ্যখনত এটা ৰাজনৈতিক সত্তা আৰু সাংস্কৃতিক আৰু জাতিগত সত্তা থাকিব।
৬। জনসমাজ আৰু জাতীয় জনসমাজৰ মাজত পার্থক্য কি? (What is the difference between the masses and the national masses?)
উত্তৰঃ জনসমাজ আৰু জাতীয় জনসমাজৰ মাজত পাৰ্থক্য হ’ল এই যে, জনসমাজৰ মাজত ৰাষ্ট্ৰনৈতিক চেতনা জাগ্ৰত হ’লে সেয়া জাতীয় জনসমাজত পৰিণত হয়। জাতীয় জনসমাজক ৰাষ্ট্ৰনৈতিক চেতনাসম্পন্ন জনসমাজ বুলি গণ্য কৰা হয় ।
৭। লেলিনৰ মতে আত্মনিয়ন্ত্রণ কি? (What is self-control according to Lenin?)
উত্তৰঃ লেনিন জাতিগত সমস্যাক শ্রমিক শ্ৰেণীৰ বিপ্লৱৰ লগত সংযুক্ত কৰিছে। সাম্ৰাজ্যবাদীৰ বিৰুদ্ধে পৰাধীন জাতিবোৰৰ মুক্তি আন্দোলন হ’ল গণতান্ত্রিক আন্দোলন। ইয়াৰ ফলত শ্রমিক শ্ৰেণীৰ মাজত আন্তর্জাতিকতাবাদ সৃষ্টি হয়।
৮। জাতি কাক বোলে? (What is Nation?)
উত্তৰঃ স্বাধীন ৰাষ্ট্ৰত বসবাসকাৰী অথবা স্বাধীনতাৰ বাবে সচেষ্ট ৰাজনৈতিকভাৱে ঐক্যৱদ্ধ জনসমাজক জাতি বোলে৷ ৰাষ্ট্ৰবিজ্ঞানী বাৰ্জেছে কৈছে, “পৰস্পৰ সন্নিহিত কোনো ভৌগোলিক অঞ্চলৰ বসবাসকাৰী এক জনসমাজ যদি একে ভাষা আৰু সাহিত্য, একে ইতিহাস আৰু ঐতিহ্য, একে আচাৰ-ব্যৱহাৰ, একে ধৰণৰ ন্যায়-অন্যায় আৰু সুখ-দুখৰ চেতনাত উদ্বুদ্ধ হয় তেতিয়া তাক জাতি বোলে।
৯। জাতি আৰু জাতীয় জনসমাজৰ মাজত পার্থক্য কি? (What is the difference between nation and national society?)
উত্তৰঃ লৰ্ডব্ৰাইছে জাতি আৰু জাতীয় জনসমাজৰ মাজত পাৰ্থক্য নিৰ্দেশিত কৰিছে ৷ জাতীয় জনসমাজ হ’ল ভাষা, সাহিত্য ধ্যানধাৰণা, ৰীতি-নীতি আৰু ঐতিহ্য আদিৰ বন্ধনত ঐক্যৱদ্ধ এনে এক জনসমষ্টি যি অনুৰূপভাৱে ঐক্যৱদ্ধ জনসমষ্টিৰ পৰা নিজক পৃথক বুলি ভাবে। আনফালে জাতি হ’ল ৰাষ্ট্ৰনৈতিকভাৱে সংগঠিত এক জনসমাজ যি বহিঃশোষণৰ পৰা মুক্ত হোৱাৰ চেষ্টা কৰে।
১০৷ ৰাষ্ট্ৰ-ৰাজ্যৰ ধাৰণাটো কি?” (What is the concept of nation state?)
উত্তৰঃ এটা ৰাষ্ট্ৰ-ৰাজ্য হৈছে এক ৰাজ্য য’ত এক মহান সংখ্যাগৰিষ্ঠ লোকে একে সংস্কৃতি ভাগ-বতৰা কৰে আৰু ইয়াৰ বিষয়ে সচেতন থাকে। ৰাষ্ট্ৰ-ৰাজ্য হৈছে এক আদৰ্শ য’ত সাংস্কৃতিক সীমা ৰাজনৈতিক সীমাৰ সৈতে মিল খায়।
১১। জাতি-ৰাষ্ট্ৰৰ বৈশিষ্ট্য কি? (What is the characteristic of a nation state?)
উত্তৰঃ এটা জাতি-ৰাষ্ট্ৰ ৰাজ্যত এক ভাগ-বতৰা ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিচয়, শাৰীৰিক সীমা আৰু এটা চৰকাৰ থাকিব লাগিব। ই চহৰ-ৰাজ্যৰ দৰে অন্যান্য প্ৰকাৰৰ ৰাজ্যতকৈ পৃথক কৰি তোলে, যাৰ দৃঢ় সীমা নাছিল আৰু যাৰ অংশীদাৰী সংস্কৃতি নাছিল।
১২। জাতীয় জনসমাজ কাক বোলে? (What is the national community?)
উত্তৰঃ ‘জাতীয় জনসমাজ’ হ’ল এটা নিৰ্দিষ্ট ভৌগোলিক সীমাৰ মাজত বসবাসকাৰী এনে এক জনসমাজ য’ত বংশ, ভাষা-ধর্ম-সংস্কৃতি আদি ক্ষেত্ৰত বৈচিত্র্য আৰু বিভিন্নতা থকাসত্বেও ইতিহাসগত আৰু ৰাজনৈতিক স্মৃতিগত এক দৃঢ় ঐক্যৰ বন্ধন গঢ়ি উঠিছে আৰু যিসকল অন্যান্য জনসমাজৰ পৰা নিজক সতন্ত্ৰ বুলি ভাৱে৷
১৩৷ জাতি-ৰাষ্ট্ৰকাক বোলে? উদাহৰণ দিয়া। (What is a nation state? Give an Example.)
উত্তৰঃ যেতিয়া কোনো জাতিৰ নিজৰ ৰাজ্য বা দেশ থাকিব তেতিয়া ইয়াক জাতি-ৰাষ্ট্ৰ বুলি কোৱা হয় । ফ্রান্স, ইজিপ্ট, জাৰ্মানী আৰু জাপানৰ দৰে ঠাইবোৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ উৎকৃষ্ট উদাহৰণ।
১৪। এক জাতি এক ৰাষ্ট্ৰ বুলিলে কি বুজা? (What do you mean by one nation one state?)
উত্তৰঃ প্ৰতিটো জাতিৰ ৰাজ্য স্বাধীন ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ নীতিকে এক জাতি এক ৰাষ্ট্ৰ বা আত্মনিয়ন্ত্ৰণৰ অধিকাৰ বোলে ৷
১৫। জাতীয়তাবাদ বুলিলে কি বুজা? (What do you mean by nationalism?)
উত্তৰঃ জাতীয়তাবাদ হ’ল এটা ভাৱগত আৰু মানসিক ধাৰণাক বুজায়। জাতীয়তাবাদ হ’ল জনসমাজৰ মাজত এক গভীৰ ঐক্যবোধ বা স্বাতন্ত্র্যবোধ। কোনো জনসমাজ ভাৱগত ঐক্যবোধৰ ভিত্তিত একাত্ম হ’ল আৰু নিজৰ স্বতন্ত্রসত্তা সম্বন্ধে সচেতন হ’লে জাতীয়তাবোধৰ সৃষ্টি হয় ।
চমু আৰু ৰচনাধর্মী প্রশ্নোত্তৰঃ
১। আধুনিক ৰাষ্ট্ৰ আৰু জাতিৰাষ্ট্ৰৰ মাজত পাৰ্থক্য কি? (What is the difference between nation state and modern state?)
উত্তৰঃ আধুনিক ৰাজ্যবোৰ এক কেন্দ্ৰীয় ক্ষমতা আৰু কৰ্তৃপক্ষৰ দ্বাৰা শাসিত হয়। এখন জাতিৰাষ্ট্ৰত নাগৰিকসকলে ভাগ-বতৰা কৰা ভাষা, পৰম্পৰা আৰু আত্মীয়ৰ ওপৰত আধাৰ কৰি এক সাধাৰণ পৰিচয় বিকশিত কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে। আধুনিক ৰাজ্যত বিভিন্ন পৰম্পৰা আৰু সংস্কৃতি অনুসৰণ কৰি বিভিন্ন ভাষা কোৱা লোকসকলে একেলগে বাস কৰে ৷
২। ইউৰোপত জাতিৰাষ্ট্ৰৰ ধাৰণা কেনেকৈ বিকশিত হৈছিল? (How did the concept of nation state develop in Europe.)
উত্তৰঃ ১৯ শতিকাৰ সময়ত, জাতীয়তাবাদ এটা শক্তি হিচাপে উদ্ভৱ হৈছিল যি আনিছিল ৰাজনৈতিক ব্যাপক পৰিৱৰ্তন ৷ ইয়াৰ অন্তিম ফলাফল আছিল জাতি-ৰাষ্ট্ৰৰ উদ্ভৱ যি আছিল ইউৰোপৰ ৰাজবংশীয় সাম্ৰাজ্য৷ ধাৰণা আৰু এটা অৱস্থাৰ অনুশীলন য’ত এক কেন্দ্ৰীয় ক্ষমতা ব্যৱহাৰ কৰা সাৰ্বভৌম, এটা স্পষ্টভাৱে নিৰ্ধাৰিত অঞ্চলৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ কৰা দীৰ্ঘ সময় ধৰি বিকশিত হৈ আছিল ইউৰোপৰ সময়ত। কিন্তু এটা জাতি-ৰাষ্ট্ৰ আছিল য’ত ইয়াৰ বেছিভাগ নাগৰিক আৰু কেৱল ইয়াৰ শাসকসকলেই নহয়, বিকাশ কৰিবলৈ আহিছিল সাধাৰণ পৰিচয় আৰু ভাগ-বতৰা কৰাৰ অনুভূতিৰ ইতিহাসলৈ। কিন্তু এই সাধাৰণতা অস্তিত্ববান নাছিল ইয়াক বিকশিত কৰা হৈছিল সংগ্ৰামৰ জৰিয়তে, কাৰ্যৰ জৰিয়তে। সাধাৰণ মানুহ আৰু নেতাসকলে এই কাৰ্য কৰিছিল।
৩। কোনটো সংজ্ঞাই ৰাষ্ট্ৰ-ৰাজ্যৰ ধাৰণাটো আটাইতকৈ ভালদৰে বৰ্ণনা কৰে? (Which definition best describe the concept of nation state?)
উত্তৰঃ ৰাষ্ট্ৰ-ৰাজ্য, এক আঞ্চলিকভাৱে আৱদ্ধ সার্বভৌম ৰাজনীতি অর্থাৎ এক ৰাজ্য, যি নাগৰিকসকলৰ এটা সম্প্ৰদায়ৰ নামত শাসন কৰা হয় যি নিজকে এক জাতি হিচাপে চিনাক্ত কৰে। সেই অনুসৰি, তেওঁলোকে দাবী কৰে যে ৰাজ্যৰ ভিতৰত আৰু বাহিৰত আন গোটবোৰে ৰাজ্যৰ ওপৰত তেওঁলোকৰ নিয়ন্ত্ৰণ চিনাক্ত আৰু সন্মান কৰে।
৪। জাতি-ৰাষ্ট্ৰৰ গঠন আৰু যুদ্ধ সম্পর্কে লিখা। (Write about nation-state formation and war.)
উত্তৰঃ জাতিৰাষ্ট্ৰৰ গঠনৰ প্ৰক্ৰিয়াই যুদ্ধৰ সম্ভাৱনা বৃদ্ধি কৰে। সমাজ বিজ্ঞানী এন্ডেয়াছ উইমাৰ আৰু ব্ৰায়ান মিনে ২০০৬ চনত এক অধ্যয়নত দেখুৱাইছিল “সাম্ৰাজ্যৰ পৰা জাতি-ৰাষ্ট্ৰ আধুনিক বিশ্বত যুদ্ধ ব্যাখ্যা ১৮১৬-২০০১” যে দেশ-ৰাজ্যসমূহ আধাৰৰ প্ৰায় সময়ত তিনি প্ৰকাৰৰ যুদ্ধ অধিক প্রচলিত।
(ক) বিদেশী শাসন সমাপ্ত কৰাৰ লক্ষ্যৰে স্বাধীনতাৰ যুদ্ধ ৷
(খ) ৰাজ্যসমূহৰ জাতিয়তাবাদী চৰিত্ৰৰ ওপৰত সংগ্ৰামৰ পৰা উদ্ভৱ হোৱা নতুন জাতিৰাষ্ট্ৰৰ ভিতৰত গৃহযুদ্ধ, কেতিয়াবা জাতিগত সংখ্যালঘুসকলৰ দ্বাৰা বিসংগত প্রচেষ্টা ৰখা হয়। (যেনে ১৯৬৩-৬৭ চনত কেনিয়াত সোমালিয়াৰ সংখ্যালঘুৰ অভ্যুত্থান, যিয়ে চুবুৰীয়া সোমালিয়াৰ সৈতে তেওঁলোকৰ বাসস্থানৰ অঞ্চল একত্ৰীকৰণৰ দাবী জনাইছিল।)
(গ) চৰকাৰে নতুন চুবুৰীয়া জাতি-ৰাষ্ট্ৰসমূহত নিপীড়িত সহ-নাগৰিকসকলক সহায় কৰিবলৈ ঘোষণা কৰা আন্তঃ ৰাজ্যিক যুদ্ধ (যেনে ১৯২১-২২ চনৰ গ্ৰেকো-তুৰ্কী যুদ্ধ) আৰু নতুন জাতিৰাষ্ট্ৰসমূহে সহ-নাগৰিকসকলৰ দ্বাৰা বাস কৰা চুবুৰীয়া অঞ্চললৈ তেওঁলোকৰ শাসন সম্প্ৰসাৰিত কৰিবলৈ বিচাৰিছে।
৫। পশ্চিম ইউৰোপৰ ঐতিহাসিক বিৱৰ্তন সম্পর্কে আলোচনা কৰা ৷ (Discuss about the historical evolution in western Europe.)
উত্তৰঃ জাতি-ৰাষ্ট্ৰবোৰ বিশ্বৰ সবোতকৈ শক্তিশালী ৰাজনৈতিক অভিনেতা। এখন জাতিৰাষ্ট্ৰ এটা ক্ষমতাশীল সংস্থা যি এটা জাতীয় গোষ্ঠীৰে গঠিত, যি এটা জাতীয় পৰিচয় বজাই ৰাখি এটা সীমান্ত অঞ্চল দখল কৰে আৰু তেওঁলোকৰ নিজস্ব চৰকাৰ অধিকাৰ কৰে। ফ্রান্স, জাপান আৰু আমেৰিকাৰ দৰে দেশবোৰ আধুনিক জাতি-ৰাষ্ট্ৰৰ উদাহৰণ। আধুনিক জাতি-ৰাষ্ট্ৰৰ ব্যৱস্থা পশ্চিম ইউৰোপত আৰম্ভ হৈছিল আৰু শেষ পর্যন্ত বিশ্বত বিয়পি পৰে৷ বৰ্তমানত প্ৰায় ১৯০ খন জাতীয়-ৰাষ্ট্ৰ আছে আৰু এই ৰাষ্ট্ৰবোৰ বিশ্ব মঞ্চত প্ৰধান ৰাজনৈতিক অভিনেতা।
সামন্তপ্ৰধান আৰু কেথলিক চাৰ্চৰ অধীনত থকা ৰাজনৈতিক আধিপত্যৰ ফলস্বৰূপ মধ্যযুগীয়া পশ্চিম ইউৰোপত জাতি-ৰাষ্ট্ৰ ব্যৱস্থা আৰম্ভ হৈছিল। ৰেনেচাঁছ আৰু সংস্কাৰ উভয়ে চাৰ্চৰ ৰাজনৈতিক শক্তিৰ পথ ভাঙিছিল। ৰেনেচাঁছ পুৰুষসকল শিক্ষাত দিশ নিৰ্দেশনাৰ বাবে শাস্ত্ৰীয় ৰূপবোৰৰ দিশে দৃষ্টি দিব আৰম্ভ কৰিছিল। সংস্কাৰৰ ক্ষেত্ৰত এটা প্ৰস্তাৱ কৰিছিল যে চাৰ্চৰ মাধ্যমেদি পুৰুষসকলৰ স্বৰ্গত যোৱাৰ দৰকাৰ নাই, কিম্বা জ্ঞান আৰু স্বৰ্গত যোৱাৰ ৰাস্তা ৰোমৰ মাজেদি যোৱাৰ দৰকাৰ নাই। প্রোটেষ্টান্ট সংস্কাৰ সম্পূৰ্ণ ইউৰোপ জুৰি এখন ৰাষ্ট্ৰৰ ৰূপান্তৰ আনিব। প্রোটেষ্টান্ট সংস্কাৰ ইউৰোপৰ ধৰ্মীয় ঐক্যক ছিন্নবিচ্ছিন্ন কৰিব সহায় কৰিছিল আৰু এইটো তেওঁলোকৰ নিজস্ব সীমানা, আইনসভা, অধিকাৰক্ষেত্ৰ আৰু আইন দ্বাৰা জাতি-ৰাষ্ট্ৰবোৰৰ উত্থানৰ লগত যুক্ত আছিল। এইটো আছিল জাতীয় চেতনা বৃদ্ধিৰ সময় ৷
লাতিনৰ পৰিৱৰ্তে ভার্নাকুলাৰ বিশ্ববিদ্যালয়সমূহত ব্যৱহাৰ কৰা আৰম্ভ হৈছিল। আইন ৰোমান ভিত্তিক নহৈ জাতীয় সম্পৰ্কত আগ্ৰহৰ বিকাশ আছিল। ইউৰোপত অৱশেষত আইনী জাতীয়তাবাদ লিখিত জাতীয় আইন সংহতিৰ ৰূপ লৈছিল। ৰোমৰ কৰ্তৃত্বৰ বা কিছু সাৰ্বজনীন নীতিৰ স্থানত, আইনটোৰ কৰ্তৃত্বৰ উৎস এতিয়া ৰাজ্যত পৰিণত হৈছে।
ৰোমান চাৰ্চৰ পতনৰ লগত মিলিত হৈ ইউৰোপতো সামন্ততন্ত্ৰৰ পতন দেখা গৈছিল। ইউৰোপৰ বুর্জোৱা মধ্যবিত্ত শ্ৰেণীৰ উত্থানৰ ফলত সামন্ততন্ত্ৰৰ ওপৰত এটা ডাঙৰ হেঁচা আহিছিল। ফলত পশ্চিম ইউৰোপত সামন্ততন্ত্ৰৰ আধিপত্যৰ অৱসান ঘটে আৰু কেন্দ্ৰীয়ভাৱে জাতীয় শক্তিক গতি দিছিল ৷ সামন্ততন্ত্ৰৰ অধীনত ভূমি সম্পদ আৰু মৰ্যাদাৰ উৎস আছিল, কিন্তু সেই ব্যৱস্থাটো এটা ক্রমবর্ধমান বাণিজ্যিক শ্ৰেণীৰ কাষত ফল লাভ কৰিছিল যি ব্যৱসায় আৰু আৰ্থিক ক্ষেত্ৰত ইয়াৰ সম্পদ বিচাৰি পাইছিল। লাহে লাহে সামন্ততান্ত্ৰিক মন্ত্ৰীসকল সিহঁতৰ ৰাজনৈতিক আধিপত্য হেৰুৱাব আৰম্ভ কৰিছিল।
সামন্তবাদী প্ৰভুৰ শক্তি অদৃশ্য হৈ এই শক্তিৰ শূন্যস্থানটো নতুন ধৰণৰ শাসকৰ জন্ম দিছে সেয়া হৈছে একক জাতীয় ৰাজতন্ত্র। পশ্চিম ইউৰোপত অঞ্চলটো একীভূত হ’ব আৰম্ভ কৰিলে কাৰণ বণিক শ্রেণীবোৰ এনে এক শক্তিশালী শাসকক বিচাৰিছিল যি তেওঁলোক আৰু তেওঁলোকৰ বস্তুবোৰ ৰক্ষা কৰিব পাৰে, যি এটা গন্তব্যৰ পৰা অন্য এটা গন্তব্যত ভ্ৰমণ কৰাৰ লগত আছিল। ক্রমবর্ধমানভাৱে মানুহে শপত লয় আৰু তেওঁলোকে শাসকৰ অধীনত আৱদ্ধ নাথাকে। তেওঁলোকে সেই চহৰ আৰু চহৰৰ নাগৰিক আছিল যিসকল সেই চহৰৰ লগত সংযুক্তিৰ কাৰণে কিছুমান বিশেষ সুযোগ-সুবিধা আৰু অধিকাৰ পাইছিল। যিহেতু চহৰবোৰ সম্পদৰ উৎস আছিল সেয়েহে তেওঁলোকে সুৰক্ষাৰ বিনিময়ত শক্তিশালী শাসকসকলৰ দ্বাৰা ৰাজহৰ প্ৰধান প্ৰাৰ্থী আছিল। সময়ৰ লগে লগে এই শাসকসকল আৰু বেছি ভূমি নিজৰ নিয়ন্ত্রণাধীন কৰিব পাৰে।
কিন্তু উদীয়মান বাণিজ্যিক সমাজৰ দ্বাৰা কেৱল সামন্ততন্ত্ৰই জোৰ দিছিল সেয়া নহয়, এইটো : বাণিজ্যৰ পথতো থিয় দিছিল। যিহেতু বণিকসকল গোটেই ইউৰোপ জুৰি ভ্ৰমণ কৰিছিল গতিকে তেওঁলোকৰ প্ৰভুৰ শাসনক্ষেত্ৰত ভ্ৰমণ কৰাৰ বাবে ৰাজহ দিব লাগিছিল ।
৬। জাতি-ৰাষ্ট্ৰৰ ব্যৱস্থা সম্পর্কে লিখা। (Write about nation state.)
উত্তৰঃ জাতিৰ ৰাষ্ট্ৰ ব্যৱস্থা মানৱ ইতিহাসৰ দৰেই পুৰণি৷ আনকি আমি ক’ব পাৰো যে ৰাষ্ট্ৰৰ ৰাষ্ট্ৰ ব্যৱস্থাৰ ইতিহাস আৰম্ভ হয় মানুহৰ ৰাজনৈতিক চেতনাৰ সৈতে। আধুনিক যুগত কোনোৱে ইয়াৰ গোটেই চাহিদা অকলে সম্পূৰ্ণ কৰিব নোৱাৰে আৰু এই মিথ্যাচাৰৰ কাৰণে ইয়াৰ আকাংক্ষা, আগ্ৰহ আৰু লক্ষ্যসমূহ পূৰণ কৰাৰ বাবে অন্যান্য ৰাজ্যৰ লগত সম্পর্ক তৈয়াৰ কৰিব লাগে ৷ তুলনামূলক ৰাজনীতিৰ ক্ষেত্ৰত এই ৰাজ্যবোৰক সাৰ্বভৌম ৰাষ্ট্ৰ ব্যৱস্থা বুলি কোৱা হয়। এইটো তুলনামূলক সম্পৰ্কৰ ক্ষেত্ৰত এটা প্ৰভাৱশালী ভূমিকা পালন কৰে।
সার্বভৌম দেশ ৰাষ্ট্ৰত গোটেই পৃথিৱীৰ মানুহসকল বিভিন্ন গোষ্ঠীত বিভক্ত। নিখুঁত প্ৰয়োজনীয়তাৰ হেঁচাত এই ৰাজ্যবোৰ একে আনৰ লগত সম্পর্ক বজাই ৰাখে৷ মানুহক ৰাজ্য বা দেশবোৰত সংগঠিত নকৰিলে কোনো আন্তর্জাতিক সম্পর্ক সম্ভৱ নহয়। কিছুমান বিদ্বান পাৰমাণৱিক আৰু মহাকাশ যুগত ৰাষ্ট্ৰৰ ভূমিকা হ্ৰাস কৰে। কিন্তু বৰ্তমান যুগত জাতি-ৰাষ্ট্ৰৰ ভূমিকা হ্রাস কৰা নাযায়। কিন্তু বিশ্ব মঞ্চত আজিৰ প্ৰধান ৰাজনৈতিক অভিনেতাসকল হ’ল এক আধুনিক সৃষ্টি।
৭। জাতি-ৰাষ্ট্ৰৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ উল্লেখ কৰা। (Mention the characteristics of nation-state.)
উত্তৰঃ জাতি-ৰাজ্যসমূহৰ নিজৰ বৈশিষ্ট্য আছে যে আজি এক আধুনিক ৰাজ্য গঠন কৰা কাৰকবোৰ গ্ৰহণ কৰা হ’ব পাৰে, কিন্তু সকলোবোৰ পূৰ্ব ৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজ্যৰ বিপৰীতে বিকশিত হ’ব পাৰে ৷ তেওঁলোকৰ অঞ্চলটো অৰ্ধ-পবিত্ৰ আৰু স্থানান্তৰযোগ্য বুলি গণ্য কৰা হয় ৷ জাতিৰাজ্যসমূহে ৰাজ্যখনক অর্থনৈতিক সামাজিক আৰু সাংস্কৃতিক জীৱনত ৰাষ্ট্ৰীয় একতাৰ সঁজুলি হিচাপে । ব্যৱহাৰ কৰে । জাতি-ৰাজ্যবোৰত সাধাৰণতে তেওঁলোকৰ সাম্ৰাজ্যিক পূৰ্বসূৰীতকৈ অধিক কেন্দ্ৰীয় আৰু অভিন্ন ৰাজহুৱা প্ৰশাসন থাকে। কিয়নো তেওঁলোক সৰু আৰু অভিন্ন। ইউৰোপত জাতি-ৰাজ্যৰ ১৯ শতিকাৰ বিজয়ৰ পিছত, আঞ্চলিক পৰিচয় সাধাৰণতে ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিচয়ৰ অধীনস্থ আছিল। বহুক্ষেত্ৰত, আঞ্চলিক প্রশাসনো কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰৰ অধীনস্থ আছিল ৷
এই প্ৰক্ৰিয়াটো ১৯৭০ চনৰ পৰা আংশিকভাৱে সলনি কৰা হৈছে, পূৰ্বৰ কেন্দ্ৰীয়কৃত ৰাজ্যসমূহত বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ আঞ্চলিক স্বায়ত্ত শাসন প্ৰৱৰ্তন ৰখাৰ সৈতে। জাতি – ৰাজ্যৰ অ-ৰাষ্ট্ৰীয় পূর্বসূৰীৰ তুলনাত, ৰাজ্যিক নীতিৰ জৰিয়তে এক অভিন্ন ৰাষ্ট্ৰীয় সংস্কৃতি সৃষ্টি কৰা হয় । জাতি-ৰাজ্যৰ আৰ্হিৰ অৰ্থ হৈছে যে ইয়াৰ জনসংখ্যা এক জাতি গঠন কৰে, এক সাধাৰণ অৱসৰ, এক সাধাৰণ ভাষা আৰু বহু প্ৰকাৰৰ ভাগ-বতৰা কৰা সংস্কৃতিৰ দ্বাৰা একত্রিত হয় ৷ যেতিয়া একতা অনুপস্থিত আছিল, জাতি-ৰাজ্যই প্ৰায়ে ইয়াক সৃষ্টি কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। বাধ্যতামূলক প্রাথমিক শিক্ষাৰ ৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰণালীৰ সৃষ্টি সাধাৰণতে জাতীয়তাবাদী ঘটনাৰ জনপ্ৰিয়কৰণৰ সৈতে সম্পর্কিত হয়। আজিও বিশ্বৰ প্ৰাথমিক আৰু মাধ্যমিক বিদ্যালয়সমূহে প্ৰায়ে ৰাষ্ট্ৰীয় ইতিহাসৰ এক পৌৰাণিক সংস্কৰণ শিকাইছে।
আনহাতে ১৯ শতিকাৰ ভিতৰত কিছুমান ইউৰোপীয় জাতি-ৰাজ্যৰ উদ্ভৱ হৈছিল। প্রথম বিশ্বযুদ্ধৰ সমাপ্তিৰ অৰ্থ হৈছে মহাদেশত সাম্ৰাজ্যৰ সমাপ্তি ৷ তেওঁলোক সকলোৱে কেইবাখনো সৰু ৰাজ্যত ভাঙি পৰিছিল। অৱশ্যে দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ দুখজনক ঘটনা আৰু জনসংখ্যা পুনৰ স্থাপনৰ যুদ্ধৰ পিছত বহুতো ইউৰোপীয় ৰাজ্য অধিক জাতিগত আৰু সাংস্কৃতিকভাৱে সমগোত্রীয় হৈ পৰিছিল আৰু এনেদৰে আদৰ্শ জাতি-ৰাজ্যৰ ওচৰলৈ নাছিল ।
৮। সাৰ্বভৌমত্ব আৰু জাতি-ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত সম্বন্ধ সম্পর্কে আলোচনা কৰা ৷ (Discuss about the relationship between sovereignty and the nation state.)
উত্তৰঃ সামন্তবাদ, চাৰ্চৰ আধিপত্যবাদী পতন আৰু বুৰ্জোৱা শ্ৰেণীৰ উত্থান যি শক্তিশালী ৰাজতন্ত্ৰৰ উত্থানৰ আৰু সিহঁতৰ লগত আধুনিক ৰাষ্ট্ৰ ব্যৱস্থাৰ সূচনা কৰিছিল। জাতি-ৰাষ্ট্ৰ ব্যৱস্থাৰ আবিৰ্ভাৱ হৈছিল ৱয়েষ্টফালিয়ান চুক্তিৰ বছৰ ১৬৪৮। ফলে নতুন ৰাষ্ট্ৰৰ সাৰ্বভৌমত্বৰ সূচনাৰ ইঙ্গিত দিছিল । সার্বভৌমত্ব হ’ল এক শক্তিশালী ক্ষমতা। যদিও সাধাৰণ বুজা পৰাটো আছিল যে ঈশ্বৰেই হৈছে সাৰ্বভৌম আৰু শাসকসকল ঈশ্বৰৰ মন্ত্ৰীৰূপে পৰিচালিত হয়। কোনো কোনোৱে স্বৰ্গৰ অঞ্চলৰ পৰা চৰকাৰক বিচ্ছিন্ন কৰাৰ চেষ্টা কৰিছিল ৷ ইংৰাজ ৰাজনৈতিক দার্শনিক টমাচ হবচ ইয়াৰ এনেকুৱা প্ৰচেষ্টা কৰিছিল। লিবিয়াথান তেওঁ ৰচনাত হবচ এনে এক শাসকৰ ভিত্তি স্থাপন কৰিছে যি ঈশ্বৰৰ অধীন নহয়। কিন্তু তেওঁৰ ৰাজ্যত পৰম শাসক। ৰাজনৈতিক তাত্ত্বিক, ৱায়াল্টাৰ বাৰ্ণচৰ মতে, হবচ “প্রথম ৰাজনৈতিক দার্শনিক মুক্তভাৱে যুক্তি দিছিল যে চৰকাৰ ধৰ্মবিৰোধী ভিত্তিত প্রতিষ্ঠিত হ’ব পাৰে৷”
হবচ জন্মগ্ৰহণ কৰিছিল ১৫৮৮ চনত, স্পেনে যেতিয়া ইংলেণ্ডত ‘অদম্য আমদা’ যাত্ৰা কৰিছিল এই দ্বীপ দেশটোক ৰোম আৰু লোকসত্তাৰ অধীনত ৰখাৰ বাবে।
৯। জাতি-ৰাষ্ট্ৰৰ উত্থান সম্পর্কে আলোচনা কৰা। (Discuss about the growth of the Nation state.)
উত্তৰঃ ১৭৮৮ চনত মার্কিন যুক্তৰাষ্ট্ৰ সংবিধানটো অনুমোদনৰ সময়কালে বিশ্বৰ কুৰিটা জাতি ৰাষ্ট্ৰ আছিল মাত্র। কিন্তু শীঘ্ৰে এইটো পৰিৱৰ্তন হ’বলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। ঊনৈশ শতিকাত স্পেন আৰু ফ্ৰান্সৰ দৰে ঔপনিৱেশিক শক্তিৰ বিৰুদ্ধে একৰ পিছত এক স্বাধীনতা আন্দোলন ঘটিছিল যি নতুন ৰাজ্য গঠনৰ ক্ষেত্ৰত উদ্বুদ্ধ কৰিছিল।
ঊনৈশ শতিকাত জাতীয়বাদৰ উত্থানও দেখা যায়, কেতিয়াবা কেতিয়াবা “সাম্ৰাজ্যৰ গ্ৰাডিজাৰ” হিচাপেও অভিহিত হয়। সাম্ৰাজ্যৰ এই ধ্বংসযজ্ঞটো বিংশ শতিকাত অব্যাহত আছিল কাৰণ আৰু বহুতো নৃগোষ্ঠী জাতীয় সংহতিক গ্ৰহণ কৰিছিল আৰু তেওঁলোকৰ ৰাজনৈতিক গন্তব্য নিৰ্ধাৰণৰ অধিকাৰ দাবী কৰিছিল। প্রথম বিশ্বযুদ্ধৰ পাছৰ বছৰবোৰ অটোমান আৰু অস্টোহাংগেৰীয় সাম্ৰাজ্যৰ দৰে বিশ্ব সাম্ৰাজ্যৰ এটা বৃহৎ সংখ্যক নতুন জাতি-ৰাষ্ট্ৰ আৰু একেলগে হ্রাস পাইছিল । কিন্তু দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পিছতো আধুনিক ৰাষ্ট্ৰবোৰৰ প্ৰায় স্থানত আছিল ৷ নতুন ঔপনিৱেশিক বিৰোধী আন্দোলন দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পিছত আৰু বহুতো ৰাজ্য গঠনৰ দিশে পৰিচালিত কৰিছিল। ১৯৪৪-১৯৮৪ চনৰ ভিতৰত প্ৰায় নব্বৈখন নতুন ৰাজ্য সৃষ্টি হৈছিল। ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ পতন আৰু একাধিক প্রজাতন্ত্ৰৰ উত্থানৰ লগত মিলিত হৈ সহস্ৰাব্দৰ পালা দি বিশ্বৰ প্ৰায় ১৯০ খন জাতি-ৰাষ্ট্ৰ আছিল।
এনেকুৱা ভবা হৈছিল যে জাতিসংঘৰ দৰে আন্তর্জাতিক সংস্থা আৰু ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ দৰে আঞ্চলিক ৰাজ্যবোৰৰ গঠনৰ লগে লগে জাতি-ৰাষ্ট্ৰ ব্যৱস্থা ভাঙি পৰিব ঠিকে, তেনেকৈ সামন্ততান্ত্রিক শৃংখলা, য’ৰ পৰা ৱেয়েষ্টফালিয়ান ব্যৱস্থা প্ৰসাৰিত হৈছিল। কিন্তু এইটো হোৱা নাই। জাতি-ৰাষ্ট্ৰ এতিয়াও আন্তর্জাতিক মঞ্চত সবাতোকৈ শক্তিশালী ৰাজনৈতিক খেলুৱৈ হিচাপে বৰ্তি আছে।
ৰাজনৈতিক প্ৰক্ৰিয়াবোৰৰ বৰ্তমান বিশ্লেষণ প্ৰায় ইউৰোপীয় অভিজ্ঞতাৰ ভিত্তিত হয় । ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ ইউৰোপীয় ইতিহাস ভালদৰে নথিভুক্ত আৰু গোটেই বিশ্বৰ প্ৰক্ৰিয়াবোৰত ইয়াৰ প্ৰভাৱ পৰিছিল ৷ ৰাষ্ট্ৰ গঠনৰ ইউৰোপীয় ইতিহাস বিশ্লেষণ কৰিলে ১৭ তম, ১৮ তম আৰু ১৯ তম শতিকাত জাতি-ৰাষ্ট্ৰৰ মূল নীতি হিচাপে জাতীয়তাবাদৰ উত্থানে বিশ্বব্যাপী গ্রহণযোগ্যতা লাভ কৰে। য’ত ইংলেণ্ড আধুনিক জাতি-ৰাষ্ট্ৰৰ উত্থান জাতীয়তাবাদ স্বতন্ত্র স্বাধীনতা আৰু জনস্বাৰ্থত জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণৰ ধাৰণাৰ লগত সমকালীন হৈ উঠে। আমেৰিকান বিপ্লৱ ১৭৭৬ আৰু ফৰাচী বিপ্লৱ ১৭৭৯ ৰ লগত শক্তিশালী জাতি-ৰাষ্ট্ৰৰ ধাৰণাক জোৰ দিছিল জাতীয়তাবাদৰ চেতনা আৰু দৰ্শনে ।
জার্মানীৰ একীকৰণ (১৮৬৪-৭১) ৰাষ্ট্ৰৰ হলমার্ক হিচাপে জাতীয়তাবাদৰ ধাৰণাক আৰু শক্তি দিয়ে ৷ জাতি-ৰাষ্ট্ৰৰ দাৰ্শনিক ভিত্তি জার্মান দার্শনিক হেগেলৰ ধাৰণাবোৰৰ পৰা বহুত শক্তি পাইছিল। জাপানৰ আধুনিকীকৰণ আৰু তীব্র জাতীয়তাবাদৰ উত্থান এইটোক আৰু শক্তি দিয়ে। ১৮ আৰু ১৯ শতিকাৰ ঘটনাৱলী পদযাত্রা, বিশেষত ১১ তম শতিকাত শিল্প-বিপ্লবদ আগমন, জাতি-ৰাষ্ট্ৰৰ একীকৰণক সুৰক্ষাৰ মৌলিক একক হিচাপে উৎসাহিত কৰিছিল। এবাৰ এই বিকাশ হৈ গ’লে, তেওঁলোকৰ মাজত অৰ্থনৈতিক আৰু সামাজিক যোগাযোগৰ ফলত আৰু তেওঁলোকৰ জনসংখ্যাৰ প্ৰতিবেশী ৰাজ্যবোৰৰ পৰা অপেক্ষাকৃত বিচ্ছিন্নতা বিভিন্ন সংস্কৃতি, প্রতিষ্ঠান আৰু ভাষাগত আৰু ধৰ্মীয় নিদৰ্শনক শক্তিশালীকৰণত সহায় কৰিছিল যি জাতিৰ লগত চিহ্নিত হৈছিল। আন্তর্জাতিক সম্পৰ্ক জাতি-ৰাষ্ট্ৰবোৰৰ মাজত সম্পৰ্ক আৰু মিথষ্ক্রিয়াত ৰূপান্তৰিত হয়।
১০। উত্তৰ ঔপনিৱেশিকৰ ধাৰণা সম্পৰ্কে লিখা। (Write about the concept of post colonial contexts.)
উত্তৰঃ উত্তৰ ঔপনিৱেশবাদ এক বিদ্বান দিশ যি কুৰি শতিকাৰ মাজভাগত সৃষ্টি হৈছিল। এইটো ঔপনিৱেশবাদৰ সময়ৰ পৰাই বিকশিত হৈছিল। ঔপনিৱেশিক দেশবোৰ স্বাধীন হোৱাৰ লগে লগে উত্তৰ ঔপনিৱেশিক দিশটো গঠিত হৈছিল। বৰ্তমানত উত্তৰ ঔপনিৱেশিকতাবাদৰ দিশবোৰ কেৱল ইতিহাস, সাহিত্য আৰু ৰাজনীতি সম্পর্কিত বিজ্ঞানসমূহত পোৱা নাযায়, আনকি উত্তৰ ঔপনিৱেশিক দেশ আৰু পূৰ্ব ঔপনিৱেশিক শক্তি উভয় দেশৰ সংস্কৃতি আৰু পৰিচয়ৰ দিশও লক্ষ্য কৰা যায়।
ইউৰোপীয় দেশবোৰ কেনেকৈ ‘তৃতীয় বিশ্ব’ সাংস্কৃতিক দখল কৰিছে আৰু নিয়ন্ত্ৰণ কৰিছিল আৰু এই দলবোৰ কেনেকৈ সেইবোৰ অদৃশ্যতাৰ বিৰুদ্ধে প্রতিক্রিয়া দেখাইছে আৰু কেনেকৈ প্ৰতিৰোধ কৰিছে আদি বিষয়বোৰ লৈহে উদ্বেগযুক্ত অধ্যয়নে হৈছে উত্তৰ ঔপনিৱেশিক সন্দৰ্ভ। উত্তৰ ঔপনিৱেশিক তত্ত্বৰ মতবাদ আৰু ৰাজনৈতিক আৰু সংস্কৃতিক পৰিৱৰ্তনৰ অধ্যয়ন উভয়তে তিনিটা বিস্তৃত পর্যায় চলিছে আৰু অব্যাহত আছে।
(ক) ঔপনিৱেশিক অৱস্থাৰ মাধ্যমেদি প্ৰয়োগ কৰা সামাজিক, মানসিক আৰু সাংস্কৃতিক হীনমন্যতাৰ প্ৰাথমিক সচেতনতা।
(খ) জাতিগত, সাংস্কৃতিক আৰু ৰাজনৈতিক স্বায়ত্ত শাসনৰ বাবে সংগ্রাম।
(গ) সাংস্কৃতিক ধাৰণা আৰু মিশ্ৰন সম্পৰ্কে ক্রমবর্ধমান সচেতনতা।
১১। উত্তৰ-ঔপনিৱেশিক তত্ত্বৰ প্ৰধান দুজন প্ৰবক্তাৰ নাম লিখা আৰু তেওঁলোকৰ বিষয়ে সংক্ষিপ্ত পৰিচয় দাঙি ধৰা ৷ (Write the names of the two main proponents of post colonial theory and given a brief introduction to them.)
উত্তৰঃ উত্তৰ-ঔপনিৱেশিক তত্ত্বৰ প্ৰধান তিনিজন প্ৰবক্তা হৈছে এডৱয়ার্ড ডাৱলু চাইদ, গায়ত্ৰী চক্ৰৱৰ্তী স্পিভক আৰু হোমি কে ভাভা। গায়ত্ৰী চক্ৰৱৰ্তী স্পিভাক “এচেনছিয়ালিজম” আৰু “স্ট্যাটেজিক এচেনছিয়ালিজম” ৰ দৰে পদ আৰম্ভ কৰিছিল ৷ গায়ত্ৰী চক্ৰৱৰ্তী স্পিভাক ১৯৪২ চনৰ ২৪ ফেব্ৰুৱাৰী জন্মগ্ৰহণ কৰিছিল। তেওঁ এজন ভাৰতীয় সাহিত্য সমালোচক আৰু তাত্ত্বিক। তেওঁ নিবন্ধৰ বাবে সৰ্বাধিক পৰিচিত। – সাবল্টার্ন স্টাডি আৰু উত্তৰ-ঔপনিৱেশবাদৰ প্ৰতিষ্ঠাতা হিচাপে বিবেচিত।
উত্তৰ ঔপনিৱেশিক তত্ত্বৰ আৰু এজন হ’ল হোমি কে. ভাভা। তেওঁ আছিল ভাৰতীয় উত্তৰ ঔপনিৱেশিক তাত্ত্বিক। তেওঁ বুজি পাইছিল যে, উত্তৰ-ঔপনিৱেশিক বিশ্বৰ মিশ্ৰণৰ স্থানবোৰ বাষ্পীভূত হোৱা উচিত। তেওঁ যুক্তি দিছিল যে এই স্থানটো ঔপনিৱেশিকবাদৰ নিকট সবাতোকৈ গভীৰ প্ৰত্যাহ্বান ৷
১২৷ ‘জাতি-ৰাষ্ট্ৰ’ সম্পর্কে বিতর্কটো বিশ্লেষণ কৰা। (Analyze the debate about the nation-state.)
উত্তৰঃ জাতি-ৰাষ্ট্ৰৰ ধাৰণাটো বিভ্রান্তিকৰ ৷ এইটো কেতিয়াবা কেতিয়াবা তুলনামূলকভাৱে ব্যৱহৃত আঞ্চলিক ৰাজ্যবোৰক বুজায়। (উদাহৰণস্বৰূপ চিংগাপুৰৰ দৰে নগৰ-ৰাজ্যবোৰ বা লিকটেনষ্টাইনৰ দৰে সৰু সৰু ৰাজ্যসমূহ) আৰু কেতিয়াবা কেতিয়াবা এনে এখন ৰাজ্যকো বুজায় যাৰ পৰিসীমা সেই ৰাজ্যৰ সীমান্তৰ লগত মিহলি যায়। ইয়াৰ পৰা বুজা যায় যে—
(ক) সকলো ৰাজ্যই জাতীয় আঞ্চলিক ৰাজ্য নহয়।
(খ) সকলো জাতীয় আঞ্চলিক ৰাজ্যবোৰ জাতি-ৰাষ্ট্ৰ নহয় ৷ কিছুমান বহু-জাতীয় অথবা কোনোটো জাতিভিত্তিক নহয়।
(গ) সকলো জাতি সিহঁতৰ নিজস্ব জাতি-ৰাষ্ট্ৰৰ লগত জড়িত নহয় ৷
শেষলৈ এইটো উত্থাপিত হয় যে তেওঁলোকৰ জাতীয় পৰিচয়টো ৰাষ্ট্ৰধৰ্মিতাৰ আকাৰত ৰাজনৈতিক অভিব্যক্তি অস্বীকাৰ কৰিছে অথবা তেওঁলোকৰ সদস্যসকলক কিছুমান ৰাজ্যৰ মাজত বিতৰণ কৰা হৈছে।
জাতি-জনগণ আৰু ৰাষ্ট্ৰ এই তিনিটাৰ ভিতৰত জাতি কেতিয়াবা কেতিয়াবা ৰাষ্ট্ৰৰ লগত অভিন্ন হিচাপে বিবেচিত হয় আৰু এই দুটা ধাৰণা ৰাষ্ট্ৰ ৰাষ্ট্ৰত একীভূত হৈ যায়। হবচবাউম মন কৰিছে যে দেশবোৰৰ বিকাশ আছিল তুলনামূলকভাৱে ঐতিহাসিক বিকাশ । আমেৰিকান আৰু ফৰাচী বিপ্লৱবোৰত, জাতিৰ অৰ্থ কম-বেছি একে আছিল আৰু অষ্টাদশ শতিকাৰ শেষৰ দিশে আৰু ঊনৈশ শতিকাৰ বেছিভাগ সময়ছোৱাত ‘জাতি-ৰাষ্ট্ৰ-জনগণ’ সাধাৰণ অৰ্থ আছিল। তেওঁ উল্লেখ কৰিছে যে, “মার্কিন যুক্তৰাষ্ট্ৰত প্ৰাথমিক ৰাজনৈতিক বক্তৃতা ‘জনগণ’, ‘ইউনিয়ন’, ‘কনফেডাৰেছন’, ‘আমাৰ সাধাৰণ ভূমি’, ‘জনসাধাৰণ’, ‘জনকল্যাণ’ বা ‘সম্প্ৰদায়ক’ উল্লেখ কৰে সংঘৱদ্ধ ৰাষ্ট্ৰবোৰৰ অধিকাৰৰ বিৰুদ্ধে ‘জাতি’ শব্দৰ কেন্দ্ৰীভূতকৰণ আৰু একাত্মক প্ৰভাৱ এৰাবৰ বাবে। লক্ষণীয় যে এই সময়ছোৱাত জাতীয় বহু সংগ্ৰাম আছিল ৰজা, প্রভু, অভিজাতসকলৰ বিৰুদ্ধে বা চাৰ্চৰ বিৰুদ্ধে। হবচবাউম এই সিদ্ধান্তত গৈ পায় যে জাতিটো নাগৰিকসকলৰ দেহ যাৰ সন্মিলিত সার্বভৌমত্ব তেওঁলোকৰ এনে এক ৰাষ্ট্ৰ গঠন কৰিছিল যি তেওঁলোকৰ ৰাজনৈতিক অভিব্যক্তি আছিল। কিয়নো জাতি আৰু যিয়ে নহওঁক নাগৰিকত্ব আৰু জনগণৰ অংশগ্ৰহণ বা পছন্দৰ উপাদানৰ পৰা আঁতৰা নাই।
এখন ৰাজ্য আঞ্চলিক বা ভৌগোলিক ভিত্তিত সংজ্ঞায়িত হ’ব পাৰে আৰু তাত এই চৰকাৰ আৰু এই অঞ্চলৰ নাগৰিকসকলক পৰিচালনা কৰে। এনে এখন চৰকাৰ থকাৰ ক্ষেত্ৰতেই ৰাজনৈতিক অৰ্থ বৰ্তাই থাকে। নাগৰিকত্ব হ’ল উপায় যাৰ মাধ্যমেদি মানুহ ৰাজ্যৰ অংশ হিচাপে যুক্ত হৈ থাকে। অর্থাৎ পূৰ্বপুৰুষৰ পৰা নাগৰিকত্বৰ এই ঐতিহ্যটো ব্যক্তিক ৰাষ্ট্ৰৰ এটা অংশ হিচাপে গঢ়ি তোলে আৰু সেই মাধ্যমটো ব্যক্তি ৰাষ্ট্ৰৰ অন্তৰ্গত বুলি বিবেচিত হয়। ৰাষ্ট্ৰ বা জাতি-ৰাষ্ট্ৰৰ আধুনিক ব্যৱহাৰসমূহ সাধাৰণতে এই পদ্ধতিক গ্ৰহণ কৰে আৰু ব্যক্তিসকলৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰখনৰ অৰ্থ নাগৰিকত্বৰ অধিকাৰ, দায়িত্ব আৰু বাধ্যবাধকতা সহ নাগৰিকত্বক বুজায়। ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল— অভিবাসন সম্পর্কিত ৰাষ্ট্ৰকর্তৃক প্রতিষ্ঠিত বিধিবোৰৰ মাজত ৰাজ্যৰ প্ৰতিগৰাকীয়ে নাগৰিক, কেৱল সঠিক বংশধৰ ব্যক্তিসকলেই নহয়। ৰাষ্ট্ৰৰ কেইটামান স্তৰ আছে যেনে— চৰকাৰ, ৰাজনৈতিক কৰ্তৃত্ব, এটা বিচাৰ ব্যৱস্থা, এটা স্পষ্টভাৱে সংজ্ঞায়িত ভৌগোলিক অঞ্চল আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ সাৰ্বভৌমত্ব। কিন্তু ইয়াত সমস্যাও আছে, সমস্যাবোৰৰ মাজত এটা হ’ল— নাগৰিকসকলৰ মাজত বহু নাগৰিক, নাগৰিকত্বতকৈ ঐতিহ্য আৰু পূৰ্বপুৰুষৰ ধাৰাৰ মাধ্যমেদি নিজক ৰাষ্ট্ৰৰ অংশ হিচাপে বিবেচনা কৰিব পাৰে। ইয়াৰ ফলত জাতি আৰু ৰাষ্ট্ৰ বিভ্রান্ত হয় ।
আনফালে ৰাষ্ট্ৰক ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে অভিন্ন হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত সমস্যাটো হ’ল এজন মানুহৰ সাংস্কৃতিক দিশ, ভাষা, ঐতিহ্য, ৰীতি-নীতি, ইতিহাসক উপেক্ষা কৰা। প্রকৃতপক্ষত হবচবাউমে তেওঁৰ অধ্যয়নত দেখাইছে যে (১৮৮০-১৯১৪) সময়ছোৱাত জাতীয়তাবাদ আৰু জাতীয় আন্দোলন তিনিটা বৈশিষ্ট্যক লৈ বিকশিত হৈছিল।
(ক) আকাৰৰ প্ৰান্তিক নীতি ত্যাগ-জনগণৰ যি কোনো সংখ্যাক এটা জাতি হিচাপে বিবেচনা কৰা যাব পাৰে।
(খ) জাতিসত্তা আৰু ভাষা কেন্দ্রীয় বিষয় হিচাপে গ্রহণযোগ্য আৰু সম্ভৱতঃ জাতীয়তাৰ একমাত্র সংজ্ঞা আছিল ।
(গ) জাতীয়তাবাদ কেতিয়াবা কেতিয়াবা প্রতিক্রিয়াশীল হৈ উঠে আৰু গঢ়ি উঠে দেশপ্রেম আৰু জাতীয় প্রতীক হিচাপে চিহ্নিত হয় পতাকা।
দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সমাপ্তিৰ পিছত, আন্তর্জাতিক ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাৰ সংগঠনৰ প্ৰাথমিক ইউনিটবোৰৰ উল্লেখ কৰাৰ সময় ‘জাতিৰাষ্ট্ৰ’ ধাৰণাটো ক্রমবর্ধমানভাৱে ব্যৱহৃত হৈছিল। কিন্তু বাস্তৱত আধুনিক সমাজবোৰত ক্রমবর্ধমান সাংস্কৃতিক, জাতিগত, ধৰ্মীয় আৰু ভাষাগত বৈচিত্ৰ্যৰ কাৰণে আন্তর্জাতিক সম্পর্ক ব্যৱস্থাক স্থিৰ আইনী আৰু আঞ্চলিক পৰিসীমা সহ ৰাষ্ট্ৰবোৰৰ এটা পদ্ধতি হিচাপে বৰ্ণনা কৰা আৰু কঠিন । যিয়েই নহওঁক শীতল যুদ্ধৰ পৰৱৰ্তী আৰ্নষ্ট জেলনাৰ তেওঁলোকৰ বৰ্ণিত হিচাপে “জাতীয়তাবাদৰ অন্ধকাৰ পণ্য” এই প্রতিষ্ঠিত আদেশৰ এটা বিঘ্ন সৃষ্টিকাৰী শক্তি হিচাপে কাম কৰিছে। জাতীয়তাবাদ আৰু জাতীয়বাদীসকল ↑ জাতিৰ স্ব-নিৰ্ধাৰণ আৰু এনে এক ৰাষ্ট্ৰৰ অৰ্জনৰ সন্ধান কৰিব যি সাংস্কৃতিক, ধর্মীয় জাতিগত বা ভাষাগত জাতিৰ লগত সীমাবদ্ধ থাকে। যেনে প্ৰতিটো জাতিৰ এক নিজস্ব ৰাষ্ট্ৰ নাই আৰু ৰাষ্ট্ৰীয়তা, ৰাজনৈতিক প্রতিনিধিত্ব, সাংস্কৃতিক অধিকাৰ আৰু ধৰ্মীয় স্বাধীনতা অৰ্জনৰ সংঘাত দ্বি-মেৰু পৰৱৰ্তী বিশ্বৰ কেইটামান উল্লেখযোগ্য দ্বন্দ্বৰ মূল ভিত্তি আছিল। ইস্ৰায়েল ফিলিস্তিন সংঘাতৰ পৰা আৰম্ভ কৰি স্কটিছ আৰু কাতালানসকলৰ নিকট সমকালীন মধ্য-প্ৰাচ্যৰ ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিসীমা ভাঙ্গি পেলাবৰ বাবে স্বাধীনতাৰ আহ্বান জনাইছিল ৷
জাতি আৰু ৰাজ্যবোৰৰ মাজত যি মিল আছে সেয়া কেনেকৈ পুনর্মিলন কৰা যায় সেই প্রশ্ন কেতিয়াও সমাজ বিজ্ঞানীসকলৰ নিকট গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰশ্ন হৈ উঠা নাই। ভাৰত আৰু পাকিস্তান, গ্ৰীচ আৰু তুৰস্ক বিভাগৰ অৰাজক ফলাফল আৰু অতি সম্প্ৰতি দক্ষিণ আৰু উত্তৰ চুদান বৰ্তমান অৱস্থাক লৈ যিকোনো প্রশ্নক অত্যন্ত বিতর্কিত কৰি তুলিছে। আমি আজি ‘জাতিসমূহ’ কোৱাৰ ভিতৰত এটা ভাষা, সংস্কৃতি, জাতি আৰু ধৰ্মসমূহৰ এটা বিচিত্ৰ গুণ সম্পন্ন সংমিশ্রণ বিদ্যমান ৷ ‘আমি’ বনাম ‘আনসকল’ আৰু কোনো জাতিৰ পৰিসীমাক আইনী ৰাজনৈতিক অৱস্থান হিচাপে চিহ্নিত কৰাৰ বাবে সংজ্ঞা দিয়া সহজ প্রচেষ্টা নহয় ।
১৩৷ ৰাষ্ট্ৰ বুলিলে কি বুজা? ৰাষ্ট্ৰ আৰু সমাজৰ মাজৰ পাৰ্থক্য উল্লেখ কৰা ৷ (What do you mean by state? Mention the difference between state and society.)
উত্তৰঃ ৰাষ্ট্ৰ হৈছে এটা ৰাজনৈতিক সংগঠন। এৰিষ্ট’টলৰ মতে, “মানুহ কেৱল সমাজপ্ৰিয় প্ৰাণীয়েই নহয়, ৰাজনৈতিক প্রাণীও”। (“Man is not only a social animal but also a political animal”). মানুহে অকলশৰে জীৱন অতিবাহিত কৰিব নোৱাৰে। মানুহৰ নিজস্ব জন্মগত স্বভাৱৰ হেতুকেই সংঘবদ্ধ জীৱনক আদৰি লয়৷ এনে সংঘবদ্ধ জীৱনৰ ফলতেই ৰাষ্ট্ৰৰ নিচিনা ৰাজনৈতিক অনুষ্ঠানৰ জন্ম হয়। প্রাচীন গ্রীক পণ্ডিত প্লেটো এৰিষ্ট’টলৰ দিনৰ পৰাই ৰাজনীতি বিজ্ঞানৰ মূল বিষয়বস্তু হিচাপে ৰাষ্ট্ৰৰ সৃষ্টিৰ আলোচনা কৰি অহা হৈছে৷ সাধাৰণতে ৰাজনীতি বিজ্ঞানৰ মূল উদ্দেশ্য হৈছে ৰাষ্ট্ৰৰ উৎপত্তি, ক্ৰমবিকাশ, গঠন প্রণালী, বৈশিষ্ট্য, উপাদান, নীতি আৰু আদৰ্শ আদিৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা ৷
ৰাষ্ট্ৰ শব্দটো পোনপ্ৰথমে ইটালীৰ বিখ্যাত চিন্তাবিদ মেকিয়াভেলিয়ে (Machiavelli), তেওঁৰ গ্ৰন্থ ‘The Prince’ ত ব্যৱহাৰ কৰিছিল।
ৰাষ্ট্র সম্পর্কে এটা সর্বগ্রহণযোগ্য সংজ্ঞা দিয়াটো অত্যন্ত কঠিন ৷ প্রাচীন গ্রীকসকলৰ পৰা আধুনিক চিন্তাবিদ সকললৈকে ৰাষ্ট্ৰৰ ধাৰণা সম্পর্কে বিভিন্ন মতামত পোৱা যায় ৷ তেওঁলোকে ক্ষুদ্ৰ নগৰ ৰাষ্ট্ৰবিলাককে ৰাষ্ট্ৰ বুলি কৈছিল ৷ তলত কেইজনমান বিশিষ্ট ব্যক্তিৰ ৰাষ্ট্ৰ সম্পৰ্কে আগবঢ়োৱা সংজ্ঞা উল্লেখ কৰা হ’ল—
বঁডেৰ মতে, “ৰাষ্ট্ৰ হ’ল কিছুমান পৰিয়াল আৰু পৰিয়ালবিলাকৰ সম্পত্তিৰ মিলিত সংগঠন, যিটো সংগঠন এক সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ ক্ষমতা আৰু যুক্তিৰ দ্বাৰা পৰিচালিত”। (“The state is an association of families and their common possessions, govern by a supreme power and by reason”. – Bodin)
বাৰ্জেছৰ মতে, “কোনো এক নিৰ্দিষ্ট জনসমষ্টিৰ সংঘবদ্ধ জীৱনকে ৰাষ্ট্ৰ বোলে”। (“A particular portion of mankind viewed as an organised the unit”).
লাস্কিৰ মতে, “ৰাষ্ট্ৰ হ’ল ভূখণ্ড সমন্বিত সমাজ, যি শাসক আৰু শাসিতত বিভক্ত আৰু এই সমাজে ৰাজনৈতিকভাৱে নিৰ্ধাৰিত ভূ-খণ্ডৰ ভিতৰত অৱস্থিত সকলো প্ৰতিষ্ঠানৰ ওপৰত কৰ্তৃত্ব দাবী কৰে”।(According to H. Laski, “A territorial society divided into government and subject claiming within its politically allotted physical area a supremacy over all other institutions”.)
সমাজবিজ্ঞানৰ আন এক বিশিষ্ট চিন্তাবিদ গাৰ্ণাৰৰ মতে, “ৰাষ্ট্ৰ ৰাজনীতি বিজ্ঞান আৰু শাসনতান্ত্ৰিক আইনৰ ধাৰণা অনুসৰি, কম বেছি পৰিমাণৰ এটা জনসমষ্টি, যিকোনো এক নির্দিষ্ট ভূ-খণ্ড স্থায়ীভাৱে অধিকাৰ কৰি থাকে, যি বহিঃশত্ৰৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ পৰা সম্পূৰ্ণভাৱে মুক্ত, যাৰ অধিক সংখ্যক অধিবাসীৰেই স্বাভাৱিক আনুগত্য লাভ কৰা এটা সু-সংগঠিত চৰকাৰ আছে”।
(According to Dr. Garner, “The state is a community of persons more or less numerous, permanently occupy g a definite portion of territory, independent or nearly so, of external control and possessing an organised government to which law great body of inhabitants render habitual Obedience”.)
গাৰ্ণাৰৰ ৰাষ্ট্ৰ সম্পৰ্কীয় সংজ্ঞাটোত ৰাষ্ট্ৰৰ আৱশ্যকীয় উপাদানকেইটা পোৱা যায়৷ ৰাষ্ট্ৰ আৰু সমাজ দুয়োটা একে বস্তু নহয়। দুয়োটাৰ মাজত যথেষ্ট পার্থক্য দেখিবলৈ পোৱা যায় ৷ তলত ৰাষ্ট্ৰ আৰু সমাজৰ মাজত থকা কিছু পার্থক্য আলোচনা কৰা হ’ল ৷
(ক) সমাজ ৰাষ্ট্ৰতকৈ বহুত প্রাচীন। ইয়াৰ জন্ম ৰাষ্ট্ৰতকৈ বহুত আগতে হৈছিল। এৰিষ্ট’টলৰ মতে মানুহ সমাজপ্ৰিয় জীৱ৷ সমাজত যি মানুহে থাকিবলৈ ভাল নাপায়, তেওঁ নিশ্চয় আধিমানৱ হ’ব নাইবা পশু হ’ব । আনহাতে, সমাজৰ উৎপত্তি মানৱ উৎপত্তিৰ প্ৰায় সমসাময়িক।
(খ) ৰাষ্ট্ৰ এখনৰ নিৰ্দিষ্ট ভূ-খণ্ড আছে। নির্দিষ্ট ভূ-খণ্ডৰ অবিহনে ৰাষ্ট্ৰ সৃষ্টি হ’ব নোৱাৰে৷ কিন্তু সমাজৰ কোনো নির্দিষ্ট ভূখণ্ড নাই।
(গ) ৰাষ্ট্ৰই জনসাধাৰণৰ সংগঠিত অংশক বুজায়। কিন্তু, সমাজ সংগঠিতও হ’ব পাৰে অসংগঠিতও হ’ব পাৰে ৷
(ঘ) ৰাষ্ট্ৰৰ উদ্দেশ্য আৰু লক্ষ্য কাৰ্যকৰীৰ বাবে এটা সু-সংগঠিত চৰকাৰ থাকে। এই নির্দিষ্ট চৰকাৰে আইন প্রণয়ন আৰু কাৰ্যকৰী কৰাৰ লগতে ৰাষ্ট্ৰৰ জনসাধাৰণৰ মাজত শান্তি-শৃংখলা বজাই ৰাখি জনসাধাৰণৰ সৰ্বাংগীণ কল্যাণ সাধনৰ বাবে কাম কৰে। আনহাতে, সমাজৰ কোনো চৰকাৰ নাই। ইয়াৰ কাৰ্য জনসাধাৰণৰ বিশ্বাস, সামাজিক প্ৰথা আৰু ৰীতি-নীতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে ৷
(ঙ) ৰাষ্ট্ৰত বসবাস কৰা সকলো লোকেই ইয়াৰ সদস্য, আনহাতে সকলো ব্যক্তি সমাজৰ সদস্য নহ’বও পাৰে৷
(চ) সমাজে মানুহৰ আভ্যন্তৰীণ আচৰণ বা চিন্তা-ভাৱনাৰ ওপৰত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে কিন্তু ৰাষ্ট্ৰই মানুহৰ বাহ্যিক আচৰণহে নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
