Political Processes And Institutions In Comparative Perspective Unit 4 গণতান্ত্ৰিকৰণ Notes, College and University Answer Bank for BA, B.com, B.sc, and Post Graduate Notes and Guide Available here, Political Processes And Institutions In Comparative Perspective Unit 4 গণতান্ত্ৰিকৰণ Solutions to each Unit are provided in the list of UG-CBCS Central University & State University Syllabus so that you can easily browse through different College and University Guide and Notes here. Political Processes And Institutions In Comparative Perspective Unit 4 গণতান্ত্ৰিকৰণ Question Answer can be of great value to excel in the examination.
Political Processes And Institutions In Comparative Perspective Unit 4 গণতান্ত্ৰিকৰণ
Political Processes And Institutions In Comparative Perspective Unit 4 গণতান্ত্ৰিকৰণ Notes cover all the exercise questions in UGC Syllabus. The Political Processes And Institutions In Comparative Perspective Unit 4 গণতান্ত্ৰিকৰণ provided here ensures a smooth and easy understanding of all the concepts. Understand the concepts behind every Unit and score well in the board exams.
Democratization
POLITICAL SCIENCE
POLITICAL PROCESSES AND INSTITUTIONS IN COMPARATIVE PERSPECTIVE
তুলনামূলক দৃষ্টিভংগীত ৰাজনৈতিক প্ৰক্ৰিয়া আৰু প্ৰতিষ্ঠানসমূহ
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
১। গণতন্ত্রায়ণ প্ৰক্ৰিয়াটো কি? (What is the process of democratization?)
উত্তৰঃ গণতান্ত্রিকীকৰণ বা গণতন্ত্রায়ণ হৈছে এক অধিক গণতান্ত্ৰিক ৰাজনৈতিক শাসনলৈ পৰিৱৰ্তন, যাৰ ভিতৰত আছে গণতান্ত্ৰিক দিশত চলি থকা গুৰুত্বপূৰ্ণ ৰাজনৈতিক পৰিৱৰ্তন। গণতন্ত্ৰকৰণৰ কিছুমান বিৱৰণত গুৰুত্ব দিয়ে যে কেনেকৈ অভিজাতসকলে গণতান্ত্ৰিককৰণ চলাইছিল ৷ আনহাতে আন বিৱৰণত তৃণমূল পৰ্যায়ৰ তলৰ প্ৰক্ৰিয়াৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে।
২। গণতান্ত্ৰিকীৰণৰ তিনিটা তৰংগ কি? (What are the three waves of democratization?)
উত্তৰঃ হানটিংটনে তিনিটা তৰংগ বৰ্ণনা কৰিছে— প্ৰথম হ’ল ‘ধীৰ’ তৰংগ, ঊনৈশ শতিকাৰ। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পিছত দ্বিতীয় তৰংগ আৰু দক্ষিণ ইউৰোপত ১৯৭০ ৰ আৰম্ভণিৰ মাজভাগত তৃতীয় তৰংগ। তাৰ পিছত লেটিন আমেৰিকা।
৩। গণতন্ত্ৰকৰণ শব্দটো প্রথম কোনে ব্যৱহাৰ কৰিছিল? (Who first used the term democratization?)
উত্তৰঃ লৰ্ড ব্ৰিছে ১৮৮৮ চনত।
৪।১৯৭০ চনত কোন দেশসমূহত গণতন্ত্ৰকৰণ প্ৰক্ৰিয়া আৰম্ভ হৈছিল ?(In which countries did the democratization process begin in 1970?)
উত্তৰঃ তৃতীয় বিশ্বৰ দেশসমূহত।
৫। লেৰি ডায়মণ্ড গণতন্ত্ৰকৰণক কি বুলি আখ্যায়িত কৰিছিল? (What did Larry Diamond call democratization?)
উত্তৰঃ সংকৰ শাসন ব্যৱস্থা (Hybrid Regime ) ।
৬। গণতন্ত্ৰৰ তৃতীয় তৰংগৰ সূচনা কোন চনত কোন কোন দেশত হৈছিল? (In which country did the third wave of democracy start?)
উত্তৰঃ ১৯৭০ চনত স্পেইন আৰু পর্তুগাল ৷
৭। গণতন্ত্ৰৰ তৃতীয় তৰংগৰ সমাপ্তি ক’ত ঘটিছিল? (Where did the third wave of democracy end?)
উত্তৰঃ তৃতীয় তৰংগৰ সমাপ্তি ঘটিছিল গ্ৰিচ, তুৰস্ক আৰু লেটিন আমেৰিকাৰ কিছুমান দেশত।
৮। প্ৰথম উন্নত বিশ্ব বুলিলে কোন ৰাষ্ট্ৰসমূহক বুজায় ? (Which countries are the first developed world?)
উত্তৰঃ বেলজিয়াম, জার্মানী,ইউনাইটেড ষ্টেট, ফ্রান্স, পশ্চিম ইউৰোপ।
৯৷ দ্বিতীয় উন্নত বিশ্ব বুলিলে কোন ৰাষ্ট্ৰসমূহক বুজায় ? (Which countries are the second developed world?)
উত্তৰঃ লেটিন আৰু দক্ষিণ আমেৰিকা, তুৰ্কী, থাইলেণ্ড, দক্ষিণ আফ্রিকা।
১০। তৃতীয় বিশ্ব বুলিলে কোন ৰাষ্ট্ৰসমূহক বুজায়? (Which countries are the third developed world?)
উত্তৰঃ আফ্রিকা, এছিয়া, অষ্ট্রেলিয়া, লেটিন আমেৰিকা।
১১। গণতন্ত্ৰকৰণৰ ধাৰণা আৰু সংজ্ঞা দিয়া। (Give the concept and definition of Democratization.)
উত্তৰঃ গণতন্ত্ৰকৰণ হৈছে গণতন্ত্ৰ হোৱাৰ প্ৰক্ৰিয়া। এই শব্দটো প্ৰথমে লৰ্ড ব্ৰিছে ১৮৮৮ চনত ব্যৱহাৰ কৰিছিল। আন শব্দত, গণতান্ত্ৰিককৰণ হৈছে অধিক গণতান্ত্রিক শাসনলৈ পৰিৱৰ্তন, গণতান্ত্ৰিকলৈ যোৱা গুৰুত্বপূৰ্ণ ৰাজনৈতিক পৰিৱৰ্তনসহ দিশ। এইটো এটা আধিপত্যবাদী শাসনৰ পৰা পৰিৱৰ্তন হ’ব পাৰে সম্পূৰ্ণ গণতন্ত্ৰ হিচাপে, আকৌ এটা পৰিৱৰ্তন হ’ব পাৰে, এটা আধিপত্যবাদী ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাৰ পৰা অৰ্ধ-গণতন্ত্ৰ আৰু এটা অৰ্ধ-গণতন্ত্ৰৰ পৰা গণতান্ত্রিক ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থালৈ পৰিৱৰ্তন হ’ব পাৰে ৷
১২। ছেমুৱেল পি. হান্টিংটন গণতান্ত্রিককৰণৰ কি সংজ্ঞা দিছে? (What Samuel Huntington defined democratization?)
উত্তৰঃ ছেমুৱেল পি. হান্টিংটন গণতান্ত্রিককৰণক ‘তৃতীয় তৰংগৰ প্ৰক্ৰিয়াকৰণ’ বুলি সংজ্ঞায়িত কৰিছিল। অ-গণতান্ত্রিক শাসনৰ পৰা গণতান্ত্রিক শাসনলৈ পৰিৱৰ্তনৰ গোট যিটো এটা নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ ভিতৰত হয়।
চমু আৰু ৰচনাধর্মী প্রশ্নোত্তৰঃ
১। গণতান্ত্ৰিকৰণৰ ইতিহাস সম্পর্কে আলোচনা কৰা ৷ (Discuss about the history of democratization.)
উত্তৰঃ ছেমুৱেল পি. হান্টিংটনে উল্লেখ কৰিছে তেওঁৰ গ্ৰন্থ “The Third Wave: Democratization in the late twentieth century” তাত উল্লেখ আছে গণতন্ত্ৰৰ প্ৰথম তৰংগ (১২২৮-১৯৪০ ৰ পিছত) আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ বেছিভাগ বগা পুৰুষৰ বাবে অধিকাৰ প্ৰদানৰ সৈতে আৰম্ভ হৈছিল। আৰু তাৰ পিছত ১৯০০ চনৰ আগতে ব্ৰিটেইনৰ ফ্ৰান্সত ক্রমান্বয়ে অষ্ট্ৰেলিয়া, ইটালী আৰু আৰ্জেন্টিনা আৰু কিছুমান দেশত অধিকাৰ প্ৰদান কৰা হৈছিল।
গণতন্ত্ৰৰ তৃতীয় তৰংগ (১৯৪০ ৰ পৰা ১৯৭০ ৰ পিছত) এছিয়া, আফ্ৰিকা আৰু লেটিন আমেৰিকাৰ দেশবোৰত মিত্ৰ শক্তিৰ জয় আৰু দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধই ঔপনিৱেশিক ভাষাত প্ৰক্ৰিয়া আৰম্ভ কৰিছিল ৷
গণতন্ত্ৰকৰণৰ তৃতীয় তৰংগ ১৯৪৭ চনত আৰম্ভ হৈছিল। (কাৰনেচন বিপ্লৱ, পর্তুগাল) আৰু ১৯৮০ ৰ চনত লেটিন আমেৰিকাত ঐতিহাসিক গণতান্ত্ৰিক পৰিৱৰ্তন অন্তৰ্ভুক্ত আছিল। এছিয়া প্রশান্ত মহাসাগৰীয় দেশসমূহ (ফিলিপাইন, দক্ষিণ কোৰিয়া, টাইৱান) ১৮৮৬ ৰ পৰা ১৯৮৮ লৈ পূৱ ইউৰোপ (বুলগেৰিয়া, হাংগেৰী, চিজইচি ৰিপ্লাৱিক, ইউক্রেন, বেলাৰুছ, ৰাছিয়ান ফেডাৰেচন, স্লোভাকিয়া, ছোভিয়েট ইউনিয়ন, উপ-চাহাৰা দেশ (আলজেৰিয়া) ধ্বংস হোৱাৰ পিছত ৰোমানিয়া পোলেণ্ড, ১৯৮২ চনত ইজিপ্ট, লিবিয়া, মৰোক্কো, সোমালিয়া, সুদান টিনিয়াছ আৰম্ভ হৈছিল। ,
২। ঔপনিৱেশিক পৰৱৰ্তী দেশসমূহত গণতান্ত্ৰিকৰণৰ প্ৰক্ৰিয়া সম্পর্কে আলোচনা কৰা। (Discuss about the democratization process in post colonial countries.)
উত্তৰঃ ঔপনিৱেশিকতা হৈছে এক নীতি যি দুৰ্বল ৰাষ্ট্ৰ আৰু মানুহৰ ওপৰত আঞ্চলিকভাৱে ইয়াৰ নিয়ন্ত্ৰণ সম্প্ৰসাৰিত এক শক্তিশালী শক্তিৰ অনুশীলন। শাসিত জাতি বা দেশবোৰক সাম্ৰাজ্যিক বা ডাঙৰ শক্তিৰ দ্বাৰা শাসক দেশৰ উপনিৱেশ হিচাপে বৰ্ণনা কৰা হৈছে। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পিছত গণতান্ত্ৰিকৰণৰ প্ৰক্ৰিয়া এছিয়া আৰু আফ্ৰিকাৰ পূৰ্বৰ ঔপনিৱেশসমূহত আৰু প্রায় নিঃঔপনিৱেশিক আৰম্ভ কৰা। চল্লিশখন নতুন ৰাজ্যই ইউৰোপীয় ঔপনিৱেশিক শাসকৰ পৰা স্বায়ত্ত শাসন বা পোনপটীয়া স্বাধীনতা লাভ কৰিছিল। (ভাৰত, পাকিস্তান, শ্রীলংকা, বার্মা এতিয়া ম্যানমাৰ, ঘানা, কেনিয়া, জিম্বাবো, টিউনিছিয়া) নতুনকৈ উদ্ভৱ হোৱা স্বতন্ত্ৰ দেশবোৰে কেইবাটাও সামাজিক অর্থনৈতিক সমস্যাৰ সন্মুখীন হ’বলগীয়া হৈছিল আৰু ৰাজনৈতিক সমস্যাৰ ফলত আন্দোলনৰ সৃষ্টি হৈছিল। মানুহৰ এই আন্দোলনৰ বাবে দায়ৱদ্ধ কাৰণবোৰ হৈছে
(ক) ঔপনিৱেশিক প্ৰভাৱৰ অনিয়ম ৷
(খ) দৰিদ্ৰ আৰু দুৰ্বল অর্থনৈতিক অৱস্থাৰ বাবে জগৰীয়া কাৰণবোৰ হ’ল শাসনাধিষ্ঠিত দেশত সম্পদ নিষ্কাশন।
(গ) বৃহৎ জনসংখ্যা।
(ঘ) ঔপনিৱেশিক শাসকৰ দ্বাৰা থলুৱা আৰ্থ-সামাজিক আৰু সাংস্কৃতিক প্ৰণালী ধ্বংস।
(ঙ) বিশ্বব্যাপী বজাৰত অন্যায় আৰু অসম প্রতিযোগিতা।
(চ) নতুনকৈ স্বাধীন দেশবোৰ আৰ্থ-সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থা অস্থিতিশীল কৰাৰ বাবে ক্ষমতাসম্পন্ন ৰাষ্ট্ৰবোৰৰ বিদ্ৰোহ আৰু ষড়যন্ত্র।
ঔপনিৱেশিক পৰৱৰ্তী দেশসমূহত গণতন্ত্ৰকৰণৰ আৰু এটা দিশ হ’ল— উত্তৰ ঔপনিৱেশিক দেশবোৰ ভৌগোলিক আকাৰ, প্রাকৃতিক সম্পদ, সামাজিক, ৰাজনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক উপাদান, ৰাজনৈতিক আৰু চৰকাৰী গাঠনি আদিৰ ভিত্তিত পৃথক পৃথক। গতিকে প্ৰতিটো দেশতেই গণতান্ত্রিককৰণ একেকম নহ’ব এইটো একেবাৰে স্বাভাৱিক
আকৌ উদাৰ গণতন্ত্ৰৰ নিৰ্ধাৰকসমূহ হৈছে—
(ক) সমতা।
(খ) বিকল্প তথ্য।
(গ) ভাষণ আৰু প্ৰেছ আৰু সংবাদ মাধ্যমৰ স্বাধীনতা।
(ঘ) চৰকাৰী গাঁথনিৰ স্বচ্ছতা।
(ঙ) মুক্ত আৰু ন্যায্য-নির্বাচন।
(চ) পৰীক্ষা আৰু পৰ্যাপ্ত শক্তিৰ পৃথকীকৰণ।
মালয়েছিয়া, ইণ্ডোনেছিয়া হৈছে দুটা এছিয়াৰ দেশ যিয়ে গণতন্ত্ৰৰ তৃতীয় তৰংগ অনুভৱ কৰি আছে। মালয়েছিয়া পশ্চিম মন্ত্ৰী গণতন্ত্ৰ আৰু কেন্দ্ৰীয় ৰাজ্য নমুনাৰ দ্বাৰা ব্যাপকভাৱে প্ৰভাৱিত এখন দেশ আৰু গণতান্ত্ৰিক প্ৰতিষ্ঠানৰ নিৰ্বাচন অনুষ্ঠান আৰু সম্পাদনাত ভাল দক্ষতা দেখাইছে কিন্তু জনগণৰ নাগৰিক আৰু ৰাজনৈতিক অধিকাৰ নিশ্চিত কৰোতে ব্যৰ্থ হৈছে। আনফালে, ইণ্ডোনেছিয়া এটা গণতন্ত্ৰ আৰু একক ৰাজ্য। গণতান্ত্রিকীকৰণ আনুপাতিক নির্বাচন ব্যৱস্থা, বিচাৰ বিভাগৰ গাঁথনি বিস্তৃত, মিত্রজোট, বহুদল প্রণালী আদি হৈছে ইয়াৰ ঔপনিৱেশিক অতীতৰ উত্তৰাধিকাৰৰ বৈশিষ্ট্য। ইণ্ডোনেছিয়াত মানুহ কম-বেছি, অসামৰিক স্বাধীনতা আৰু ৰাজনৈতিক অধিকাৰ উপভোগ কৰে কিন্তু যুঁজ কৰিবলৈ ব্যৰ্থ হৈছিল। ওপৰত উল্লিখিত সীমাবদ্ধতাৰ কাৰণে উভয় দেশে সম্পূৰ্ণ উদাৰ গণতান্ত্রিক দেশৰ মৰ্যাদা অৰ্জনত ব্যৰ্থ হৈছিল।
৩। গণতান্ত্রিকীকৰণৰ বিৰুদ্ধে হোৱা সমালোচনাসমূহ বিশ্লেষণ কৰা। (Analyze the criticisms against democratization.)
উত্তৰঃ ঔপনিৱেশিক দেশবোৰত গণতন্ত্ৰৰ দিশে অগ্ৰগতি পৰিমাপ কৰোঁতে বিভিন্ন ইতিহাস আৰু সংস্কৃতিযুক্ত বিভিন্ন দেশ, বিভিন্ন গণতন্ত্র, প্রচলিত আৰু অনুৰূপ দৃষ্টান্তক অপ্রতুল আৰু অবৈজ্ঞানিক বুলি মন হয় ।
হান্টিংটনৰ গণতান্ত্রিকীকৰণ তত্ত্বক কমিউনিষ্ট তত্ত্ববিদসকলে সমালোচনা কৰে পশ্চিমীয়া বা পুঁজিবাদী আক্রমন বা সামাজিকতাৰ বিৰুদ্ধে ষড়যন্ত্র হিচাপে। হান্টিংটনৰ সেই বিন্দুৰ পৰা সমালোচনা কৰা হয় যে আধুনিকীকৰণৰ অৰ্থ এইটো নহয় যে পশ্চিমীকৰণ, জাপান, চীন আৰু চাৰিটা এছিয়ান দেশ যেনে হংকং, ছিংগাপুৰ, দক্ষিণ কোৰিয়া আৰু টাইৱান।এই দেশবোৰ নতুনকৈ আকৃত আৰু নাটকীয় বিকাশ লাভ কৰিছে। অৱশেষত আমি এই সিদ্ধান্তত উপনীত হ’ব পাৰো যে যদিও গণতান্ত্রিকীকৰণৰ বিষয়ে তত্ত্বত আলোচনা কৰা হৈছে তথাপি এইটো সমালোচনাৰ বাহিৰত নহয় ৷
৪। বিংশ শতিকাত গণতন্ত্র কিয় বিশ্বজনীন ব্যৱস্থাত পৰিণত হ’ল আলোচনা কৰা ৷ (Discuss why democracy has become a universal system in the twentieth century.)
উত্তৰঃ ১৯৭০ ৰ পৰা ২০১০ চনৰ মাজত বিশ্বব্যাপী গণতান্ত্রিকীকৰণ দেশৰ সংখ্যা ৩৫ ৰ পৰা ১২০ ত উন্নীত হৈছে। অৰ্থাৎ বিশ্বৰ ৫০ শতাংশ দেশত গণতান্ত্রিক ব্যৱস্থা প্রতিষ্ঠিত হয় । ছেমুয়েল হাণ্টিংটনৰ ভাষাত এইটো আছিল গণতন্ত্ৰৰ তৃতীয় তৰংগ। তেওঁৰ মতে প্ৰথম দীৰ্ঘ তৰংগটোৰ সূচনা হ’ল ১৮২০ চনত আৰু ঊনবিংশ শতিকাৰ শেষলৈকে অব্যাহত থাকে। দ্বিতীয় তৰংগ সূচিত হয় দ্বিতীয় মহাযুদ্ধৰ পিছত। তৃতীয় তৰংগৰ সূচনা হয় স্পেইন আৰু পর্তুগালত ১৯৭০ ৰ দশকৰ প্ৰথম দিশত গণতন্ত্ৰত উত্তৰণৰ মাধ্যমেদি। এই দেশ দুখন দীর্ঘদিন ফ্ৰেংকো আৰু সালাজাৰৰ স্বৈৰশাসন অব্যাহত আছিল। তৃতীয় তৰংগৰ সমাপ্তি ঘটে গ্ৰীচ, তুৰস্ক আৰু লেটিন আমেৰিকাৰ দেশত গণতন্ত্র প্রতিষ্ঠাৰ মাধ্যমেদি। ব্রাজিল, আর্জেন্টিনা, পেৰু বলিভিয়া আৰু চিলিত গণতন্ত্র প্রতিষ্ঠিত হয়। একে লগতে এছিয়াৰ দেশ ফিলিপাইন, দক্ষিণ কোৰিয়া আৰু টাইৱানত গণতন্ত্র প্রতিষ্ঠিত হয়। পূর্ব ইউৰোপ আৰু চোভিয়েট ইউনিয়নত কমিউনিজমৰ পতনৰ মাজেদি গণতন্ত্ৰৰ পথ মুকলি হয়। কিন্তু ২০০০ চনৰ পিছত গণতন্ত্ৰৰ জোৱাৰত ভাটা দেখা যায় ।
গণতন্ত্ৰৰ বিস্তাৰৰ আঁৰত বিভিন্ন কাৰণৰ কথা কোৱা হৈ থাকে। গণতন্ত্ৰৰ ধাৰণাত যি অন্তর্নিহিত শক্তি আছে আৰু সেই কাৰণেই গণতন্ত্ৰৰ বিস্তাৰ ঘটিছে। ইয়াৰ পক্ষত উপযুক্ত যুক্তি দিছে আলেক্সিছ দি টকভিলে। তেওঁৰ মতে আধুনিক গণতন্ত্ৰৰ ভিত্তি মূলতঃ সমতাৰ যি ধাৰণাটো নিহিত আছে সেইটো বিগত ৮০০ বছৰ ধৰি শক্তি সঞ্চয় কৰিছিল। তেওঁ গণতন্ত্ৰৰ এই অগ্রযাত্রাক অখণ্ডনীয় নিয়তি হিচাপেই চাইছিল। আনসকলে গণতন্ত্ৰৰ ধাৰণাৰ ব্যাপাৰত একমত হ’লেও বেলেগ এটা ধাৰণাৰ কথা ক’ব বিচাৰিছে যে গণতন্ত্ৰৰ মূলতে আছে সুনিৰ্দিষ্ট ঐতিহাসিক আৰু সাংস্কৃতিক ভিত্তি। হেগেল আৰু নিটচ উভয়ে মন কৰে আধুনিক গণতন্ত্র মানৱিক সমতাৰ ইহজাগতিক সংস্কৰণৰ বাহিৰে আৰু একো নহয় ৷
হেগেল বস্তুগত জগতত ফৰাচী বিপ্লৱ আৰু মানুহৰ মাজত সমতাৰ স্বীকৃতিৰ দৰে পৰিৱৰ্তন সূচক যিবোৰ ঘটনাৱলী ঘটিছিল তাক মানৱিক যুক্তিবাদীতাৰ আভ্যন্তৰীণ যুক্তিৰ বাস্তবায়ন হিচাপে চাইছিল। গণতন্ত্ৰৰ তৃতীয় তৰংগত ৰেডি’অ, টেলিভিচন, ইণ্টাৰনেট আৰু আন্দোলনকাৰীসকলৰ মাধ্যমেদি ভিন্ন ভূখণ্ডৰ পৰা সংবাদ বিয়পি পৰাত ধ্যান-ধাৰণাৰ বিস্তৃতি ঘটে । ৯০ ৰ দশকৰ প্ৰথম দিশত আফ্ৰিকাত যি গণতান্ত্রিক উত্তৰণ ঘটে সেয়া স্পষ্টকৈ বার্লিন ৱাৱালৰ পতন আৰু পূব-ইউৰোপত নাটকীয় পৰিৱৰ্তনৰ দ্বাৰা অনুপ্রাণিত হয়।
ধ্যান-ধাৰণাৰ বিস্তৃতি দি গণতন্ত্ৰৰ বিস্তৃতি ব্যাখ্যা কৰিব গ’লে দেখা যায়, গণতন্ত্ৰৰ ধাৰণা প্ৰাচীন এথেঞ্চুৰ পৰাই আছিল। কিন্তু তথাপিও অষ্টাদশ শতিকাৰ শেষৰ ফালে এই ধাৰণা প্রাতিষ্ঠানিক ৰূপ লাভ কৰা নাই । টকভিলৰ ব্যাখ্যা মতে বিশ্বৰ গোটেই অংশত গণতন্ত্র প্রতিষ্ঠিত হোৱা নাই আৰু গোটেই বিশ্ব জুৰি সমানভাৱে এটা গুৰুত্ব অৰ্জন কৰা নাই।
হাণ্টিংটন সমসাময়িক চীন চৰকাৰ আৰু নানা বৰ্ণৰ ইছলামপন্থীসকলৰ মতে উদাৰ গণতন্ত্ৰ বিশ্বজনীন প্ৰৱণতা নহয় এইটো পাশ্চাত্য সভ্যতাৰ এটা সাংস্কৃতিক বৈশিষ্ট্য।
গণতন্ত্ৰ সম্পৰ্কে থকা এটা ধাৰণা হ’ল, এইটো কোনো ধ্যান-ধাৰণা অথবা সাংস্কৃতিক মূল্যবোধৰ ব্যাপাৰ নহয় ৷ বৰঞ্চ সমাজত নিহিত গাঁথনিগত শক্তিৰ উপজাত হিচাপে ইয়াৰ আবিৰ্ভাৱ ঘটে।
সমাজ বিজ্ঞানীসকলে বহুদিন ধৰি কৈ আহিছে, উচ্চতৰ অৰ্থনৈতিক উন্নয়ন আৰু স্থিতিশীল গণতন্ত্ৰৰ মাজত এটা সহসম্পৰ্ক আছে। পৃথিৱীৰ ধনী শিল্পসম্মত দেশবোৰত গণতন্ত্র বিদ্যমান। অথচ বেছিভাগ কৰ্তৃত্ববাদী ৰাষ্ট্ৰবোৰ স্বল্পোন্নত। এটা গৱেষণাৰ পৰা জানিব পৰা যায়, উন্নয়ণৰ যিকোনো পর্যায়ত কর্তৃত্ববাদী শাসনৰ পৰা গণতান্ত্রিক চৰকাৰৰ উত্তৰণ ঘটিব পাৰে। কিন্তু এইবোৰত গণতন্ত্র স্থায়ী নহয়, যদি তেওঁলোক প্রতি ব্যক্তি হিচাপে আয়ৰ এটা পৰ্যায়ত উন্নীত হয়। অর্থাৎ উন্নয়নৰ লগত গণতন্ত্ৰ অৱধাৰিত হৈ যায়।
কিন্তু উন্নয়নৰ লগত গণতন্ত্ৰৰ সহসম্পর্ক বিচাৰিব গ’লে আমি এনে কোনো অন্তর্দৃষ্টি নাপাওঁ যি এই দুটাৰ মাজত সুনির্দিষ্ট যোগসূত্ৰ পোৱা যায়। এইবোৰ সহসম্পৰ্কৰ কথা যিসকলে কৈছে, তেওঁলোক ভাবি নাচায় যে কেনেকৈ দৰিদ্ৰ ভাৰত স্থিতিশীল গণতন্ত্র হ’ব পাৰিছে আৰু আনফালে সম্পদশালী চিংগাপুৰ এটা কৰ্তৃত্ববাদী ৰাষ্ট্ৰ হিচাপেই ৰৈ যায়। এইক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ ধাৰণাটি হ’ল শ্রম বিভাজন। ব্যৱহাৰ সম্প্ৰসাৰণ আৰু অৰ্থনীতিৰ বিকাশৰ ফলত বজাৰ সম্প্ৰসাৰিত হৈছে আৰু ইয়াৰ ফলত নতুন শ্রম বিভাজনৰ উৎপত্তি হৈছে আৰু শ্ৰম বিভাজনে গভীৰতা অৰ্জন কৰিছে। শ্রম বিভাজনৰ ফলত নতুন নতুন সামাজিক গোষ্ঠীৰ উদ্ভৱ ঘটিছে। যদিও আদাম স্মিথৰ এই যুক্তিটো প্ৰত্যক্ষ নহ’লেও ক’ব লাগিব তেওঁৰ মতে সামাজিক গোষ্ঠী পুৰাতন কৃষি সমাজৰ সামাজিক প্রতিষ্ঠানসমূহত অংশগ্ৰহণৰ সুযোগৰ পৰা বঞ্চিত আছিল। এইসকলে ৰাজনৈতিক ক্ষমতাত অংশীদাৰিত্ব দাবী কৰিলে আৰু গণতন্ত্ৰৰ বাবে হেঁচা সৃষ্টি কৰিল। আদাম স্মিথ যেনেদৰে পৰিৱৰ্তনশীল শ্রম বিভাজনক তেওঁৰ কেন্দ্ৰীয় ধাৰণাৰ অবিচ্ছেদ্য হিচাপে দাঙি ধৰিছিল ঠিক একেদৰে ঊনৈশ শতিকাৰ সমাজচিন্তকসকল এই ধাৰণাক লৈ আৰু বেছি চিন্তা-ভাৱনা কৰিছে। কার্ল মার্ক্সে তেওঁৰ মতবাদত শ্রম বিভাজনক গুৰুত্ব দিছে আৰু ইয়াৰ ৰূপান্তৰ ঘটাই সামাজিক শ্রেণীতত্ত্ব গঢ়ি তুলিছে।
গতিকে এইসকলে কাৰণেই হৈছে গণতন্ত্ৰ। ই সমাজ গাঁথনিৰ মাজত প্ৰত্যেক সামাজিক শক্তিৰ অংশীদাৰিত্ব নিশ্চিত কৰাৰ একমাত্র উপায় ।
৫। চমুটোকা লিখা (Write short note) :
(ক) ভাৰতৰ গণতন্ত্রায়ন (Democratization of India) :
উত্তৰঃ ভাৰতৰ গণতন্ত্রায়নৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছে প্রতিযোগী ৰাজনৈতিক দলবোৰে। ভাৰতীয় কংগ্ৰেছ দল প্রতিষ্ঠিত হৈছিল ১৮৮৫ চনত। পৰৱৰ্তী এশ বছৰৰ বেছি সময় ধৰি দলটো সংখ্যাগৰিষ্ঠ জনগণৰ আৱেগ, অনুভূতি আৰু স্বাৰ্থৰ প্ৰতিনিধিত্ব কৰিব পাৰিছিল ৷ স্বাধীনতাৰ পিছৰ পৰা কংগ্ৰেছ দল ভাৰতত গণতন্ত্ৰৰ অগ্ৰযাত্ৰাক অব্যাহত ৰাখিবৰ বাবে তাৎপর্যপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল।
ভাৰতত জনগণৰ ৰাজনীতিত অংশগ্রহণ ব্যাপক। জাতীয়, প্রাদেশিক আৰু স্থানীয় পৰ্যায়ৰ নিৰ্বাচনত জনগণে ব্যাপকভাৱে অংশগ্ৰহণ কৰি থাকে। ভাৰতত ৰাজনীতিত অংশগ্ৰহণৰ আৰু ৰূপ আছে। ভাৰতত মত প্ৰকাশ আৰু সংবাদপত্ৰৰ স্বাধীনতা আছে।
এই প্রতিষ্ঠানবোৰে ভাৰতত গণতন্ত্ৰৰ প্ৰক্ৰিয়াক অব্যাহত ৰাখিছে। কিন্তু বহু পর্যবেক্ষকে মন কৰে যে ভাৰতত ৰাষ্ট্ৰ এতিয়াও বহু বেছি শক্তিশালী আৰু কৰ্তৃত্বমূলক ৷
কংগ্ৰেছ দলৰ পতন আৰু আঞ্চলিক দলবোৰৰ উত্থান আৰু লোকপ্রিয় নেতাসকলৰ আবিৰ্ভাৱ, হিন্দুত্ববাদী ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টিৰ ক্ষমতাত অহা আৰু উদাৰনৈতিক ধৰ্মনিৰপেক্ষ ৰাজনীতিৰ অৱক্ষয় ভাৰতীয় গণতন্ত্ৰৰ বাবে হুমকিস্বৰূপ বুলি বহু পর্যবেক্ষকে মন কৰিছে।
(খ) পাকিস্তানৰ গণতন্ত্রায়ণ (Democratization of Pakistan) :
উত্তৰঃ ভাৰতৰ বিপৰীতে পাকিস্তানে এক ভিন্ন চিত্ৰ দাঙি ধৰিছে। কংগ্ৰেছ দলৰ মতে পাকিস্তান মুছলিম লীগে গণতান্ত্রিক চেতনাক দাঙি ধৰিব বা জীয়াই ৰাখিব পৰা নাই। খ্যাতিমান সমাজবিজ্ঞানীয়ে দেখাইছে পাকিস্থানত পাঞ্জাৱী মিলিটাৰী চিভিল এলিট আৰু মোহাজৰ ব্যৱসায়ী শিল্পপতি গোষ্ঠী এটা শক্তিশালী শাসকচক্ৰ হিচাপে আবির্ভূত হৈ গণতন্ত্ৰক নস্যাৎ কৰি দিছিল। অতি শক্তিধৰ পাকিস্তানী ৰাষ্ট্ৰ প্ৰথমৰ পৰাই পৰিচালিত হৈছে কেন্টনমেন্টৰ দ্বাৰা ৷ ৰাজনীতিত জনগণৰ কণ্ঠ সঁচাকৈয়ে স্বীকৃতি পোৱা নাই। ফলত পাকিস্তানত বাৰে বাৰে সামৰিক শাসন আহিছে আৰু কেতিয়াও গণতন্ত্রই প্রাতিষ্ঠানিক ৰূপ লাভ কৰিব পৰা নাই।
৬। ১৯৮০ চনৰ পৰৱৰ্তী আর্জেন্টিনাত গণতন্ত্ৰীকৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰ ওপৰত এটা সংক্ষিপ্ত টোকা লিখা ৷ (Write a brief note on the process of democratization in post 1980 Argentina)
উত্তৰঃ ১৯৭৪ চনত ৰাষ্ট্ৰপতি পেৰণৰ মৃত্যুৰ পৰা ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক অস্থিৰতাৰ মাজত তেওঁৰ স্ত্ৰী ইচাৱেল আর্জেন্টিনাই প্রথম মহিলা ৰাষ্ট্ৰপতি হিচাপে শপত লৈছিল৷ তেওঁৰ চৰকাৰ সেনাবাহিনী আৰু নিষিদ্ধ গেৰিলা সংগঠন, গণবিপ্লৱী সেনা (ERP) ৰ প্ৰৱল ! বিৰোধিতাৰ মুখত পৰিছিল। ১৯৭৬ চনত আর্জেন্টিনাত সেনা প্রধান ভিদেলাৰ নেতৃত্বত এটা সামৰিক অভ্যুত্থান ঘটে। নতুন আমোলাতান্ত্রিক কর্তৃত্ববাদী চৰকাৰে দেশত সামৰিক বাহিনীৰ আধিপত্য সুপ্রতিষ্ঠিত কৰিছিল। পৰৱৰ্তী কালত পশ্চিমপন্থী সামৰিক চৰকাৰসমূহ ফকলেণ্ড দ্বীপপুঞ্জৰ অধিকাৰক কেন্দ্ৰ কৰি ব্ৰিটেইনৰ লগত যুদ্ধ কৰিছিল আৰু এই সুযোগত দেশপ্রেমী শক্তিবোৰক ঐক্যৱদ্ধ কৰিছিল। কিন্তু যুদ্ধ আৰু নতুন উদাৰবাদী সংস্কাৰৰ ফলত দেশৰ অৰ্থনীতি অৱনমন ঘটি থাকি সামৰিক চৰকাৰৰ বিৰুদ্ধে ব্যাপক বিক্ষোভ আৰম্ভ হয় আৰু ১৯৮৩ চনত ৰেডিকেল দলৰ নেতৃত্বত অসামৰিক চৰকাৰ পুনঃপ্রতিষ্ঠিত হয়।
১৯৮৯ চনত তৎকালীন বিৰোধী নেতা পেৰণ-পন্থী দলৰ কাৰ্লোচ মেনেছ ৰেডিকেল দলৰ প্ৰাৰ্থীক পৰাজিত কৰি ৰাষ্ট্ৰপতি নিৰ্বাচনত জয়যুক্ত হয়। এই জয় আর্জেন্টিনাৰ গণতন্ত্ৰৰ ইতিহাসত এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ পৰ্যায় আছিল কাৰণ সত্তৰ বছৰত এই প্রথম কোনো বিৰোধী নেতা ৰাষ্ট্ৰপতি নিৰ্বাচনত জয়লাভ কৰে। ক্ষমতাত আহি মেনেম উদাৰীকৰণ আৰু বেচৰকাৰীকৰণৰ লক্ষ্যত কিছুমান কঠোৰ অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থা লৈছিল আৰু এটা আমেৰিকাপন্থী বিদেশনীতি গ্ৰহণ কৰিছিল। ১৯৯৪ চনত ১৪০ বছৰৰ পুৰণি সংবিধান সংশোধন কৰি ৰাষ্ট্ৰপতিৰ কাৰ্যকাল ছয় বছৰৰ পৰা কমাই চাৰি বছৰ কৰা হ’ল আৰু এবাৰ মাত্ৰ পুনঃনিৰ্বাচনৰ ব্যৱস্থা কৰা হ’ল। এই সংস্কাৰবোৰ কৰা হৈছিল চৰকাৰৰ দায়বদ্ধতা বঢ়োৱাৰ লক্ষ্যত। কিন্তু সেই সত্বেও তেওঁৰ চৰকাৰৰ আমলত প্ৰায় স্বৈৰতান্ত্রিক শাসন প্রতিষ্ঠা হ’ল।
ৰেডিকেলসকলৰ বা অন্য কোনো গণজোটৰ প্ৰভাৱ তেওঁ কঠোৰভাৱে নিয়ন্ত্ৰণ কৰিছিল আৰু দেশত অর্থনৈতিক সংকটেও তীব্ৰ ৰূপ লৈছিল। ১৯৯০ ৰ দশকৰ শেষৰ পৰা আর্জেন্টিনাত পুঁজিবাদী, আমেৰিকাপন্থী, নেতৃত্বৰ বিৰুদ্ধে গণআন্দোলনৰ জোৱাৰ দেখা দিলে আৰু ইয়াৰ পৰিণতিত এটা বছৰত চাৰিজন ৰাষ্ট্ৰপতিয়ে পদ হেৰাবলগীয়া হৈছিল। ২০০১ চনৰ ডিচেম্বৰ মাহৰ গণবিদ্ৰোহ কৰ্মহীন, মানুহৰ পিকুতেৰো আন্দোলন আৰু গণ আন্দোলনৰ জোৱাৰ শাসকক অৱশেষত ক্ষমতাৰ পৰা আঁতৰোৱাত সফল হ’ল আৰু একে লগতে সংকটৰ সমাধানত বিচাৰ বিভাগ বা ৰাজনৈতিক নেতৃত্বৰ সীমাবদ্ধতাক সন্মুখত আনি দিলে। গণ আন্দোলনে নতুন নতুন সামাজিক জোটৰ জন্ম দিছিল যি পুৰাতন ৰাজনৈতিক দলবোৰৰ গুৰুত্বক প্ৰশ্নৰ সন্মুখত পেলাই দিছিল আৰু গণ-ৰাজনীতিৰ শক্তিক উৰ্ধত দাঙি ধৰিব সহায় কৰিছিল। ২০০৭ চনত ক্ৰিষ্টিনা কিৰ্চনাৰ আর্জেন্টিনাৰ দ্বিতীয় মহিলা ৰাষ্ট্ৰপতি হিচাপে নিৰ্বাচিত হয় আৰু তেওঁ দ্বিতীয়বাৰৰ বাবে ক্ষমতাত আহে।
৭। ১৯৭৩ ৰ পৰৱৰ্তী উৰুগুৱেত গণতন্ত্ৰীকৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰ সন্মুখত দেখা দিয়া প্ৰত্যাহ্বানসমূহ চমুকৈ বৰ্ণনা কৰা ৷ (Briefly describe the challenges facing the democratization process in Uruguay after 1973.)
উত্তৰঃ ১৯৭৩ চনত উৰুগুৱে দুদশকৰ গণতান্ত্রিক শাসনৰ পিছত সামৰিক শাসনৰ অধীনত আহে। উৰুগুৱেৰ ৰাজনীতি মূলতঃ দুটা বৃহৎ ৰাজনৈতিক শক্তিৰ মাজত বিভক্ত আছিল এটাৰ নেতৃত্বত আছিল জাতীয় দল যিসকল ব্লাংকোচ নামে পৰিচিত। এইসকল সাধাৰণতে গ্রামীণ ভূস্বামীসকলৰ প্ৰতিনিধিত্ব কৰিছিল। অন্য গোষ্ঠীৰ নেতৃত্বত আছিল কলোৰাডো দল যিসকল চহৰৰ অভিজাতসকলৰ স্বাৰ্থৰ প্ৰতিনিধিত্ব কৰিছিল। ১৯৭১ চনত বামপন্থী দলবোৰ এটা ‘বৃহৎ ফ্রন্ট’ তৈয়াৰ কৰি উৰুগুৱেৰ ৰাজনীতিত দ্বি-দলীয় আধিপত্য ভাঙন ধৰাব পাৰিছিল। তেওঁলোক চৰকাৰক ভূমিসংস্কাৰ, জাতীয় অর্থনৈতিক নীতি প্রভৃতি প্রগতিশীল সংস্কাৰৰ পথ ল’বলৈ বাধ্য কৰিছিল।
যদিও ১৯৭৩ চনৰ সামৰিক অভ্যুত্থান আৰু পৰৱৰ্তীকালৰ একনায়কতান্ত্রিক শাসনত উৰুগুৱেৰ গণতান্ত্রিক ঐতিহ্য একেবাৰে নষ্ট হৈ যায়। ১৯৮০ চনত সামৰিক শ্বাসকসকল নতুন সংবিধান অনুমোদন কৰাৰ বাবে এটা গণভোটৰ আয়োজন কৰিছিল আৰু দুটা দলৰ লগত গণতান্ত্রিক পৰিৱৰ্তন লক্ষ্যত আলোচনা আৰম্ভ কৰে। এই উদ্দেশ্যত নেভি ক্লাব চুক্তি স্বাক্ষৰ হয়। ১৯৮৫ চনত কলোৰাডো দলৰ নেতৃত্বত গণতান্ত্ৰিকভাৱে নিৰ্বাচিত চৰকাৰ তৈয়াৰ হৈছিল। ১৯৮৬ চনত চৰকাৰ দুটা দলৰ মতলৈ ‘অব্যাহতি আইন’ পাছ কৰে যাৰ বলত মানবাধিকাৰ লংঘনৰ দায় অভিযুক্ত সামৰিক অফিচাৰসকলৰ বিচাৰ আৰু শাস্তি প্ৰক্ৰিয়া বাতিল কৰি দিয়া হয়। এই আইনৰ বিৰুদ্ধে তেতিয়াই বিভিন্ন সংগঠনৰ নেতৃত্বত বিদ্ৰোহ আৰম্ভ হৈ যায়। নাগৰিক আৰু ৰাজনৈতিক কৰ্মীসকল মিলিতভাৱে অজস্ৰ বুনিয়াদী সংগঠন সৃষ্টি কৰি জনসমাজত তেওঁলোকৰ জনভিত্তি বঢ়াবৰ চেষ্টা কৰে। পৰৱৰ্তী দিনবোৰত উৰুগুৱেত বহুদলীয় নিৰ্বাচনৰ ভিত্তিত অসামৰিক চৰকাৰ গঠন হয়। ২০০৪ চনত বামপন্থীসকলৰ নেতৃত্বত ফ্রেন্তেএম্পেলিও নিৰ্বাচনত ক্ষমতা দখল কৰে আৰু ঋণ-জৰ্জৰিত উৰুগুৱেৰ অৰ্থনীতিত নতুন উদাৰবাদী আধিপত্য নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব পূৰ্বৰ কিছুমান অর্থনৈতিক সংস্কাৰৰ বিলোপ ঘটায় । বামপন্থী চৰকাৰ নাগৰিক সমাজ, শ্রমিক সংঘৰ বিকাশত উৎসাহ যোগাইছিল যাতে গণতান্ত্রিক আলাপ-আলোচনাৰ পৰিসৰ গঠন কৰিবৰ বাবে সামাজিক কর্মকাণ্ডক আৰু প্ৰসাৰিত কৰা যায় ।
৮। বিংশ শতিকাৰ প্ৰথমার্ধত লেটিন আমেৰিকাৰ ৰাজনীতিৰ মূল বৈশিষ্ট্যসমূহ বর্ণনা (Describe the main features of Latin American Politics in the first half of the twentieth century.)
উত্তৰঃ (ক) বিংশ শতিকাৰ প্ৰথম দশকবোৰত লেটিন আমেৰিকাত নিৰ্ভৰশীল অর্থনৈতিৰ সুপ্ৰতিষ্ঠা আৰু আন্তর্জাতিক ব্যৱস্থাত এই অঞ্চলৰ ক্ৰমবৰ্ধিত ভূমিকা দেখা গ’ল ৷ কিছুমান ৰাষ্ট্ৰ সিহঁতৰ ৰপ্তানি-কেন্দ্ৰিক অর্থনীতি আৰু আমেৰিকা আৰু ইউৰোপৰ লগত সংযোগৰ কাৰণে লাভবান হৈছিল আৰু ইয়াৰ ফলত ক্ৰমে সমৃদ্ধশালী হৈ উঠে। আর্জেন্টিনা, মেক্সিকো, চিলি প্ৰচুৰ বৈদেশিক মুদ্রা আয় কৰি লাহে লাহে মধ্যম মানৰ শিল্পায়নৰ পথ অগ্ৰসৰ হৈ থাকে। বিংশ শতিকাৰ প্ৰথম ভাগত আধুনিকীকৰণৰ দ্ৰুতগতি আৰু নতুন সামজিক শ্ৰেণীৰ আৰু ৰাজনৈতিক-সামাজিক আন্দোলনৰ উদ্ভৱ লেটিন আমেৰিকাৰ ৰাষ্ট্ৰবোৰত ৰাজনৈতিক সংস্কাৰৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলাইছিল।
(খ) নতুন গঢ়ি উঠা অভিজাত আৰু মধ্যবিত্তশ্রেণী, পেচাদাৰ গোষ্ঠী আর্জেন্টিনাত ৰেডিকেল দলৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰিল। এই দল বিংশ শতিকাত আর্জেন্টিনাৰ ৰাজনীতিত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা লৈছিল। নতুন পৰিস্থিতিত দেশত একাধিক শ্রমিক সংগঠনৰ জন্ম হ’ল। ১৯১২ চনত আর্জেন্টিনাত এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ নিৰ্বাচনী সংস্কাৰ হৈছিল। যাৰ ফলত সমাজৰ বিভিন্ন শ্রেণীয়ে ভোটাধিকাৰ লাভ কৰিলে।
(গ) ১৮৮৯ চনৰ নৱেম্বৰ মাহত এটা সামৰিক অভ্যুত্থানৰ মাধ্যমত ৰাজতান্ত্রিক চৰকাৰ দখলৰ পিছত ব্ৰাজিলক প্রজাতন্ত্র হিচাপে ঘোষণা কৰা হ’ল আৰু ৰাজতন্ত্ৰক আঁতৰাই নিৰ্বাচন ভিত্তিক ৰাজনীতিৰ প্ৰতিষ্ঠা হ’ল। ১৮৯১ চনত ব্ৰাজিলত নতুন সংবিধান ঘোষণা কৰা হৈছিল। এই সংবিধানে এটা যুক্তৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱস্থাৰ জন্ম দিছিল য’ত কেৱলমাত্ৰ প্ৰাপ্ত বয়স্ক, শিক্ষিত পুৰুষ নাগৰিকসকলৰ ভোটাধিকাৰ দিয়া হ’ল। ১৯৪৫ চনত ব্ৰাজিলত এটা অবাধ নির্বাচন কৰা হৈছিল যাৰ ফলশ্ৰুতিত এটা নতুন সংবিধান ৰচনা কৰা হ’ল আৰু ক্ষমতাৰ বিকেন্দ্ৰীকৰণ আৰু ব্যক্তি স্বাধীনতাৰ অধিকাৰ নীতিগত স্বীকৃতি পালে।
৯। লেটিন আমেৰিকাত ‘গণতন্ত্ৰৰ দ্বিতীয় প্ৰবাহ’ৰ ওপৰত এটা চমুটোকা লিখা। (Write a short note on the Second wave of democracy in Latin America.)
উত্তৰঃ যুদ্ধ পৰৱৰ্তী সময়ছোৱাত লেটিন আমেৰিকাৰ অৰ্থনৈতিক সংকট আৰু ঘনীভূত হৈছিল কাৰণ আমদানি প্রতিস্থাপন শিল্প বিকাশৰ নমুনাত কিছুমান জন্মগত সমস্যা আছিল। ইয়াৰ বাহিৰে বৈদেশিক বাণিজ্যৰ অসম চৰ্তবোৰেও বাধা সৃষ্টি কৰিছিল। বিশ্ব বজাৰত লেটিন আমেৰিকাৰ অৰ্থনীতিৰ দীৰ্ঘকালীন প্রান্তিক অৱস্থান ১৯৫০-৭০ ৰ দশকত নিৰ্ভৰশীলতাৰ তাত্ত্বিকসকলৰ মাজত অনুন্নয়ন সংক্রান্ত বিতৰ্কৰ সূচনা কৰিছিল। পঞ্চাশৰ দশকৰ মধ্য সময়ৰ পৰা নিৱনুৱা আৰু দৰিদ্ৰৰ ক্রমবর্ধমান হাৰ সেই মহাদেশৰ বিভিন্ন অংশত শাসন ব্যৱস্থা পৰিচালনাত গুৰুত্বৰ বাধাৰ কাৰণ হৈ উঠে। যেনে চিলিত ৰক্ষণশীল ৰাজনৈতিক গোষ্ঠী ক্ষমতাত আহে আৰু তেওঁলোকে স্থায়ীত্বৰ উদ্দেশ্যত কিছুমান কঠোৰ অৰ্থনৈতিক পদক্ষেপ নহয় ৷
সেই সময় চিলিত কৃষিজীৱী আৰু শ্ৰমজীৱী জনগণৰ মাজৰ পৰা বামপন্থী দলবোৰৰ বিকাশ ঘটি থাকে। এইসকল পুঁজিবাদী উন্নয়ন আৰু চিলিৰ চৰকাৰৰ ওপৰত আমেৰিকাৰ প্ৰভাৱৰ প্ৰবল বিৰোধিতা কৰি থাকে। বিভিন্ন দেশত স্বৈৰতান্ত্ৰিক চৰকাৰবোৰৰ এই সংকট মোকাবিলাত ব্যর্থতা লেটিন আমেৰিকাত গণ-আন্দোলনৰ জন্ম দিছিল আৰু তাৰ ফলত চৰকাৰ পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰৱণতা দেখা দিছিল। ১৯৬২ চনৰ মাজত মহাদেশৰ ১২ খন দেশে গণতান্ত্রিক চৰকাৰ লাভ কৰিছিল। ১৯৫৯ চনৰ কিউবাৰ জনগণ ফিদেল কাস্ত্ৰোৰ নেতৃত্বত বাতিস্তাৰ একনায়কতান্ত্রিক শাসনৰ বিৰুদ্ধে মিলিত হৈছিল আৰু এটা সমাজতান্ত্রিক শাসন ব্যৱস্থা প্রতিষ্ঠা কৰিব সফল হৈছিল।
ক্রমবর্ধমান গণ-আন্দোলনৰ হেঁচা, বিশেষত শ্রমিক শ্ৰেণীৰ আন্দোলন দমন কৰিবৰ বাবে শাসকগোষ্ঠী নিৰ্যাতনৰ পথ লৈ থাকে আৰু ইয়াৰ ফলত ব্ৰাজিল, চিলি, আর্জেন্টিনাৰ দৰে দেশবোৰত আকৌ নতুন কৰি সামৰিক অভ্যুত্থানৰ পথ তৈয়াৰ হয়। সামাজিক অসাম্য, দৰিদ্ৰ বৰ্ণগত বৈষম্যৰ কাৰণে গঢ়ি উঠা জনৰোষ ১৯৬২ ৰ পৰৱৰ্তী পৰ্বত সামৰিক হস্তক্ষেপৰ সম্ভাৱনা বঢ়াই তুলিছে। ১৯৭০ ৰ দশকৰ মাজত দেখা যায় যে নির্বাচিত অসামৰিক চৰকাৰ কেৱলমাত্র ভেনেজুৱেলা, কোষ্টৰিকা বা কলম্বিয়াৰ দৰে কিছুমান দেশত কাম কৰিছে। শ্রমিক বিৰোধী নীতি গ্ৰহণ কৰি এটা নিয়ন্ত্ৰিত অৰ্থনীতি আৰম্ভ কৰিছিল। পূর্বতন প্রজাতান্ত্রিক চৰকাৰবোৰ আমোলাতান্ত্রিক স্বৈৰতান্ত্রিক শাসনত পর্যবসিত হয়। এই শাসন ব্যৱস্থাৰ বৈশিষ্ট্য আছিল ৰাজনৈতিক সিদ্ধান্ত গ্ৰহণৰ প্ৰক্ৰিয়াত শ্রমিক শ্ৰেণীৰ প্ৰান্তিক অৱস্থান আৰু অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থাৰ ওপৰত প্ৰভূত নিয়ন্ত্রণ।
১৯৮০ ৰ দশকৰ মাজত লেটিন আমেৰিকাৰ বৈদেশিক ঋণ ২৩১ বিলিয়ন ডলাৰত গৈ পায় আৰু ইয়াৰ পৰিণতিত অর্থনৈতিক ঋণসংকট চমত উঠে। মহাদেশত নতুন- উদাৰতাবাদী সংস্কাৰৰ আৰম্ভ হ’ল এই সময়ৰ পৰা। এই সংস্কাৰৰ মূল দুটা দিশ আছিল— আন্তর্জাতিক অৰ্থভাণ্ডাৰ প্ৰৱৰ্তিত গাঁথনিগত বিন্যাস কৰ্মসূচী গ্ৰহণ আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় ভূমিকা সৰু কৰি আভ্যন্তৰীণ অৰ্থনীতিত বিদেশী পুঁজিৰ পথ প্রশস্থ কৰাৰ নীতি। এই অর্থনৈতিক সংস্কাৰবোৰ লেটিন আমেৰিকাতে ১৯৮০ ৰ দশকৰ পৰা অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ ৰাজনৈতিক পৰিৱৰ্তনৰ সূচনা কৰিছিল আৰু বিভিন্ন দেশত গণতন্ত্র বিস্তাৰৰ পথ উন্মুক্ত কৰাৰ বাবে ভূমিকা লৈছিল৷
১০৷ লেটিন আমেৰিকাৰ ৰাজনৈতিক পৰিৱৰ্তনৰ ইতিহাসত ‘গণতন্ত্ৰৰ তৃতীয় প্ৰৱাহ’ৰ পৰ্বটো বর্ণনা কৰা ৷ (Describe the stage of ‘Third wave of democracy’ in the history of political change in Latin America.)
উত্তৰঃ পুঁজিৰ ব্যাপক আন্তর্জাতিকৰণ আৰু লেটিন আমেৰিকাৰ ঋণ সংকটৰ নতুন পৰিস্থিতিত লেটিন আমেৰিকা মহাদেশত ৰাজনৈতিক সমীকৰণ বদলাব আৰম্ভ কৰে। কাৰণ চৰকাৰবোৰ বহু ক্ষেত্ৰতেই গভীৰ বৈধতাৰ সংকটৰ সন্মুখত পৰে। ১৯৭০ ৰ দশকৰ শেষভাগৰ পৰা একাধিক দেশত কর্তৃত্ববাদী শাসনৰ পৰা অসামৰিক চৰকাৰৰ হাত ধৰি গণতান্ত্রিক শাসনত উত্তৰণ দেখা দি থাকে। আশীৰ দশকক লেটিন আমেৰিকা মহাদেশৰ ইতিহাসত গণতন্ত্ৰ প্ৰতিষ্ঠাৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ অধ্যায় হিচাপে চিহ্নিত কৰা যাব পাৰে। গণতান্ত্রিক উত্তৰণৰ এই নতুন অধ্যায়ৰ সূচনা হৈছিল দায়বদ্ধ চৰকাৰ গঠন আৰু অবাধ আৰু মুক্ত নির্বাচন ব্যৱস্থাৰ দাবীত গঢ়ি উঠা নাগৰিক অংশগ্ৰহণৰ মাজেদি। কৰ্তৃত্ববাদী শাসনৰ ভংগুৰতা তেওঁলোকৰ নীতি ব্যৰ্থতাত প্ৰকট হৈ থাকে আৰু সাধাৰণ মানুহ এই ব্যৱস্থাৰ পৰিৱৰ্তন ঘটাব ৰাজনৈতিক অধিকা দাবী কৰি থাকে৷
১৯৭৮ চনৰ পিছৰ পৰা এই পৰ্বটোক লেটিন আমেৰিকাত গণতন্ত্ৰৰ তৃতীয় প্ৰবাহ বুলি ক’ব পৰা যায়। ১৯৯২ চনৰ মাজত ১৮ খন দেশত গণতান্ত্রিক চৰকাৰ প্ৰতিষ্ঠিত হয় য’ত ১৯৭৭ চনত এই সংখ্যাটো আছিল কেৱল মাত্র তিনি। শীতল যুদ্ধ পৰৱৰ্তী আন্তর্জাতিক ব্যৱস্থা আৰু আশীৰ দশকৰ শেষত সমাজতান্ত্রিক জোটৰ পতনেও লেটিন আমেৰিকাৰ ৰাজনৈতিক পট পৰিৱৰ্তনত ভূমিকা পালন কৰিছিল। ছেমুৱেল হান্টিংটন আৰু মিচেল এ. চেলিগছন যিসকল আধুনিকতাবাদ তত্ত্বৰ প্ৰবক্তা আছিল, তেওঁলোকে অর্থনৈতিক বিকাশ আৰু গণতন্ত্ৰৰ মাজত ইতিবাচক ধাৰাবাহিকতা দেখাইছে আৰু তেওঁলোক মূলতঃ আশীৰ দশকৰ লেটিন আমেৰিকাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত এই ধাৰণালৈ আলোচনা কৰিছিল। ১৯৮০ ৰ দশকত মহাদেশৰ বিভিন্ন অংশত ৰাজনৈতিক গণতন্ত্র নতুনভাৱে বিকশিত হৈ থাকে।
চিলি, আর্জেন্টিনা আৰু মধ্য আমেৰিকা অঞ্চলত গণতান্ত্রিক আন্দোলনত গতি সঞ্চাৰ হয় আৰু ইয়াৰ ফলশ্ৰুতিতে নাগৰিকসকলৰ ভূমিকা বৃদ্ধি হৈ থাকে। ১৯৯০ ৰ দশকৰ পৰা লেটিন আমেৰিকাত ৰাজনৈতিক পৰিৱৰ্তনৰ ফলত বিভিন্ন ধৰণৰ চৰকাৰ গঠিত হৈছে, যেনে— নিৰ্বাচিত স্বৈৰতন্ত্ৰ বা ভংগুৰ গণতন্ত্র, সংসদীয় বা ৰাষ্ট্ৰপতি শাসিত চৰকাৰ আৰু পুঁজিবাদী আৰু সমাজবাদী ব্যৱস্থা। স্কট মেইনৱৱাৰিং আৰু আনিবেল পেৰেজ লিনান এই শাসন ব্যৱস্থাবোৰক চাৰিটা সূচকৰ ভিত্তিত প্রধানতঃ তিনিটা ভাগত ভগোৱা হৈছে— গণতন্ত্র, আধাগণতন্ত্ৰ আৰু স্বৈৰতান্ত্ৰিক। চাৰিটা সূচক হ’ল— অবাধ আৰু মুক্ত নিৰ্বাচনৰ মাধ্যমেদি চৰকাৰ গঠন, নাগৰিক অধিকাৰ ৰক্ষা, প্রাপ্তবয়স্কৰ ভোটাধিকাৰ আৰু নিৰ্বাচিত ক্ষমতাত বেআইনি সামৰিক হস্তক্ষেপ নথকা ৷
তেওঁলোকৰ মতে গণতন্ত্রত গোটেইকেইটা সূচক উপস্থিত থাকে। এটা বেছি সূচক আধা গণতন্ত্ৰত অনুপস্থিত থাকে। স্বৈৰতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাত কোনো সূচকে উপস্থিত নাথাকে। তেওঁ দেখাইছিল ১৯৭৮ ৰ পৰৱৰ্তী সময়ত গণতান্ত্রিক উত্তৰণ তুলনামূলকভাৱে শক্তিশালী আছিল কাৰণ ইয়াৰ আগৰ বছৰবোৰৰ তুলনাত সেই সময়ত নিৰ্বাচিত অসামৰিক চৰকাৰবোৰ বেছি স্থায়ী হৈছিল। লেটিন আমেৰিকাৰ প্ৰধান প্রধান ৰাষ্ট্ৰবোৰত ৰাজনৈতিক পট পৰিৱৰ্তনৰ ইতিহাস দেখিলে ১৯৮০ ৰ দশকৰ পৰা গণতন্ত্র প্রতিষ্ঠাৰ প্ৰকৃতি সম্পর্কে এটা ধাৰণা পোৱা যায়।
১১। সাম্প্রতিক লেটিন আমেৰিকাত গণতন্ত্ৰীকৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰ সন্মুখত থকা প্ৰত্যাহ্বানসমূহ আলোচনা কৰা ৷ (Discuss the challenges facing the recent democratization process in Latin America.)
উত্তৰঃ একবিংশ শতিকাত লেটিন আমেৰিকাত গণতান্ত্ৰী কৰণৰ প্ৰক্ৰিয়া বিভিন্ন প্ৰত্যাহ্বানৰ সন্মুখত আহি থিয় দিছিল। বিভিন্ন দেশৰ গণতান্ত্ৰিক চৰকাৰবোৰ ‘বৈধতাৰ সংকটৰ’ সন্মুখত পৰিছে। অসামৰিক চৰকাৰবোৰ স্থায়িত্বৰ প্ৰশ্নটোৰ বাহিৰেও গণতান্ত্রিক উত্তৰণৰ ভৱিষ্যৎ নিৰ্ভৰ কৰে যুদ্ধ পৰৱৰ্তী পৰ্বত জন্ম লোৱা বিভিন্ন সামাজিক শ্ৰেণীৰ ভূমিকাৰ ওপৰত।
গণতন্ত্ৰৰ প্ৰবাহ গণ-অংশগ্ৰহণৰ নতুন ধাৰা সৃষ্টি কৰিছে আৰু নতুন ধাৰা তৈয়াৰ কৰিছে আৰু নতুন আকাংক্ষাৰ জন্ম দিছে। ইয়াৰ ফলত দেশীয় জনসমাজৰ স্বতন্ত্ৰৰ দাবী বৃদ্ধি পাইছে আৰু জাতীয় ৰাজনীতিত তেওঁলোকৰ কণ্ঠ অধিক প্ৰকাশ পাইছে। আনুভূমিক আৰু উলম্ব স্তৰত সংহতি সাধন কৰি তেওঁলোক নিজৰ ৰাজনৈতিক-অর্থনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক অধিকাৰ ঘূৰাই পোৱাৰ চেষ্টা কৰিছে, যেনে দেখা গৈছে মেক্সিকো, বলিভিয়া, উৰুগুৱে, পেৰু বা কলোম্বিয়া। এই আন্দোলনবোৰ তলৰ ফালৰ পৰা গণতন্ত্র প্রতিষ্ঠাৰ কাৰ্যত সহায় কৰে। গণতান্ত্রিক চৰকাৰবোৰৰ ভাগ্য নতুন- উদাৰতাবাদৰ বিৰুদ্ধে তৃণমূল স্তৰত শ্রমিক আৰু কৃষক শ্ৰেণীৰ আন্দোলনৰ চৰমপন্থী পথৰ ওপৰত বহু অংশ নিৰ্ভৰশীল ৷
লেটিন আমেৰিকাৰ ৰাজনৈতিক গণতন্ত্ৰৰ বিকাশ আৰু স্থায়িত্বৰ ভিতৰত আমেৰিকা আৰু এই মহাদেশৰ সম্পৰ্ক আৰু ভৱিষ্যৎ গতি এটা বিশেষ উপাদানৰ কাম কৰে। স্বাধীনতা পৰৱৰ্তী পর্বত লেটিন আমেৰিকা উত্তৰ আমেৰিকাৰ লগত এটা দৃঢ় আৰু নিৰ্ভৰশীল সম্পর্ক গঢ়ি তুলিছিল, যদিও সেয়া প্রায়ে আছিল সংঘর্ষপূর্ণ। এই সম্পৰ্কৰ ভিত্তি প্রধানতঃ আছিল আমেৰিকাৰ ৰাজনৈতিক অর্থনৈতিক আৰু নিৰাপত্তাৰ স্বাৰ্থ লেটিন আমেৰিকাৰ নিৰ্ভৰশীল অৰ্থনীতিৰ সীমাবদ্ধতা আৰু আমেৰিকাৰ শাসকগোষ্ঠীৰ লগত লেটিন আমেৰিকাৰ শাসকসকলৰ ঘনিষ্ঠতা। আমেৰিকাৰ ৰাষ্ট্ৰপতি ৰুজভেল্টৰ ‘সহৃদয় প্রতিবেশী নীতি’ৰ পৰা আৰম্ভ কৰি ১৯৬১ চনৰ ইয়াৰ পূৰ্ণতা ঘটে কেনেডিৰ উগ্ৰ‘প্ৰগতিৰ বাবে জোট’ এই ধাৰণাত। আমেৰিকাৰ ৰাজনৈতিক আধিপত্যৰ ফলশ্ৰুতিত দুই মহাদেশৰ মাজত বহুত অর্থনৈতিক আৰু সামৰিক ব্যৱস্থাপনা গঢ়ি উঠিছে আৰু ইয়াৰ সূত্ৰ ধৰি লেটিন আমেৰিকাৰ বহু দেশ ৰাজনৈতিক পট পৰিৱৰ্তনত আমেৰিকাৰ হস্তক্ষেপ বিষয়ে গুৰুত্বৰ অভিযোগ উঠিছে। এই হস্তক্ষেপৰ বিৰুদ্ধে দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পিছত লেটিন আমেৰিকাত উত্তৰ আমেৰিকা বিৰোধিতাৰ শক্তিশালী ঐতিহ্য গঢ়ি উঠিছে আৰু সেয়া ৰাজনৈতিক ঘটনা প্রবাহৰ ওপৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ চিহ্ন ৰাখি গৈছে।
বিংশ শতিকাৰ শেষ দশকত আমেৰিকাৰ ৰাষ্ট্ৰপতি বিল ক্লিনটন ‘এটা প্রকৃত গোলার্ধ-কেন্দ্রিক গণতান্ত্রিক সমাজ ব্যৱস্থা’ৰ ধাৰণা প্ৰচাৰ কৰিছে যাৰ ভিত্তি হ’ব পাৰস্পৰিক অর্থনৈতিক সুবিধা। লেটিন আমেৰিকাত গণতান্ত্রিক সাম্প্রতিক পর্যায়ত সেনাৰ এটা নতুন ভূমিকা দেখা গৈছে।
অসামৰিক চৰকাৰবোৰে সামৰিক শক্তিৰ ৰাজনৈতিক ক্ষমতা বহুখিনি সীমিত কৰি ৰাখিব পাৰিছে। যদিও বহু ৰাষ্ট্ৰতে সেনা এতিয়াও সক্রিয় ভূমিকা লয়, কেতিয়াবা ‘মাদক বিৰোধী যুদ্ধৰ’ নামত কেতিয়াবা স্বাতন্ত্ৰৰ দাবীক দমন কৰাৰ মাজেদি। পেৰু, কলম্বিয়া বা মেক্সিকোত গণতান্ত্ৰিক ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাত এটা ডাঙৰ বিপদ হৈ উঠিছে বেআইনি মাদক দ্ৰব্যৰ সৰবৰাহৰ ব্যৱসায়। অনেক পর্যবেক্ষকে এই ধৰণৰ শাসন ব্যৱস্থাক ‘মাদক গণতন্ত্র’ বুলিও অভিহিত কৰিছে, য’ত বস্তুত মাদক চক্ৰ নিৰ্বাচিত ৰাজনৈতিক প্ৰতিষ্ঠানৰ ওপৰত ক্ষমতা প্রয়োগ কৰি থাকে। লেটিন আমেৰিকাত গণতন্ত্ৰীকৰণৰ প্ৰক্ৰিয়া চাৰ্চৰ ৰাজনৈতিক প্রভাৱৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
লেটিন আমেৰিকাৰ ৰাজনৈতিক ইতিহাসত কেথলিক বনাম প্ৰচেষ্টান্টবাদৰ যুদ্ধ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ অধ্যায় হিচাপে দেখা দিছে। মুক্তিকামী ধর্মতত্ত্বৰ বিকাশ তৃণমূল স্তৰৰ আন্দোলন গঢ়ি তোলাত আৰু গণতান্ত্রিক আকাংক্ষা জাগৰিত কৰিবৰ বাবে অৱদান ৰাখিছে। যেনে মুক্তিকামী ধৰ্মতত্ত্বৰ হাতত ধৰি ব্ৰাজিলত প্রান্তিক মানুহক লৈ অজস্ৰ ‘বুনিয়াদি সংগঠন’ তৈয়াৰ হৈছে। লেটিন আমেৰিকাত যাজক বিৰোধী মতাদৰ্শও বহু ক্ষেত্ৰত জনপ্ৰিয় হৈছে যাৰ ফলত আর্জেন্টিনা বা চিলিৰ দৰে দেশত ৰেডিকেলসকলৰ বিকাশ সম্ভৱ হৈছে।
