Sociological Thinkers II Unit 5 মেক্স হৰখেইমাৰ, টি. ডব্লিউ. এডৰ্নো আৰু হাৰ্বাৰ্ট মাৰ্কছ, College and University Answer Bank for BA, B.com, B.sc, and Post Graduate Notes and Guide Available here, Sociological Thinkers II Unit 5 মেক্স হৰখেইমাৰ, টি. ডব্লিউ. এডৰ্নো আৰু হাৰ্বাৰ্ট মাৰ্কছ Solutions to each Unit are provided in the list of UG-CBCS Central University & State University Syllabus so that you can easily browse through different College and University Guide and Notes here. Sociological Thinkers II Unit 5 মেক্স হৰখেইমাৰ, টি. ডব্লিউ. এডৰ্নো আৰু হাৰ্বাৰ্ট মাৰ্কছ Question Answer can be of great value to excel in the examination.
Sociological Thinkers Unit 5 মেক্স হৰখেইমাৰ, টি. ডব্লিউ. এডৰ্নো আৰু হাৰ্বাৰ্ট মাৰ্কছ
Sociological Thinkers II Unit 5 মেক্স হৰখেইমাৰ, টি. ডব্লিউ. এডৰ্নো আৰু হাৰ্বাৰ্ট মাৰ্কছ Notes cover all the exercise questions in UGC Syllabus. Sociological Thinkers II Unit 5 মেক্স হৰখেইমাৰ, টি. ডব্লিউ. এডৰ্নো আৰু হাৰ্বাৰ্ট মাৰ্কছ The provided here ensures a smooth and easy understanding of all the concepts. Understand the concepts behind every Unit and score well in the board exams.
১৫। নেতিবাচক দ্বান্দ্বিকতাৰ সম্পৰ্কে বহলাই আলোচনা কৰা। (Discuss in detail the negative dialectics.)
উত্তৰঃ এডৰ্নোৱে কলাত্মক সতী সমলৰ ধাৰণাটোৱে জ্ঞানিয় আৰু আধ্যাত্মিক দাবীবোৰে, ইয়াৰ পৰিৱৰ্তে ইতিমধ্যে প্ৰচাৰ কৰা ঐতিহাসিক আৰু সামাজিক-তাত্ত্বিক তৰকবোৰ একত্ৰিত আৰু সম্প্ৰসাৰিত কৰে। চাইমন জাৰ্ভিছে দেখুওৱাৰ দৰে, নেতিবাচক আৰু সমালোচনামূলক কিন্তু গোড়া নহয়। ইয়াৰ বিপৰীতে, কিতাপখনক আদৰ্শবাদী দৰ্শনৰ “মেটাক্ৰিটিক” বুলি বুলি বৰ্ণনা কৰিব পাৰি, বিশেষকৈ কাণ্ট আৰু হেগেলৰ দৰ্শনৰ। এডৰ্নোৱে কয় যে কিতাপখনৰ উদ্দেশ্য হৈছে এজন দাৰ্শনিক হিচাপে তেওঁৰ জীৱনজোৰা কাৰ্যক সম্পূৰ্ণ কৰা– “গঠনমূলক বিষয়বস্তু প্ৰবঞ্চনা ভাঙিবলৈ শক্তি ব্যৱহাৰ কৰা।”
এইটো চাৰিটা পৰ্যায়ত হয়। প্ৰথমতে, এটা দীঘলীয়া পৰিচয়ই “দাৰ্শনিক অভিজ্ঞতা”ৰ এটা ধাৰণা নিৰ্ধাৰণ কৰে যি দুয়োটাই “পৰিঘটনা”ৰ মাজত কাণ্টৰ পাৰ্থক্যক প্ৰত্যাহ্বান জনায় আৰু হেগেলৰ “পৰম আত্মা” নিৰ্মাণক প্ৰত্যাখ্যান কৰে। তাৰ পিছত প্ৰথম খণ্ডটোৱে এডৰ্নোৰ প্ৰকল্পটোত হেইডেগাৰৰ বিয়িং এণ্ড টাইমৰ “মৌলিক অন্টোলজী”ৰ পৃথক কৰে। দ্বিতীয় খণ্ডটোৱে জাৰ্মান আদৰ্শবাদৰ পৰা পুনৰ্বিব্যাস কৰা শ্ৰেণীসমূহৰ সন্দৰ্ভত এডৰ্নোৰ বিকল্পটো নিৰ্ধাৰণ কৰে। তৃতীয় খণ্ড প্ৰায় আধা কিতাপ ৰচনা কৰি দাৰ্শনিক “আৰ্হি” বৰ্ণনা কৰা হৈছে। এইবোৰ নৈতিক দৰ্শনৰ মুখ্য ধাৰণা ইতিহাসৰ দৰ্শন আৰু অধিবিজ্ঞানৰ ওপৰত কাৰ্যত নেতিবাচক দ্বান্দ্বিকতা উপস্থাপন কৰে। এডৰ্নোৱে কয় যে আধ্যাত্মিক প্ৰশ্নৰ প্ৰতি সমৰ্পিত চূড়ান্ত অৰ্হিটোৱে “কোপাৰনিকান বিপ্লৱক এক অক্ষীয় ৰূপ দিবলৈ সমালোচনামূলক আত্ম প্ৰতিফলনৰ দ্বাৰা চেষ্টা কৰে”। কাণ্টৰ স্বঘোষিত “দ্বিতীয় কোপাৰনিকান বিপ্লৱ”ৰ কথা উল্লেখ কৰি, এই বৰ্ণনাটোৱে গঠনমূলক বিষয়নিষ্ঠতাৰ প্ৰবঞ্চনাৰ মাজেৰে ভাঙি যোৱাৰ বিষয়ে এডৰ্নোৰ মন্তব্যৰ প্ৰতিধ্বনি কৰে।
হেগেলৰ দৰে, এডৰ্নোৱে অভিজ্ঞতাৰ অতীন্দ্ৰিয় পৰিস্থিতিত ইজনে সিজনৰ পৰা ইমান বিশুদ্ধ বা ইমান পৃথক হ’ব নোৱাৰে যিদৰে কাণ্টে দাবী কৰা যেন লাগে বুলি যুক্তি দি পৰিঘটনা আৰু নুমেনাৰ মাজত কান্তৰ পাৰ্থক্যক সমালোচনা কৰে। ইয়াৰ বিপৰীতে, স্থান আৰু সময়ৰ বিশুদ্ধ প্ৰকাৰবোৰ কেৱল ধাৰণাবিহীন অন্তৰ্দৃষ্টি হ’ব নোৱাৰে। আনকি এজন অতিন্দ্ৰীয় দাৰ্শনিকো তেওঁলোকৰ বিষয়ে ধাৰণাবোৰৰ বাহিৰে তেওঁলোকৰ ওচৰলৈ প্ৰৱেশ কৰিব নোৱাৰিব। সেয়েহে, যিকোনো প্ৰকৃত অভিজ্ঞতা সম্ভৱ কৰে যে সেয়া কেৱল কল্পনাৰ “ষড়যন্ত্ৰবাদ”ৰ জৰিয়তে প্ৰাথমিক অন্তৰ্দৃষ্টিৰ বাবে প্ৰাথমিক ধাৰণাবোৰ “প্ৰয়োগ” হ’ব নোৱাৰে। প্ৰকৃত অভিজ্ঞতা সেইটোৰ দ্বাৰা সম্ভৱ হয় যি চিন্তা আৰু সংবেদনশীলতাৰ উপলব্ধি অতিক্ৰম কৰে। অৱশ্যে, এডৰ্নোৱে এই অতিৰিক্ততাক “নিজেই বস্তু” বুলি নকয়, কিয়নো ইয়াৰ ফলত তেওঁ। সমালোচনা কৰা কাণ্টিয়ান পৰিকাঠোমোটে ধৰি ল’ব। ইয়াৰ পৰিৱৰ্তে, তেওঁ ইয়াক “অসদৃশ” বুলি কয়।
ইয়াৰ পৰিৱৰ্তে অসদৃশ ধাৰণাটোৱে এডৰ্নোৰ বস্তুবাদ আৰু হেগেলৰ আদৰ্শবাদৰ মাজৰ পাৰ্থক্য চিহ্নিত কৰে। যদিও তেওঁ চিন্তা আৰু অস্তিত্বৰ মাজত, বিষয় আৰু বস্তুৰ মাজত আৰু যুক্তি আৰু বাস্তৱতাৰ মাজত এক অনুমানমূলক পৰিচয়ৰ ওপৰত হেগেলৰ গুৰুত্ব ভাগ বতৰা কৰে, এডৰ্নোৱে অস্বীকাৰ কৰে যে এই পৰিচয়টো ইতিবাচক ধৰণে প্ৰাপ্ত কৰা হৈছে। বেছিভাগ অংশৰ বাবে এই পৰিচয়টো ইয়াৰ পৰিৱৰ্তে নেতিবাচকভাৱে ঘটিছে। অৰ্থাৎ পৰিচয় আৰু একোটা প্ৰাপ্ত কৰাৰ ক্ষেত্ৰত মানুহৰ চিন্তাই এইবোৰ বস্তুৰ উপৰত আৰোপ কৰিছে, তেওঁলোকৰ পাৰ্থক্য আৰু বৈচিত্ৰ্যক দমন বা উপেক্ষা কৰিছে। এনে আৰোপ বা সামাজিক গঠনৰ দ্বাৰা চালিত হয় যাৰ বিনিময় নীতিয়ে স্বাভাৱিকভাৱে অসমতুল্য (ব্যৱহাৰ মূল্য) সমতুল্যতা (বিনিময় মূল্য) দাবী কৰে। আনহাতে হেগেলৰ অনুমানমূলক পৰিচয় আৰু অপৰিচয়ৰ মাজত এক পৰিচয়ৰ সমান, এডৰ্নোৰ পৰিচয় আৰু অপৰিচয়ৰ মাজত এক অপৰিচয়ৰ সমান। সেইকাৰণে এডৰ্নোৱে ইয়াক “নেতিবাচক দ্বান্দ্বিক” বুলি কয় আৰু তেওঁ হেগেলৰ দ্বান্দ্বিকতাৰ ইতিবাচক চৰিত্ৰক প্ৰত্যাখ্যান কৰে।
অৱশ্যে, এডৰ্নোৱে ধাৰণামূলক চিনাক্তকৰণৰ প্ৰয়োজনীয়তাক অস্বীকাৰ নকৰে বা তেওঁৰ দৰ্শনে অসদৃশৰ প্ৰত্যক্ষ প্ৰৱেশাধিকৰ থকা বুলি দাবী নকৰে। সাম্প্ৰতিক সমাজিক পৰিস্থিতিত, চিন্তাই কেৱল মিছা চিনাক্তকৰণৰ ধাৰণামূলক সমালোচনাৰ জৰিয়তে অসদৃশ প্ৰৱেশাধিকৰ লাভ কৰিব পাৰে। এনে ধৰণৰ সমালোচনা “অস্বীকাৰ” হ’ব লাগিব, যিয়ে কি চিন্তাৰ দাবী আৰু প্ৰকৃততে কি প্ৰদান তাৰ মাজত নিৰ্দিষ্ট বিৰোধ দেখুৱাব লাগিব। অনিৰ্দিষ্ট অস্বীকাৰৰ জৰিয়তে, ভুল চিনাক্তকৰণ বুলি ভবা বস্তুটোৰ সেই দিশবোৰ এক পৰোক্ষ, ধাৰণামূলক উচ্চাৰণ প্ৰাপ্ত কৰে।
অৱশ্যে এডৰ্নোৰ নেতিবাচক দ্বান্দ্বিকতাৰ অনুপ্ৰেৰণা কেৱল ধাৰণামূলক নহয় বা ইয়াৰ বৌদ্ধিক সম্পদো নহয়। তেওঁৰ বিশেষত্ব দুয়োটা ক্ষেত্ৰত “বস্তুবাদী”। তেওঁ কয় যে এইটো অস্বীকাৰযোগী মানুহৰ দুখ-কষ্টৰ দ্বাৰা অনুপ্ৰাণিত হয়।
এই সকলোবোৰ ডিচিডেৰাটাক কিহে একত্ৰিত কৰে, আৰু কিহে এডৰ্নোৰ বস্তুবাদী বিশেষত্ব “আদৰ্শবাদ” ৰ পৰা আটাইতকৈ স্পষ্টভাৱে পৃথক কৰে, সেয়া হ’ল কাণ্টিয়ান বা হেগেলিয়ান, তেওঁ “বস্তুটোৰ প্ৰাথমিকতা” বুজি জোৰ দিয়া যিকোনো দৰ্শনক “আদৰ্শবাদী” বুলি গণ্য কৰে যি বিষয় আৰু বস্তুৰ মাজত এক পৰিচয় নিশ্চিত কৰে আৰু ইয়াৰ দ্বাৰা জ্ঞানমূলক বিষয়ৰ গঠনমূলক অগ্ৰাধিকাৰ প্ৰদান কৰে। বস্তুটোৰ অগ্ৰাধিকাৰৰ ওপৰত জোৰ দি, এডৰ্নোৱে বাৰে বাৰে তিনিটা দাবী কৰে। প্ৰথমতে, জ্ঞানমূলক বিষয়টো নিজেই সমাজৰ দ্বাৰা নিৰপেক্ষভাৱে গঠন কৰা হয় যাৰ সৈতে ই অন্তৰ্ভুক্ত আৰু যাৰ অবিহনে বিষয়টো থাকিব নোৱাৰে; দ্বিতীয়তে, পৰিচয়কাৰী চিন্তাৰ নিয়ম আৰু প্ৰক্ৰিয়া অনুসৰি কোনো বস্তু সম্পূৰ্ণভাৱে জানিব নোৱাৰি; তৃতীয়ত, চিন্তাৰ লক্ষ্য, আনকি যেতিয়া চিন্তাই বস্তুবোৰৰ ওপৰত পৰিচয় আৰোপ কৰাৰ সামাজিকভাৱে প্ৰেৰিত সাপৰ অধীনত ইয়াৰ লক্ষ্য পাহৰি যায়, তেওঁলোকক তেওঁলোকৰ অপৰিচয় সন্মান কৰা, এক সীমিত যৌক্তিকতাই তেওঁলোকক যি বুলি ঘোষণা কৰে তাৰ পৰা তেওঁলোকৰ পাৰ্থক্যত অৱশ্যে অভিজ্ঞতাৰ বিপৰীতে, তেওঁ যুক্তি দিয়ে যে কোনো বস্তুকে কেৱল “দিয়া” নহয়, কিয়নো ই কেৱল এটা বিষয়ৰ সম্পৰ্কত এটা বস্তু হ’ব পাৰে আৰু বস্তুবোৰৰ ঐতিহাসিক আৰু পৰিৱৰ্তন হোৱাৰ সম্ভাৱনা আছে।
সাম্প্ৰতিক পৰিস্থিতিত দৰ্শনে বস্তুটোক প্ৰাথমিক দিয়াৰ একমাত্ৰ উপায় হৈছে দ্বান্দ্বিকতা , এডৰ্নোৱে যুক্তি দিয়ে তেওঁ ধাৰণামূলক চিনাক্তকৰণৰ প্ৰকল্পটো সম্পাদন কৰোতে চিন্তা আৰু বস্তুৰ মাজৰ অপৰিচয় চিনাক্ত কৰাৰ প্ৰয়াস বুলি বৰ্ণনা কৰে। দ্বান্দ্বিকতা হৈছে “অপৰিচয়ৰ নিৰন্তৰ চেতনা” আৰু ইয়াৰ কেন্দ্ৰীয় শ্ৰেণী বিৰোধী হৈছে “পৰিচয় দিশৰ অধীনত অসদৃশ”। তেওঁ কয়, চিন্তা নিজেই আমাৰ বিৰোধৰ ওপৰত এই গুৰুত্বৰ আৰোপ কৰিবলৈ বাধ্য কৰে। চিন্তা কৰাটো হৈছে চিনাক্ত কৰা আৰু চিন্তা কৰাটোৱেই কেৱল চিনাক্ত কৰিহে সত্য প্ৰাপ্ত কৰিব পাৰে। গতিকে সম্পূৰ্ণ পৰিচয়ৰ আভাস চিন্তাৰ ভিতৰতে বাস কৰে। সম্পূৰ্ণ পৰিচয়ৰ আভাসৰ একমাত্ৰ উপায় হ’ল ধাৰণাটো ব্যৱহাৰ কৰি অমানৱীয়ভাৱে সেই অনুসৰি, গুণগতভাৱে পৃথক আৰু ধাৰণাকণৰক প্ৰতিৰোধ আৰু সকলোবোৰ এক বিৰোধিতা হিচাপে প্ৰদৰ্শিত হ’ব। “বিৰোধটো হৈছে (ধাৰণামূলক)পৰিচয়ৰ দিশটোৰ অধীনত অসদৃশ; দ্বান্দ্বিকতাত বিৰোধৰ নীতিৰ প্ৰাধান্যই একক চিন্তা অনুসৰি বইখনিমূলক পৰীক্ষা কৰে।
ইয়াৰ নিজৰ সীমাৰ সৈতে সংঘৰ্ষৰ কৰি, একক চিন্তাই নিজকে অতিক্ৰম কৰে। দ্বান্দ্বিকতা হৈছে অপৰিচয়ৰ স্থিৰ চেতনা। কিন্তু বিৰোধৰ চিন্তা কৰাটো সমাজৰ দ্বাৰা দৰ্শনৰ ওপৰতো বাধ্য কৰা হয়। সমাজ মৌলিক বিদ্বেষৰ সৈতে পৰিচালিত, যি বিনিময় নীতি অনুসৰি, পৰিচয়কাৰী চিন্তাৰ দ্বাৰা আৱৰি পৰে। এই বিদ্বেষৰবোৰ উন্মেচন কৰাৰ একমাত্ৰ উপায়, আৰু ইয়াৰ দ্বাৰা তেওঁলোকে সম্ভাব্য সংকল্পৰ ফালে আঙুলিয়াই দিয়া হৈছে চিন্তাৰ বিৰুদ্ধে চিন্তা কৰা-আন কথাত, বিৰোধত চিন্তা কৰা। এনেদৰে “বিৰোধ” চিন্তা বা বাস্তৱৰ বাবে পৰিপাতিকৈ লিপিবদ্ধ কৰিব নোৱাৰি। ইয়াৰ পৰিৱৰ্তে ই হৈছে এক “প্ৰতিফলনৰ শ্ৰেণী”, যি ধাৰণা আৰু বিষয়বস্তু বা বস্তুৰ মাজত এক চিন্তাশীল সংঘৰ্ষ সক্ষম কৰে- “দ্বান্দ্বিকভাৱে আদবঢ়ি যোৱাৰ অৰ্থ হৈছে বিৰোধিতাত চিন্তা কৰা, বস্তুটোত ইতিমধ্যে অনুভৱ কৰা বিৰোধৰ বাব , আৰু সেই বিৰোধৰ বিৰুদ্ধে। বাস্তৱত এক বিৰোধ (দ্বান্দ্বিক) হৈছে বাস্তৱৰ বিৰুদ্ধে এক বিৰোধিতা।”
অৱশ্যে, বিৰোধৰ বিষয়ে চিন্তা কৰাৰ বিষয়টো কেৱল নেতিবাচক নহয়। ইয়াৰ এক ভঙ্গুৰ, পৰিৱৰ্তনশীল দিশ আছে, অৰ্থাৎ এনে এখন সমাজ মৌলিক বিদ্বেষৰ সৈতে আবদ্ধ নহ’ব, যি ধাৰণামূলক চিনাক্তকৰণৰ জৰিয়তে আধিপত্য বিস্তাৰ কৰাৰ বাধ্যবাধকতা, তেওঁলোকৰ বিশেষত্বত নিৰ্দিষ্ট বস্তুবোৰৰ বিকাশৰ পৰা পৰিত্ৰাণ পাব। কিয়নো এডৰ্নো নিশ্চিত যে সমসাময়িক সমাজত দুখ-কষ্ট দূৰ কৰাৰ সম্পদ আছে, তথাপিও ই চিৰস্থায়ী কৰি ৰাখে, তেওঁৰ নেতিবাচক দ্বান্দ্বিকতাবোৰ এক কাল্পনিক প্ৰচাৰ আছে: “ইউটোপিয়াৰ দৃঢ় সম্ভাৱনাৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি, দ্বান্দ্বিকতা হৈছে মিছা অৱস্থাৰ অন্টোলজী। এনে “সঠিক অৱস্থা” মানুহ আৰু প্ৰকৃতিৰ মাজত এক মীমাংসা হ’ব, যাৰ ভিতৰত আছে মানুহৰ ভিতৰৰ প্ৰকৃতি আৰু মানুহৰ মাজত মীমাংসাৰ এই ধাৰণাটোৱে নৈতিকতা আৰু অধিবিদ্যাৰ ওপৰত এডৰ্নোৰ প্ৰতিফলন বজাই ৰাখে।
১৬। গণ সংস্কৃতি সম্পৰ্কে বৰ্ণনা দিয়া। (Describe Mass Culture.)
উত্তৰঃ জ্ঞানৰ দ্বান্দ্বিকতাৰ এক কেদ্ৰবিন্দু হৈছে “গণ প্ৰবঞ্চনা হিচাপে জ্ঞান”ৰ বিষয়। “সংস্কৃতি উদ্যোগ” শব্দটোৰ উদ্দেশ্য হৈছে সংস্কৃতিৰ বাণিজ্যিক বিপণন, উদ্যোগৰ শাখা যি বিশেষভাৱে সংস্কৃতিৰ উৎপাদনৰ সৈতে সম্পৰ্কিত।
হৰখেইমাৰ আৰু এডৰ্নোৱে দাবী কৰে যে ঔদ্যোগিকভাৱে উৎপাদিত সংস্কৃতিয়ে মানুহৰ কল্পনা শক্তি হেৰুৱায় আৰু তেওঁলোকৰ বাবে চিন্তাধাৰা কঢ়িয়াই আনে। সংস্কৃতি উদ্যোগটোৱে “সামগ্ৰী” বিতৰণ কৰে যাতে মানুহে তেতিয়াহে সেইবোৰ কাম এৰি যায়। ব্যাপক উৎপাদনৰ জৰিয়তে, সকলোবোৰ সমগোত্ৰীয় হৈ পৰে আৰু যিকোনো বৈচিত্ৰ্য বাকী থাকে আৰু সেয়া সৰু তুচ্ছতাৰে গঠিত হয়। সকলোবোৰ আঁচনি আৰোপ কৰাৰ প্ৰক্ৰিয়াৰ জৰিয়তে সংকুচিত হৈ পৰে। এই আধাৰত যে যিটো সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ সেয়া হ’ল ভৌতিক বাস্তৱতাক যিমান সম্ভৱ নিবিড়ভাৱে প্ৰতিফলিত কৰা। চলচ্চিত্ৰই এক উদাহৰণ হিচাপে কাম কৰে। “সকলো চলচ্চিত্ৰ তেওঁলোকৰ মৌলিক ৰূপত একে হৈ পৰিছে। সেইবোৰ যিমান সম্ভৱ বাস্তৱতাৰ তথ্য প্ৰতিফলিত কৰিবলৈ আকাৰ দিয়া হৈছে। আনকি কল্পনামূলক চলচ্চিত্ৰ, যিয়ে এনে বাস্তৱতাক প্ৰতিফলিত নকৰে বুলি দাবী কৰে, তেওঁলোকে যি বুলি দাবী কৰে সেয়া সঁচাকৈয়ে জীয়াই নাথাকে। সিহঁতে যিমানেই অস্বাভাৱিক হ’বলৈ চেষ্টা নকৰক, সমাপ্তিবোৰ সাধাৰণতে ভৱিষ্যতবাণী কৰা সহজ হয় কিয়নো একেটা আঁচনি অনুসৰণ কৰাৰ আগত চলচ্চিত্ৰৰ অস্তিত্বৰ বাবে। উদাহণস্বৰূপে, কমোদ্দিপক চিত্ৰণবোৰ ইমান শক্তিশালী আৰু ইমান স্পষ্ট হৈ পৰে যে আন ৰূপলৈ পৰিৱৰ্তন সম্ভৱ নহয়।
অৱশ্যে, প্ৰামাণিক সংস্কৃতি লক্ষ্য-মুখী নহয়, কিন্তু নিজেই এক সমাপ্তি। প্ৰামাণিক সংস্কৃতিয়ে পৰামৰ্শ আৰু সম্ভাৱনা উপস্থাপন কৰি মানৱ কল্পনাৰ ক্ষমতা বৃদ্ধি কৰে কিন্তু সংস্কৃতি উদ্যোগতকৈ বেলেগ ধৰণে যিহেতু ই স্বতন্ত্ৰ চিন্তাৰ বাবে ঠাই এৰি দিয়ে।
সংস্কৃতি উদ্যোগৰ বিকাশৰ কাৰণবোৰ আৱিষ্কাৰ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত, হৰখেইমাৰ আৰু এডৰ্নোৱে দাবী কৰে যে ই কোম্পানিবোৰৰ সৰ্বাধিক লাভৰ অনুসৰণৰ পৰা উদ্ভৱ হয়, অৰ্থনৈতিক অৰ্থত। অৱশ্যে, ইয়াক সংস্কৃতি বুলি ক’ব নোৱাৰি। ইয়াক কেৱল বাণিজ্যৰ এক এক প্ৰকাৰ বুলি বৰ্ণনা কৰিব পাৰি, আন যিকোনো ধৰণৰ বাণিজ্যৰ দৰে।
সংস্কৃতি উদ্যোগৰ যুক্তি প্ৰায়ে মৌলিকাভাৱে নিৰাসাবাদী প্ৰকৃতিৰ বুলি ধাৰণা কৰা হয় কিয়নো ইয়াৰ প্ৰচাৰসকলে “গণ মাধ্যম” আৰু তেওঁলোকৰ উপভোক্তাসকলক নিন্দা কৰা দেখা যায়। অৱশ্যে, এডৰ্নোৰ বাবে, “সংস্কৃতি উদ্যোগ” শব্দটোৱে “গণ সংস্কৃতি”, বা জনসাধাৰণৰ দ্বাৰা উৎপন্ন হোৱা কিবা এটাৰ ক্ষেত্ৰত আৰু জনসাধাৰণৰ প্ৰতিনিধিত্ব জনোৱাৰ ক্ষেত্ৰত জনসাধাৰণৰ সংস্কৃতিক বুজায়। ইয়াৰ বিপৰীতে, জনসাধাৰণৰ এনে ধৰণৰ জড়িত হোৱাটো কেৱল স্পষ্ট বা এক প্ৰকাৰৰ গণতান্ত্ৰিক অংশগ্ৰহণ। এডৰ্নোৱে দাবী কৰে যে প্ৰকৃততে যি ঘটিছে সেয়া হৈছে এক প্ৰকাৰৰ “জনসাধাৰণক প্রৱঞ্চনা কৰা।” হৰখেইমাৰ আৰু এডৰ্নোৱে ইচ্ছাকৃতভাৱে “গণ সংস্কৃতি” বা “গণ মাধ্যম”ৰ পৰিৱৰ্তে “সস্নকৃতি উদ্যোগ” শব্দটো বাছনি কৰিছিল।
“সংস্কৃতি উদ্যোগটোৱে ইয়াৰ গ্ৰাহকসকলৰ চিৰকাল প্ৰতিশ্ৰুতি দিয়াৰ বাবে প্ৰতাৰণা কৰে।” সংস্কৃতি উদ্যোগটোৱে আনকি অৱসৰৰ কাৰ্যৰ সৰু সৰু বিভ্ৰান্তিবোৰো বেদখল কৰে, “প্ৰয়াত পুঁজিবাদৰ অধীনত মনোৰঞ্জন শ্ৰমৰ এক সম্প্ৰসাৰণ হৈ পৰিছে।” হৰখেইমাৰ আৰু এডৰ্নো, সৰ্বোপৰি তেওঁলোকৰ সমালোচনামূলক বিশ্লেষণত, তেওঁলোকে “কলাৰ বিক্ষিপন” আৰু “কলাৰ অ-কলাকৰণ” বুলি কোৱা কথাবোৰ ৰখা কৰে আৰু সংস্কৃতি উদ্যোগৰ দ্বাৰা কলাবোৰ কেনেদৰে নিষ্ক্ৰিয় কৰা হয় সেই বিষয়ে আলোচনা কৰে।
১৭। মানৱ চালনাৰ ঐতিহাসিক আৰু সামাজিক প্ৰকৃতি আলোচনা কৰা। (Discuss the historical and social nature of human drives.)
উত্তৰঃ মনোবিশ্লেষণ আৰম্ভণিৰে পৰা ফ্ৰেংকফৰ্ট স্কুলৰ বাবে এক অত্যাৱশ্যকীয় তাত্ত্বিক সঁজুলি আছিল। যেতিয়া মেক্স হৰখেইমাৰে ১৯৩১ চনত পৰিচালকৰ দায়িত্ব গ্ৰহণ কৰিছিল, তেতিয়া তেওঁ ইতিমধ্যে মনোবিশ্লেষণৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হৈছিল। পৰিচালক হোৱাৰ লগে লগে তেওঁ মনোবিশ্লেষণ এৰিচ ফ্ৰমক বোৰ্ডলৈ আনিছিল। প্ৰাৰম্ভিক লক্ষ্য আছিল শ্ৰমিক শ্ৰেণীৰ মানসিকতা বুজিবলৈ মনোবিশ্লেষণমূলক তত্ত্ব ব্যৱহাৰ কৰা। অৰ্থাৎ সামাজিক পৰিৱৰ্তনৰ বিপ্লৱৰ ফলত যিসকলে সৰ্বাধিক লাভান্বিত হ’ব তেওঁলোকে কিয় ইয়াক প্ৰতিৰোধ কৰা যেন লাগিছিল, সেইটো বুজি পোৱাটোৱেই লক্ষ্য আছিল। মাৰ্কাছে পিছলৈ কেতিয়াও মনোবিশ্লেষণ কৰা নাছিল। যদিও তেওঁ তেওঁৰ সহকৰ্মীসকলৰ দৰে মনোবিশ্লেষণৰ একেই পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰিছিল, মাৰ্কাছে মনোবিশ্লেষণমূলক তত্ত্বৰ ব্যাখ্যা কৰাৰ বাবে নিজৰ অন্যান্য দৃষ্টিভংগীও বিকশিত কৰিছিল। যদিও ইৰোছ আৰু সভ্যতা ফ্ৰয়েডৰ ওপৰত এটা কাম আৰু মনোবিশ্লেষণৰ ভাষাৰে পৰিপূৰ্ণ, ই ফ্ৰয়েডীয়ৰ দৰেই মাৰ্ক্সিয়ান। তথাপিও, ফ্ৰয়েডীয় শ্ৰেণীবোৰ উন্নত ঔদ্যোগিক সমাজৰ মাৰ্ক্সবাদী মাৰ্ক্সিয়ান প্ৰকাৰৰ বিশ্লেষণৰ ফালে বেঁকা হৈ আছে।
যদিও মাৰ্কাছে ১৯২০ আৰু ১৯৩০ ৰ দশকত ফ্ৰয়েড পড়িছিল, তেওঁৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ ব্যস্ততা ১৯৫০ ৰ দশকলৈকে আৰম্ভ হোৱা নাছিল। মাৰ্কাছে ১৯৫০-৫১ চনত ৱাশ্বিংটন স্কুল অৱ চাইকিয়াট্ৰিৰ দ্বাৰা কেইবাটাও বৃক্তত দিবলৈ আমন্ত্ৰণ জনোৱা হৈছিল। এই ব্যস্ততাৰ ফলাফল আছিল মাৰ্কাছৰ অন্যতম বিখ্যাত কিতাপ ইৰোছ এণ্ড চিভিলাইজেচন। মাৰ্কাছৰ কিতাপখন ফ্ৰয়েডৰ সভ্যতা আৰু ইয়াৰ অসন্তুষ্টিৰ নিৰাশাবাদৰ প্ৰতিক্ৰিয়া। ফ্ৰয়েডৰ কিতাপখনে সভ্যতাৰ বিৱৰ্তনৰ এক স্পষ্ট ছবি অংকন কৰিছে যিটো বৃহত্তৰ আৰু বৃহত্তৰ দমণৰ বিৱৰ্তন যাৰ পৰা কোনো পলায়ন হোৱা নাই। মৃত্যু আৰু জীৱনৰ প্ৰবৃত্তি আধিপত্যৰ যুঁজত লিপ্ত হৈ আছে য’ত কোনো স্পষ্ট বিজয়ী দৃষ্টিগোচৰ হোৱা নাই। মাৰ্কাছৰ মতে ফ্ৰয়েডে নিজৰ তত্ত্বৰ মুক্তিৰ সম্ভাৱনা বিকশিত কৰাত ব্যৰ্থ হয়। মাৰ্কাছৰ কাম দুগুণ। প্ৰথমতে, তেওঁ দেখুৱাব লাগিব যে মানুহৰ প্ৰবৃত্তি কেৱল জৈৱিক আৰু স্থিৰ নহয়,লগতে সামাজিক, ঐতিহাসিকে। দ্বিতীয়তে, তেওঁ দেখুৱাব লাগিব যে দমনমূলক সমাজেও দমন-পিড়ন ৰদ কৰাৰ সম্ভাৱনা সৃষ্টি কৰে।
প্ৰবৃত্তিবোৰ দমন কৰিব পৰাটোৱে ইতিমধ্যে সূচায় যে সমাজ আৰু ইয়াৰ সংগঠন প্ৰকাৰে প্ৰবৃত্তি গঢ়াত এক ভূমিকা পালন কৰে। যদি এনে হয়, প্ৰবৃত্তিবোৰ ঠিক কৰিব নোৱাৰি। সমাজৰ ইয়াৰ দমনপ্ৰণালী সলনি হোৱাৰ লগে লগে প্ৰবৃত্তিবোৰো সলনি হয়। মাৰ্কাছে দাবী কৰে যে: প্ৰবৃত্তিৰ বিকৰ্বোৰ হৈছে সভ্যতাৰ মানসিক সঁজুলিৰ বিকাৰ। বাহ্যিক বাস্তৱতাৰ প্ৰভাৱত জন্তুৰ চালনা মানুহৰ প্ৰবৃত্তি হৈ পৰে।
সভ্যতা আৰু ইয়াৰ অসন্তুষ্টিত ফ্ৰয়েডে দাবী কৰিছিল যে এইটো আনন্দ নীতিৰ কাৰ্যসূচী আছিল যিয়ে জীৱনৰ উদ্দেশ্য নিৰ্ধাৰণ কৰিছিল। অৱশ্যে, বাহ্যিক পৃথিৱীয়ে আনন্দৰ নীতিৰ নিৰ্দেশনা অনুসৰি নহয় আৰু আনকি ইয়াৰ প্ৰতি বিদ্বেষী। সেয়েহে, আনন্দৰ নীতিটো ঘূৰি আহে, ভিতৰলৈ ঘূৰি যায়, দমন কৰা হয়।
মাৰ্কাছৰ বাবে মুক্তিৰ অৰ্থ হৈছে আনন্দৰ নীতিৰ পৰা মুক্ত হোৱা। অৱশ্যে, তেওঁ উপলব্ধি কৰে যে যদি মানুহে একেলগে থাকিব লাগে, তেন্তে কিছু পৰিমাণ দমন-পীড়নৰ প্ৰয়োজন। অৰ্থাৎ যদি এজনে আনন্দৰ নীতিৰ দাবী অনুসৰি কাম কৰে, তেন্তে ইয়াৰ ফলত আনৰ স্বাধীনতাৰ ওপৰত উলংঘন হ’ব। সেয়েহে, যদি আমি একেলগে থাকিব বিচাৰো তেন্তে স্বাধীনতা আৰু সুখৰ পাৰস্পৰিক সীমাবদ্ধতা থাকিব লাগিব। এই সমস্যাটোৰ সন্দৰ্ভত মাৰ্কাছে ফ্ৰয়েডৰ তত্ত্বৰ তেওঁৰ আটাইতকৈ সৃষ্টিশীল সংশোধনৰ সৈতে আহে।
১৮। মাৰ্কাছৰ মতে দমন বিষয়ে ব্যাখ্যা কৰা। (Give an explanation on। Repression according to Marcuse.)
উত্তৰঃ প্ৰবৃত্তি আৰু সামাজিক জৈৱিক বিকাৰৰ মাজত পাৰ্থক্য কৰিবলৈ মাৰ্কাছে দুটা নতুন শব্দ প্ৰৱৰ্তন কৰে। মৌলিক দমনৰ অৰ্থ হৈছে সভ্যতাত মানৱ জাতিৰ স্থায়ীকৰণৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় প্ৰবৃত্তিৰ প্ৰকাৰৰ দমন বা পৰিৱৰ্তন। এই স্তৰত, দমন-পীড়নে নিজকে আধিপত্য বা অত্যাচাৰৰ বাবে ধাৰ্য নকৰে। আনহাতে, অতিৰিক্ত দমন অৰ্থ হৈছে “সামাজিক আধিপত্যৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় প্ৰতিবন্ধকতা।” অতিৰিক্ত দমনৰ উদ্দেশ্য হৈছে বৰ্তমানৰ “প্ৰদৰ্শন নীতি” অনুসৰি প্ৰবৃত্তিবোৰ কঢ়িওৱা জিভূচ3 “বাস্তৱ নীতিৰ প্ৰচলিত ৰূপ।” এইটো প্ৰদৰ্শন নীতিৰ এই ধাৰণাত মাৰ্ক্স আৰু ফ্ৰয়েড লগ হয়।
প্ৰদৰ্শন নীতি, যি হৈছে নিৰন্তৰ সম্প্ৰসাৰণ প্ৰক্ৰিয়াত এক অধিগ্ৰহণকাৰী আৰু বিৰোধী সমাজ, এক দীঘলীয়া বিকাশৰ পূৰ্বনুমান কৰে যাৰ সময়ত আধিপত্য ক্ৰমান্বয়ে যুক্তিসঙ্গত হৈ আহিছে; সামাজিক শ্ৰমৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ এতিয়া সমাজক বৃহৎ পৰিমাণে আৰু উন্নত পৰিস্থিতিত পুনৰুৎপাদন কৰে। দীৰ্ঘদিন ধৰি, আধিপত্যৰ স্বাৰ্থ আৰু সমগ্ৰ স্বাৰ্থ একেলগে হয়: উৎপাদনশীল সঁজুলিৰ লাভনক ব্যৱহাৰ ব্যক্তিৰ প্ৰয়োজনীয়তা আৰু অনুষদ পূৰণ কৰে। জনসংখ্যাৰ বেছিভাগৰ বাব, সন্তুষ্টিৰ পৰিসৰ আৰু পদ্ধতি তেওঁলোকৰ নিজৰ শ্ৰমৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়; কিন্তু তেওঁলোকৰ শ্ৰম হৈছে এক সঁজুলিৰ বাবে কাম যাক তেওঁলোকে নিয়ন্ত্ৰণ নকৰে, যি এক স্বতন্ত্ৰ শক্তি হিচাপে কাম কৰে যাৰ বাবে ব্যক্তিসকলে জীয়াই থাকিব বিচাৰিলে দাখিল কৰিব লাগিব। শ্ৰমিকৰ বিভাজন জিমানে অধিক বিশেষ হৈ পৰে সিমানেই পৰকীয় হৈ পৰে।পুৰুষে তেওঁলোকৰ নিজৰ জীৱন যাপন নকৰে কিন্তু পূৰ্ব-প্ৰতিষ্ঠিত কাৰ্য সম্পাদন কৰে। যেতিয়া তেওঁলোকে কাম কৰে, তেওঁলোকে তেওঁলোকৰ নিজৰ প্ৰয়োজনীয়তা আৰু অনুষদ পূৰণ নকৰে কিন্তু বিচ্ছিন্নতাত কাম কৰে।
মাৰ্কাছে ইয়াত উল্লেখ কৰিছে যে যদিও জীৱন ৰক্ষণাবেক্ষণৰ বাবে কাম প্ৰয়োজনীয়, আমাৰ সমাজত জীৱন বজাই ৰখাৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় মৌলিক পৰিমাণৰ কামৰ পৰা আমি অতিৰিক্ত কাম বুলি ক’ব পাৰো। এজনৰ সন্তুষ্টিৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় কাম আৰু সঁজুলিটোৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় কামৰ মাজত পাৰ্থক্য আছে। শ্ৰমিকজনৰ কোনো নিয়ন্ত্ৰণ নাই কিয়নো তেওঁৰ মজুৰি কি হ’ব তাৰ কোনো ব্যক্তব্য নাই আৰু তেওঁৰ প্ৰয়োজনীয়তা পূৰণ কৰাৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় কামৰ পৰিমাণ নিৰ্ধাৰণ কৰিব নোৱাৰে। পুঁজিবাদী সমাজত কমে শ্ৰমিকৰ সন্তুষ্টিৰ বাবে প্ৰয়োজনীয়তাৰ বাহিৰেও নিজকে বিস্তাৰিত কৰে যি পুঁজিবাদৰ বাবে সৰ্বাধিক লাভ কৰিব। শ্ৰমিক “পূৰ্ব-প্ৰতিষ্ঠিত কাৰ্য” হৈছে সামগ্ৰী উৎপাদন কৰা। কৰ্মীজনে জীয়াই থাকিবলৈ কাম কৰিব লাগিব কিন্তু তেওঁ যি পৰিস্থিতিত কাম কৰে সেয়া সঁজুলিৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়।
সঁজুলিটোৰ দ্বাৰা ব্যৱহাৰ কৰাৰ বাবে সঁজুলিটোৰ সৈতে সামঞ্জস্যৰ প্ৰয়োজন। প্ৰদৰ্শন নীতিৰ দ্বাৰা মাৰ্কাছে এইটোৱেই বুজাই। সমাজৰ সদস্যসকলে তেওঁলোকৰ পূৰ্ব-প্ৰতিষ্ঠিত কাৰ্যৰ নিৰ্দেশনা অনুসৰি প্ৰদৰ্শন কৰিব লাগিব। এই প্ৰদৰ্শনৰ বাবে কমশক্তিৰ সীমাবদ্ধতাৰ প্ৰয়োজন। শ্ৰমিকজনক এনেদৰে হেৰফেৰ কৰিব লাগিব যাতে এই প্ৰতিবন্ধকতাবোৰ যুক্তিসঙ্গত, বাহ্যিক উদ্দেশ্যেমূলক আইন হিচাপে কাম কৰা যেন লাগে। ব্যক্তিজনৰ আকাংক্ষাবোৰ সঁজুলিটোৰ আকাংক্ষাৰ সৈতে খাপ খাব লাগিব। ব্যক্তিজনে নিজকে সংজ্ঞায়িত কৰিব লাগিব কিয়নো সঁজুলিটোৱে সকলো মানৱতা সংজ্ঞায়িত কৰে।
যদিও মাৰ্কাছৰ দমন তত্ত্ব আৰু দুটা প্ৰকাৰৰ দমনৰ স্বীকৃতি আমি কিয় বৈপ্লৱিক সময়ত প্ৰৱেশ কৰা নাই বুজিবলৈ এক উপযোগী তাত্ত্বিক সঁজুলি, তথাপিও আকাংক্ষাবোৰ এনেদৰে পৰিচালিত হয় যাতে একমাত্ৰিক পৰিচয় আৰু গঠন হয় সেয়া বুজাবলৈ ই কম হয়। এতিয়া “দমন অনুমান” বুলি কোৱা এটা আটাইতকৈ আকৰ্ষণীয় আৰু ফলপ্ৰসূ সমালোচনা। ফৌকাল্টৰ বাবে, বিষয়বাচকতা বা পৰিচয়ৰ প্ৰকাৰবোৰ কোনো প্ৰাথমিক আকাংক্ষাৰ দমনৰ ফল নহয়। ইয়াৰ পৰিৱৰ্তে, ক্ষমতা আৰু কিছুমান বিতৰ্কিত প্ৰথাৰ জৰিয়তে পৰিচয় গঠন কৰা হয়। ইয়াৰ উপৰিও পৰিচয় গঠনৰ প্ৰক্ৰিয়াত জ্ঞান দমন কৰা নহয় অৰ্থাৎ মাতি অনা বা উৎপন্ন কৰা হয়।
মাৰ্কাছৰ সমালোচনাত ফৌকাল্টে লিখিছে। “মই নিজকে মাৰ্কাছৰ দৰে পেৰা-মাৰ্ক্সবাদীৰ পৰাও পৃথক কৰিম যিয়ে দমনৰ ধাৰণাটোক অতিৰঞ্জিত ভূমিকা প্ৰদান কৰে- কিয়নো ক্ষমতা এক ভঙ্গুৰ বস্তু হ’ব যদি ইয়াৰ একমাত্ৰ কাম হ’ল দমন কৰা, যদি ই কেৱল চেঞ্চৰশ্বিপ, বৰ্জন, অৱৰোধ আৰু দমনৰ মাধ্যমৰ জৰিয়তে কাম কৰে, কেৱল নেতিবাচক ধৰণে নিজকে ব্যৱহাৰ কৰে”। ইয়াৰ বিপৰীতে, শক্তি শক্তিশালী হয়, ইয়াৰ কাৰণ হৈছে, আমি উপলব্ধি কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰাৰ দৰে, ই আকাংক্ষাৰ স্তৰত আৰু জ্ঞানৰ স্তৰত প্ৰভাৱ সৃষ্টি কৰে। জ্ঞান প্ৰতিৰোধ কৰাৰ পৰা দূৰত থাকে, শক্তিয়ে ইয়াক উৎপাদন কৰে।
১৯। সমাজবিজ্ঞানত অভাৱৰ আদৰ্শ কি? (What is the ideology of scarcity in sociology?)
উত্তৰঃ মাৰ্কাছৰ কামৰ এটা আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ বৈশিষ্ট হ’ল পশ্চিমীয়া সমাজৰ তেওঁৰ দ্বান্দ্বিক বিশ্লেষণ। তেওঁৰ কামত তেওঁ মুক্তিৰ সম্ভাৱনাৰ সহাবস্থান আৰু আধিপত্যৰ প্ৰণালীৰ অধিক বিকাশৰ প্ৰতি মনোযোগ আকৰ্ষণ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে। আমাৰ সমাজে স্বাধীনতাৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় পৰিস্থিতি প্ৰস্তুত কৰে আৰু একে সময়তে অধিক অত্যাচাৰ সৃষ্টি কৰে। প্ৰদৰ্শন নীতিৰ অধীনত সভ্যতাৰ অগ্ৰগতিয়ে উৎপাদনশীলতাৰ এক স্তৰ প্ৰাপ্ত কৰিছে য’ত বিচ্ছিন্ন শ্ৰমিকৰ ব্যয় কৰিব লগা সহজাত শক্তিৰ উপৰত সামাজিক দাবী যথেষ্ট হ্ৰাস কৰিব পাৰি।পুঁজিবাদী প্ৰদৰ্শন নীতিয়ে (উৎপাদন আৰু লাভৰ সৰ্বাধিককৰণ) প্ৰকৃততে জীৱনৰ এক গুণগত ভাৱে পৃথক আৰু অ-দমনমূলক ৰূপৰ বাবে পূৰ্বচৰ্ত সৃষ্টি কৰিছে। অৱশ্যে, অধিক দমনৰ দাবী কৰাৰ বাবে আমি জীৱনৰ এই নতুন ৰূপত প্ৰৱেশ কৰা নাই।
ব্যক্তিগত শ্ৰমিকসকলক আঁতৰাই ৰাখিছে যদিও তেওঁলোকৰ শ্ৰমৰ ফলত তেওঁলোকক চলি থকা পৰিশ্ৰম নকৰাকৈ বাহাল ৰাখিবলৈ পৰ্যাপ্ত সম্পদ উৎপাদন কৰিছে। সমস্যাটো হ’ল পুঁজিবাদী ব্যাৱস্থা এনেদৰে গঠন কৰা হয় যাতে সকলো সম্পদ উৎপাদনৰ উপায়ৰ গৰাকী বা নিয়ন্ত্ৰণ কৰা সংখ্যালঘুসকলৰ ওচৰলৈ যায়। যদিও সম্পদ সামাজিকভাৱে উৎপাদিত হয়, ইয়াৰ মালিকীস্বত্ব আৰু ব্যৱহাৰ কেইজনামন ব্যক্তিৰ বাবে সীমাবদ্ধ। সেয়েহে অভাৱৰ ধাৰণাটো অপ্ৰচলিত হৈ পৰিছে আৰু শ্ৰমিকক নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ আদৰ্শগত অৰ্থত ব্যৱহাৰ কৰা হয়। শ্ৰমিকজনে নিজৰ উপৰত আৰোপ কৰিব লগা প্ৰতিবন্ধকতা আৰু দমনৰ প্ৰকাৰ যাতে তেওঁ তেওঁৰ কাম শক্তিৰ দিনত নিৰ্দেশিত কৰিব পাৰে, তেওঁ জীয়াই থকাৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় সামগ্ৰী উৎপাদন কৰাৰ পৰিৱৰ্তে পুঁজিপতিৰ বাব চৰম সম্পদ প্ৰস্তুত কৰে। ইয়াতেই মাৰ্কাছে, মৌলিক আৰু অতিৰিক্ত দমনৰ মাজত তেওঁৰ পাৰ্থক্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি, ফ্ৰয়েডৰ বাহিৰত যায়। ফ্ৰয়েডৰ তত্ত্ব মীমাংসা সম্পৰ্কে মাৰ্কাছে কয়। তেওঁৰ তত্ত্ব মীমাংসাৰ বাবে, এইটো নিৰ্ণায়ক নহয় যে অভাৱৰ দ্বাৰা বা অভাৱৰ শ্ৰেণীবদ্ধ বিতৰণৰ দ্বাৰা, অস্তিত্বৰ সংগ্ৰামৰ দ্বাৰা বা আধিপত্যৰ আগ্ৰহৰ দ্বাৰা বাধা আৰোপ কৰা হয় নে নহয়।
মাৰ্কাছৰ কথাটো হ’ল যে উন্নত ঔদ্যোগিক সমাজত অস্তিত্বৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় সম্পদ আনকি সেই সমাজৰ সদস্যসকলৰ বাবে সৰ্বোত্তম জীৱন আহৰণ কৰাত এতিয়া কোনো সমস্যা নাই। সমস্যাটো সম্পদৰ ন্যায্য আৰু ন্যায়সঙ্গত বিতৰণৰ সৈতে সম্পৰ্কিত। এই যুগত অভাৱৰ ধাৰণাটো অস্তিত্বই আদৰ্শগতভাৱে কম কৰে আৰু পুঁজিপতিৰ দ্বাৰা শ্ৰমিকৰ আধিপত্য সমৰ্থন কৰে।
২০। এক মাত্ৰিক চিন্তাধাৰণ আৰু গণতান্ত্ৰিক প্ৰত্যাখ্যানৰ ওপৰত আলোচনা কৰা। (Discuss the one dimensional thinking and the democratic rejection of democracy.)
উত্তৰঃ উন্নত ঔদ্যোগিক সভ্যতাত এক আৰামদায়ক, মসৃণ, যুক্তিসঙ্গত, গণতান্ত্ৰিক স্বাধীনতা বিৰাজ কৰে, যি হৈছে কাৰিকৰী প্ৰগতিৰ এক প্ৰতীক।
এক-মাত্ৰিক মানুহ হৈছে যুক্তি আৰু বিপ্লৱৰ কেন্দ্ৰত থকা চিন্তাৰ এক অধিক বিশ্লেষণ আমি আগতে দেখিছিলো, নেতিবাচক চিন্তাধাৰা দ্বি-মাত্ৰিক কিয়নো ই সমাজখন গঠন কৰাৰ বিৰোধবোৰ দেখে আৰু ই আধিপত্যৰ শক্তিৰ বিষয়ে অৱগত। যিজনে গুৰুত্বপূৰ্ণভাৱে চিন্তা কৰে তেওঁ সামাজিক পৰিৱৰ্তনৰ দাবী কৰে। একমাত্রিক চিন্তাধাৰাই পৰিৱৰ্তনৰ দাবী নকৰে বা ই ব্যক্তিজন সমাজত আধিপত্য শক্তিৰ কিমান পৰিমাণে ভুক্তভোগী হয় তাক স্বীকৃতি নিদিয়ে।
গণতান্ত্ৰিক স্বাধীনতাৰ ধাৰণাটোৱে উৎপীড়ন আৰু অতিৰিক্ত দমনৰ মুক্ত গ্ৰহণযোগ্যতাক বুজায়। এক-মাত্ৰিক মানুহৰ ইৰোছ আৰু সভ্যতাত, মাৰ্ক্সে সামাজিক পৰিৱৰ্তনৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ ব্যাখ্যাত মাৰ্ক্স আৰু ফ্ৰয়েডৰ বাহিৰত এক নিৰ্ণায়ক পদক্ষেপ লয়। তেওঁ ফ্ৰয়েডক মাৰ্ক্সৰ বাহিৰলৈ যাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰে কিয়নো ফ্ৰয়েডে আমাক অতিৰিক্ত দমন গ্ৰহণ কৰা ব্যক্তিসকলৰ কৰ্মক্ষেত্ৰত থকা মানসিক প্ৰণালীবোৰ বুজাত সহায় কৰে। অৱশ্যে, তেওঁ ফ্ৰয়েডে অতিক্ৰম কৰে কিয়নো ফ্ৰয়েডৰ অহং তত্ত্ব অপ্ৰচলিত। অৰ্থাৎ ফ্ৰয়েডৰ তত্ত্বত, কিছুমান কৰ্তৃপক্ষৰ ব্যক্তিত্বৰ মূল্যবোধৰ আভ্যন্তৰীণকৰণৰ জৰিয়তে বিকশিত হয়। মাৰ্ক্সৰ মতে, কৰ্তৃপক্ষৰ সংখ্যাৰ আৰু প্ৰয়োজন নাই। কিন্তু এই ব্যক্তিগত পিতৃ-ছবিবোৰ ক্ৰমান্বয়ে প্ৰতিষ্ঠানবোৰৰ পিছফালে নাইকিয়া হৈ গৈছে। উৎপাদনশীল সঁজুলিৰ যৌক্তিককৰণৰ সৈতে, কাৰ্যৰ গুণাগুণৰ সৈতে, সকলো আধিপত্যই প্ৰশাসন ৰূপ ধাৰণ কৰে।
মাৰ্কাছৰ কথাটো হ’ল যে আধিপত্যৰ বাবে আৰু বল বা কৰ্তৃপক্ষৰ ব্যক্তিৰ উপস্থিতিৰ প্ৰয়োজন নাই। এক-মাত্ৰিক চিন্তাধাৰাৰ কাম হৈছে সমালোচনামূলক, দ্বি-মাত্ৰিক চেতনা কঢ়িয়াই এক-মাত্ৰিক সমাজ প্ৰস্তুত কৰা। এইটো বিভিন্ন সম্পূৰ্ণ কৰা হৈছে যিবোৰ ইয়াত তালিকাভুক্ত কৰা হ’ব।
(ক) প্ৰণালীটোৱে নাগৰিকসকলক ভাবিবলৈ বাধ্য কৰিব লাগিব যে তেওঁলোকে সঁচাকৈয়ে তেওঁলোকতকৈ মুক্ত।
(খ) প্ৰণালীটোৱে নাগৰিকসকলক শান্ত কৰি ৰাখিবলৈ পৰ্যাপ্ত সামগ্ৰী প্ৰদান কৰিব লাগিব।
(গ) নাগৰিকসকলে তেওঁলোকৰ অত্যাচাৰৰ সৈতে পৰিচয় কৰিব লাগিব।
(ঘ) ৰাজনৈতিক আলোচনা আঁতৰাব লাগিব।
এইবোৰৰ প্ৰতিটো পৰীক্ষা কৰিবলৈ ইয়াত পৰ্যাপ্ত স্থান নাই। দ্বান্দ্বিক বা নেতিবাচক চিন্তাধাৰাৰ উদ্দেশ্য আছিল সামাজিক বিৰোধ প্ৰকাশ কৰা আৰু সামাজিক পৰিৱৰ্তনৰ জৰিয়তে সেই বিৰোধবোৰ অতিক্ৰম কৰাৰ দাবী কৰা। এক-মাত্ৰিক চিন্তাই এই বিৰোধবোৰ মসৃণ কৰে আৰু সেইবোৰক অদৃশ্য কৰি তোলে। এক প্ৰকাৰৰ আদৰ্শ স্থাপন কৰা হয় য’ত নিপীড়িতসকলে অত্যাচাৰৰ সৈতে পৰিচয় কৰে। মানুহে কেৱল একোটা টিভি প্ৰ’গ্ৰাম চোৱাৰ বাবে একেটা ক্ৰীড়া দলক সমৰ্থন কৰাৰ বাবে একতাৰ অনুভূতি অনুভৱ কৰে। ৰাজনীতিত, আমেৰিকাৰ মানুহে প্ৰকৃততে আমেৰিকা অনুভৱ কৰা বিভিন্ন উপায় লুকুৱাবলৈ “আমেৰিকান লোক” বা “আমেৰিকান জীৱন শৃংখলা”ৰ দৰে অস্পষ্ট শব্দ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ধনী আৰু দৰিদ্ৰ আমেৰিকানসকলৰ মাজত আমেৰিকাৰ জীৱন শৃংখলা যথেষ্ট পৃথক।
একমাত্রিক চিন্তাধাৰাৰ আন এটা উদাহৰণ হৈছে মাৰ্কাছৰ বিখ্যাত আৰু বিতৰ্কিত প্ৰবন্ধ “দমনমূলক সহনশীলতা”ৰ বিষয়। ইয়াত, মাৰ্ক্সে দেখুৱাইছে যে মুক্তিৰ সংগ্ৰামত তেওঁলোকৰ উৎপত্তি হোৱা শব্দ, ধাৰণাবোৰ এসময়ত সহ-বাছনি কৰিব পাৰি আৰু বৈধ উৎপীড়ন ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি। সহনশীলতাৰ ধাৰণাটো এসময়ত প্ৰান্তীয় সামাজিক গোটবোৰে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ধাৰণা হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিছিল। মাৰ্কাছৰ মতে, এতিয়া প্ৰতিষ্ঠানটোৱে নিজৰ অত্যাচাৰী দৃষ্টিভংগী আৰু নীতিবোৰ বৈধ কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰে। এইটো সহিষ্ণুতাৰ বাবে বিশুদ্ধ সহনশীলতাৰ ধাৰণা যি প্ৰকৃত সামাজিক সংঘাত উপেক্ষা কৰে যাৰ পৰা ধাৰণাটো উদ্ভৱ হৈছিল। বিশুদ্ধ সহনশীলতাৰ পৰিৱৰ্তে মাৰ্ক্সে “সহনশীলতাৰ প্ৰতি বৈষম্যমূলক আচৰণ” কৰিবলৈ আহ্বান জনাইছে।
২১। প্ৰযুক্তিবিদ্যাৰ দ্বান্দ্বিকতা বিষয়ে বৰ্ণনা কৰা। (Describe the dialectic of technology.)
উত্তৰঃ ‘ডাইলেক্টিক অৱ এনলাইটেনমেণ্টত’ মাৰ্কাছৰ সহকৰ্মী মেক্স হৰখেইমাৰ আৰু থিওডৰ এডৰ্নোৱে প্ৰদৰ্শন কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল যে জ্ঞানে ইয়াৰ নিজৰ মুক্তিৰ প্ৰকল্প আৰু অত্যাচাৰ, আধিপত্য নিজৰ নতুন প্ৰণালীৰ মাজত এক উত্তেজনা কঢ়িয়াই আনিছিল। মাৰ্কাছৰ বাবে, আধুনিক প্ৰযুক্তিয়ে জ্ঞানৰ এক উৎপাদক একে ধৰণৰ উত্তেজনাক মূৰ্ত কৰে। তেওঁৰ বাব প্ৰশ্নটো আছিল “মানৱ মুক্তিৰ প্ৰকল্পত প্ৰযুক্তিয়ে যি ভূমিকা পালন কৰে”? প্ৰযুক্তিগত বিকাশ আৰু মুক্তিৰ মানৱ অনুসন্ধান আৰু উন্নত জীৱনৰ মাজত কিছু মৌলিক সম্পৰ্ক আছে বুলি ধাৰণাটোৱে অপব্যৱহাৰ কৰিছিল। এতিয়া প্ৰশ্নটো হৈছে “প্ৰযুক্তিগত অগ্ৰগতিৰ ফলত অধিক দমন আৰু আধিপত্য হয় নেকি”?
মাৰ্কাছৰ সমালোচনামূলক তত্ত্ব সদায়ে দ্বান্দ্বিক, কিয়নো তেওঁ উৎপীড়ন আৰু আধিপত্যৰ প্ৰকাৰবোৰ পৰীক্ষা কৰে আৰু লগতে একেদৰে, মুক্তিৰ সম্ভাৱনা বিচাৰি থাকে। ১৯৪১ চনত লিখা “আধুনিক প্ৰযুক্তিৰ কিছুমান সামাজিক প্ৰভাৱ” শীৰ্ষক এখন প্ৰবন্ধ, মাৰ্কাছে প্ৰযুক্তি আৰু প্ৰযুক্তিবিদ্যাৰ মাজত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ পাৰ্থক্য ৰাখে। প্ৰযুক্তিৰ বিষয়ে লিখোতে তেওঁ গোটেই জীৱন এই পাৰ্থক্যৰ কিছু সংস্কৰণ ব্যৱহাৰ কৰি থাকিব। এই প্ৰবন্ধটো তেওঁ কয়–
এই প্ৰবন্ধটো, প্ৰযুক্তিক এক সামাজিক প্ৰক্ৰিয়া হিচাপে লোৱা হয় য’ত প্ৰযুক্তিবিদ্যা সঠিক অৰ্থাৎ উদ্যোগ, পৰিবহণ, যোগাযোগৰ কাৰিকৰী সঁজুলি এক আংশিক কাৰক। আমি মানৱ ব্যক্তিৰ ওপৰত প্ৰযুক্তিৰ প্ৰভাৱ বা প্ৰভাৱ বিচৰা নাই। কিয়নো তেওঁলোকে নিজেই প্ৰযুক্তিৰ এক অবিচ্ছেদ্য অংগ আৰু কাৰক, কেৱল যন্ত্ৰপাতি উদ্ভাৱন কৰা বা উপস্থিত থকা পুৰুষ হিচাপেই নহয় কিন্তু ইয়াৰ প্ৰয়োগ আৰু ব্যৱহাৰৰ নিৰ্দেশনা দিয়া সামাজিক গোট হিচাপেও। প্ৰযুক্তি, উৎপাদনৰ এক মাধ্যম হিচাপে, কিয়নো যন্ত্ৰযুগৰ বিশেষত্ব থকা সঁজুলি, সামগ্ৰিকতা একে সময়তে সংগঠন আৰু চিৰস্থায়ী বা পৰিৱৰ্তন সামাজিক সম্পৰ্কৰ এক প্ৰকাৰ, প্ৰচলিত চিন্তা আৰু আচৰণৰ প্ৰকাৰৰ প্ৰকাশ, নিয়ন্ত্ৰণ আৰু আধিপত্যৰ এক সঁজুলি। কৌশল নিজেই আধিপত্যবাদৰ লগতে স্বাধীনতা, অভাৱৰ লগতে প্ৰাচুৰ্য, সম্প্ৰসাৰণ আৰু লগতে পৰিশ্ৰম ৰদ কৰিব পাৰে।
উপৰোক্ত পাঠাংশৰ আধাৰত এনে লাগিব পৰে যেন প্ৰযুক্তিবিদসকল নিৰপেক্ষ কিয়নো ই হয় উৎপীড়ন বা মুক্তিৰ প্ৰচাৰ কৰিব পাৰে। অৱশ্যে, এনে নহয়। মাৰ্কাছে বিশ বছৰপিছত লিখা “প্ৰযুক্তিগত সমাজত সামাজিক পৰিৱৰ্তন সমস্যা” শীৰ্ষক আন এখন প্ৰবন্ধত এইটো স্পষ্ট কৰিছে। লগতে, ১৯৬০ চনত “ফ্ৰম অন্টোলজি টু টেকন’লজী শীৰ্ষক এখন প্ৰবন্ধত, “ট্ৰেকনিক্স”ৰ পৰিৱৰ্তে “টেকনিচিটি” শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰি তেওঁ পুনৰ প্ৰযুক্তিবিদ্যাৰ নিৰপেক্ষতাক অস্বীকাৰ কৰে। “ট্ৰেকনিক্স”ৰ দ্বাৰা, মাৰ্কাছে বুজায় মানুহৰ সেৱাত প্ৰকৃত পৰিৱৰ্তন কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা সঁজুলি।
কৌশল হৈছে মানুহৰ চিন্তা আৰু কাৰ্যৰ দ্বাৰা প্ৰকৃতিৰ পদ্ধতিগত অস্বীকাৰ। এই অস্বীকাৰত, প্ৰাকৃতিক পৰিস্থিতিত আৰু সম্পৰ্ক মানৱ সমাজৰ সংৰক্ষণ, বৃদ্ধি আৰু পৰিশোধনৰ বাবে সহায়ক হৈ পৰে। যদি প্ৰযুক্তিয়ে সঁজুলিৰ উৎপাদন আৰু সামগ্ৰিকতাৰ এক প্ৰকাৰ বুজায়, তেনেহ’লে ই এক নিৰ্দিষ্ট আদৰ্শগত গাঁথনিৰ ভিতৰত অৱস্থিত, সঁচাকৈয়ে ই হৈছে এক প্ৰকাৰৰ আদৰ্শ যি এক নিৰ্দিষ্ট প্ৰকাৰৰ উৎপাদনৰ বাবে যন্ত্ৰপাতিৰ ৰূপ আৰু লগতে উৎপাদনৰ সেই প্ৰকৰ্টো নিজেই নিৰ্ধাৰণ কৰে। ইয়াত, “আদৰ্শ”ৰ অৰ্থ হৈছে এক বিশ্বাস প্ৰণালী বা চিন্তাধাৰা য’ত সকলো সামাজিক চিন্তা আৰু কাৰ্যৰ উদ্দেশ্য অন্তৰ্ভুক্ত থাকিব।
কৌশলৰ স্তৰত, যন্ত্ৰ ইয়াক কেৱল বিশুদ্ধ পদাৰ্থ হিচাপে নিৰপেক্ষ বুলি গণ্য কৰিব পাৰি, কিন্তু প্ৰযুক্তিগত সমাজত এনে কোনো যন্ত্ৰ নাই, সেয়েহে, কৌশল নিৰপেক্ষ নহয়। প্ৰতিটো যন্ত্ৰ সামাজিক, ৰাজনৈতিক, অৰ্থনৈতিক অৰ্থৰ জালৰ ভিতৰত গঠন কৰা হয়, সামাজিক সম্পৰ্কৰ এক দল। উৎপাদনৰ এক নিৰ্দিষ্ট পদ্ধতিৰ লগতে উৎপাদনৰ কিছুমান সম্পৰ্কত কৌশল বিদ্যমান। প্ৰতিটো কাৰিকৰী সামগ্ৰিক এটা অভিযান দিয়া হয় আৰু বৰ্তমানৰ বাস্তৱ নীতি বা পুঁজিবাদী প্ৰদৰ্শন নীতিৰ লক্ষ্যবোৰ আগবঢ়াই নিয়া হয়। ইয়াত এটা দ্বান্দ্বিক জড়িত আছে কিয়নো আধুনিক প্ৰযুক্তিৰ উৎপত্তি এক দমনমূলক, অত্যাচাৰী, পুঁজিবাদী বাস্তৱ নীতিত থাকিলেও, এই একেই প্ৰযুক্তিয়ে নিজৰ ভিতৰতে আন সম্ভাৱনা বহন কৰে।
মাৰ্কাছে বিশ্বাস কৰিছিল যে এটা সম্পূৰ্ণ নতুন নবাষ্টোৱ নীতিৰ অধীনত প্ৰযুক্তিৰ ধাৰণা কৰাটো সম্ভৱ। পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাত, প্ৰযুক্তিবিদ আৰু ইয়াৰ নিয়ন্ত্ৰণ প্ৰযুক্তিগত আদৰ্শ প্ৰতিযোগিতা আৰু উৎপাদনৰ প্ৰদৰ্শন নীতিৰ ওপৰত আধাৰিত আৰু এই প্ৰদৰ্শন নীতিৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰিত লক্ষ্য পূৰণ কৰিব লাগিব। আনকি অভাৱ এতিয়া প্ৰকৃত সমস্যা ন’হলেও, অভাৱৰ ধাৰণা আৰু ভয় গ্ৰহণ কৰা হয় আৰু প্ৰতিযোগিতাৰ বাবে উৎপাদন আৰু প্ৰতিযোগিতাৰ বাবে উৎপাদনৰ আদৰ্শৰ বাবে কাম তৈয়াৰ কৰা হয়। আমাক কেতিয়াও কোৱা হোৱা নাই যে এই মুহূৰ্তত আমাৰ ওচৰত পৃথিৱীৰ ক্ষুধা শেষ কৰিবলৈ প্ৰয়োজনীয় সম্পদ আছে। ইয়াৰ পৰিৱৰ্তে, আমাক কোৱা হৈছে যে অধিকসংখ্যক প্ৰযুক্তিগত প্ৰগতিয়ে অভাৱৰ সমস্যাটো সমাপ্ত কৰিব।
মাৰ্কাছৰ মতে, প্ৰযুক্তিবিদ্যাৰ দ্বাৰা নিৰ্মিত ব্যৱহাৰ বৰ্তমানৰ বাস্তৱ নীতিৰ দ্বাৰা আদৰ্শগতভাৱে গঢ় লৈ উঠা হৈছে। এই অত্যাচাৰী দমনমূলক বাস্তৱ নীতিয়ে প্ৰযুক্তিগত বিকাশৰ টেলোবোৰক আকাৰ দিয়ে। সেয়েহে, প্ৰযুক্তি বা প্ৰযুক্তিবিদ্যা নিৰপেক্ষ হ’ব নোৱাৰে কিয়নো এনে ধৰণৰ সম্পূৰ্ণ অৰ্থ আৰু উদ্দেশ্যৰ জন্ম এটা বাস্তৱ আৰু প্ৰদৰ্শন নীতিৰ ভিতৰত আছে যিটো মাৰ্ক্স আমাক সোঁৱৰাই দিয়াৰ দৰে, সকলো মানুহৰ মুক্তি আৰু সুখ ইয়াৰ লক্ষ্য হিচাপে নাই। সমগ্ৰ প্ৰযুক্তিগত আৰু কাৰিকৰী সঁজুলিটোক শাসক শ্ৰেণীৰ দ্বাৰা ইয়াৰ ৰূপ আৰু অভিযান প্ৰদান কৰা হয়।
মাৰ্কাছৰ মতে, এক নতুন সংবেদনশীলতা অৰ্থাৎ ইজনে সিজনৰ সৈতে আৰু প্ৰকৃতিৰ সৈতে মানৱ সম্পৰ্কৰ পুনৰ আকাৰ দিয়াটোৱে এক নতুন বাস্তৱ নীতিৰ সূচনা কৰিব। এই নতুন বাস্তৱ নীতিৰ সৈতে প্ৰযুক্তিৰ বাবে এটা নতুন অভিযান আহিব। এই নতুন বাস্তৱ নীতিৰ অধীনত বোমো নিৰ্মাণ আৰু মৃত্যুৰ অধিক অত্যাধুনিক সঁজুলিৰ সৈতে প্ৰযুক্তিগত সংযুক্ত কৰাটো কল্পনা কৰিব নোৱাৰি।
২২। মাৰ্কাছ আৰু নাৰীবাদৰ ওপৰত এই বৰ্ণনা দিয়া। (Give a description on Marcuse and feminism.)
উত্তৰঃ মাৰ্কাছে এক প্ৰকাৰৰ মৌলবাদী বিষয়নিষ্ঠতাৰ সন্ধান কৰিছিল যি বিপ্লৱ বা সামাজিক পৰিৱৰ্তনৰ বাবে এক প্ৰেৰণা হিচাপে কাম কৰিব পাৰে আৰু তেওঁক তেওঁৰ ফ্ৰেংকফৰ্ট স্কুলৰ সহকৰ্মীসকলে ভ্ৰমণ নকৰা পথলৈ লৈ গৈছিল। প্ৰকৃততে, মাৰ্কাছৰ এটা সমালোচনা হৈছে যে তেওঁ নিৰাশাবাদৰ সন্মুখীন হৈছিল আৰু শ্ৰমিক শ্ৰেণীক বিপ্লৱী বিষয় হিচাপে এৰি দিছিল। মাৰ্কাছৰ বাবে, আমি যিকোনো সামাজিক পৰিৱৰ্তনৰ বাবে “বহিষ্কৃত আৰু বাহিৰৰ লোক আদিৰ অধীন” চাব লাগিব।
মাৰ্কাছে যি সামাজিক আন্দোলনলৈ পৰিৱৰ্তন কৰে তাৰ ভিতৰত এটা হ’ল নাৰীবাদী আন্দোলন। ১৯৭৪ চনৰ ৭ মাৰ্চ তাৰিখে মাৰ্ক্সে ষ্টেনফৰ্ড বিশ্ববিদ্যালয়ত “মাৰ্ক্সবাদ আৰু নাৰীবাদ” শীৰ্ষক এখন কাকত প্ৰদান কৰে। ইয়াত তেওঁ কয়- “মই বিশ্বাস কৰো যে আজিৰ নাৰী মুক্তি আন্দোলন হৈছে সম্ভৱতঃ আমাৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ আৰু সম্ভাৱ্য আটাইতকৈ উগ্ৰ ৰাজনৈতিক আন্দোলন”।
মাৰ্কাছৰ বাবে নাৰী মুক্তি আন্দোলন কেৱল নাৰীমুক্তিৰ বাবেই নহয়, আমাৰ সমাজৰ সকলো নিপীড়িত লোকৰ মুক্তিৰ বাবেও গুৰুত্বপূৰ্ণ আছিল। তেওঁৰ আশা আছিল যে মহিলাৰ মুক্তিৰ সংগ্ৰামে এক নতুন ধৰণৰ প্ৰদৰ্শন নীতি সৃষ্টি কৰিব আৰু এক নতুন সংবেদনশীলতাৰ ক্ষেত্ৰত সহায় কৰিব। চমুকৈ, কিছুমান নাৰিগুণে নিষ্ঠুৰ, হিংসাত্মক, পুৰুষত্ববৰ্ণ গুনবোৰৰ স্থান ল’ব। মাৰ্কাছে প্ৰকৃততে এক প্ৰকাৰৰ উভয় লিংগতাৰ পোষকতা কৰিছিল।
নাৰীবাদৰ প্ৰতি মাৰ্কাছে মনোভাৱৰ এটা মুখ্য সমালোচনা হ’ল যে তেওঁ কেৱল লিংগগত গতানুগতিকতাক শক্তিশালী কৰে যিহেতু তেওঁ পুনৰ অপৰিহাৰ্যতাবাদলৈ চুৰি আহে। নীনা পাৱাৰে শেহতীয়াকৈ মাৰ্কাছক এই অভিযোগৰ বিৰুদ্ধে ৰখা কৰিছে। তাইৰ যুক্তিতো মাৰ্ক্সে ১৯৭৮ চনত ব্ৰায়ান মেজিৰ সৈতে হোৱা সাক্ষাৎকাৰৰ দৰেই। শক্তি আৰু মাৰ্কাছ দুয়োজনে যুক্তি দিয়ে যে যদিও তথাকথিত নাৰী শ্ৰেণীবোৰ সামাজিক নিৰ্মাণ, তথাপিও সেইবোৰ এনেদৰে সাৰ্বজনীন কৰিব পাৰি যাতে সকলো মানুহে এক নতুন সংবেদনশীলতা বিকশিত কৰে। শক্তিয়ে কয় যে- নাৰীবাদী সমাজবাদে এই তথাকথিত নাৰী বৈশিষ্টবোৰক সৰ্বজনীন কৰি তুলিব যাতে সেইবোৰ এতিয়া বিশেষভাৱে “নাৰীসুলভ” নহয় কিন্তু সকলো সংস্কৃতি বিশেষত্ব হ’ব, যাৰ পৰিণাম হৈছে উভয়লিংগ।
অৱশিষ্ট আক্ৰমণক মাৰ্কাছৰ পৰিপাটি বাক্যাংশত “পুঁজিবাদৰ কুৎসিত ধ্বংসাত্মকতাৰ ধ্বংস”লৈ পৰিচালিত কৰা হ’ব। “নাৰিবাদ হৈছে ক্ষয় হোৱা পুঁজিবাদৰ বিৰুদ্ধে এক বিদ্ৰোহ” আৰু অৱশেষত ইয়াৰ “নিজৰ নৈতিকতা” বিকশিত কৰিব লাগিব। জেছিক বেঞ্জামিন আৰু নেন্সি চোডোৰৰ দৰে নাৰীবাদীসকলে মাৰ্কাছৰ সমালোচনামূলক তত্ত্বৰ এক বিশেষ দুৰ্বলতা দেখুৱাইছে যাক মাৰ্কাছে নিজে কেতিয়াও সম্বোধন কৰা নাছিল। দুয়োজন চিন্তাবিদৰ বাবে, ফ্ৰয়েডৰ ড্ৰাইভ তত্ত্বৰ ওপৰত মাৰ্কাছে নিৰ্ভৰশীলতা যি সামাজিক পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰয়োজনীয়তা সৃষ্টি কৰিব পাৰে সেয়া অপৰ্যাপ্ত কিয়নো তেওঁ ব্যক্তিজনৰ আন্তঃব্যক্তিগত বিকাশৰ হিচাপে তৈয়াৰ কৰাত ব্যৰ্থ হয়।
২৩। মাৰ্কাছৰ ৰাজনৈতিক তত্ত্বত মুক্তিৰ সম্ভাৱনাৰ ওপৰত এটা চমু টোকা লিখা। (Write a brief note on the possibilities of specter of liberation in Marcuse political theory.)
উত্তৰঃ যদিও মাৰ্কাছৰ কিছুমান ৰচনাত সমালোচনাৰ ৰূপ আৰু এক-মাত্ৰিকতাৰ দৰে ধাৰণাবোৰৰ সামাজিক বাস্তৱতা হৈছে যে আধিপত্যৰ অতি অত্যাধুনিক প্ৰণালী আছে আৰু তেওঁলোকে মুক্তিৰ বাবে যিকোনো আন্দোলনৰ প্ৰত্যাহ্বানৰ মোকাবিলা কৰিবলৈ নিজকে পৰিৱৰ্তন কৰিবলৈ সক্ষম। অৱশ্যে, মাৰ্ক্স আৰু এংগেলছে কমিউনিষ্ট মেনিফেষ্টোত সতৰ্ক কৰি দিয়া অনুসৰি, “এটা স্পেক্টাৰে ইউৰোপক ভয় খুৱাইছে-সাম্যবাদৰ আভাস।” মাৰ্কাছৰ বাবে, মুক্তিৰ আৱৰণে উন্নত ঔদ্যোগিক সমাজক আতংকিত কৰি তুলিছিল। এজনে আনকি ক’ব পাৰে যে মাৰ্কাছৰ নিজৰ সমালোচনামূলক তত্ত্বটো মুক্তিৰ আৱৰণৰ দ্বাৰা আতংকিত আছিল।
অৰ্থাৎ এটা স্তৰত মাৰ্কাছে অত্যাচাৰী সামাজিক গাঁথনিৰ সমালোচনাত লিপ্ত হৈছিল যাতে বিপ্লৱ আৰু মুক্তিৰ দুৱোৰে মুকলি কৰিব পৰা যায়। আন এটা স্তৰত, মাৰ্কাছে তেওঁৰ তত্ত্বটো সলনি কৰি বিভিন্ন ধৰণৰ প্ৰতিৰোধৰ বাবে ঠাই দিছিল যিটো তেওঁ অত্যাচাৰী সমাজত বিকশিত হোৱা দেখিছিল। মাৰ্কাছে একেসময়তে বিপ্লৱী চেতনাৰ শিক্ষক আৰু এজন শিক্ষাৰ্থী আছিল।
যদিও তেওঁক ১৯৬০ ৰ দশকত ছাত্ৰ আন্দোলনৰ গুৰু বুলি কোৱা হৈছিল, তেওঁ এই উপাধিটো প্ৰত্যাখ্যান কৰিছিল কাৰণ তেওঁ এই আন্দোলনবোৰৰ পৰাও শিকি আছিল। বিপ্লৱৰ আশা সেই সকল ব্যক্তিৰ মাজত আছিল যিসকলে তেওঁলোকৰ নিজৰ দমনৰ দ্বাৰা ভাগৰুৱা হৈ পৰিছিল। ৬০ ৰ দশকৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ আন্দোলন শ্ৰেণী সংগ্ৰামৰ ওপৰত আধাৰিত নাছিল, বৰঞ্চ তেওঁলোকৰ নিজৰ দমনৰ অগ্ৰাহ্য আৰু লগতে যুদ্ধ আৰু অৱৰ্জনাৰ প্ৰতি সহনশীলতাৰ বৰ্ধিত অভাৱৰ ওপৰত আধাৰিত আছিল। ১৯৬৮ চনৰ ছাত্ৰ বিদ্ৰোহৰ বিষয়ে প্ৰতিফলিত কৰাৰ সময়ত মুক্তিৰ ওপৰত এখন প্ৰবন্ধৰ প্ৰস্তাৱনাত মাৰ্কাছে কয়– “স্থায়ী প্ৰত্যাহ্বান”, “স্থায়ী শিক্ষা”, মহান অস্বীকাৰ বুলি ঘোষণা কৰি, তেওঁলোকে।
সামাজিক দমনৰ চিহ্নত স্বীকৃতি দিছিল, আনকি পৰম্পৰাগত সংস্কৃতিৰ আটাইতকৈ উৎকৃষ্ট প্ৰকাশত, আনকি কাৰিকৰী প্ৰগতিৰ আটাইতকৈ চমৎকাৰ প্রকাশতো। তেওঁলোকে পুনৰ এটা ভূত বিপ্লৱী দাঙি ধৰিছে (আৰু এইবোৰ এক স্পেক্টাৰ যি কেৱল বুৰ্জেয়াই নহয়, সকলো শোষণকাৰী আমোলাতন্ত্ৰক আতংকিত কৰে), এক বিপ্লৱৰ আভাস যি উৎপাদনশীল শক্তিৰ বিকাশ আৰু জীৱনধাৰাৰ উচ্চ মানদণ্ডক মানৱ প্ৰজাতিৰ বাবে সংহতি সৃষ্টিৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ অধীন কৰে, সকলো ৰাষ্ট্ৰীয় সিমান আৰু স্বাৰ্থৰ ক্ষেত্ৰত বাহিৰত দৰিদ্ৰতা আৰু দুৰ্দশা বিলুপ্ত কৰাৰ বাবে, শান্তি প্ৰাপ্তিৰ বাবে।
১৯৬০ ৰ দশকৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ প্ৰতিবাদ আছিল এক প্ৰকাৰৰ মহান অস্বীকাৰ, যি হৈছে একাধিক ধৰণৰ দমন আৰু আধিপত্যৰ বাবে “নহয়” বুলি কোৱা। এই মহান অস্বীকাৰে এখন নতুন মুক্ত সমাজৰ দাবী কৰে। এই নতুন সমাজৰ বাবে মাৰ্কাছে নতুন সংবেদনশীলতা বুলি কোৱাটো প্ৰয়োজন যিটো আক্ৰমণাত্মক প্ৰবৃত্তিৰ ওপৰত জীৱনৰ প্ৰবৃত্তিৰ আহোৰণ। এটা নতুন সংবেদনশীলতাৰ এই ধাৰণাটো মাৰ্ক্সবাদৰ বাহিৰত আন এটা পদক্ষেপ কিয়নো ইয়াৰ বাবে নতুন শক্তি সম্পৰ্কতকৈ বহুত বেছি প্ৰয়োজন। ইয়াৰ বাবে নতুন ধৰণৰ বিষয়নিষ্ঠতাৰ প্ৰয়োজন। বৰ্তমান ৰূপত মানৱ বিষয়নিষ্ঠতা হৈছে আধিপত্য প্ৰণালীৰ উৎপাদন।
আমি সমাজক সেই প্ৰণালীবোৰৰ দ্বাৰা গঠিত বিষয়নিষ্ঠতাৰ প্ৰকাৰৰ পৰা মুক্ত কৰি আৰু সেইবোৰৰ সলনি নতুন ধৰণৰ বিষয়নিষ্ঠতাৰ সৈতে পৰিৱৰ্তন কৰি ইয়াৰ আধিপত্যৰ প্ৰণালীৰ পৰা মুক্ত কৰো। এইকাৰণে মাৰ্কাছে নাৰীবাদী আন্দোলনৰ প্ৰতি ইমান আগ্ৰহী আছিল। তেওঁ এই আন্দোলনত আমূল সামাজিক পৰিৱৰ্তনৰ সম্ভাৱনা দেখিছিল। নাৰীত্ব আৰু পুৰুষত্বৰ পুনৰ চিন্তা কৰাৰ প্ৰক্ৰিয়াটো পুৰুষৰ বিষয়নিষ্ঠতাক পুনৰ সংজ্ঞায়িত কৰাৰ আৰম্ভ হ’ব পাৰে যাতে ই এনেদৰে বিকশিত হয় যাতে পুৰুষসকল কম আক্ৰমণাত্মক হৈ পৰে।
এক নতুন সংবেদনশীলতা মানুহ আৰু প্ৰকৃতিৰ মাজত সম্পৰ্কৰ লগতে মানুহৰ মাজত সম্পৰ্ক সলনি কৰিব। নতুন সংবেদনশীলতা হৈছে সামাজিক পৰিৱৰ্তনৰ মাধ্যম যি পৃথিৱী সলনিৰ ৰাজনৈতিক অনুশীলন আৰু ব্যক্তিগত মুক্তিৰ বাবে নিজৰ অভিযানৰ মাজত মধ্যস্থতা কৰে।
২৪। বজাৰমুখি সাংস্কৃতিকৰ সমালোচনাৰ এটা প্ৰতিবেদন প্ৰস্তুত কৰা। (Prepare a report on the critique of market-oriented culture.)
উত্তৰঃ আধুনিক সমাজতাত্ত্বিক বিশ্লেষণৰ ধাৰণাটো সমালোচনাত্মক তত্ত্ববিলাকৰ গুৰুত্ব অপৰিসীম। যিহেতু ধ্ৰুপদীয় সমাজতত্ত্ববিদসকলৰ চিন্তা-চৰ্চাক মূল ভেটি হিচাপে লৈয়েই সমালোচনাত্মক তাত্ত্বিকসকলে সমাজতত্ত্বলৈ অনৱদ্য অৱদান আগবঢ়াই। আমি যদি মাৰ্ক্সবাদৰ ইতিহাস অধ্যয়ন কৰো, দেখা যায়, দীঘলীয়া সময়ত মাৰ্ক্সবাদৰ বহুতবাৰ উহুান-পতন হৈছিল। বিশ শতিকাৰ ইউৰোপৰ দুখন বিখ্যাত যুদ্ধ আৰু ১৯৩০ চনৰ ‘মহান হতাশা’ (Great depression) ই পুঁজিবাদক নিশেষ কৰাত মাৰ্ক্সবাদক উৎসাহিত কৰিছিল। তথাপিও ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ সমাজবাদে এই ছোভিয়েট আৰ্হি অনুকৰণ কৰিবনে, সেই সম্পৰ্কত প্ৰশ্নৰ অৱতাৰণা কৰিছিল। তদুপৰি সেই স্বময়ত ভালেমান মাৰ্ক্সীয় চিন্তা-চৰ্চাৰ সমালোচনা কৰা হৈছিল।
উল্ল্যেখযোগ্য যে এনে ক্ষণতে ১৯৩০ চনত ফ্ৰেঙ্কফৰ্ট স্কুলে পুঁজিবাদী আৰু মাৰ্ক্সবাদৰ মাজৰ দ্বন্দ্বক গভীৰভাৱে পৰ্যালোচনা কৰে। এই স্কুলতে গৱেষণা কৰা বিখ্যাত সমজবিজ্ঞানী মেক্স হৰখেইমাৰ (Max Horkheimer), থিওডৰ এডৰ্নো’ (Theodor Adorno), ইৰিক ফৰ্ম (Erich Formm), হাৰ্বাৰ্ট মাৰকিউজ (Herbert Marcuse) আৰু কিছুসংখ্যকে মাৰ্ক্সীয় নিৰ্ভৰশীলতাবাদ (Marxist Determinism) নাকচ কৰি এই বিষয়বিলাকত ৰাজনৈতিক প্ৰশ্নৰ অৱতাৰণাৰে অৰ্থনীতিবিদৰ ভূমিকা হ্ৰাস কৰিছিল। এই ফ্ৰেঙ্কফৰ্ট স্কুল (FrankFurt School) কে সমাজতত্ত্বত সমালোচনাত্মক (Critical theory) হিচাপে জনা যায়। ঐতিহাসিকভাৱে ফ্ৰেঙ্কফৰ্ট স্কুল আৰু সমালোচনাত্মক তত্ত্ব সমাৰ্থক আছিল।
১৯৯১ চনৰ আগষ্ট মাহত ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ বিপৰ্যয়ৰ লগে লগে ফ্ৰেঙ্কফৰ্ট স্কুলতো এক সংকটপূৰ্ণ ঘটনা প্ৰবাহে ঠাই লয়। সেই সময়ত বৌদ্ধিক সমাজত প্ৰশ্নৰ অৱতাৰণা হৈছিল যে, মাৰ্ক্সবাদৰ বিশেষ হ’ল নেকি? আকৌ মাৰ্ক্সবাদৰ বিপৰ্যৰ বাবেই ছোভিয়েট ৰাছিয়া খণ্ড খণ্ড হ’ল নেকি? মাৰ্ক্সবাদ আৰু পুঁজিবাদৰ আদৰ্শগত সংঘাতৰ অন্ত পৰিল নেকি, আদি অনেক আদি প্ৰশ্ন উহুাপন হ’বলৈ আৰম্ভ কৰিছিল আৰু এই প্ৰশ্নৰ উত্তৰ বিচাৰি ফ্ৰেঙ্কফৰ্ট গৱেষকসকলে নতুন ধাৰাৰে চিন্তাৰ পাতনি মেলে। ফ্ৰেঙ্কফৰ্ট স্কুল জাৰ্মানত অৱস্থিত। এচাম সমাজবিজ্ঞানী আৰু দাৰ্শনিক একেলগে এই স্কুলত মেক্স হৰখেইমাৰৰ নেতৃত্ব গৱেষণা কৰিছিল। আৰম্ভণিতে ই এটা গৱেষণা প্ৰতিষ্ঠান আছিল, যাক “ইনষ্টিটউট্ অৱ ছচিয়েল ৰিচাৰ্ছ” (Institute of Social Research) হিচাপে জানিছিল। মেক্স হৰখেইমাৰ আছিল এই গৱেষণা প্ৰতিষ্ঠানটোৰ সঞ্চালক। ফ্ৰেঙ্ক ফৰ্টত অৱস্থিত হোৱাৰ বাবে পৰৱৰ্তী সময়ত ইয়াক ফ্ৰেঙ্কফৰ্ট স্কুল হিচাপে জনা যায়।
ইয়াত “আন্তঃবিষয়ৰ প্ৰয়োগ দৃষ্টিভংগী”ৰে (Interdisciplinary approach) মাৰ্ক্সবাদ আৰু মনোবিশ্লেষণক ব্যাখ্যা কৰিছিল। মাৰ্ক্সবাদৰ তাত্ত্বিক চাৰিসীমাৰ ভিতৰতে অৰ্থনীতি, মনোবিজ্ঞান আৰু সাম্প্ৰতিক পুঁজিবাদী সমাজৰ সংস্কৃতিৰ সমন্বয়ত অন্য এক তাত্ত্বিক বিশ্লেষণ আগবঢ়োৱাৰ পোষকতা কৰিছিল। আৰম্ভণিতে এই দৃষ্টিভংগীক সাধাৰণভাৱে বস্তুবাদী (Materialistic) আৰু পিছলৈ সমালোচনাত্মক তত্ত্ব (Critical theory) হিচাপে অভিহিত কৰা হয়। এটা নিৰ্দিষ্ট সমূহত ভিতৰতে এক তত্ত্ব উদঘাটন কৰা হৈছিল।
সেয়ে বহুতে ‘সমালোচনাত্মক তত্ত্ব’ক মাৰ্ক্সবাদৰ সাংকেতিক শব্দ বুলি ক’ব বিচাৰিছিল। উল্লেখযোগ্য যে, ‘ফ্ৰেঙ্কফৰ্ট স্কুল’ প্ৰথম ৬০ চনৰ আৰম্ভণিতহে ৰাইজৰ দৃষ্টিগোচৰলৈ আহে।পৰিৱৰ্তনকামী জাৰ্মানীৰ ছাত্ৰ আন্দোলনেই এই স্কুলৰ প্ৰথম আৱিষ্কাৰ কৰে। আৰম্ভণিতে, সামাজিক গৱেষণা প্ৰতিষ্ঠানটো (The Institute of Social Research) ফিলিক্স উইল (Felix Weil) নামৰ এজন লোকে প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল। উইল (Weil) আৰ্জেন্টিনাত বসবাস কৰা হাৰমন উইল (Hermann Weil) ৰ পুত্ৰ আছিল। হাৰমন উইল অতি সমাজ সচেতন লোক আছিল আৰু পুত্ৰ ফিলিক্স উইলক ৰাজনীতিবিজ্ঞান বিষয়ত ডক্টৰেট ডিগ্ৰীৰ বাবে বিশ্ববিদ্যালয়লৈ পঠাইছিল। ফ্ৰেঙ্কফৰ্ট থাকোতেই ফিলিক্স উইলে ভালেমান পৰিৱৰ্তনকমী চিন্তাবিদৰ সান্নিধ্যলৈ আহে। এটা বৌদ্ধিক। পৰিমণ্ডলৰ ভিতৰত থাকি তেখেতে গৱেষণা প্ৰতিষ্ঠান এটা গঢ় দিয়াৰ সপোন দেখে। ফলশ্ৰুতিত তেওঁতাকৰ অৰ্থ সাহায্যত সমাজবিজ্ঞানৰ এই গৱেষণা প্ৰতিষ্ঠানটো প্ৰতিষ্ঠা কৰে। এই গৱেষণা প্ৰতিষ্ঠানটোৰ দুটা মৌলিক উদ্দেশ্য আছিল। প্ৰথমটো, সমতাপূৰ্ণ আৰু শোষণ মুক্ত সমাজ এখনৰ কাৰণে অৱশ্যকীয়ভাৱে সেইময়ৰ সামাজিক আৰু সাংস্কৃতিক অৱস্থাৰ গৱেষণা কৰা আৰু দ্বিতীয়টো, নাৰ্জীসকলে জিউসকলৰ বিৰুদ্ধে কৰা আন্দোলনটো অধ্যয়ন কৰা।
পিছলৈ ফ্ৰেঙ্কফৰ্ট বিশ্ববিদ্যালয় এটা স্বাধীন প্ৰতিষ্ঠান হিচাপে এই গৱেষণা প্ৰতিষ্ঠানটো পৰিচিত হয় আৰু সেইবাবেই ই ফ্ৰেঙ্কফৰ্ট স্কুল হিচাপে জনা যায়। উল্লেখযোগ্য যে, যিসকল লোকে এই গৱেষণা প্ৰতিষ্ঠানটোত গৱেষণা কৰাৰ বাবে আগ্ৰহ প্ৰকাশ কৰিছিল সেইসকল লোক বিভিন্ন বিভাগৰ পৰা আহিছিল আৰু নিজৰ নিজৰ গৱেষণা ক্ষেত্ৰখনো বহুধা বিভক্ত আছিল। উদাৰণস্বৰূপে ল’ৱেনথলৰ (Lownthal) আগ্ৰহ সাহিত্য ক্ষেত্ৰখনত, এডৰণ’ (Adorno) ৰ সংগীতত, পোলক (Pollock) ৰ আগ্ৰহ পুঁজিবাদ আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ সম্পৰ্কত এক ফ্ৰম (Fromm) ৰ আগ্ৰহ আছিল মাৰ্ক্সবাদ আৰু মনোপৰ্যালোচনাত।
তথাপিও সকলোৱে মাৰ্ক্সবাদৰ সমালোচনাত্মক দৃষ্টিভংগী এটাৰ লগত জড়িত হৈছিল। তেখেতসকলে এনে দৃষ্টিভংগীৰ প্ৰতি অনুগত্য প্ৰকাশ কৰিলেও এক নিৰ্দিষ্ট নিজস্ব তত্ত্বৰ প্ৰতি একত্ৰিত হ’ব পৰা নাছিল। সেইবাবে ফ্ৰেঙ্কফৰ্ট স্কুলৰ সমালোচনাত্মক তত্ত্বক বহু সময়ত ভূলভাৱে আলোচনা কৰা হয়, যিহেতু ই এটা নিৰ্দিষ্ট সমূহৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া নাই।
বাস্তৱিকতে এই প্ৰতিষ্ঠানটোৱে “অতিবিষয়”(Supradisciplinary) পদ্ধতিৰেই গৱেষণা কাৰ্য আগবঢ়াই নিছিল। এই অধ্যায়ত আমি মাথো মেক্স হৰখেইমাৰৰ অৱদান কিছু চমু আভাস দিব বিচাৰিছো। সমালোচনাত্মক তত্ত্ব (Critical theory) ৰ সম্পৰ্কে জানিবৰ বাবে এইগৰাকী সমাজবিজ্ঞানীৰ সম্পৰ্কে জনাটো বাধ্যতামূলক। এই ‘সমালোচনাত্মক তত্ত্ব’ নীয়ান কৰিছিল হৰখেইমাৰ, এডৰন’, মাৰকিউজ, প’লক আৰু ফ্ৰমে।
এইগৰাকী চিন্তাবিদে একেটা ধাৰাৰে গৱেষণা কাৰ্যৰ পদ্ধতি আৰু তাত্ত্বিক ব্যাখ্যা আগঢ়াইছিল। সাধাৰণতে দেখা যায়, হেগেল (Hegel), লুকাচ (Luckas), ৱেবাৰ (Webar), নিটেশ্ব’ (Nietzche) আৰু ফ্ৰয়েডে (Freud) ই এই সমালোচনাত্মক তত্ত্বৰ ওপৰত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলাইছিল। এখেতসকলে অতীতৰ সমাজব্যৱস্থা আৰু শোষণ নিস্পেষণৰ কাৰণবিলক ফঁহিয়াই বৰ্তমানৰ সমাজ পৰ্যালোচনাৰ পোষকতা কৰিছিল। সেয়ে সমালোচনাত্মক তত্ত্বৰ উদ্দেশ্য অতি স্পষ্ট আছিল।
এনে পৰিপ্ৰেক্ষিতত ‘সমালোচনাত্মক তত্ত্ব’ক গভীৰভাৱে বিশ্লেষণ কৰিলে দেখা যায়, এই তত্ত্ব একেবাৰে পৃষ্ঠভূমিত ইয়াৰ ভেঁটি নিৰ্মাণ কৰা হয়। এই তত্ত্ব অনুসৰি যিকোনো তত্ত্বৰে উদ্দেশ্য সুখনাৰো নিস্পেষণৰ পৰা মানুহক মুক্তি দিবলৈ সমৰ্থৱান হোৱা উচিত। সমালোচনাত্মক তত্ত্বই কেৱল ঘটনা অথবা বিষয় এটাৰ সম্পৰ্কত জ্ঞানৰ প্ৰসাৰ উদঘাটন কৰাটোৱেই তাত্ত্বিক সমালোচনাৰ উদ্দেশ্য নহয় বুলি বিবেচনা কৰে। এই ঘটনাটো কি, কি ঘটি আছে আৰু কি ঘটিব পাৰে, এইবিলাকৰ সম্পৰ্কেও জনাৰ বাবে ব্যক্তিক সহায় কৰিব লাগিব। পদ্ধতিগতভাৱে, মাৰ্ক্সীয়ান পৰম্পৰাগত আদৰ্শ আৰু বাস্তৱ, তত্ত্ব ব্যৱহাৰিকতাৰ মাজত থকা ফাঁক নাইকিয়া কৰাৰ বাবেই সমালোচনাত্মক তত্ত্বই প্ৰকাশ কৰে। আকৌ ফ্ৰেঙ্কফৰ্টৰ গৱেষকসকলে অনুভৱ কৰিছিল যে, মাথো চকীত বহি কোঠাৰ ভিতৰত ‘তত্ত্ব’ নিৰ্মাণ কৰিলেই পৰিৱৰ্তন আন্দোলন এটা আগবঢ়াই নিয়াটো যথেষ্ট নহয়।
তেখেতসকলৰ মতে, ‘তত্ত্ব’ হৈছে বৈপ্লৱিক পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰাথমিক উৎস, ইয়াৰ সু-প্ৰয়োগে সতী অনুসন্ধান কৰাত ব্ৰতী হ’বই লাগিব। সেয়ে ‘তত্ত্ব’ক মাথো চকীত বহি কৰা কাৰ্য বুলি নাভাবি ইয়াৰ ব্যৱহাৰিক প্ৰয়োগৰ দক্ষতা কৰিবৰ বাবে তাত্ত্বিকসকলে তত্ত্বৰ দ্বাৰা চেষ্টা চলাব লাগে।সৰহ সংখ্যক সমালোচাত্মক তাত্ত্বিকে বিশ্বাস কৰিছিল যে, পুঁজিবাদীসকলৰ বৰ চতুৰ আৰু সাধাৰণ মানুহৰ আৱশ্যকতাক গুৰুত্ব দি সমগ্ৰ ব্যৱস্থাটোতে তেনেধৰণৰ উৎপাদনৰ বাবে আগ্ৰহ প্ৰকাশ কৰে। তদুপৰি সমালোচনাত্মক তত্ত্বই প্ৰধানতঃ বিচ্ছিন্নতাৰ উপৰত গুৰুত্ব প্ৰদান কৰিছে।
মাৰ্ক্সে তেখেতৰ বৌদ্ধিক যাত্ৰাত শ্ৰমিকসকলক উৎপাদন ব্যৱস্থাৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হোৱাৰ পৰিৱেশ সৃষ্টি হোৱাৰ সম্পৰ্কে জড়িত হৈ আছিল। তদুপৰি মাৰ্ক্সৰ মতে, শ্ৰমিক শ্ৰেণীক কৰা শোষণৰ পৰিপ্ৰেক্ষিততে শ্ৰমিকসকলে নিজকে উৎপাদন ব্যৱস্থাৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হয়। ফ্ৰেঙ্কফৰ্ট স্কুলৰ সৰহসংখ্যক সমালোচাত্মক তাত্ত্বিকে মাৰ্ক্সৰ এই দিশটোৰ প্ৰতি আগ্ৰহ প্ৰকাশ কৰে। অন্যহাতে সমালোচনাত্মক তাত্ত্বিকসকলে বৈজ্ঞানিক অনুসন্ধানৰ দাৰ্শনিক দিশটোৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে, প্ৰধানতঃ প্ৰত্যক্ষবাদ। প্ৰত্যক্ষবাদক তেখেতসকলে সমালোচনা কৰে আৰু এই সমালোচনা অৰ্থনৈতিক নিৰ্ভৰশীলতাবাদৰ লগত জড়িত।
প্ৰত্যক্ষবাদে সকলো ধৰণৰ ক্ষেত্ৰ অধ্যয়নত এটা মাত্ৰ বৈজ্ঞানিক পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰা হয় বুলি কৰা ধাৰণা সমালোচনাত্মক তাত্ত্বিকসকলে নাকচ কৰিছে। প্ৰত্যক্ষবাদীৰ মতে, জ্ঞান স্বভাৱগতভাৱে নিৰপেক্ষ। এনেধৰণৰ ধাৰণাক সমালোচনাত্মক তাত্ত্বিকসকলে কঠোৰভাৱে সমালোচনা কৰিছে। সমালোচনাত্মক তাত্ত্বিকসকলে ব্যক্তিৰ কাৰ্য (মানৱীয় কাৰ্য) ৰ লগতে। বৃহৎ সামাজিক সংৰচনাত যিবিলাক কাৰ্যই প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে, সেইবিলাকৰ ওপৰতেহে গুৰুত্ব প্ৰদান কৰে। উল্লেখযোগ্য যে, সমালোচনাত্মক তাত্ত্বিকসকলৰ বৈশিষ্ট যদি গভীৰভাৱে পৰ্যালোচনা কৰিব বিচাৰো, তেন্তে দেখা যায়, ফ্ৰেঙ্কফৰ্ট স্কুলৰ গৱেষকসকলৰ সমাজতত্ত্বক এটা বিষয় (Discipline) হিচাপে শক্তিশালী ৰূপত সমালোচনা কৰিছিল।
আনহাতে কাৰ্ল মাৰ্ক্সৰ ‘অৰ্থনৈতিক নিৰ্ভৰশীলতা’ক প্ৰায়েই সমালোচনা কৰা পৰিলক্ষিত হয়। কিন্তু ফ্ৰেঙ্কফৰ্ট স্কুলত সমালোচনাত্মক তাত্ত্বিকসকলে কৰা সমালোচনা কিছু পৃথক। তেখেতসকলে অৰ্থনৈতিক নিৰ্ভৰশীলতাক অৰ্থনৈতিক নিষ্পেষণৰ প্ৰসংগত সমালোচনা কৰা বা ইয়াক গুৰুত্ব সহকাৰে আলোচনা কৰা বিষয়টোত অসম প্ৰকাশ কৰা নাই। কিন্তু তেখেতসকলে কৈছে সমালোচকসকলে অৰ্থনীতিৰ লগতে সমাজ জীৱনৰ অন্য দিশবিলাকৰ সৈতেও জড়িত। ফ্ৰেঙ্কফৰ্ট স্কুলে ব্যাপকভাৱে মাৰ্ক্সবাদত সংস্কৃতিৰ ভূমিকা সম্পৰ্কে আলোচনা কৰিছে। আনকি তেখেতসকলে অৰ্থনীতিৰ পৰা সাংস্কৃতিক দিশবিলাকলৈহে নিজৰ আগ্ৰহবিলাক ধাৱমান কৰোৱাইছিল।
তেখেতসকলে আধুনিক সমাজত ব্যক্তিৰ ওচৰত চলি থকা সাংস্কৃতিক দমনক গুৰুত্বসহকাৰে পৰ্যালোচনা কৰিবলৈ বিচাৰিছিল। ফ্ৰিডমেনে (Friedman) সমালোচনাত্মক তত্ত্বৰ সাংস্কৃতিক দৃষ্টিভংগীটো পৰ্যালোচনা কৰি উল্লেখ কৰিছে যে, ফ্ৰেঙ্কফৰ্ট স্কুলে অধিক পৰিমাণে সাংস্কৃতিক দিশটোৰ ওপৰত গুৰুত্ব প্ৰদান কৰে। সাংস্কৃতিক উদ্যোগৰ প্ৰতি থকা অধিক আগ্ৰহে মাৰ্ক্সৰ অৰ্থনৈতিক দিশটোতকৈ বৃহৎ সংৰচনাৰ (Super structure) ৰ ধাৰণাটো লগতহে জড়িত কৰে। অদুপৰি সমালোচনাত্মক তাত্ত্বিকসকলে নাৰ্জীক বিৰুদ্ধাচৰণ কৰাৰ পোষকতা কৰিছিল, যিহেতু, নাৰ্জীসকলে জিউসকলক কাৰাদণ্ড দিয়া কাৰ্যৰ জৰিয়তে জ্ঞানৰ অপব্যৱহাৰ কৰিছিল। ফ্ৰেঙ্কফৰ্ট স্কুলৰ গৱেষকসকলে তিনিটা বিশেষ গুৰুত্বপূৰ্ণ ক্ষেত্ৰৰ সন্দৰ্ভত অতি সচেতনভাৱে গৱেষণা কাৰ্য আৰম্ভ কৰিছিল।
এই বিষয় তথা ক্ষেত্ৰসমূহ হৈছে–
(ক) যুক্তিযুক্ততা (Rationality)।
(খ) সাংস্কৃতিক উদ্যোগ (Cultural Industry)।
(গ) জ্ঞানৰ উদ্যোগ (Knowledge Industry)।
এই ক্ষেত্ৰসমূহৰ সৈতে জড়িত হোৱা উল্লেখযোগ্য সমালোচনাত্মক তাত্ত্বিকসকল হৈছে হৰখেইমাৰ, হাবাৰমাচ, এডৰন’ আৰু মাৰকিউজ।
