Introduction to Sociology – II Unit 4 সংঘাতৰ দৃষ্টিকোণঃ কার্ল মার্ক্স, ৰাল্ফ ডাহ্ৰেন্ডর্ফ, College and University Answer Bank for BA, B.com, B.sc, and Post Graduate Notes and Guide Available here, Introduction to Sociology – II Unit 4 সংঘাতৰ দৃষ্টিকোণঃ কার্ল মার্ক্স, ৰাল্ফ ডাহ্ৰেন্ডর্ফ Solutions to each Unit are provided in the list of UG-CBCS Central University & State University Syllabus so that you can easily browse through different College and University Guide and Notes here. Introduction to Sociology – II Unit 4 সংঘাতৰ দৃষ্টিকোণঃ কার্ল মার্ক্স, ৰাল্ফ ডাহ্ৰেন্ডর্ফ Question Answer can be of great value to excel in the examination.
Introduction to Sociology – II Unit 4 সংঘাতৰ দৃষ্টিকোণঃ কার্ল মার্ক্স, ৰাল্ফ ডাহ্ৰেন্ডর্ফ
Introduction to Sociology – II Unit 4 সংঘাতৰ দৃষ্টিকোণঃ কার্ল মার্ক্স, ৰাল্ফ ডাহ্ৰেন্ডর্ফ Notes cover all the exercise questions in UGC Syllabus. Introduction to Sociology – II Unit 4 সংঘাতৰ দৃষ্টিকোণঃ কার্ল মার্ক্স, ৰাল্ফ ডাহ্ৰেন্ডর্ফ provided here ensures a smooth and easy understanding of all the concepts. Understand the concepts behind every Unit and score well in the board exams.
Conflict Perspective Karl Marx, Ralf Dahrendorf
SOCIOLOGY
INTRODUCTION TO SOCIOLOGY – II
সমাজতত্ত্বৰ দৃষ্টিভংগী – II
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
(ক) শুদ্ধ উত্তৰটো বাছি উলিওৱাঃ (Choose the correct answer:)
১। কার্ল মার্ক্সৰ জন্ম হৈছিল- (Karl Marx was born in the year)
(a) ১৮১৮ চনত (1818.)
(b) ১৮১৯ চনত (1819.)
(c) ১৯১৮ চনত (1918.)
(d) ১৮১৭ চনত (1817.)
উত্তৰঃ (a) ১৮১৮ চনত (1818.)
২। মার্ক্সে সমাজৰ ঐতিহাসিক বিকাশৰ বিশ্লেষণৰ বাবে স্বতন্ত্র পদ্ধতিটো অভিহিত কৰিছিল- (Marx called the distinctive method for the analysis of the historical development of society as-)
(a) সংঘাতৰ পদ্ধতি হিচাপে (Conflict approach.)
(b) নব্য-মার্ক্সবাদী তত্ত্ব হিচাপে (Neo-Marxist theories.)
(c) ঐতিহাসিক বস্তুবাদ হিচাপে (Historical materialism.)
(d) দ্বান্দ্বিক বস্তুবাদ হিচাপে (Dialectical materialism.)
উত্তৰঃ (c) ঐতিহাসিক বস্তুবাদ হিচাপে (Historical materialism.)
৩। কমিউনিষ্ট ঘোষণাপত্র লিখা হৈছিল- (The Communist Manifesto was written in the year-)
(a) ১৮৪৮ চনত (1848.)
(b) ১৮৩৮ চনত (1838.)
(c) ১৮৪৫ চনত (1845.)
(d) ১৮৫৪ চনত (1854.)
উত্তৰঃ (a) ১৮৪৮ চনত (1848.)
8। দাস কেপিটাল লিখিছিল। (Das Kapital was written by-)
(a) জর্জ চিমেলে (George Simmel.)
(b) মেক্স ৱেবাৰে (Max Weber.)
(c) ইমাইল ডুৰখেইমে (Emile Dukheim.)
(d) কার্ল মার্ক্সে (Karl Marx.)
উত্তৰঃ (d) কার্ল মার্ক্সে (Karl Marx.)
৫। দ্যা ইকোনমিক এণ্ড ফিল’চফীক মেনুক্রিপট্চ অফ্ ১৮৪৪ লিখিছিল। (The Economic and Philosophic Manuscripts of 1844 was written by)
(a) আগষ্ট ক’মট (Auguste Comte.)
(b) কার্ল মার্ক্স (Karl Marx.)
(c) মেক্স ৱেবাৰ (Max Weber.)
(d) জর্জ চিমেল (George Simmel.)
উত্তৰঃ (b) কার্ল মার্ক্স (Karl Marx.)
৬। মার্ক্সবাদী তত্ত্বত, শ্রমিক শ্রেণীক _________ বোলা হয়। (In Marxist theory, the working class is called as _________.)
(a) মজুৰ শ্রেণী (The Proletariat.)
(b) মধ্যবিত্ত সম্প্রদায় (Bourgeoisie.)
(c) পুঁজিপতি (Capitalists.)
(d) বামপন্থী (Leftists.)
উত্তৰঃ (a) মজুৰ শ্রেণী (The Proletariat.)
৭। কার্ল মার্ক্সৰ মতে, বর্তমান ৰাষ্ট্র- (According to Karl Marx the present state will)
(a) দীর্ঘ সময়ৰ বাবে চলি থাকিব (Continue for long.)
(b) শুকাই যাব (Will wither away.)
(c) সময়ৰ সৈতে দ্রব্য বিতৰণ কৰিব (Deliver goods with the passage of time.)
(d) কর্মচাৰীসকল লাহে লাহে উপকৃত হ’ব (Slowly benefit the workers.)
উত্তৰঃ (b) শুকাই যাব (Will wither away.)
৮। মার্ক্সে বাস্তৱিক, বিদ্যমান দ্বন্দ্বৰ ওপৰত ধ্যান কেন্দ্রিত কৰিছিল যিয়ে সামাজিক ঘটনাবোৰৰ অধ্যয়ন কৰাৰ বাবে এক বিশেষ বিধিৰ নেতৃত্ব কৰিছিল, তাক কোৱা হয়– (Marx’s focus on real, existing contradictions led to a particular method for studying social phenomena called)
(a) দ্বন্দ্বাত্মক বিধি (Dialectical method.)
(b) আর্থিক নিয়তিবাদ (Economic determinism.)
(c) কৰণীয় সম্বন্ধ (Causality.)
(d) বর্গ সংঘর্ষ (Class conflict.)
উত্তৰঃ (a) দ্বন্দ্বাত্মক বিধি (Dialectical method.)
৯। মার্ক্সবাদৰ তাত্ত্বিক ভিত্তি হিচাবে পৰিচিত হয়– (The theoretical foundation of Marxism is known as)
(a) দ্বান্দ্বিক বস্তুবাদ (Dialectical materialism.)
(b) ঐতিহাসিক বস্তুবাদ (Historical.)
(c) শ্রেণী সংগ্রাম (Class struggle.)
(d) শ্রেণী চেতনা (Class consciousness.)
উত্তৰঃ (a) দ্বান্দ্বিক বস্তুবাদ (Dialectical materialism.)
১০। কার্ল মার্ক্সৰ মতে, বিদ্যমান সমাজৰ লগত সকলোৰে ইতিহাস ম্লান হোৱা শ্রেণীবদ্ধৰ ইতিহাস হ’ল– (According to Karl Marx, the history of all hitherto existing society is the history of-)
(a) আর্থিক নিয়তিবাদ (Economic determinism.)
(b) শোষণ (Exploitation.)
(c) শ্রেণী সংগ্রাম (Class struggles.)
(d) উন্মত্ততা (Alienation.)
উত্তৰঃ (c) শ্রেণী সংগ্রাম (Class struggles.)
১১। মার্ক্সৰ মতে, এটা কাৰ্যকৰ কাম কৰাৰ ক্ষমতা যি দ্ৰব্যৰ মূল্য বৃদ্ধি কৰে তাক ___________ বোলে। (According to Marx, the capacity to do a useful work that increases the value of the products is called __________.)
(a) উদ্বৃত্ত মূল্য (Surplus value.)
(b) শ্রম মূল্য (Labour value.)
(c) শ্রম শক্তি (Labour power.)
(d) শোষণ (Exploitation.)
উত্তৰঃ (c) শ্রম শক্তি (Labour power.)
১২। কার্ল মার্ক্সৰ দ্বাৰা সমাজৰ গৱেষণাৰ সময়ত উৎপাদনৰ কিমানবোৰ পদ্ধতি চিহ্নিত কৰা হৈছিল? (How many modes of production have been identified by Karl Marx during his study of societies?)
(a) চাৰি (Four.)
(b) তিনি (Three.)
(c) পাঁচ (Five.)
(d) দুই (Two.)
উত্তৰঃ (a) চাৰি (Four.)
১৩। মার্ক্সৰ মতে ইতিহাস বিকশিত হয় __________ মিথস্ক্রিয়াৰ মাজত। (According to Marx, history evolves through the interaction between ___________.)
(a) উৎপাদনৰ সাধন আৰু উদ্বৃত্ত মান (Means of production and surplus value.)
(b) উৎপাদনৰ সাধন আৰু উৎপাদন পদ্ধতি (Means of production and mode of production.)
(c) উৎপাদন পদ্ধতি আৰু উৎপাদনৰ সম্বন্ধ (Mode of production and relation of production.)
(d) উৎপাদন সাধন আৰু উৎপাদনৰ পদ্ধতি (Means of production and relation of production.)
উত্তৰঃ (c) উৎপাদন পদ্ধতি আৰু উৎপাদনৰ সম্বন্ধ (Mode of production and relation of production.)
১৪। মার্ক্সবাদ দর্শন অনুসৰি– (According to Marxian philosophy)
(a) কোনো শ্রেণীয়ে শ্রেণী চেতনাৰ উত্তৰাধিকাৰী নহয় (No class inherits class consciousness.)
(b) যথাযথ, শ্রেণীবোৰ শ্ৰেণী চেতনাৰ উত্তৰাধিকাৰী (Propertied, classes inherit class consciousness.)
(c) সমস্ত শ্রেণী শ্রেণী চেতনা উত্তৰাধিকাৰী (All classes inherit class consciousness)
(d) ওপৰৰ সকলো (All of the above.)
উত্তৰঃ (b) যথাযথ, শ্রেণীবোৰ শ্ৰেণী চেতনাৰ উত্তৰাধিকাৰী (Propertied, classes inherit class consciousness.)
১৫। মার্ক্সৰ বাবে মানবীয় ক্ষমতা বাস্তবায়িত হয়। (For Marx, human potential is actualized–)
(a) যেতিয়া গণতন্ত্রক সংস্থাগত ৰূপ দিয়া হয় (When democracy is institutionalised.)
(b) পণ্যবিলাকৰ আপত্তিত (In the objectification of products.)
(c) পুঁজিবাদী পর্যায়ত (During the capitalist stage.)
(d) আদিম পর্যায়ত (During the primitive stage.)
উত্তৰঃ (b) পণ্যবিলাকৰ আপত্তিত (In the objectification of products.)
(খ) উত্তৰ লিখাঃ
১। ইতিহাসৰ পৃষ্ঠপোষক কোন? (Who is the sponsor of history?)
উত্তৰঃ কার্ল মার্ক্স।
২। কার্ল মাক্সৰ মতে পুঁজিবাদী সমাজৰ প্রধান শ্রেণী দুটা কি কি? (According to Karl Marx, what are the two main classes of capitalist society?)
উত্তৰঃ পুঁজিপতি আৰু সৰ্বহাৰা।
৩। কিমান চনত ডাহ্রেনডর্ফক কাৰাদণ্ডত দণ্ডিত কৰা হৈছিল? (In which year was Dahrendorf sentenced to life in prison?)
উত্তৰঃ ১৯৪৪ চনত।
8। ডাহ্রেনডর্ফক কোনখন শিবিৰত পঠোৱা হৈছিল? (Which camp was Dahrendorf sent to?)
উত্তৰঃ বৰ্তমানৰ পোলেণ্ডৰ মনোযোগ শিবিৰত ডাহ্রেনডর্ফক পঠোৱা হৈছিল।
৫। খ্রীষ্টোফাৰ ডেমুঠে কোন আছিল? (Who was Christopher Demuthe?)
উত্তৰঃ ‘Kennedy School of Government’ Harvard University ৰ এজন অধ্যাপক আছিল।
৬। খ্রীষ্টোফাৰে বাছ কোম্পানীৰ আচৰণ সম্পর্কে কোনটো সাময়িক পত্রিকাত মতামত প্রকাশ কৰিছিল? (In which periodicals did Christopher comment on the Bus company’s behavior?)
উত্তৰঃ ‘Wall Street Journal’ ত খ্রীষ্টোফাৰে বাছ কোম্পানীৰ আচৰণ সম্পর্কে মতামত প্রকাশ কৰিছিল।
৭। ৰলফ্ ডাহ্রেনডর্ফ কেতিয়া আৰু ক’ত জন্মগ্রহণ কৰিছিল? (When and where was Ralf Dahrendorf born?)
উত্তৰঃ ডাহ্রেনডর্ফ ১৯২৯ চনত জামানীৰ হামবুর্গত জন্মগ্রহণ কৰিছিল।
৮। ৰলফ্ ডাহ্রেনডর্ফৰ পিতৃ-মাতৃৰ নাম কি আছিল? (What was Ralf Dahrendorf’s paternal name?)
উত্তৰঃ ৰলফ্ ডাহ্রেনডর্ফৰ পিতৃৰ নাম গুস্তাভ ডাহ্রেনডর্ফ আৰু মাতৃৰ নাম লিনা আছিল।
৯। ডাহ্রেনডর্ফে কোন গৱেষণা কেন্দ্ৰৰ গৱেষণা অধ্যাপক আছিল? (Dahrendorf was a research professor at which research center?)
উত্তৰঃ বার্লিন সামাজিক বিজ্ঞান গৱেষণা কেন্দ্ৰৰ গৱেষণা অধ্যাপক আছিল।
১০। কিমান চনত ডাহ্রেনডর্ফে মুক্তি পাইছিল? (In which year was Dahrendorf released?)
উত্তৰঃ ১৯৪৫ চনত ডাহ্রেনডর্ফে মুক্তি পাইছিল।
১১। ডাহ্রেনডর্ফে কেইবাৰ বিৱাহপাশত আৱদ্ধ হৈছিল? (How many times did Dahrendorf get married?)
উত্তৰঃ তিনিবাৰ।
১২। ডাহ্রেনডর্ফে কিমান চনত বিৱাহ বন্ধনত আৱদ্ধ হৈছিল? (In which year was Dahrendorf tied to marriage?)
উত্তৰঃ ডাহ্রেনডর্ফে ১৯৫৪ চনত তেওঁৰ প্রথম পত্নী ভেৰাৰ সৈতে বিৱাহ বন্ধনত আৱদ্ধ হৈছিল।
১৩। ডাহ্রেনডর্ফ কিমান চনৰ পৰা কিমান চনলৈকে লণ্ডন স্কুল অফ ইকোনমিক্সৰ পৰিচালক আছিল? (From which year Dahrendorf was the Director of the London School of Economics?)
উত্তৰঃ ১৯৭৪ চনৰ পৰা ১৯৮৪ চনলৈকে।
১৪। কিমান চনত ৰলফ্ ডাহ্রেনডর্ফে লণ্ডন স্কুল অফ ইকোনমিক্সৰ পৰিচালক হৈছিল? (In which year did Ralf Dahrendorf become the Governor of the London School of Economics?)
উত্তৰঃ ১৯৮৬ চনত।
১৫। ডাহ্রেনডর্ফৰ কেতিয়া মৃত্যু হৈছিল? (When did Dahrendorf die?)
উত্তৰঃ ২০০৯ চনৰ ১ জুন তাৰিখে ৮০ বছৰ বয়সত কেন্সাৰত আক্ৰান্ত হৈ জামানীৰ কোলানত মৃত্যু হৈছিল।
১৬। ডাহ্রেনডর্ফৰ প্ৰভাৱশালী ৰচনাসমূহত কি প্রকাশ পাইছিল? (What was revealed in Dahrendorf’s influential work?)
উত্তৰঃ সামাজিক অসমতা, শিল্প সমাজত শ্রেণী আৰু শ্রেণী দ্বন্দু সম্পর্কিত বিষয় প্রকাশ পাইছিল।
১৭। ডাহ্রেনডর্ফৰ তিনিগৰাকী কন্যাৰ নাম কি আছিল? (What were the names of the three daughters of Dahrendorf?)
উত্তৰঃ নিকোলা, আলেকজেন্দ্ৰা আৰু ডফনে ডাহ্রেনডর্ফ।
১৮। ঐতিহাসিক বস্তুবাদৰ ধাৰণা ব্যাখ্যা কৰিবৰ বাবে মার্ক্সে কোন দুটা প্রাথমিক ধাৰণা ব্যৱহাৰ কৰিছিল? (What two basic ideas did Marx use to explain the concept of historical materialism?)
উত্তৰঃ উৎপাদনৰ সম্পৰ্ক আৰু উৎপাদনৰ শক্তি।
১৯। ‘উৎপাদনশীল শক্তি’ বুলি মার্ক্সে কাক বুজাইছিল? (What did Marx mean as a productive force?)
উত্তৰঃ উৎপাদনশীল শক্তিসমূহ হ’ল কেঁচা সামগ্রী, সঁজুলি, যন্ত্রপাতিসমূহ, প্রযুক্তিবিদ্যা ইত্যাদি।
২০। ‘উৎপাদনৰ সম্পর্ক’ বুলিলে কি বুজায়? (What is the meaning of production relation?)
উত্তৰঃ উৎপাদন আৰু বিনিময়ৰ লগত জড়িত মানুহৰ মাজত বিশেষ সামাজিক সম্পর্কই হ’ল উৎপাদনৰ সম্পর্ক।
২১। মার্ক্সৰ মতে উৎপাদনৰ বিভিন্ন প্রণালীসমূহ কি কি? (What are the different types of production of Marx?)
উত্তৰঃ আদিম সাম্যবাদ বা জনজাতীয় সমাজ (প্রাগঐতিহাসিক স্তৰ) – পুৰণি সমাজ – সামন্ত সমাজ – পুঁজিবাদ।
চমু আৰু ৰচনাধর্মী প্রশ্নোত্তৰঃ
১। শ্রেণীৰ সংজ্ঞা দিয়ক। (Define the class.)
উত্তৰঃ মার্ক্সৰ মতে এখন সমাজৰ উৎপাদনগত পৰিচালনাত ব্যক্তিসমূহে গ্রহণ কৰা অৱস্থান বা ভূমিকাৰ ভিত্তিত সমাজখন কিছু স্তৰত বিভাজিত হয়। মার্ক্সৰ মতে এই স্তৰবোৰকে শ্রেণী বোলা হয়।
২। শ্ৰেণীৰ দুটা নিৰ্ণায়ক কি কি? (What are the two determinants of class?)
উত্তৰঃ এজন ব্যক্তিয়ে ধাৰণ কৰা অৱস্থান আৰু উপার্জন প্রক্রিয়াত তেওঁ সম্পন্ন কৰা ভূমিকা।
৩। ‘নিজেই এটা শ্রেণী’ আৰু ‘নিজৰ বাবে এটা শ্রেণী’ –এই দুয়োটাৰে মাজৰ পাৰ্থক্য নির্ণয় কৰা। (Find the difference between “a class in itself’ and ‘a class for yourself”?)
উত্তৰঃ ‘নিজেই এটা শ্রেণী’ হ’ল উৎপাদনৰ সমলৰ ক্ষেত্রত উমৈহতীয়া সম্বন্ধ থকা এটা গোট, আনহাতে, ‘নিজৰ বাবে এটা শ্রেণী’ হ’ল নিজৰ স্বার্থ সিদ্ধিৰ বাবে সক্রিয়ভাবে জড়িত এটা সংঘবদ্ধ শ্রেণী।
৪। ৰলফ্ ডাহ্রেনডর্ফে ক’ত পৰিচালক আৰু ওৱার্ডেনৰ দায়িত্ব পালন কৰিছিল? (Where did Ralf Dahrendorf serve as director and housemate?)
উত্তৰঃ ৰলফ্ ডাহ্রেনডর্ফে লণ্ডন স্কুল অফ ইকোনমিক্সৰ পৰিচালক আৰু অক্সফোর্ড বিশ্ববিদ্যালয়ৰ চেন্ট এন্টনি কলেজৰ ওৱার্ডেনৰ দায়িত্ব পালন কৰিছিল।
৫। কিমান চনত আৰু কিয় ডাহ্রেনডর্ফক গ্রেপ্তাৰ কৰা হৈছিল আৰু পিছত তেওঁক ক’ত প্ৰেৰণ কৰা হৈছিল? (In what year and why was Dahrendorf arrested and sent to where?)
উত্তৰঃ ১৯৪৪ চনত, দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ শেষ বছৰৰ সময়ত তেওঁ নাৎসি বিৰোধী কার্যকলাপত জড়িত থকাৰ বাবে তেওঁক গ্রেপ্তাৰ কৰা হৈছিল আৰু পোলেণ্ডৰ একাগ্রতা শিবিৰত প্ৰেৰণ কৰা হৈছিল।
৬। উৎপাদনৰ শক্তি সম্পর্কে লিখা। (Write about the power of production.)
উত্তৰঃ উৎপাদনৰ বাবে মানুহে উৎপাদন শক্তিৰ ব্যৱহাৰ আৰু বিকাশ ঘটাব লাগে। মার্ক্সৰ মতে উৎপাদনশীল শক্তিয়ে উৎপাদনৰ আহিলাকে বুজায়। সঁজুলি, যন্ত্রপাতি, প্রযুক্তিবিদ্যা, মাটি, কেঁচা সামগ্ৰী আৰু উৎপাদনৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰয়োগ কৰা মানুহৰ জ্ঞান আৰু সামর্থ আদিয়েই হ’ল উৎপাদনৰ আহিলা।
৭। জৈৱিক সংৰচনা আৰু সামাজিক সংৰচনাৰ মাজত থকা দুটা সাদৃশ্য উল্লেখ কৰা। (Mention two similarities between biological composition and social formation.)
উত্তৰঃ জৈৱিক সংৰচনা আৰু সামাজিক সংৰচনাৰ মাজত থকা দুটা সাদৃশ্য তলত উল্লেখ কৰা হ’ল-
(ক) উৎপত্তিৰ আৰম্ভণিতে দুয়োটা সংৰচনাই সৰল আৰু ক্ষুদ্ৰপ্ৰকৃতিৰ হৈ থাকে আৰু ক্রমান্বয়ে বিকাশৰ গতিত আগবাঢ়ে।
(খ) ক্রমবিৱৰ্তনৰ ফলত সমাজ আৰু জীৱদেহ উভয়েই জটিল সংৰচনা লাভ কৰে।
৮। ঐতিহাসিক বস্তুবাদৰ মূল উৎস কি? (What is the main source of historical materialism?)
উত্তৰঃ ঐতিহাসিক বস্তুবাদৰ মূল উৎস হ’ল-
(ক) জার্মান ভাৱবাদী দর্শন।
(খ) ফৰাচী সাম্যবাদ। আৰু
(গ) বৃটিছ পৰম্পৰাগত বা পৌৰাণিক অর্থনীতি।
৯। ডাহ্রেনডর্ফ মার্ক্সৰ মতৰ বিৰুদ্ধে কি মত দাঙি ধৰিছিল? (What did Dahrendorf raise against the opinion of Marx?)
উত্তৰঃ ডাহ্রেনডর্ফ নিজৰ বৌদ্ধিক ব্যাখ্যাত কার্ল মার্ক্সক গঠনমূলকভাৱে সমালোচনা কৰিছিল। তেখেতে মার্ক্সৰ বিৰুদ্ধে মাত মাতি কৈছিল যে সমাজৰ সংঘৰ্ষৰ প্ৰধান কাৰণ অর্থনীতি নহয়। তেখেতে বিশ্বাস কৰিছিল যে অসমান ৰাজনৈতিক শক্তি বিতৰণৰ ব্যৱস্থাও সমাজত সংঘর্ষ সৃষ্টি কৰাৰ অন্যতম কাৰণ। তেখেতে উপলব্ধি কৰে যে, কিছুমান স্থানত ক্ষমতা এনেদৰে হস্তান্তৰ কৰা হয়, যাৰ বাবে এই স্থানৰ লোকসকলে ক্ষমতা উপভোগ কৰি অন্য এটা ক্ষমতা নথকা স্থানৰ লোকক নিয়ন্ত্রণ কৰে। যাৰ ফলত সংঘৰ্ষৰ সূত্রপাত হয়।
১০। উৎপাদনৰ ধৰণ বুলিলে কি বুজা? উৎপাদনৰ প্ৰধান ধৰণ বা সঁজুলি বিলাক কি কি? (What is the meaning of the type of production? What are the main types or components of the product?)
উত্তৰঃ উৎপাদনৰ সম্পৰ্ক আৰু উৎপাদন শক্তি- এই দুই স্থিতিয়ে একেলগে উৎপাদনৰ ধৰণ গঠন কৰে। ঐতিহাসিক বস্তুবাদৰ প্রবক্তা মার্ক্সৰ অনুগামীসকলে সাধাৰণতে ক’ব খোজে যে উৎপাদন বিভিন্ন ধৰণৰ মাজেদিয়েই সমাজে গতি কৰে। তাৰ অৰ্থ হ’ল উৎপাদন সম্পর্কৰপ চৰিত্র উৎপাদনশীল শক্তিসমূহৰ চৰিত্ৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। উৎপাদনশীল শক্তিসমূহ সাধাৰণ সঁজুলি আৰু আদিম মানুহে ব্যৱহাৰ কৰে। যন্ত্রপাতিসমূহো হ’ব পাৰে বা আধুনিক যুগৰ অধিক উন্নত যান্ত্রিক কৌশল বা প্রযুক্তিবিদ্যাও হ’ব পাৰে।
মার্ক্সে সাধাৰণভাৱে চিনাক্তকৰণ কৰা উৎপাদনৰ প্ৰধান সজুঁলি সমূহ হ’ল–
(ক) আদিম সাম্যবাদ বা জনজাতীয় (প্রাগ-ঐতিহাসিক স্তৰ)।
(খ) পুৰণি বা ক্রীতদাস।
(গ) সামন্তবাদ। আৰু
(ঘ) পুঁজিবাদ।
এই প্রতিটো সামাজিক স্তৰতে মানুহে প্রকৃতিৰ লগত যুঁজি বিভিন্ন ধৰণে নিজৰ নিজৰ জীৱিকা উপার্জন কৰে। এই দৰে কৰা উপাৰ্জনৰ ৰাহি অংশটো বিভিন্ন প্রকাৰে আৱন্টন কৰে। পুৰণি সমাজ ব্যৱস্থাটো দাসৰ মালিক সকলৰ দ্বাৰা গঠিত এটা শাসক শ্রেণী আৰু দাসকলৰ ভিত্তিত প্রতিষ্ঠিত। সামন্ত প্রথা প্রতিষ্ঠিত আছিল ভূ-স্বামী আৰু ছাৰ্ফসকলৰ ভিত্তিত আৰু পুঁজিবাদৰ ভিত্তি হ’ল পুঁজিপতি শ্রেণী আৰু বনুৱা শ্রেণী। পুঁজিপতিসকল উপাৰ্জনৰ আহিলাসমূহৰ ব্যক্তিভাৱে অধিকাৰী তেওঁলোকৰ হাততে বিতৰণ আৰু আদান-প্রদানৰ ব্যৱস্থাসমূহ (যেনে- ফেক্টৰী, খনি, বজাৰ, বেংক) ন্যস্ত। আনহাতে বনুৱা শ্রেণীটো জীয়াই থাকে। বেতনৰ বাবে তেওঁলোকৰ বিশেষ শ্রম পুঁজিপতিসকলৰ লগত বিনিময় কৰি।
১১। ‘উৎপাদনৰ সম্পৰ্ক’ ধাৰণা সম্পর্কে আলোচনা কৰক। (Discuss the concept of ‘Production relations’?)
উত্তৰঃ উৎপাদনৰ সম্পর্ক ক্ষেত্ৰত মার্ক্সে তলৰ কথাখিনিৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছিল।
(ক) উৎপাদন আৰু বিনিময় সফলভাৱে ৰূপায়ণ কৰিবৰ বাবে মানুহে স্পষ্ট সামাজিক সম্পর্ক স্থাপন কৰিবলৈ বাধ্য অন্ততঃ মৌলিকভাৱে উৎপাদন সম্পৰ্ক কৰিবই লাগিব।
(খ) অৱশ্যে উৎপাদন বিমূর্তভাৱে বা স্বেচ্চাচাৰী সম্পর্কক স্থাপনৰ যোগেদি বা ইচ্ছাভিত্তিক বিশংখল সম্পৰ্কৰ মাজেদি সম্পন্ন কৰিব নোৱাৰি। মানুহে একত্রিতভাৱে প্ৰকৃতিৰ ওপৰত ক্রিয়া কৰে, কিন্তু একেটা কামকে সকলোৱে নকৰে। শ্রম বিভাজন আছে অর্থাৎ মানুহে বেলেগ বেলেগ কাম কৰে।
(গ) শ্রম-বিভাজনৰ ক্ষেত্ৰত কিছুমান লোক উপাৰ্জনৰ আহিলাৰ গৰাকী হৈ আনৰ কামৰ ওপৰত বৰ্তী থাকে। এইটো কেনেকৈ সমাধা কৰে সেইটো নিৰ্ভৰ কৰে সমাজৰ প্রকৃতিৰ ওপৰত।
(ঘ) মানুহৰ মাজত স্পষ্ট সম্পর্ক প্রতিষ্ঠাৰ যোগেদি উৎপাদন সম্পন্ন কৰা হয়।
(ঙ) আনহাতে উৎপাদন সম্পর্ক নিশ্চিত কৰে উৎপাদনশীল শক্তিসমূহৰ আপেক্ষিক অৱস্থান আৰু চৰিত্ৰই-যিটো ইতিহাসৰ সকলো সময়তে বিদ্যমান।
১২। কার্ল মার্ক্সৰ ‘ইতিহাসৰ বস্তুবাদী ধাৰণা’ সম্বন্ধে লিখা। (Write about Karl Marx’s “Materialistic Concepts of History”.)
উত্তৰঃ ঐতিহাসিক বস্তুবাদ হ’ল সমাজ অর্থনীতি আৰু ইতিহাস অধ্যয়নৰ এক পদ্ধতিগত প্রচেষ্টা। কার্ল মার্ক্সে এই পদ্ধতিৰ ওপৰত গুৰুত্ব প্রদান কৰিছিল। মার্ক্সে অৱশ্যে এই শব্দ দুটা ব্যৱহাৰ কৰা নাছিল, তেওঁ ‘ইতিহাসৰ বস্তুবাদী ধাৰণা’ বুলিহে উল্লেখ কৰিছিল। ঐতিহাসিক বস্তুবাদত উন্নয়নৰ কাৰণসমূহ উৎপন্ন কৰাৰ কৌশলসমূহ অধ্যয়ন কৰা হয়। ইয়াত সমাজৰ অনা অর্থনৈতিক অৱয়ৱসমূহকো যেনে- সামাজিক শ্রেণীসমূহ, ৰাজনৈতিক গাঁথনিসমূহ, মতবাদসমূহ ইত্যাদি অর্থনৈতিক কার্যকলাপৰে ফলশ্রুতি বুলি গ্রহণ কৰা হয়। এই তত্ত্বৰ এটা চমু ধ্রুপদী ব্যাখ্যা কালমার্ক্সে তেওৰ A Contribution to the Critique of Political Economy (1859) নামৰ গ্ৰন্থখনৰ পাতনিত উল্লেখ কৰিছে। মার্ক্সৰ সময়ৰে পৰা এই তত্ত্বটো হাজাৰ হাজাৰ মার্ক্সবাদী পণ্ডিতে বহুবাৰ সালসলনি কৰিছে, বহুবাৰ প্ৰসাৰিত কৰিছে। গতিকে ইয়াক আমি বিভিন্ন ৰূপত পাও।
১৩। ডাহ্রেনডর্ফৰ পৰিয়াল সম্পর্কে আলোচনা কৰা। (Discuss about Dahrendorf’s family?)
উত্তৰঃ ডাহ্রেনডর্ফ ১৯২৯ চনত জাৰ্মানীৰ হামবুর্গত জন্মগ্রহণ কৰিছিল। তেওঁ লিনা আৰু গুস্তাভ ডাহ্রেনডর্ফৰ পুত্র আৰু ফ্রাঙ্ক ডাহ্রেনর্ফৰ ভাতৃ।
ডাহ্রেনডর্ফ নাৎসি বিৰোধী ক্রিয়াকলাপক দৃঢ়ভাৱে সমর্থন কৰাৰ বাবে পৰিচিত আছিল। বাল্যকালত বাল্ফ হিটলাৰ যুৱকৰ কনিষ্ঠতম শাখা ডায়চেচ জাংভলকৰ সদস্য আছিল। ৰালফ্ যেতিয়া কিশোৰ বয়সৰ আছিল তেতিয়া তেওঁ আৰু তেওঁৰ পিতৃ জার্মান সংসদৰ এজন এসপিডি সদস্য আছিল। গ্রেপ্তাৰ হৈ তেওঁলোক আৰু নাৎসি শাসনামোলত নাৎসি বিৰোধী কাৰ্যকলাপৰ বাবে মনোযাগ শিবিৰত (Concentration Camp) প্ৰেৰণ কৰা হৈছিল। ইয়াব পিছত তেওঁৰ পৰিয়াল বার্লিনলৈ গুচি আহে। ১৯৪৪ চনত দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ শেষ বছৰৰ সময়ত তেওঁ নাৎসি বিৰোধী কার্যকলাপত জড়িত থকাৰ বাবে তেওঁক গ্রেপ্তাৰ কৰা হৈছিল আৰু পোলেণ্ডৰ একাগ্রতা শিবিৰত প্ৰেৰণ কৰা হৈছিল।
১৪। ৰলফ্ ডাহ্রেনডর্ফৰ বিবাহ আৰু তেওঁৰ সতি-সন্ততিৰ সম্পর্কে আলোচনা কৰা। (Discuss the marriage of Ralf Dahrendorf and his children?)
উত্তৰঃ ডাহ্রেনডর্ফ তিনিবাৰ বিবাহ পাশত আবদ্ধ হৈছিল। ১৯৫৪ চনত তেওঁ তেওঁৰ প্রথম পত্নী ভেৰাৰ লগত বিবাহ বন্ধনত আবদ্ধ হয়। তেওঁ লণ্ডন স্কুল অফ ইকোনমিক্সৰ সহপাঠী আছিল। তেওঁৰ তিনিগৰাকী কন্যাৰ নাম হ’ল নিকোলা, আলেকজান্দ্রা আৰু ডফনে ডাহ্রেনডর্ফ। নিকোলা ডাহ্রেনডর্ফে জাতিসংঘৰ পক্ষে আৰু যুক্তৰাজ্য চৰকাৰৰ পশ্চিমা আফিকা আঞ্চলিক বিৰোধীৰ উপদেষ্টা হিচাপে কাম কৰিছিল।
১৯৮০ চনৰ পৰা ২০০৪ চন লৈকে তেওঁ ইতিহাসবিদ আৰু অনুবাদক। এলেন ডাহ্রেনডর্ফৰ লগত বিবাহ-বন্ধনত আবদ্ধ হয়। ১৯৯৩ চনত যেতিয়া তেওঁ সহকর্মী হৈছিল তেতিয়া তেওঁৰ পত্নীয়ে লেডি ডাহ্রেনডর্ফ নামেৰে পৰিচয় লাভ কৰিছিল। এলেন ডাহ্রেনডর্ফ ইহুদি আছিল, তেওঁ ইহুদি ইনষ্টিটিউট ফৰ পলিচি ৰিচাৰ্চৰ বোর্ডত দায়িত্ব পালন কৰিছিল।
ৰাল্ফ ডাহ্রেনডর্ফৰ প্রথম দুটা বিবাহ বিচ্ছেদ হৈছিল। ২০০৪ চনত তেওঁ কোলোনৰ এগৰাকী মেডিকেল ডাক্টৰ ক্রিষ্টিয়ান ডাহ্রেনডর্ফক বিয়া পাতিছিল।
১৫। ‘অর্থনৈতিক নির্ণায়ক’ৰ সম্পৰ্কত মার্ক্সৰ দৃষ্টিকোণ কি আছিল? (What was Marx’s view on the economic determinant?)
উত্তৰঃ মার্ক্সৰ মতে সমাজৰ উৎপাদন সম্পর্কই নিদিষ্ট উৎপাদনশীল শক্তিসমূহৰ ভিত্তিত সৃষ্টি হোৱা সমাজৰ অর্থনৈতিক ভিত্তি। তেওঁ এইদৰেও ব্যাখ্যা কৰিছে যে অর্থনৈতিক বুনিয়াদৰ ওপৰতে গঢ় লৈ উঠে বিশেষ ৰাজনৈতিক অনুষ্ঠানসমূহ, আইনসমূহ, ৰীতি-নীতিসমূহ, সংস্কৃতি, ধাৰণা চিন্তাৰ প্ৰণালী, নৈতিকতা ইত্যাদি। এইবিলাকেই সমাজৰ ৰাজনৈতিক আদর্শগত উপৰিসৌধ নির্মাণ কৰে। এই উপৰি সৌধৰ মূল অর্থনৈতিক ভিত্তিতেই যে প্রতিষ্ঠিত এনে নহয়, ইয়াৰ অৱয়বসমূহো অৱশেষত সেই অর্থনৈতিক ভিত্তিৰ চৰিত্ৰ আৰু এনে নহয়। ইয়াৰ অৱয়বসমূহো অৱশেষত সেই অর্থনৈতিক ভিত্তিৰ চৰিত্ৰ আৰু বিকাশৰ অনুগামী। অর্থাৎ, মানুহে কি দৰে সমাজ সংগঠিত কৰে সেইটো নিৰ্ভৰ কৰে অৰ্থনৈতিক ভোঁট আৰু উপার্জন প্রণালীৰ পৰা নিসত সম্পৰ্ক সমূহৰ ওপৰত।
১৬। ডাহ্রেনডর্ফে সমাজতাত্ত্বিক তত্ত্বসমূহক কেইটা অংশত ভাগ কৰিছে আৰু কি কি? (How many parts does Darendorf share sociological theories, and what are they?)
উত্তৰঃ ডাহ্রেনডর্ফ সমাজতাত্ত্বিক তত্ত্বসমূহক দুটা অংশত ভাগ কৰিছে।
(ক) শ্ৰেণীৰ তত্ত্বসমূহত বুজাবুজি তথা সংহতিৰ সৈতে জড়িত বিষয়সমূহ তথা ইচ্ছ্যুকসমূহৰ ওপৰত মনোযোগ দিয়ে।
(খ) শ্ৰেণীৰ তত্ত্বসমূহে সংঘর্ষ জড়িত ইচ্ছ্যুবিলাকত গুৰুত্ব প্রদান কৰে। তেখেতৰ মতে, সমাজত সংহতি আৰু সংঘর্ষ দুয়োটাই অৱস্থান কৰে। আনকি এক নির্দিষ্ট পৰিমাণৰ সংহতি বা বুজাবুজি নথকালৈকে সংঘর্ষ হ’ব নোৱাৰে। সেয়ে সংহতিৰ তত্ত্ব আৰু সংঘৰ্ষৰ তত্ত্বসমূহৰ মাজত সম্পর্ক থাকেনে নাই, এই বিষয়েও তেখেতে চিন্তা-চর্চা কৰে।
১৭। ডাহ্রেনডৰ্ষৰ সমাজ জীৱনৰ সংঘৰ্ষ সম্পর্কে চিন্তনীয় ব্যাখ্যাটো দাঙি ধৰা। (Give a thoughtful explanation of the clash of life in the society of Dahrendorf.)
উত্তৰঃ ডাহ্রেনডর্ফৰ জীৱনকালত সমাজ জীৱন আৰু সমাজ ব্যবস্থা গভীৰভাৱে পর্যালোচনা কৰি সংঘর্ষ সম্পর্কে চিন্তনীয় ব্যাখ্যা আগবঢ়াইছে। ডাহ্রেনডর্ফৰ সংঘৰ্ষৰ সন্দৰ্ভত কৰা ব্যাখ্যাই দুটা প্রধান বিষয় পৰিস্ফুট কৰে। প্ৰথমটো দিশ তেখেতে নিজেই ‘সমাজ তত্ত্ব’ বুলি বর্ণনা কৰিছে আৰু ই সামাজিক ব্যাখ্যাৰ সাধাৰণ নীতি নির্দেশনাবোৰ আৰম্ভ কৰে বুলি মত প্রকাশ কৰিছে। ইয়াত ক্ষমতাৰ প্ৰাথমিকতা আৰু সংঘৰ্ষৰ ফলাফলগত সম্ভাৱনীয়তাৰ ওপৰত হেঁচা দিয়া হয় আৰু এই কাৰণে কোৱা যায় মার্ক্সৰ নিচিনাকৈ তেখেতৰ দ্বিতীয় দিশ আছিল সক্রিয় সংঘৰ্ষৰ কাৰকবোৰ যিয়ে এইবোৰৰ জৰিয়তে সামাজিক সংস্থাসমূহত নিজৰ সংঘৰ্ষগত আদর্শক লৈ সক্রিয় হ’ব পৰা পৰিস্থিতিৰে সৈতে প্রণালীবদ্ধভাৱে গঠন কৰিব পাৰে।
১৮। ডাহ্রেনডর্ফে আগবঢ়োৱা সংঘর্ষ তত্ত্বক কেইটা মতবাদলৈ সৰলীকৰণ কৰা হৈছে উল্লেখ কৰা? (Mention how many doctrines have been simplified in the theory of confrontation is Dahrendorf.)
উত্তৰঃ ডাহ্রেনডর্ফে আগবঢ়োৱা সংঘর্ষ তত্ত্বক সাধাৰণতে সমাজৰ বাধ্যবাধক তত্ত্ব হিচাপে অভিহিত কৰিব পৰা যায়। এই তত্ত্বক কেইটামান সৰু মতবাদলৈ সৰলীকৰণ কৰিব পৰা যায়। এই মতবাদ কৈইটা হৈছে-
(ক) প্রত্যেকটো দিশতে প্রত্যেকখন সমাজেই পৰিৱৰ্তন হয়। সামাজিক পৰিৱর্তন সর্বব্যাপী।
(খ) সকলো দিশতে প্রত্যেকখন সমাজত মতবিৰোধ আৰু সংঘর্ষ বিৰাজমান হয়। সামাজিক সংঘর্ষও সর্বব্যাপী।
(গ) সমাজৰ প্ৰতিটো উপাদানে পৰিৱৰ্তন আৰু অখণ্ডতাৰ বাবে অৱদান যোগায়।
(ঘ) প্রত্যেকখন সমাজেই সেই সমাজৰ সদস্যসকলৰ আনুগত্য আৰু বাধ্যবাধকতাৰ ওপৰত নির্ভৰশীল হয়।
১৯। ল’পিৰেট নামৰ সমাজতত্ত্ববিদে ঔদ্যোগিক সমাজৰ সংঘৰ্ষৰ বিষয়ে দিয়া মতবাদটো ব্যাখ্যা কৰা। (Explain the doctrine given about the confrontation of the sociological industrialist named Lopirate?)
উত্তৰঃ ল’পিৰেট নামৰ চিন্তাবিদে শ্রেণীতত্ত্ব সম্পর্কে দাঙি ধৰিব গৈ ঔদ্যোগিক সমাজৰ সংঘৰ্ষৰ বিষয়ে ব্যাখ্যা আগবঢ়াইছে। অতিমাত্রা কর্তৃত্ব বা প্রভুত্ব বিস্তাৰৰ বাবেই ঔদ্যোগিক সমাজত সংঘৰ্ষৰ পৰিমাপ বৃদ্ধি পাইছে। অৱশ্যে সামাজিক প্ৰস্থিতিৰ অন্যান্য কাৰকবিলাকো ইয়াৰ বাবে দায়বদ্ধ। ঔদ্যোগিক সমাজত উচ্চ বেতন আৰু সা-সুবিধাপ্রাপ্ত শ্রমিক আৰু সাধাৰণ শ্ৰমিকৰ মাজত সংঘৰ্ষৰ সূত্রপাত হয়। সেয়ে তেখেতে প্রভুত্বৰ বিতৰণ আৰু সামাজিক স্তৰীকৰণৰ মাজত স্পষ্ট সম্পর্ক বিৰাজমান বুলি মত প্রকাশ কৰিছে।
২০। ডাহ্রেনডর্ফৰ ‘Essays in The Theory of Society’ গ্রন্থখন কেতিয়া প্রকাশ পাইছিল? গ্রন্থটি সম্পর্কে চমুকৈ লিখা। (When was the Dahrendorf’s book “Essay in the theory of society” published? Write a brief about the book.)
উত্তৰঃ ১৯৬৮ চনত ডাহ্রেনডর্ফৰ ‘Essays in The Theory of Society’ নামৰ গ্ৰন্থখন প্রকাশ পাইছিল।
এই গ্রন্থখনতে এখন অতি দীঘল ৰচনা সন্নিবিষ্ট হৈছিল। গ্রন্থখনে যথেষ্ট বিতর্কৰ সূচনা কৰিছিল যদিও সমাজৰ বিভিন্ন দিশ গভীৰভাৱে আলোকপাত কৰিব পাৰিছিল। প্রধানতঃ শ্রেণী আৰু শ্রেণী সংঘৰ্ষৰ ব্যাখ্যা অতি চিন্তনীয়। তদুপৰি তেখেতে এই গ্রন্থখন পৰিচয় কৰি দিয়াৰ আগতে ‘Homo Oeconomicus’ নামৰ নিবন্ধৰ জৰিয়তে আধুনিক অর্থনীতিৰ সম্পৰ্কে বহলাই ব্যাখ্যা আগবঢ়ায়।
২১। কার্ল মার্ক্স কোন আছিল? তেওঁৰ ঐতিহাসিক বস্তুবাদৰ ক্ষেত্ৰত যোগোৱা বৰঙণি আলোচনা কৰা। (Who was Karl Marx? Discuss his contributions to historical materialism.)
উত্তৰঃ কার্ল হাইন্ ৰিচ মার্ক্স (Karl Heinrich Marx) আছিল জার্মানীৰ এগৰাকী বিপ্লৱী বুদ্ধিজীৱি। তেওঁ আছিল সমাজ-বিজ্ঞানৰ অন্যতম জন্মদাতাসকলৰ এজন। তেওঁৰ লিখনিয়ে ৰাজনীতি, দর্শন, সমাজতত্ত্ব আৰু অর্থনীতি সামৰি লৈছিল। জার্মানীত শিক্ষা লাভ কৰা মার্ক্স তেওঁৰ ছাত্র জীৱনত উগ্রবাদী ইয়াং হেগেলিয়ান আন্দোলনৰ লগত জড়িত হৈ পৰিছিল। জার্মানীৰ পৰা তেওঁ পেৰিচলৈ যায়। পেৰিচ, ব্রাচেলস আৰু ক’লনত কিছুদিন থকাৰ পিছত তেওঁ লণ্ডনলৈ যায় আৰু তাতেই তেওঁ জীৱনৰ বেছি ভাগ সময় পাৰ কৰে। পেৰিচতেই তেও এঞ্জেলসক লগ পায় আৰু তাতেই তেওঁলোকে যুটীয়াভাৱে The Holy Family আক The German Ideol-ogy নামৰ গ্রন্থ দুখন ৰচনা কৰে। সেই সময়ৰ মার্ক্সৰ আন এখন উল্লেখযোগ্য গ্রন্থ হ’ল- The Poverty of Philosophy।
মার্ক্স আৰু এঞ্জেলসে ১৮৪৮ চনৰ ইউৰোপৰ বিপ্লৱময় পৰিস্থিতিৰ মাজতে ‘কমিউনিষ্ট মেনিফেষ্ট’ নামৰ গ্রন্থ খন প্রকাশ কৰি উলিয়াই। বিপ্লৱী কমিউনিষ্ট দলৰ এই গ্রন্থখন আছিল ৰাজনৈতিক আঁচনিৰ দলিল। কার্ল মার্ক্সৰ জীৱনজোৰা অর্থনীতি অধ্যয়নৰ ফচল হ’ল ‘দাস কেপিটেল’ (Das Kapital) নামৰ বৃহৎ আকাৰৰ গ্ৰন্থখন। ইয়াৰ প্ৰথমটো খণ্ড ১৮৬৭ চনত প্রথম প্রকাশ পায়। পিছৰ খণ্ড কেইটা তেওঁৰ মৃত্যুৰ পিছত এঞ্জেল্সে ১৮৮৩ চনত প্রকাশ কৰি উলিয়ায়। First Socialist International (১৮৬৪-১৮৭২) আন্দোলনৰ মার্ক্স আছিল এজন অতি গুৰুত্বপূর্ণ ব্যক্তি। ১৮৮৩ চনৰ ১৪ মাৰ্চত তেওঁৰ মৃত্যু হয়।
ফ্রেডৰিক এঞ্জেলস (Frederick Engels) (১৯২০-৯৫) এজন ইহুদী আছিল। এঞ্জেলস মার্ক্সৰ দৰে অর্থনীতি অধ্যয়নত মগ্ন আছিল। মার্ক্সৰ বিপৰীতে বনুৱা শ্রেণীৰ অৱস্থা সম্পর্কত তেওঁৰ প্রত্যক্ষ অভিজ্ঞতা আছিল কাৰণ মান্চেষ্টানৰ এটা কাপোৰৰ কলত তেওঁ কিছুদিন চাকৰি কৰিছিল। প্রায় চল্লিছ বছৰ তেওঁ মার্ক্সৰ লগ হৈ অভিন্নভাৱে অর্থনীতিৰ গৱেষণা কৰিছিল। ১৮৪৫ চনত তেওঁ The Condition of the Working Class গ্রন্থখন প্রকাশ কৰি উলিয়ায়।
ঐতিহাসিক বস্তুবাদ হ’ল সমাজ অর্থনীতি আৰু ইতিহাস অধ্যয়নৰ এক পদ্ধতিগত প্রচেষ্টা। কার্ল মার্ক্সে এই পদ্ধতিৰ ওপৰত গুৰুত্ব প্রদান কৰিছিল। মার্ক্সে অৱশ্যে এই শব্দ দুটা ব্যৱহাৰ কৰা নাছিল, তেওঁ ‘ইতিহাসৰ বস্তুবাদী ধাৰণা’ বুলিহে উল্লেখ কৰিছিল। ঐতিহাসিক বস্তুবাদত উন্নয়নৰ কাৰণসমূহ উৎপন্ন কৰাৰ কৌশলসমূহ অধ্যয়ন কৰা হয়। ইয়াত সমাজৰ অনা অর্থনৈতিক অৱয়বসমূহকো যেনে– সামাজিক শ্ৰেণীসমূহ ৰাজনৈতিক গাঁথনিসমূহ, মতবাদসমূহ ইত্যাদি। অর্থনৈতিক কার্যকলাপৰে ফলশ্ৰুতি বুলি গ্ৰহণ কৰা হয়। এই তত্ত্বৰ এটা চমু ধ্রুপদী ব্যাখ্যা কালমার্ক্সে তেওৰ A Contribution to the Critique of Political Economy (1859) নামৰ গ্ৰন্থখনৰ পাতনিত উল্লেখ কৰিছে। মার্ক্সৰ সময়ৰে পৰা এই তত্ত্বটো হাজাৰ হাজাৰ মার্ক্সবাদী পণ্ডিতে বহুবাৰ সালসলনি কৰিছে, বহুবাৰ প্ৰসাৰিত কৰিছে। গতিকে ইয়াক আমি বিভিন্ন ৰূপত পাওঁ।
২২। শ্রেণী কি? শ্রেণীৰ কেনেকৈ জন্ম হয়? (What is the class? How is the class born?)
উত্তৰঃ শ্রেণীঃ সামাজিক শ্রেণী বৈশিষ্ট্য হ’ল বিভিন্ন স্তৰত সমাজৰ অনুভূমিক বিভাজন। কার্ল মার্ক্সৰ মতে এখন সমাজৰ উৎপাদনগত পৰিচালনাত ব্যক্তিসমূহে গ্রহণ কৰা অৱস্থান বা ভূমিকাৰ ভিত্তিতে শ্রেণীসমূহ বিকশিত হয়। মার্ক্সৰ বাবে প্রধান ধাৰণাসমূহ হ’ল–
(ক) উৎপাদন শক্তি, যেনে- আহিলা, যন্ত্রপাতি, শক্তিৰ উৎস আৰু শ্রমিক শক্তি।
(খ) উৎপাদনৰ সম্পর্ক- মূল ভূমিকা আৰু অর্থনৈতিক ঔদ্যোগৰ লগত এইবোৰৰ সম্পর্ক।
মার্ক্সৰ মতে উৎপাদনৰ ক্ষেত্ৰত একে ধৰণৰ ভূমিকা পালন কৰা মানুহৰ সমষ্টিয়েই হ’ল সামাজিক শ্রেণী। এইটো বৃত্তি বা উপার্জনে নির্ধাৰণ নকৰে, কৰে নিম্ন লিখিত কাৰকসমূহে-
এজন ব্যক্তিয়ে ধাৰণ কৰা অৱস্থান আৰু উপার্জন প্রক্রিয়াত তেও সম্পন্ন কৰা ভূমিকা।
উদাহৰণস্বৰূপে বাঢ়ৈ বা কাঠমিস্ত্রি, এজন দোকানৰ মালিক আৰু আনজন দৰমহা লোৱা এজন বাঢ়ৈ। দুয়ো একে বৃত্তিৰে হোৱা স্বত্বেও দুটা শ্রেণীৰ লোক।
শ্রেণী গোটৰ বিভিন্ন উপাদানঃ মার্ক্সৰ মতে শ্রেণী নির্ধাৰণ পাঁচবিধ কাৰক আছে যেনে-
(ক) আর্থিক পুৰস্কাৰ বিতৰণৰ ক্ষেত্ৰত শ্রেণীসমূহৰ মাজত সংঘাত।
(খ) একে শ্ৰেণীৰ ব্যক্তিসকলৰ মাজত সহজ যোগাযোগ যাতে ধাৰণা আৰু কাৰ্যসূচীসমূহ সহজে প্ৰচাৰ কৰিব পাৰি।
(গ) একে শ্ৰেণীৰ ব্যক্তিসকলৰ মাজত একাত্মবোধৰ অনুভূতি আৰু তেওঁলোকৰ ঐতিহাসিক ভূমিকা সম্পর্কে বোধশক্তি উদ্রেক কৰিবৰ বাবে শ্রেণী চেতনাৰ বিকাশ।
(ঘ) নিজকে যিটো অর্থনৈতিক গাঁথনিৰ শোষণৰ বলি বুলি ভাবে সেই অর্থনৈতিক গাথনিটো নিয়ম্প কৰিব নোৱাৰাৰ বাবে নিম্নতম শ্ৰেণীটোৰ গভীৰ অসন্তুষ্টি।
(ঙ) অর্থনৈতিক গাঁথনি, ঐতিহাসিক পৰিস্থিতি আৰু শ্রেণী-চেতনাৰ পৰিপক্কতাৰ আধাৰত এটা ৰাজনৈতিক সংগঠনৰ প্রতিষ্ঠা।
মার্ক্সৰ মতে, শ্রেণীসমূহৰ উন্নতিৰ বাবে উৎপাদনৰ সংগঠনেই যথেষ্ট নহয়, জনসাধাৰণৰ মাজত কায়িক আদান-প্রদান সহজ যোগাযোগ, আর্থিক সাহাৰ্য্যক কেন্দ্ৰ কৰি পৌনঃপুনিক সংঘাত আৰু শ্রেণী সচেতনতাৰ বিকাশো থাকিবই লাগিব। ক্ষুদ্র কৃষকসকলে এটা ডাঙৰ গোট তৈয়াৰ কৰে, তেওঁলোকৰ আৰ্থিক অৱস্থাও একে কিন্তু তেওঁলোক ইজন সিজনৰ পৰা বিচ্ছিন্ন আৰু তেওঁলোকে সামূহিক স্বার্থ আৰু দুখ-দুর্দশাৰ প্রতি অসচেতন। গতিকে তেওঁলোকে এটা শ্ৰেণীৰ সৃষ্টি নকৰে। আনহাতে জীৱন-নির্বাহ প্রণালী, স্বাৰ্থ আৰু সংস্কৃতিৰ ক্ষেত্ৰত আন শ্রেণীসমূহতকৈ সুকীয়া আৰু আন শ্রেণীসমূহৰ লগত অহৰহ সংঘাতত জড়িত হৈ থকা একে অর্থনৈতিক অৱস্থা প্রাপ্ত লাখ লাখ মানুহেও এটা শ্ৰেণীৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে।
নিজৰ অজানিতেই কোনো ধৰণৰ সামূহিক প্রচেষ্টা নোহোৱাকৈয়ে বনুৱাসকলে এটা শ্রেণী সৃষ্টি কৰে। মার্ক্সৰ মতে, দুটা বস্তুনিষ্ট কাৰণৰ ভিত্তিত তেওঁলোকে এটা শ্রেণী সৃষ্টি কৰে।
(ক) তেওঁলোকৰ উমৈহতীয়া অর্থনৈতিক পৰিস্থিতিৰ বিপৰীতে উৎপাদনৰ সঁজুলি। আৰু
(খ) তেওঁলোকৰ অসন্তুষ্টি প্রকাশৰ চেষ্টাত নির্মূল কাৰক ৰাষ্ট্রীয় ক্ষমতাৰ সন্মুখত তেওঁলোকৰ আপেক্ষিকভাৱে একেধৰণৰ অসহায়তা শ্রেণী সৃষ্টিৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ এই ধাৰণাটো এটা গুৰুত্বপূর্ণ মার্ক্সীয় তত্ত্ব।
২৩। শ্রেণী সংগ্রাম বুলিলে কি বুজা? ছোভিয়েট ৰাষ্ট্ৰত শ্রেণী সংগ্রাম আছিলনে? (What do you mean by class struggle? Was there class struggle in the Soviet state?)
উত্তৰঃ শ্রেণী সংগ্রামঃ শ্ৰেণীৰ আলোচনাৰ পিছত আমি এতিয়া শ্রেণী সংঘাতৰ কথা আলোচনা কৰিম। শ্রেণী সংঘাত সমাজৰ অন্তঃস্রোত, উদ্বেগ বা শত্রুতাৰ লগত জড়িত। এই উদ্বেগ বা শত্রুতাৰ কাৰণ হ’ল ভিন্ন সামাজিক অৱস্থান প্রসূত সংঘাত পূর্ণ স্বার্থসমূহ।
মার্ক্সবাদীসকলৰ মতে শ্রেণী বিভক্ত সমাজত শ্রেণী সংঘাতে এটা গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰে। এই শ্রেণী সংঘাতেই সময়ত শ্রেণী সংগ্ৰামৰ ৰূপ লয়। মার্ক্সৰ মতে পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাৰ এনেকুৱা শ্রেণী সংগ্রামত বনুৱাশ্রেণীৰ বিষয় অপবিহার্য।
শ্রেণী সংগ্রামে বিভিন্ন ৰূপ পৰিগ্ৰহণ কৰে। তাৰ কেইটামান হ’লঃ
(ক) প্রত্যক্ষ হিংসা, যেনে- কেঁচা সামগ্রী আৰু সস্তীয়া বনুৱাৰ বাবে লগা যুদ্ধ।
(খ) পৰোক্ষ হিংসা, যেনে- দৰিদ্ৰতাৰ বাবে মৃত্যু, আনহাতে মৃত্যু বা নিৰাপত্তাহীন কর্মস্থল।
(গ) বাধ্যকৰণ যেনে- চাকৰিৰ পৰা খেদিম বুলি ভয় দেখুৱাই এটা গুৰুত্বপূর্ণ বিনিয়োগ বন্ধ ৰাখি বা এটা মতবাদ ইচ্ছাকৃতভাৱে প্ৰচাৰ হ’বলৈ নিদিয়াকৈ ৰাখি (পুঁজিবাদৰ পৰিপন্থী কিতাপ প্রবন্ধ আদি বন্ধ কৰি) বা অনিচ্ছাকৃতভাৱে মতবাদটোৰ বিৰুদ্ধে গৈ বিজ্ঞাপনৰ যোগেদি উপভোক্তিকৰণ বৃদ্ধি কৰে।
শ্রেণী সংগ্রাম শব্দকেইটা সমাজবাদী, কমিউনিষ্ট আৰু বহুতো নৈৰাজ্যবাদীয়ে দীর্ঘদিন ধৰি ব্যৱহাৰ কৰি আহিছে। তেওঁলোকে ফেক্ট’ৰী, মাটি, মেচিন আৰু উৎপাদনৰ আহিলা সমূহৰ লগত থকা সম্পৰ্কৰ ভিত্তিত শ্রেণী এটাৰ সংজ্ঞা নিৰূপণ কৰে। এই দৃষ্টিকোণৰ পৰা ক’ব পাৰি যে উৎপাদন আৰু শ্রমৰ সামাজিক নিয়ন্ত্রণ হ’ল শ্রেণীসমূহৰ মাজৰ এটা প্রতিদ্বন্দ্বিতা আৰু এই সম্পদসমূহৰ বিভাজনে অনিবার্যভাৱে সৃষ্টি কৰি সংঘাত বা সংগ্রাম আৰু কঢ়িয়াই আনে অনিষ্ট।
প্রাক্ – পুঁজিবাদী সমাজত শ্রেণী সংগ্রামঃ যিবোৰ সমাজ মর্যাদা, সম্পদ, উৎপাদন আৰু বিতৰণৰ নিয়ন্ত্রণ আদিৰ ভিত্তিত বিভক্ত, সেইবোৰ সমাজত সংঘাতৰ সৃষ্টি হয়। এই সংঘাত একবাৰে পার্থিৱ পর্যায়ত সংঘটিত হ’ব পাৰে বা সচৰাচৰ ঘটা ঘটনাৰ ৰূপতো সংঘটিত হ’ব পাৰে। শস্যৰ কল আৰু সেকা কার্যত নিয়োজিত চৌকাসমূহ নিয়ন্ত্ৰণৰ ক্ষেত্ৰত লর্ডসকলৰ গতানুগতিক মধ্যযুগীয় অধিকাৰ সচৰাচৰ ঘটনা ৰূপে সংঘটিত সংঘাত। এই সংঘাত কেতিয়াবা আকৌ ব্যতিক্রমধর্মীয়ো হ’ব পাৰে। যেনে- ৰোমান ধর্ম যাজকসকলৰ সংঘাতৰ ফলস্বৰূপে হোৱা বিদ্রোহ বা শেষ মধ্যযুগীয় ইউৰোপৰ বিভিন্ন সর্বজন জড়িত ভিন্ ভিন্ বিদ্রোহসমূহ। এই সংঘাতসমূহৰ আগতীয়া বিশ্লেষণবোৰৰ অন্যতম হ’ল ফ্রেডাৰিখ এঞ্জেলসব German Peasants। শ্রেণীৰ বিকাশেই উদিত শ্রেণীসমূহৰ মাজৰ সংঘৰ্ষৰ কাৰণ বুলি ব্যাখ্যা কৰা পুৰণি গ্রন্থসমূহৰ ভিতৰত অন্যতম হ’ল পিটাৰ ক্রোপৎ কিনৰ Multual Aid। এই গ্রন্থখনত ক্রোপৎ কিনে পাক্ শ্রেণী বিভক্ত সমাজত মৃত্যুৰ পিছত (বস্তুৰ ক্ষেত্ৰত কৰা ব্যৱস্থা গ্রহণ) সম্পত্তিৰ বিতৰণ সম্পর্কে আৰু কেনেকৈ উত্তৰাধিকাৰে প্ৰাৰম্ভিক শ্রেণী বিভাজন আৰু দ্বন্দ্বৰ সৃষ্টি কৰিছিল তাৰ বিশ্লেষণ দাঙি ধৰিছে।
পুঁজিবাদত শ্রেণী সংগ্রামঃ পুঁজিবাদত শ্রেণী সংগ্রাম প্রধানতঃ বুর্জোৱা শ্রেণী আৰু সৰ্বহাৰা শ্ৰেণীৰ মাজত সংঘটিত হোৱা দেখা যায়। কামৰ সময়, মজুৰি, উপভোক্তা-সামগ্ৰীৰ মূল্য, কর্ম সংঘাত, সংসদৰ ওপৰত নিয়ন্ত্রণ, আমোলাতন্ত্র, অর্থনৈতিক বৈষম্য ইত্যাদি বিষয়ক কেন্দ্র কৰি এই সংঘর্ষসমূহ সংঘটিত হয়।
দুর্যোগ পৰিত্ৰাণৰ দৰে সম্পূৰ্ণ মানৱীয় চৰকাৰী কাৰ্যসূচীৰ কাৰ্যকৰীকৰণো এক ধৰণৰ শ্ৰেণী সংগ্রামেই। দৈনন্দিন জীৱনৰ এই শ্রেণী সংঘৰ্ষবোৰৰ বাদেও, দুর্যোগ বা বিপ্লৱৰ সময়তো শ্রেণী সংগ্ৰামৰ সৃষ্টি হৈ ৰাজনৈতিক হত্যা বা মৃত্যুবাহিনীৰ দৰে হত্যাশ্রয়ী হিংসা আদিৰ লগত জড়িত হৈ পৰে।
পূৰ্বৰ ছোভিয়েট ইউনিয়ন আৰু তেনেধৰণৰ সমাজসমূহত শ্রেণী সংগ্রামঃ প্রধানতঃ মার্ক্সবাদী আৰু নৈৰাজ্যবাদী বহুতো চিন্তাবিদে যুক্তিসহকাৰে প্ৰতিপন্ন কৰিব খোজে যে ছোভিয়েটৰ দৰে সমাজসমূহতো শ্রেণী সংগ্রাম আছে। তেওঁলোকৰ যুক্তি মতে শাসনাধিষ্ঠিত ৰাজনৈতিক দলটোৱে গঠন কৰা আমোলাতান্ত্রিক সামাজিক স্তৰটোৱে শ্রেণী হিচাপে উৎপাদনৰ সঁজুলিসমূহ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। প্ৰ’লেটাৰিয়েটা বুলি জনাজাত সমাজৰ বাকী লোকসকলৰ পৰা এই শ্রেণীটো সুকীয়া। এই ধৰণৰ ব্যৱস্থাক ইয়াৰ কুট সমালোচকসকলে ৰাষ্ট্র-পুজিবাদ, ৰাষ্ট্র-সমাজবাদ, আমোলাতান্ত্রিক যৌথবাদ, সমন্বয়ৰক্ষীবাদ সমাজ বুলি অভিহিত কৰিছে।
২৪। কার্ল মার্ক্সৰ শ্রেণী সচেতনতাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা। (Discuss Karl Marx’s class awareness.)
উত্তৰঃ আক্ষৰিক অর্থত শ্রেণী সচেতনতা হ’ল এটা সমাজৰ এটা সম-অর্থনৈতিক গোটৰ সচেতনতা মার্ক্সীয় তত্ত্বৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল-
(ক) এটা নিদিষ্ট শ্ৰেণীৰ আত্মসচেতনতা বা তাৰ অভাৱ।
(খ) তাৰ নিজৰ যুক্তিনির্ভৰ স্বাৰ্থৰ হৈ কাম কৰাৰ সামর্থ্য। বা
(গ) ইয়াৰ লগত অন্তর্হিত হৈ থকা ঐতিহাসিক দায়িত্বসমূহৰ সম্পর্কে সতর্কতা।
মার্ক্সীয় তত্ত্বই দাঙি ধৰা আন এটা বিচাৰ পদ্ধতি হ’ল-
(ক) ‘নিজেই এটা শ্ৰেণীৰ’ পৰা ‘নিজৰ বাবে এটা শ্ৰেণীলৈ’ লৈ উত্তৰণ। ‘নিজেই এটা শ্রেণী’ৰ অৰ্থ হ’ল উৎপাদনৰ সমলৰ ক্ষেত্ৰত উমৈহিতীয়া সম্বন্ধ থকা এটা গোট। আনহাতে, ‘নিজৰ বাবে এটা শ্রেণী’ হ’ল নিজৰ স্বাৰ্থ সিদ্ধিৰ বাবে সক্রিয়ভাৱে জড়িত এটা সংঘবন্ধ শ্রেণী।
সাধাৰণতে নিম্ন শ্রেণীসমূহৰ লোকসকলৰ উচ্চ শ্ৰেণীৰ লোকসকলতকৈ শ্রেণী সচেতনতা অধিক। অৱশ্যে য’ত শ্রেণীৰ বিন্যাস পৰম্পৰাগত আৰু গভীৰ তেনে সমাজসমূহত এইটো হ’বই বুলি কোনো কথা নাই।
আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰত ইয়াৰ বেছিভাগ শ্রেণী সংক্রান্তিয় ঘটনা বর্ণ বৈষম্যৰ ঘটনাই গুৰুত্বহীন কৰি পেলাইছে। কৃষ্ণাংগ সকল আমেৰিকাত অর্থনৈতিকভাৱে স্বেতাংগসকলতকৈ অধিক পিছপৰা। এটা অধিকতৰ পৰ্য্যায়ৰ শ্রেণী-সচেতনতাই এই ক্ষেত্রত এই দেশৰ সকলো দৰিদ্র শ্ৰেণীৰ লোককে সতৰ্ক কৰি দিব যে তেওঁলোকৰ এনে কিছুমান সার্বজনীন ক্ষোভ আছে যিবোৰ বৰ্ণগত পৃথকীকৰণতকৈ বহুত বেছি গভীৰ।
এজন ব্যক্তিৰ শ্ৰেণীৰ সংজ্ঞা নিৰূপণ হ’ল তেওঁৰ সচেতনতাৰ প্ৰতি সজাগতাৰ নিৰ্ণায়ক। মার্ক্সবাদীসকলে উৎপাদনৰ সঁজুলিৰ লগত থকা সম্পৰ্কৰ ভিত্তিত শ্রেণীসমূহৰ সংজ্ঞা নিৰূপণ কৰে। এইক্ষেত্ৰত প্রধান বিচাৰ্যৰ বিষয় হ’ল উৎপাদনৰ সজুঁলিসমূহৰ মালিকীস্বত্ব নিজৰ নে আনৰ। অ-মার্ক্সবাদী সমাজ বিজ্ঞানীসকলে সমাজৰ শ্রেণীসমূহকত উপার্জন, বৃত্তি, মৰ্য্যদা ভিত্তিত চিনাক্তকৰণ কৰে।
ঊনবিংশ শতাব্দীৰ আৰম্ভণিতেই মজদুৰ শ্ৰেণী আদি ব্যাক্যাংশসমূহ সাধাৰণভাৱে ব্যৱহাৰ হ’বলৈ লয়। বাণিজ্য, শিল্প, বৃত্তি আদিৰ যোগেদি কৃতকার্য লাভ কৰা পূৰ্বৰ বংশানুক্রমিক অভিজাততন্ত্ৰৰ লোকসকলে নব-আঢ্যৱন্তসকলৰ লগ হৈ উচ্চ শ্ৰেণীৰ সৃষ্টি কৰে। আংশিকভাৱে এই শ্ৰেণীটোৰ সচেতনতা বৃদ্ধি কৰা পাব্লিক স্কুল আৰু বিশ্ববিদ্যালয়সমূহে। এই উচ্চশ্রেণীটোৱে অকল পৰিশ্রমী জনতাকে নহয় মধ্যবিত্ত শ্রেণীটোকো ৰাজনৈতিক প্রক্রিয়াত অংশগ্ৰহণৰ পৰা বিৰত ৰাখি ৰাজনৈতিক শাসন যন্ত্ৰৰ ওপৰত নিজৰ দৃঢ় নিয়ন্ত্রণ বজাই ৰাখে।
২৫। শ্রেণী সংগ্রাম সম্পর্কত কার্ল মার্ক্সৰ বক্তব্য চমুকৈ লিখা। (Write briefly Karl Marx’s statement about class struggle.)
উত্তৰঃ শ্রেণী সংগ্ৰামৰ অধ্যয়নৰ বিকাশৰ সম্পৰ্কত কার্ল মার্ক্সে কঠোৰভাৱে সমালোচনা কৰিছে। ‘কমিউনিষ্ট মেনিফেষ্ট’ত শ্রেণী সংগ্রাম সম্পৰ্কত মার্ক্সে তেওঁৰ অভিমত আলোচনা কৰিছে। শ্রেণী কাক কয় এই সম্পর্কত মার্ক্সে নিজৰ ব্যাখ্যা দাঙি ধৰি কৈছে যে যেতিয়াই কোনো এটা গোটৰ সদস্যসকলে শ্রেণী সচেতনতা আৰু একাত্মবোধ লাভ কৰে তেতিয়াই এটা শ্ৰেণীৰ সৃষ্টি হয়। এইটো প্রধানতঃ তেতিয়া ঘটে যেতিয়া এটা শ্ৰেণীৰ সদস্যক তেওঁলোকক কৰা শোষণ সম্পর্কে আৰু আন এটা শ্ৰেণীৰ লগত তেওঁলোকৰ সংঘাত সম্পর্কে সতর্ক হয়। তেতিয়াই শ্রেণী এটাই ইয়াৰ আংশীদাৰী স্বার্থ আৰু উমৈহতীয়া পৰিচয় উপলব্ধি কৰে। মার্ক্সৰ মতে এই অৱস্থাতে শ্রেণী এটাই শোষনকাৰীসকলৰ বিৰুদ্ধে মাৰ বান্ধি উঠে। মার্ক্সে সমাজ স্তৰীভূতকৰণৰ উৎস হিচাপে প্রধানতঃ ঔদ্যোগিক সমাজৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছে, যিটোৰ ফলতেই অৱশেষত সৃষ্টি হয় শ্রেণীসংগ্রাম। তেওঁৰ মতে পণ্য উৎপাদনকাৰী ফেক্ট’ৰীসমূহত সঘনে দেখা পোৱা শ্রেণীসমূহৰ মাজৰ বিভাজনৰ কাৰক হ’ল পুঁজিবাদ। উৎপাদন এটা সামাজিক উদ্যোগ হোৱাৰ বাবেই মজদুৰসকল ৰা সৰ্বহাৰাসকল বুজোৱা শ্ৰেণীটোৰ পৰা পৃথক হৈ পৰে। ফেক্ট’ৰীসমূহত থকা প্রযুক্তিবিদ্যাই এই পৃথকীকৰণত অৰিহণা যোগায়।
প্রযুক্তিবিদ্যাই মজদুৰসকলক অদক্ষ আৰু বিচ্ছিন্ন কৰি তোলে, কাৰণ এতিয়াৰ পৰা আৰু তেওঁলোকক বিশেষজ্ঞত পৰিণত দক্ষ লোক বুলি বিবেচনা কৰা নহয়। প্রযুক্তিবিদ্যাৰ আন এটা পৰিণতি হ’ল সহজলভ্য সমসত্ব কর্ম বাহিনী যাক সহজে সলনি কৰিব পাৰি। মার্ক্সে বিশ্বাস কৰিছিল যে এই শ্রেণী সংগ্রামেই বুজোৱা সকলক ক্ষমতাচুত্য কৰিব আৰু ব্যক্তিগত সম্পত্তিসমূহ কমিউনৰ হাতলৈ যাব। উৎপাদনব সামগ্রীসমূহ থাকিব কিন্তু ব্যক্তিগত সম্পত্তি কমিউনৰ হাতলৈ যোৱাৰ ফলত শ্রেণী সংগ্ৰামৰ অৱসান ঘটিব।
২৬। চমুটোকা লিখাঃ
(ক) শ্রেণী সংগ্রাম (Class struggles)
উত্তৰঃ কার্ল মার্ক্সৰ মতে শ্রেণী আৰু শ্রেণী সংগ্ৰামৰ ধাৰণা মার্ক্সীয় দর্শনৰ এক গুৰুত্বপূর্ণ দিশ। মার্ক্সে তেওঁৰ বিখ্যাত গ্রন্থ Communist Manifest নামৰ গ্ৰন্থত শ্রেণী সংগ্ৰামৰ বিশাদ আলোচনা আগবঢ়াইছিল। তেওঁৰ মতে সমাজত প্রচলিত বুৰ্জোৱা আৰু সৰ্বহাৰা, জমিদাৰ আৰু কৃষক, মালিক আৰু শ্রমিক, শোষক আৰু শোষিত শ্ৰেণীৰ মাজত সৃষ্টি হোৱা সংঘাতে কোনো কোনো সময়ত বিপ্লৱৰ ৰূপ লৈ সামাজিক পৰিৱর্তন সাধন হয়।
ব্যক্তিগত মালিকীস্বত্ব হোৱাৰ পৰা ইতিহাসৰ বিভিন্ন পর্যায়ত আৰু প্ৰতিটো স্তৰতে মালিক আৰু শ্রমিক শ্রেণীৰ সৃষ্টি হোৱাৰ ফলত পৰস্পৰ বিৰোধী শ্রেণীসমূহৰ মাজত শ্রেণী সংঘাটৰ সৃষ্টি হয়।
মার্ক্সৰ মতে আদিম অৱস্থাত সম্পতিসমূহ ৰাজহুৱা আছিল বাবে উৎপাদনৰ আহিলাবোৰো উন্নত মানৰ নাছিল। কিন্তু কালক্রমত ব্যক্তিগত সম্পত্তি আৱিৰ্ভাৱৰ পিছত মালিক, দাস, পুঁজিপতি, বুৰ্জোৱা শ্ৰেণীৰ সৃষ্টি হ’ল। আৰু সেই সময়তেই শ্রেণী সংঘাতৰ সূত্রপাত হ’ল। পুঁজিবাদী উৎপাদন ব্যৱস্থাত পুঁজিপতি সকলে ইচ্ছানুসৰি খৰচ কৰিব পাৰে। কিন্তু শ্রমিক সকলেও আকৌ অধিক মূল্যত নিজৰ শ্রম ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ বিচাৰে। কিন্তু পৰিয়াল চলোৱা দায়িত্বৰ বাবেই তেওঁলোকে কম মূল্যত শ্রম বিক্ৰী কৰিবলগীয়া হয়। ফলত শ্রমিকৰ ওপৰত পুঁজিপতিৰ শোষণ বৃদ্ধি পায় আৰু শ্রেণী সচেতনতা বৃদ্ধি হৈ শ্রেণী সংগ্ৰামৰ সৃষ্টি হয়।
তেওঁৰ মতে পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাত অধিক প্রতিদ্বন্দীসকলৰ মাজৰ পৰা দুৰ্বল প্রতিদ্বন্দীসকল আতৰি গৈ শ্রমিক শ্রেণীৰ লগ লয়। আনহাতে শ্রমিকৰ অৱস্থা শোচনীয় হোৱাৰ বাবে তেওঁলোকৰ ক্ৰম ক্ষমতা হ্রাস পায়। ফলত উৎপাদন বৃদ্ধি পালেও জনসাধাৰণৰ ক্রয় ক্ষমতা কমি যোৱাৰ কাৰখানাবোৰ বন্ধ হৈ যায় আৰু শ্রমিকে কাম নোপোৱা হয়। এনেদৰে শ্ৰমিকসকল সৰ্বহাৰা হৈ পৰে আৰু সংগ্ৰামৰ পথ বাছি লয়। পুঁজিপতি সকলে নিজৰ অধিপত্য বজায় ৰখাৰ ওপৰহে গুৰুত্ব দিয়ে। তেওঁলোকে শ্রমিকসকলৰ প্রতি কোনো গুৰুত্ব নিদিয়ে সেয়ে পুঁজিপতিসকলক নিয়ন্ত্রণ কৰিবলৈ আৰু শ্রমিকসকলে সশস্ত্র বিপ্লৱ কৰিবলৈ বাধ্য হয়। ইয়াৰ দ্বাৰা শ্ৰমিকসকলে পুঁজিপতিৰ অধিপত্য ওফৰাই ৰাষ্ট্ৰৰ ক্ষমতা নিজৰ হাতলৈ আনি সৰ্বহাৰা একনায়কত্ববাদ প্রতিষ্ঠা কৰে।
মার্ক্সবাদৰ মূল নীতি হৈছে সাম্যবাদ প্রতিষ্ঠা কৰা। পুঁজিপতি ধ্বংস হ’লেই যে সাম্যবাদ প্রতিষ্ঠা হ’ব এনে নহয় ইয়াৰ বাবে বুৰ্জেৱা শ্ৰেণীৰ লগত শ্রমিক শ্রেণীৰ সমন্বয়ত মর্চা গঠন হ’ব লাগিব। তেতিয়াহে সাম্যবাদ প্রতিষ্ঠা হ’ব। এনে সাম্যবাদ ব্যৱস্থাত ৰাষ্ট্রৰ প্রয়োজনীয়তা নাথাকিব। শ্রেণী বিভাজনৰ বাবে মার্ক্সে অর্থনৈতিক বস্তুৰ ওপৰত বেছি গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছে। তেওঁৰ মতে প্রতি সমাজতে অর্থনীতিৰ লগত সম্পর্কীয় বেলেগ বেলেগ শ্রেণী থাকে। সামন্ত ব্যৱস্থাটো ভূমিপতি আৰু ভূমিহীন দুটা শ্রেণী আছিল। সমাজত নিম্ন স্তৰৰ শ্ৰেণীয়ে সদায়ে নিজৰ উন্নয়নৰ প্রচেষ্টা চলায়। ইয়াৰ ফলতে শ্রেণী সংগ্ৰামৰ সূত্রপাত হয় আৰু নিম্ন শ্রেণীৰ অর্থনৈতিক অৱস্থাৰ পৰিৱৰ্তন হয়। গতিকে মার্ক্সে ইতিহাসৰ সকলো ধৰণৰ সংগ্রামকেই শ্রেণী সংগ্রাম বুলি কৈছে।
(খ) ইতিহাসৰ বস্তুবাদী ব্যাখ্যা (Materialistic interpretation of history)
উত্তৰঃ ইতিহাসিক বস্তুবাদ ইতিহাস আৰু বস্তুবাদৰ সমন্বয়ত সৃষ্টি হৈছে। এই ব্যাখ্যাক মার্ক্সে মনৱ সমাজৰ প্ৰগতিৰ নিয়ম সম্পর্কে উদ্ভাৱন কৰা এক বিশিষ্ট পদ্ধতি বুলি কোৱা হয়। মার্ক্সৰ এই ধাৰণা উৎপাদন আৰু উপাদিত বস্তুৰ বিতৰণ নাতিৰ পৰা আৰম্ভ হৈছে। এই ব্যাখ্যা অনুযায়ী এখন সমাজৰ সভ্য হিচাপে মানৱ আচৰণ নিৰ্দ্ধাৰণ কৰা গুৰুত্বপূর্ণ উপাদানটো হৈছে উৎপাদন পদ্ধতি আৰু উৎপাদিত বস্তু বিতৰণ ব্যৱস্থা। তেওঁৰ মতে উৎপাদন আৰু বিতৰণ ব্যৱস্থাৰ পৰিৱৰ্তনেই সমাজৰ মতপোষণ কৰে যিয়ে সমাজৰ ৰাজনীতি, ধর্ম, সংস্কৃতি, মূল্যবোধ আদি সকলো ধাৰণা উৎপাদন ব্যৱলস্থাই নিৰূপণ কৰে।
প্রাচীন সাম্যবাদী সমাজত উৎপাদন পদ্ধতি জটিল বিধৰ নাছিল বাবেই মানৱীয় সম্পর্কও জটিল নাছিল। ঠিক সেইদৰে সামন্তবাদৰ উৎপাদন ব্যৱস্থা সমান্ত প্ৰভুৰ হাতত কেন্দ্রীভূত হৈ আছিল। ফলত জমিদাৰ আৰু কৃষকৰ মাজত শোষণ পার্থক্য বৃদ্ধি পাইছিল আৰু সমাজত শোষণ বৃদ্ধি পাইছিল। কিন্তু সময়ত সমাজৰ পৰিৱৰ্তনৰ লগতে মানুহৰ প্রয়োজনীয়তাৰো পৰিৱর্তন হৈছে সেয়ে নতুন নতুন উৎপাদন ব্যৱস্থাৰ সৃষ্টি হৈছে আৰু পুৰণি উৎপাদন ব্যৱস্থা প্রায় লুপ পাইছে। তেনেদৰেই পুৰণি সমাজ ব্যৱস্থাৰ পৰিৱর্তন হৈ নতুন সমাজ ব্যৱস্থাৰ সৃষ্টি হৈছে। এনেদৰেই মার্ক্সে ইতিহাসৰ বিৱর্তন উৎপাদনী ব্যৱস্থাৰ শক্তিশালী প্রভাৱ লক্ষ্য কৰিছে।
কার্ল মার্ক্সৰ ঐতিহাসিক বস্তুবাদ সম্পর্কে আলোচনা কৰিবলৈ যাওঁতে দ্বান্দ্বিক বস্তুবাদ সম্পর্কে প্রসংগক্রমে উল্লেখ কৰিব লগা হয়। দ্বান্দ্বিক বস্তুবাদ সম্পর্কে বস্তুবাদী বুলি উল্লেখ কৰা হৈছে। ইয়াৰ কাৰণ হৈছে বাহ্যিক জগত বা স্তৰৰ অস্তিত্ব স্বীকৃতি দি তেওঁ দ্বান্দ্বিকবাদ দর্শন স্থাপন কৰিছিল। দ্বন্দ্ববাদৰ অৰ্থ হৈছে সত্য উদঘাটনৰ বাবে হোৱা তর্ক বা আলোচনা। গ্রীক দার্শনিক সকলে এই দ্বন্দ্বাত্মক পদ্ধতিটো কোনো বিবাদমান বিষয় এটাৰ সত্য নিৰূপণৰ কাৰণে প্রয়োগ কৰিছিল। এই দ্বন্দ্বা বাদ পদ্ধতিত থিচিচ, এন্টি থিচিচ, আৰু চিন্থিচিচ এই তিনিওটা দিশ থাকে। থিচিচে কোনো এক বিশেষ ধাৰণাৰ সমর্থন কৰে কিন্তু এন্টি থিচিচে তাৰ বিৰুধীতা কৰে আৰু এই দুই দিশৰ মাজত হোৱা সংঘাতৰ পৰিণতিত যি সত্য আৰু বস্তুৱৰ উদঘাটন হয় তাকে চিনথিচিচ বোলা হয়।
কার্ল মার্ক্সৰ মতে মানুহৰ চিন্তা বস্তুগত অবস্থাইহে প্রভাৱিত কৰিব পাৰে। তেওঁ আকৌ কৈছে মানৱ সমাজৰ ইতিহাস দ্বন্দাত্মকভাৱে পৰিৱর্তন হোৱৰ মূল কাৰণ চিন্তা হ’ব নোৱাৰে। বৰঞ্চ বস্তুগত অৱস্থাহে ইতিহাসৰ পৰিবৰ্তনৰ মূল কাৰণ। তেওঁৰ মতে বস্তু আৰু বস্তুৰ উৎপাদনেই হৈছে ইতিহাসৰ মূল চালিকা শক্তি। তেওঁ মতপোষণ কৰে যে প্ৰগতিৰ এটা স্তৰত বস্তুৰ উৎপাদন শক্তি আৰু উৎপাদন সম্পৰ্কৰ মাজত সংঘৰ্ষ আৰম্ভ হয়। তেওঁৰ মতে ইতিহাস তথা বুৰঞ্জীৰ প্রত্যেক স্তৰতে ইয়াৰ ধ্বংসও সোমাই থাকে। কাৰণ বিপৰীত শক্তি সমূহৰ মাজত হোৱা সংঘৰ্ষৰ ফলত পুৰণা উৎপাদন পদ্ধতিৰ ঠাইত এক নতুন উৎপাদন পদ্ধতিৰ উদ্ভৱ হয়। ফলত সমাজৰ অৰ্থনৈতিক দিশৰ পৰিৱর্তন হয় আৰু সমাজৰ গাঁথনিৰো পৰিৱর্তন হয়।
(গ) অপসাৰিতা (Removed)
উত্তৰঃ মার্ক্সৰ মতে পুঁজিবাদী উৎপাদন ব্যৱস্থাত উৎপাদিত সামগ্ৰীৰ ওপৰত উৎপাদনকাৰীসকলৰ মনোভাৱৰ বিচ্ছিন্নতাকে অপসাৰিতা বুলি বুজা যায়। মার্ক্সে অপসাৰিতাক-
১। উৎপাদনৰ কাৰ্যৰ পৰা অপসাৰিতা।
২। শ্ৰমৰ পৰা অপসাৰিতা। আৰু
৩। সমাজৰ পৰা অপসাৰিতা।
এই তিনিটা ভাগত ভাগ কৰিছে। এই তিনিপ্ৰকাৰৰ অপসাৰিতা সম্পর্কে তলত আলোচনা কৰ হ’ল।
১। উৎপাদন কাৰ্যৰ পৰা অপসাৰিতাঃ পুঁজিপতি ব্যৱস্থাত সমাজত বুর্জোৱা বা পুঁজিপতি আৰু শ্রমিক এই দুটা শ্রেণী পৰিলক্ষিত হয়। পুঁজিপতি উৎপাদন ব্যৱস্থাত বুর্জোৱা শ্রেণীটোৱেই উৎপাদিত সামগ্রীসমূহ ভোগ কৰে। তেওঁলোকে কম মজুৰিত শ্রমিকসকলক উৎপাদন কার্যত নিয়োগ কৰে। এই দিশৰ পৰা চালে প্রকৃততে শ্রমিক সকলেহে লাভৰ অংশ ভোগ কৰিব লাগিছিল। কিন্তু পুঁজিপতিসকল যিহেতু পুঁজিৰ গৰাকী সেয়ে তেওঁলোকেহে উৎপাদিত সামগ্ৰীৰ অধিক লাভ ভোগ কৰে। ফলস্বৰূপে শ্রমিকসকলে শ্ৰমৰ বাবেহে উৎপাদন কৰে, তেওঁলোকে উৎপাদন বৃদ্ধিৰ বাবে আগ্রাহী নহয়। এই ক্ষেত্রত তেওঁলোকৰ বুদ্ধিমত্তা আৰু কার্যদক্ষতা হ্রাস পায় আৰু স্বভাৱৰো পৰিৱর্তন হয়। মালিকৰ প্রতি ঈর্ষা ভাব জাগে আৰু সেয়ে তেওঁলোকে উৎপাদিত সামগ্ৰীৰ পৰা তেওঁলোকৰ মনোভাৱ আঁতৰাই আনে। ইয়াকে উৎপাদন কার্যৰ পৰা অপসাৰিত বুলি মার্ক্সে মতপোষণ কৰে।
২। শ্ৰমৰ পৰা অপসাৰিতাঃ পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাত শ্রমিক শ্রেণীটোৱে উৎপাদন কৰা বস্তুবোৰ নিজৰ ইচ্ছানুসৰি ভোগ কৰিব নোৱাৰে বাবেই তেওঁলোকে ইচ্ছাৰে নিজৰ শ্ৰমৰ প্রতি আগ্রহী নহয়। তেওঁলোকৰ শ্ৰমৰ বিনিময়ত মজুৰিহে পায় গতিকে মজুৰিৰ প্ৰতিহে বেছি আগ্রহী হয় আৰু বাধ্যত পৰিহে কাম কৰে। তেওঁলোকৰ শ্ৰমক শাৰীৰিক বোজা বুলি ভাবিবলৈ ধৰে সেয়ে তেওঁলোকৰ মাজত শ্ৰমৰ প্রতি কোনো সচেতনতা নাথাকে। কেৱল মজুৰি পায় জীয়াই থাকিবৰ বাবে তেওঁলোকৰ মন শ্ৰমৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হৈ পৰে। ইয়াকে শ্ৰমৰ পৰা অপসাৰিতা বোলা হয়।
৩। সমাজৰ পৰা অপসাৰিতাঃ মার্ক্সৰ মতে পুঁজিবাদী সমাজত মানুহে নিজৰ চৰিত্ৰ হেৰুৱায় আৰু সমাজৰ পৰা অপসাৰিত হৈ পৰে। কিয়নো এই ব্যৱস্থাত কেৱল শ্ৰমৰ লগতহে সম্পৰ্ক ৰাখে। একে উৎপাদন ব্যৱস্থাত কাম কৰা বাকী শ্ৰমিকসকলে কৰা কামৰ প্ৰতি সচেতন নহয়। উৎপাদন কার্য কেনেদৰে পৰিচালিত হৈছে, উৎপাদিত সামগ্রী কেনে গুনমাণবৰ হৈছে তাৰ প্ৰতি তেওঁলোকে কোনো গুৰুত্ব নিদিয়ে। লাহে লাহে তেওঁলোকে সমাজৰ ব্যক্তিসকলৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হৈ পৰে। এনে ব্যৱস্থাত শ্ৰমিকসকল যন্ত্ৰৰ দৰে পৰিচালিত হয়। উৎপাদন কার্যত শ্রম বিভাজন যিমান বেছি হয় সমাজৰ পৰা শ্ৰমিকৰ অপসাৰিতা বা বিচ্ছিন্নতাৰ পৰিমাণো সিমানেই বৃদ্ধি পায়। ইয়াকে সমাজৰ পৰা অপসাৰিতা বোলা হয়।
২৭। মার্ক্সবাদী ইতিহাসৰ ব্যাখ্যাৰ উপাদানসমূহ আলোচনা কৰা। (Discuss the elements of the interpretation of Marxist history.)
উত্তৰঃ মার্ক্সে মতপোষণ কৰে যে বস্তুবাদী জগতৰ পৰিৱর্তনেই মানৰ ইতিহাসৰ ৰচনা কৰে। মানুহৰ প্ৰয়োজনীয়তা পূৰণৰ প্ৰচেষ্টাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিয়েইবস্তুবাদী জগতৰ পৰিবর্তন হয়। মানুহে বিভিন্ন উপাদানৰ আহিলা ব্যৱহাৰ কৰি প্রয়োজনীয়তা পূৰণ কৰে আৰু এনে আহিলাসমূহৰ উন্নতিৰ ফলতেই সামাজিক পৰিৱৰ্তন হয়। সমাজৰ লগত খাপ খুৱাই সাধাৰণ শ্রেণীটোৱে বিভিন্ন সংস্থা গঢ়ি তোলে আৰু এইদৰে বস্তুতাত্ত্বিক দিশৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিয়েই মানৱ ইতিহাসে বিকাশ সাধন কৰে। কার্ল মার্ক্সে ইতিহাসৰ ব্যাখ্যাৰ বাবে কেইটামান কথা উল্লেখ কৰিছে। এই কেইটা তলত চমুকৈ আলোচনা কৰা হ’ল-
(ক) মানৱ সমাজৰ সৃষ্টিঃ মানৱ সমাজৰ নিত্য প্রয়োজনীয় সামগ্রীসমূহ যেন- অন্ন, বস্ত্র, বাসস্থান আদিৰ প্রয়োজনীয়তা পূৰণ উৎপাদন কৌশল ব্যৱহাৰ কৰা হয়। উৎপাদন কৌশলৰ উন্নয়ন আৰু বিকাশৰ লগে লগেই ইতিহাসৰো উন্নয়ন হয়।
(খ) সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক সংস্থাবিলাক উৎপাদনৰ লগত জড়িত। যিহেতু উৎপাদন কৌশলৰ প্ৰয়োগৰ লগে লগে সমাজলৈ পৰিৱৰ্তন আহে আৰু পৰিৱর্তনৰ লগত খাপ খুৱাই চলিবৰ বাবে সামাজিক, ৰাজনৈতিক সংস্থাৰ জন্ম হয়।
(গ) মার্ক্সৰ মতে, আদর্শবাদে ইতিহাসৰ বৈজ্ঞানিক ব্যাখ্যা দিব নোৱাৰে। কিয়নো ইতিহাসৰ বৈজ্ঞানিক ব্যাখ্যা দিবৰ বাবে অর্থনৈতিক জীৱনৰ লগত উৎপাদনৰ ওতঃপ্রোত সম্বন্ধ আছে। ইতিহাস মানে জনসাধাৰণে জীয়াই থাকিবৰ বাবে কৰা সংগ্রাম।
(ঘ) ইতিহাসৰ বস্তুতাত্ত্বিক দিশৰ ভিত্তিত মানৱ ইতিহাসক আদিম স্তৰ, দাসত্বৰ স্তৰ, ভূমিপতি স্তৰ, পুঁজিপতি স্তৰ, সমাজবাদী স্তৰ আদি। এই স্তৰকেইটাৰ বিষয়ে তলত চমুকৈ আলোচনা কৰা হ’ল।
১। প্রশস্ত শিক্ষাদান প্রস্তুতিৰ এক উপায়স্বৰূপঃ আদিম কালত মানুহে জীৱন নিৰ্বাহৰ বাবে জীৱ জন্তু চিকাৰ, ফল-মূল আদি খাদ্য সংগ্রহ কৰিছিল। উৎপাদনৰ আহিলাবোৰ সেই সময়ত কোনো নির্দিষ্ট গোট বা সমাজে পৰিচালনা কৰিছিল অর্থাৎ সেই সময়ৰ সমাজ ব্যৱস্থা আছিল সাম্যবাদী। মার্ক্সে সেই স্তৰটোকে আদিম স্তৰ হিচাপে অভিহিত কৰিছে।
২। দাসত্বৰ স্তৰঃ মানুহৰ অভাৱ অসীম। মানুহৰ অভাৱ বৃদ্ধিৰ লগে লগে উৎপাদন কৌশল উদ্ভৱ হয়। ফলত খেতিৰ ব্যৱস্থা, জীৱ-জন্তু পালনৰ ব্যৱস্থা প্রচলন হ’ল। এই সমূহ কিছুমান ব্যক্তিৰ হাতত থকাৰ বাবে তেওঁলোকৰ অধীনত বহুতো লোকে কাম কৰিবলগা হ’ল আৰু ফলত দাসত্ব প্ৰথাৰ সৃষ্টি হ’ল। এই ব্যৱস্থা সেয়ে মার্ক্সে দাসত্ব স্তৰ হিচাপে নির্ণিত কৰিছে।
৩। ভূমিপতি স্তৰঃ এই স্তৰত কিছুমান লোকৰ হাতত বৃহৎ পৰিমাণৰ ভূমিখণ্ড আছিল। তেওঁলোকৰ ভূমিপতি বা সামন্ত বোলা হয়। ভূমিহীন বা কম ভূমি থকা লোকসকলে ভূমিপতিসকলৰ মাটিত খেতি কৰ্ম কৰি জীৱিকা অর্জন কৰিছিল। ফলত ভূমিপতি আৰু ভূমিহীন এই দুটা শ্রেণীৰ সৃষ্টি হ’ল।
৪। পুঁজিপতি স্তৰঃ কার্ল মার্ক্সৰ মতে সেই সময়ৰ পুঁজিবাদী সমাজত দুটা সামাজিক শ্রেণী আছিল। এটা হ’ল বুর্জোৱা আৰু আনটো হ’ল শ্রমিক। উৎপাদনৰ আহিলা পদ্ধতি সকলো বুৰ্জোৱা শ্রেণীটোৰ হাতত ন্যস্ত আছিল। ফলত শ্রমিকসকলক কম মজুৰিত কাম আদায় কৰি তেওঁলোকে অধিক মুনাফা আদায় কৰিছিল। এই স্তৰকে মার্ক্সে পুঁজিপতি স্তৰ বুলি অভিহিত কৰিছে।
৫। সমাজবাদী স্তৰঃ সময়ৰ পৰিৱৰ্তনৰ লগে লগে বুৰ্জোৱা আৰু শ্রমিক শ্রেণীৰ মাজত শ্রেণী সংঘর্ষই দেখা দিয়ে আৰু উৎপাদনৰ আহিলাবোৰ পুনৰ সমাজৰ হাতলৈ গতি কৰে। এনে ব্যৱস্থাত সকলোৱেই অভাৱ পূৰণ কৰাৰ বাবে কামৰ সুবিধা পায়। এই স্তৰত কোনো শ্ৰেণীৰ বৈষম্য নাথাকে ফলত মানসিক চিন্তা-চৰ্চাৰ উন্নতি সাধন হয়। এই স্তৰকে কার্ল মার্ক্সে সমাজবাদী স্তৰ বুলি অভিহিত কৰিছে।
২৮। কার্ল মার্ক্সৰ মত অনুসৰি শ্ৰেণী আৰু শ্রেণী সংগ্রামে কি বুজায়? শ্রেণী সংগ্রামে কিদৰে সামাজিক পৰিৱৰ্তন আনে চমুকৈ লিখা। (What does class and class struggle mean according to Karl Marx? Write briefly on how class struggle brings social change.)
উত্তৰঃ কার্ল মার্ক্সৰ মতে শ্ৰেণী আৰু শ্রেণী সংগ্ৰামৰ ধাৰণা মার্ক্সীয় দর্শনৰ এক গুৰুত্বপূর্ণ দিশ। মার্ক্সে তেওঁৰ বিখ্যাত গ্রন্থ Communist Manifest নামৰ গ্ৰন্থত শ্রেণী সংগ্ৰামৰ বিশাদ আলোচনা আগবঢ়াইছিল। তেওঁৰ মতে সমাজত প্রচলিত বুৰ্জোৱা আৰু সৰ্বহাৰা, জমিদাৰ আৰু কৃষক, মালিক আৰু শ্রমিক, শোষক আৰু শোষিত শ্ৰেণীৰ মাজত সৃষ্টি হোৱা সংঘাতে কোনো কোনো সময়ত বিপ্লৱৰ ৰূপ লৈ সামাজিক পৰিৱৰ্তন সাধন হয়।।
ব্যক্তিগত মালিকীস্বত্ব হোৱাৰ পৰা ইতিহাসৰ বিভিন্ন পৰ্যায়ত আৰু প্ৰতিটো স্তৰতে মালিক আৰু শ্রমিক শ্রেণীৰ সৃষ্টি হোৱাৰ ফলত পৰস্পৰ বিৰুধী শ্রেণীসমূহৰ মাজত শ্রেণী সংঘাটৰ সৃষ্টি হয়।
মার্ক্সৰ মতে আদিম অৱস্থাত সম্পতিসমূহ ৰাজহুৱা আছিল বাবে উৎপাদনৰ আহিলাবোৰো উন্নত মানৰ নাছিল। কিন্তু কালক্ৰমত ব্যক্তিগত সম্পত্তি আৱিৰ্ভাৱৰ পিছত মালিক, দাস, পুঁজিপতি, বুৰ্জোৱা শ্ৰেণীৰ সৃষ্টি হ’ল। আৰু সেই সময়তেই শ্রেণী সংঘাতৰ সূত্রপাত হ’ল। পুঁজিবাদী উৎপাদন ব্যৱস্থাত পুঁজিপতি সকলে ইচ্ছানুসৰি খৰচ কৰিব পাৰে। কিন্তু শ্রমিক সকলেও আকৌ অধিক মূল্যত নিজৰ শ্রম ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ বিচাৰে। কিন্তু পৰিয়াল চলোৱা দায়িত্বৰ বাবেই তেওঁলোকে কম মূল্যত শ্রম বিক্ৰী কৰিবলগীয়া হয়। ফলত শ্ৰমিকৰ ওপৰত পুঁজিপতিৰ শোষণ বৃদ্ধি পায় আৰু শ্রেণী সচেতনতা বৃদ্ধি হৈ শ্রেণী সংগ্ৰামৰ সৃষ্টি হয়।
তেওঁৰ মতে পুঁজিবাদী ব্যৱস্থাত অধিক প্রতিদ্বন্দী সকলৰ মাজৰ পৰা দুৰ্বল প্রতিদ্বন্দীসকল আতৰি গৈ শ্রমিক শ্রেণীৰ লগ লয়। আনহাতে শ্রমিকৰ অৱস্থা শোচনীয় হোৱাৰ বাবে তেওঁলোকৰ ক্ৰম ক্ষমতা হ্রাস পায়। ফলত উৎপাদন বৃদ্ধি পালেও জনসাধাৰণৰ ক্ৰয় ক্ষমতা কমি যোৱাৰ কাৰখানাবোৰ বন্ধ হৈ যায় আৰু শ্রমিকে কাম নোপোৱা হয়। এনেদৰে শ্রমিকসকল সৰ্বহাৰা হৈ পৰে আৰু সংগ্ৰামৰ পথ বাছি লয়।
পুঁজিপতি সকলে নিজৰ অধিপত্য বজায় ৰখাৰ ওপৰতহে গুৰুত্ব দিয়ে। তেওঁলোকে শ্ৰমিকসকলৰ প্রতি কোনো গুৰুত্ব নিদিয়ে সেয়ে পুঁজিপতিসকলক নিয়ন্ত্রণ কৰিবলৈ আৰু শ্রমিকসকলে সশস্ত্র বিপ্লৱ কৰিবলৈ বাধ্য হয়। ইয়াৰ দ্বাৰা শ্ৰমিকসকলে পুঁজিপতিৰ অধিপত্য ওফৰাই ৰাষ্ট্ৰৰ ক্ষমতা নিজৰ হাতলৈ আনি সৰ্বহাৰা এককনায়কত্ববাদ প্রতিষ্ঠা হয়।
মার্ক্সবাদৰ মূল নীতি হৈছে সাম্যবাদ প্রতিষ্ঠা কৰা। পুঁজিপতি ধ্বংস হ’লেই যে সাম্যবাদ প্রতিষ্ঠা হ’ব এনে নহয় ইয়াৰ বাবে বুৰ্জেৱা শ্রেণীৰ লগত শ্রমিক শ্রেণীৰ সমন্বয়ত মর্চা গঠন হ’ব লাগিব। তেতিয়াহে সাম্যবাদ প্রতিষ্ঠা হ’ব। এনে সাম্যবাদ ব্যৱস্থাত ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰয়োজনীয়তা নাথাকিব। শ্রেণী বিভাজনৰ বাবে মার্ক্সে অর্থনৈতিক বস্তুৰ ওপৰত বেছি গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছে। তেওঁৰ মতে প্রতি সমাজতে অৰ্থনীতিৰ লগত সম্পৰ্কীয় বেলেগ বেলেগ শ্রেণী থাকে। সামন্তব্যৱস্থাটো ভূমিপতি আৰু ভূমিহীন দুটা শ্রেণী আছিল। সমাজত নিম্ন স্তৰৰ শ্রেণীয়ে সদায়ে নিজৰ উন্নয়নৰ প্রচেষ্টা চলায়। ইয়াৰ ফলতে শ্রেণী সংগ্ৰামৰ সূত্রপাত হয় আৰু নিম্ন শ্রেণীৰ অর্থনৈতিক অৱস্থাৰ পৰিৱর্তন হয়। গতিকে মার্ক্সে ইতিহাসৰ সকলো ধৰণৰ সংগ্রামকেই শ্রেণী সংগ্রাম বুলি কৈছে।
কার্ল মার্ক্সে ইউৰোপৰ বিভিন্ন দেশবোৰৰ ওপৰত অধ্যয়ন চলাই শ্রেণী সংগ্ৰামৰ অৱধাৰণা আগবাঢ়াইছে। মার্ক্সৰ মতে আদিম সমাজৰ উৎপাদনৰ সকলো আহিলাই সমাজ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিছিল। সেয়েহে সেই সময়ত সাম্যবাদ চলি আছিল। তেতিয়া সমাজত কোনো শ্রেণী বৈষম্য নাছিল। সমাজৰ উন্নয়নৰ লগে লগে উৎপাদনৰ উপাদানবোৰ কিছুমান লোকৰ হাতলৈ আহিব আৰু ফলত কিছুমান শ্ৰেণীৰ সৃষ্টি হ’ল। ক্রমে সমাজত কৃষি ব্যৱস্থা উদ্ভৱ হ’ল আৰু ভূমিপতি আৰু ভূমিহীন শ্ৰেণীৰ সৃষ্টি হ’ল। ইয়াৰ পাছত সমাজত উদ্যোগৰ প্রাধান্য আহি পৰিল আৰু ফলত উদ্যোগপতি আৰু বনুৱা শ্ৰেণীৰ সৃষ্টি হ’ল। ইয়াৰ পাছতে ক্রমে সমাজ পুঁজিবাদী ব্যৱস্থালৈ গতি কৰিলে।
এখন সমাজৰ স্বৰূপ নিৰ্ভৰ কৰে সেই সমাজৰ প্ৰকৃতিৰ ওপৰত। উৎপাদন পদ্ধতিৰ লগত ব্যক্তিৰ সম্পর্কই শ্রেণীৰ আধাৰ সৃষ্টি কৰে। সম্পদৰ বিভাজন শ্রেণী সংৰচনাত প্রধান ভূমিকা গ্রহণ কৰে। পুঁজিবাদী সমাজত উৎপাদনৰ পদ্ধতি আৰু বিতৰণৰ মুষ্টিমেয় সংখ্যকৰ হাতত কেন্দ্রীভূত হৈ থাকে। একচেতিয়া ব্যক্তিগত সম্পদৰ অধিকাৰী পুঁজিপতিসকলে সমসাময়িক ৰাজনৈতিক বাতাবৰণক নিয়ন্ত্রণত ৰাখে।
উদ্যোগ প্রধান সমাজ ব্যৱস্থাত বুৰ্জোৱা আৰু পলিটেৰিয়েট এই দুটা প্রধান সামাজিক শ্রেণী থাকে। মূলধনৰ ওপৰত লাভ আদায় কৰি আড়ম্বৰপূৰ্ণ জীৱন নির্বাহ কৰা সকল হ’ল বুর্জোৱা আৰু শ্রম কৰি জীৱন নির্বাহ কৰাসকল হ’ল পলিটেৰিয়েট। এই দুটা শ্ৰেণীৰ বাহিৰে মার্ক্সে পুঁজিবাদী সমাজত আৰু দুটা শ্রেণী আছে বুলি মত পোষণ কৰে। তাৰে এটা হ’ল পেটি বুৰ্জোৱা আৰু আনটো হ’ল পেটি পলিটেৰিয়েট। প্রথম শ্রেণীটোৱে প্রায় বুৰ্জোৱাৰ দৰে মূলধনৰ ওপৰত লাভ আদায় কৰি আড়ম্বৰপূর্ণ জীৱন নির্বাহ কৰে। যেনে- চিকিৎসক, উকিল, অভিযন্ত্রা, অধ্যাপক আদি। আনহাতে সমাজত এনে শ্রেণীৰ মানুহো থাকে যিসকলে কম মূলধন বিনিয়োগ কৰি ব্যৱসায়-বাণিজ্য কৰে।
তেওঁলোকে শাৰীৰিক শ্ৰমৰ বিনিয়োগ নকৰে যদিও তেওঁলোকৰ আর্থিক অৱস্থা বনুৱাসকলৰ প্রায় সমমর্যাদাৰ। এই শ্রেণীটোক মার্ক্সে পেটিপলিটেৰেয়েট বুলি মন্তব্য কৰিছে। মুঠৰ ওপৰত বর্তমান আধুনিক পুঁজিবাদী সমাজ ব্যৱস্থাত বুর্জোৱা পুঁজিপতিসকলে শ্রমিক সকলক কৰা শ্ৰমৰ শোষণৰ ফলত শ্রমজীবিসকলৰ জীৱনধাৰণ প্ৰণালী নিম্নৰ পৰা নিম্নলৈ যাবলৈ ধৰে আৰু আনহাতে উৎপাদনৰ আহিলা হাতত থকা সম্পদশালী মালিকসকলে শ্রমিকসকলৰ শ্ৰমৰ বিনিময়ত বিনোদন আৰু বিলাসিতাৰে আড়ম্বৰপূর্ণ জীৱন যাপন কৰিছে। এনেকৈয়ে সমাজত ধনী আৰু দুখীয়াৰ সৃষ্টি কৰি সমাজ জীৱনলৈ পৰিৱর্তন আনিছে।
মার্ক্সৰ মতে বস্তুগত অৱস্থাৰ পৰা পুঁজিবাদী উৎপাদন পদ্ধতিত অপসাৰিতাৰ উদ্ভৱ হয়। অর্থনৈতিক শোষণ আৰু শ্রমিকৰ হাড়ভগা পৰিশ্রমে শ্রমিকসকলৰ মনলৈ অপসাৰণমূলক মনোভাৱ আনে। এনেধৰণৰ অপসাৰিতাই শ্রেণী সংগ্রাম সৃষ্টি হোৱাত ইন্ধন যোগায়। শ্রমিকৰ মাজত শ্রেণী সচেতনতা বৃদ্ধি পোৱাৰ লগে লগে অর্থনৈতিক স্বার্থৰ তাগিদাত এফালে বুর্জোৱাসকল ঐক্যবদ্ধ আৰু আনফালে পলিটেৰিয়েটসকল ঐক্যবদ্ধ হৈ দুটা প্রধান পক্ষলৈ পৰিণত হয়। এনে অৱস্থাত শ্রেণী সংগ্রাম তীব্ৰতৰ হৈ উঠে।
এটা সময়ত শ্রেণী সংগ্রামে শ্রেণী যুদ্ধৰ সৃষ্টি কৰে। ফলত পৰৱৰ্তী পৰ্যায়ত পুঁজিবাদী সমাজৰ ব্যৱস্থা ভাগি পৰে আৰু পলিটেৰিয়েটসকলৰ হাতলৈ ক্ষমতা আহে আৰু সাম্যবাদী সমাজৰ উদ্ভৱ হয়। সাম্যবাদী সমাজত সম্পত্তি ব্যক্তিগত মালিকীস্বত্বত নাথাকে সমাজেহে ইয়াৰ মালিক হয়। অর্থাৎ মার্ক্সৰ শ্রেণী সংগ্রামৰ শেষ পৰিণতিয়েই সাম্যবাদ।
২৯। মার্ক্সবাদী দর্শনত পুঁজিবাদ সম্পর্কে এটি চমু আলোচনা কৰা। (Briefly discuss capitalism in Marxist Philosophy.)
উত্তৰঃ কার্ল মার্ক্সে পুঁজিবাদ সম্পর্কে এক বহুল আলোচনা আগবঢ়াই কৈছে যে পুঁজিবাদে দেশৰ উৎপাদনৰ আহিলাসমূহ বুর্জোৱা শ্ৰেণীৰ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু তত্ত্বৱধানত থাকাকে বুজাই। মার্ক্সে মত পোষণ কৰি স্পষ্ট মতামত দাঙি ধৰিছে যে পুঁজিবাদী অর্থনৈতিক ব্যৱস্থাত দেশৰ উৎপাদন পদ্ধতিৰ আহিলাসমূহ বুর্জোৱা শ্রেণীৰ হাতত ন্যস্ত থাকে। তেওঁলোকে উৎপাদনত মূলধন খৰচ কৰে। শ্রমিকক কম পাৰিশ্রমিক দি অধিক উৎপাদন কৰে। এনেদৰে এওঁলোকে নিজৰ লাভৰ ধনো উৎপাদনত বিনিয়োগ কৰি আৰু অধিক উৎপাদন কৰে আৰু অধিক মুনাফা লাভ কৰে। কিন্তু শ্রমিক শ্রেণীৰ লাভাংশ নিদি কেৱল মজুৰিহে দিয়ে ফলত শ্রমিক শ্রেণী তেওঁলোকৰ হাতত পৰি পণ্য দ্রব্যলৈ ৰূপান্তৰিত হয়।
শ্রমিক সকলৰ পৰিশ্ৰমৰ বিনিময়ত যি উদ্বৃত্ত মূল্যৰ সৃষ্টি হয় সেয়া পুঁজিপতি বা বুর্জোৱা বা মালিক শ্রেণীয়েহে উপভোগ কৰে ফলত তেওঁলোকৰ অৰ্থনৈতিক দিশৰ উন্নতি হয় আৰু শ্রমিক শ্রেণীটো দিনক দিনে নিশকতীয়া হৈ পৰে। মার্ক্সে পুঁজিবাদ উৎপাদনৰ উপাদানসমূহৰ মালিকী স্বত্বৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি আলোচনা আগবঢ়াইছে। তেওঁলোকে কম পৰিশ্ৰমিকৰ বিনিময়ত অধিক মুনাফা আদায় কৰে যিটো প্রকৃততে সৰ্বহাৰা বা শ্রমিক শ্ৰেণীৰহে প্রাপ্য। এই বুৰ্জোৱা শ্ৰেণীৰ ধ্যান ধাৰণাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিহে অর্থনৈতিক অৱস্থাত নির্ণিত হয়।
সেয়ে তেওঁ মতপোষণ কৰে যে পুঁজিবাদৰ বিকাশ ইতিহাসৰ নতুন অধ্যায় নহয়। শ্রমিকৰ শ্ৰমৰ বিনিময়ত দেশৰ উৎপাদিত সমাগ্রীৰ লাভাংশ বা মুনাফা এক মুষ্টিমেয় শ্রেণীয়ে ভোগ কৰি আছে। মার্ক্সৰ মতে পুঁজিবাদী সমাজত দুটা শ্রেণী পৰিলক্ষিত হয়। এটা বুর্জোৱা বা পুঁজিপতি শ্রেণী আৰু আনটো হ’ল শ্রমিক বা মজদুৰ শ্রেণী। পুঁজিপতি শ্ৰেণীটোক পুঁজিৰ গৰাকী, উৎপাদনৰ শক্তিসমূহৰ গৰাকী, মজুৰি জীৱি বনুৱাৰ নিয়োগ কর্তা, লাভখোৰ আৰু ৰাজনৈতিকভাৱে ক্ষমতাসম্পন্ন শ্রেণী। তেওঁৰ মতে এই ব্যৱস্থাত বুর্জোৱা শ্রেণীয়ে যি লাভাংশ অর্জন কৰে প্ৰকৃততে সেয়া শ্ৰমিকসকলৰহে প্রাপ্য মার্ক্সৰ মতে যুগে যুগে মানুহৰ এটা শ্রেণীয়ে এটা শ্রেণীক শোষণ কৰি, প্ৰৱঞ্চনা কৰি উৎপাদনৰ লাভাংশ আত্মসাৎ কৰাৰ প্রচেষ্ট চলায় আহিছে।
সেয়ে কালক্ৰমত এক বিপ্লৱৰ সূচনা হৈছে। মার্ক্সৰ মতে পুঁজিবাদী অর্থনৈতিক সম্পর্কক নিঃশেষ কৰি শোষণহীন শ্রেণীবিহীন সমাজ প্রতিষ্ঠা কৰিবৰ কাৰণে সমাজ তাত্বিক বিপ্লৱৰ সূচনা হৈছে। দেশৰ উৎপাদন পদ্ধতিৰ পৰিৱৰ্তনৰ ফলশ্রুতিতেই কালক্রমত শ্রেণী সংঘৰ্যৰো সৃষ্টি হৈছে। তথাপিও যুগ যুগ ধৰি দাস প্রথাৰ পৰা সামন্ত প্রথালৈ, সামন্ত প্রথাৰ পৰা পুঁজিবাদ আৰু পুঁজিবাদৰ পৰা সমাজবাদী, অর্থনীতিলৈ নিৰৱধিভাৱে গতি কৰি আহিছে।
তেওঁ মতপোষণ কৰিছে যে শ্রমিকে শ্রমদান নকৰিলে উৎপাদন কার্য সম্ভৱ নহয়। পুঁজিপতিসকলৰ হাতত যিহেতু উৎপাদনৰ আহিলা আৰু পদ্ধতি ন্যস্ত থাকে সেয়ে তেওঁলোকে শ্রমিকসকলক শোষণ কৰি শ্রম আদায় কৰি কম খৰচত অধিক উৎপাদন কৰি অধিক মুনাফা আদায় কৰিব পাৰে।
৩০। ডাহ্রেনডর্ফৰ ক্ষমতাৰ তত্ত্বটো আলোচনা কৰা। (Discuss Dahrendorf’s theory of power.)
উত্তৰঃ ডাহ্রেনডর্ফৰ মতে সমাজত সংঘর্ষ সংঘটিত কৰাৰ এক স্বকীয় প্রৱণতা থাকে। কিছুমান সমূহে ক্ষমতাৰ জৰিয়তে লাভালাভ পাবৰ বাবে উদ্দেশ্যত উপনীত হ’ব বিচাৰে আৰু কিছুমানে ক্ষমতা নোহোৱাকৈ নিজৰ লাভালাভ পাব বিচাৰে। সেই দুয়োটা সমূহৰ স্বাৰ্থ আৱশ্যকীয়ভাৱে তথা স্পষ্টভাৱে পৃথক। ডাহ্রেনডর্ফৰ মন্তব্য অনুসৰি কিছুমান পদ্ধতিত ক্ষমতাশালীসকল সম্পূৰ্ণৰূপে দৃঢ়ভাৱে স্থিৰ হৈ থাকে। ক্ষমতাশালী আৰু বিৰোধীৰ সমতুল্যভাৱে পৰিৱর্তন ঘটি সমাজ পৰিৱৰ্তন হয়। সেই বাবে সংঘর্ষ হ’ল মানৱ ইতিহাসৰ সৃষ্টি।
ডাহ্রেনডর্ফৰ তত্ত্ব মতে, ক্ষমতাৰ বিতৰণ হ’ল সামাজিক সংৰচনাৰ এক প্রধান নির্ধাৰক। তেখেতে ক্ষমতা আৰু প্ৰভুত্বৰ ক্ষেত্ৰত মত প্রকাশ কৰিছে যে, ক্ষমতাশালীলোকে আনৰ ওপৰত প্ৰভুত্ব বা কর্তৃত্ব বিস্তাৰ কৰিব বিচাৰে। অৱশ্যে আর্থিকভাৱে সবল অর্থাৎ অর্থনৈতিক ব্যৱস্থাটো নিয়ন্ত্রণ কৰা লোকসকলেই মাথোঁ আনৰ ওপৰত প্ৰভুত্ব বিস্তাৰ নকৰে। দেখা যায়, সমাজ ব্যৱস্থাটোত সকলো সমূহৰ লোকে সমভাৱে ক্ষমতা উপভোগ কৰিবলৈ সুবিধা নাপায়। যি সকলে ক্ষমতা উপভোগ কৰে সেইসকল লোকে অন্য লোকৰ ওপৰত প্ৰভুত্ব বিস্তাৰ কৰাৰ প্রয়াস কৰে। অন্যহাতে যিসকলে ক্ষমতা উপভোগ কৰিবলৈ সুবিধা নোপোৱা স্থানত অৱস্থান কৰে, সেই সকলে আনৰ প্ৰভুত্বৰ প্রভাৱৰ পৰা মুক্তি পাবৰ বাবে ক্ষমতাশালীসকলৰ সৈতে সংঘর্ষত লিপ্ত হয়। ক্ষমতা উপভোগ কৰিবলৈ নোপোৱা স্থানত অৱস্থান কৰা সকলে ক্ষমতা অধিষ্ঠিত হৈ থকা স্থান দখল কৰিবৰ বাবে প্ৰয়াস কৰে। সেয়ে তেখেতে ক্ষমতা আৰু প্ৰভুত্বৰ অসমান বিতৰণকে সমাজত দেখা দিয়া সংঘৰ্ষৰ কাৰণ হিচাপে বিবেচনা কৰে।
যদিও ব্যক্তিয়ে সদায় বশ্যতা বেয়া পায়। সেইবাবে তেখেতে মন্তব্য দিছে যে, সংঘর্ষীয় স্বার্থ নিশ্চয়তাৰ ক্ষেত্ৰত থাকে আৰু ইয়াৰ বাবে ক্ষমতাহীনসকল ক্ষমতাশীলসকলৰ লগত সংঘৰ্ষৰ বাবে উৎসাহ দিয়ে। অৱশ্যে তেওঁ মত প্রকাশ কৰে যে, সংঘর্ষ সংঘটিত হয় প্রথমতে ক্ষমতা আহণৰ বাবে আৰু পিছত সেয়া প্ৰতিৰক্ষাৰ বাবে প্রযোজ্য হয়। ক্ষমতা হ’ল বিভেদৰ প্রধান উৎস। এই ক্ষমতাৰ প্রয়োজনীয় দমনমূলক দৃষ্টিভংগী বহুতো সংঘৰ্ষতাত্ত্বিকৰ মাজত উমৈহতীয়া চিন্তা, কিন্তু এই দৃষ্টিভংগী ক্রিয়াত্মক তত্ত্বৰ পৰা বহুত পৃথক। ক্ষমতাৰ দ্বাৰা এজন ব্যক্তিয়ে নিজৰ আৱশ্যকতা লাভ কৰিব পাৰে। কিন্তু ডাহ্রেনডর্ফৰ দৃষ্টিভংগী বিপৰীত। ক্ষমতা প্রয়োজন হয় যেতিয়া বৃহৎ সংগঠনসমূহে তেওঁলোকৰ লক্ষ্যত উপনীত হ’ব বিচাৰে।
ডাহ্রেনডর্ফে ক্ষমতাৰ সন্দৰ্ভত হোৱা সংঘৰ্ষক কেতিয়াও সামাজিক জীৱনৰ প্রধান গাঠনি অর্থাৎ মূল সমস্যা হিচাবে চোৱা নাই। এই ক্ষেত্ৰত ৱেবাৰ আৰু ডাহ্রেনডর্ফৰ ক্ষমতা সন্দৰ্ভত দিয়া সংজ্ঞাই সামাজিক সম্বন্ধৰ ভিতৰত এজন কর্তাক অন্তর্ভূক্ত কৰে। কিন্তু ব্যক্তিসকলেই সময়ত আনৰ কথা সমূলি নভবাকৈ নিজে ভালপোৱাখিনি কৰিবৰ বাবে স্বাধীন হয়। ডাহ্রেনডর্ফে পশ্চিমীয়া ৰাজনীতিৰ ওপৰত যি বক্তৃতা দিছিল তাত তেখেতে সেই বিভিন্ন উপাদানবিলাক আলোচনা কৰিছিল, যিখিনিয়ে এই সংক্রান্তত সমাজক কম বেছি পৰিমাণে স্বাধীনতা দিছিল। যিটোক ‘নৱার্থক স্বাধীনতা’ বুলি কোৱা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, আমেৰিকাত কাৰো অনুমতি নোহোৱাকৈ এখন চহৰৰ পৰা আন এখন চহৰলৈ যোৱাৰ স্বাধীনতা আছে। কিন্তু চীনত তুমি বিচৰা অনুমতি আৰু বাতৰি তোমাৰ নিজৰ ক্ষমতা আৰু প্ৰভাৱৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিব। সংঘৰ্ষৰ তথ্য তত্ত্বধর্মীৰ দৰে ডাহ্রেনডর্ফে মন্তব্য কৰিছে যে, সামাজিক প্রতিমানসমূহ ব্যাখ্যা কৰিব পৰা নাযায় অথবা সামাজিক ঐক্যমতৰ পৰা নাহে। তেখেতৰ মতে সংঘর্ষগত তত্ত্বসমূহ ক্ৰিয়াত্মকবাদৰ দৰেই নিৰীক্ষণ কৰিব পাৰি য’ত ক্ষমতাৰ দ্বাৰা প্ৰতিমানসমূহ প্রতিষ্ঠা আৰু নিয়ন্ত্রণ কৰিব পাৰি।
৩১। সামাজিক স্তৰীকৰণৰ প্ৰসংগত সংঘৰ্ষৰ ধাৰণা সম্পর্কে আলোচনা কৰা। (Discuss the concept of conflict in the context of social stratification.)
উত্তৰঃ ডাহ্রেনডর্ফে যি দুটা তথ্যৰ মাজত পাৰ্থক্য আনিব বিচাৰিছে সেয়া হ’ল স্থান আৰু কামৰ পৃথকীকৰণৰ বাবে প্রত্যেকেই বেলেগে বেলেগ কৌশল দাবী কৰে আৰু দ্বিতীয়তে কিছুমান কামক নিম্ন বুলি গণ্য কৰা হয়। তেখেতৰ মতে এয়া নিৰ্ভৰ কৰে সামাজিক স্তৰীকৰণ আৰু সম্পৰ্কৰ ওপৰত। সামাজিক স্তৰীকৰণৰ বাবেই মহাবিদ্যালয়ৰ এজন অধ্যক্ষই এজন বাছ ড্রাইভাৰতকৈ বেছি সন্মান পায় আৰু শিক্ষকসকলক বনুৱাসকলতকৈ বেছি মজুৰি দিব লগা হয়। ডাহ্রেনডর্ফৰ মতে, স্তৰীকৰণ কিছুমান প্রতিমানৰ দ্বাৰা সৃষ্টি হয়, যিবোৰ কিছুমান বস্তু বাঞ্চনীয় বুলি ভাগ কৰিছে আৰু কিছুমান কৰা নাই। প্রত্যেক গোটতে কিছুমান প্রতিমানে বৈষম্য বতাহ ৰখা আৰু নৰখাৰ ওপৰত নির্দেশ দিয়ে।
উদাহৰণস্বৰূপে, ভিয়েটনামৰ যুদ্ধৰ সময়ত যুদ্ধ সমর্থন নকৰাসকল আৰু যুদ্ধ বিৰোধিতা কৰা সকলক বেলেগ চৌহদত ৰখা হৈছিল। কিছুমান গোটত নিচা ব্যৱহাৰ আৰু অপৰাধমূলক ব্যৱহাৰসমূহ প্রতিমান বুলি গণ্য কৰিছিল। য’ত নিচা ব্যৱহাৰ নকৰা সকলক ব্যক্তিগত দুৰ্বলতাৰ সংকেত হিচাপে চিহ্নিত কৰা হয়। অৱশ্যে সমাজতে কিছুমান সাধাৰণ প্রতিমান আছে, যিবোৰ কিছুমান বৈশিষ্ট্যক ভাল বুলি নির্ধাৰণ কৰে আৰু সেইবাবে যিবোৰ বৈশিষ্ট্য প্রতিমানসমূহত অন্তর্ভূক্ত নহয়, সেইসমূহৰ মাজত বৈষম্যতা অনা হয়। ডাহ্রেনডর্ফৰ মতে, এই প্রতিমানসমূহ সামাজিক স্তৰীকৰণৰ ভেটি আৰু এইবোৰ নিজেই ক্ষমতা প্রাপ্ত হয়। এই ক্ষেত্রত ক্ষমতাই এক কেন্দ্রীয় ভূমিকা পালন কৰে।
অৱশ্যে ক্রিয়াত্মববাদীসকলে এটা পৃথক ব্যাখ্যা আগবঢ়াইছে। তেওঁলোকৰ মতে, সামাজিক স্তৰীকৰণ সমাজৰ প্রয়োজনীয়তাৰ পৰা আহে, যাৰ দ্বাৰা কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থানৰ বাবে নিপুণ ব্যক্তিৰ মনোযোগ আকৰ্ষণৰ চেষ্টা কৰা হয়। যদিও তেখেতৰ বক্তব্য কিছুক্ষেত্রত সঠিকভাবে গ্রহণযোগ্য নহবও পাৰে। কাৰণ এটা গোট প্রথম স্থানত কেনেকৈ শক্তিশালী হ’ব পাৰে তাৰ ব্যাখ্যা কৰা নাই, কিন্তু ই নির্ভৰ কৰে ইয়াৰ প্রস্তাৱিত কৌশলৰ ওপৰত। অর্থাৎ ক্রিয়াত্মকবাদে সম্বোধন কৰা ক্ষমতা আৰু সামাজিক মূল্যবোধ মানৰ এক সম্পর্ক। অর্থনীতিবিদসকলে একেদৰে মন্তব্য দিছে যে, আয় পার্থক্য হৈছে বেলেগ বেলেগ কৌশলৰ বিভিন্ন বজাৰ মূল্যৰ ফলাফল আৰু ইস্তৰীকৰণৰ তত্ত্বসমূহৰ উৎপত্তি কৰে, যিবোৰৰ কৃতকার্যতা দুষ্প্রাপ্য কর্মসংস্থানৰ লগত জড়িত থাকে।
৩২। ডাহ্রেনডর্ফে “ঔদ্যোগিক সমাজত শ্রেণী আৰু শ্রেণী সংগ্রামত বিভিন্ন প্ৰশ্নৰ অৱতাৰণা কৰিছে” এই সম্পর্কে আলোচনা কৰা। (Dahrendorf has landed various question in class and class struggle in the industrial Society” Discuss about this.)
উত্তৰঃ ডাহ্রেনডর্ফৰ মতে যেতিয়া অসমতা আৰু সংঘৰ্ষৰ স্বার্থই প্রকৃততে সংঘর্ষ সৃষ্টি কৰে, সেই প্ৰসংগত তেখেতৰ কেন্দ্রীয় যুক্তি হ’ল, যে সামাজিক সংঘৰ্ষ গোটবোৰৰ মাজত প্রণালীবদ্ধভাৱে সংঘর্ষ হয়, ক্ষমতা উপভোগৰ ক্ষেত্ৰত পৃথক পৃথক হয়। ক্ষমতাৰ দ্বাৰা ডাহ্রেনডর্ফে বুজাইছে যে, ক্ষমতা মানে হ’ল’ the sort of power’ যিবোৰ সামাজিক ভূমিকা আৰু স্থানৰ লগত জড়িত থাকে, যিবোৰ আইনসিদ্ধ, কাৰণ ইয়াক ব্যাখ্যা কৰিব পাৰি আৰু সামাজিক প্রতিমানৰ দ্বাৰা ইয়াৰ সীমা নির্ধাৰণ কৰিব পাৰি। তদুপৰি এইবোৰক এই সীমালৈকে অনুমোদনসমূহে প্রভাৱ পেলাব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে- এখন চৰকাৰী বিশ্ববিদ্যালয়ে এজন ছাত্ৰৰ পঢ়া আৰু থকাৰ দায়িত্ব লোৱাৰ ক্ষমতা আছে, কিন্তু ছাত্ৰজনৰ সকলো টকা কাঢ়ি লোৱাৰ ক্ষমতা নাই।
ডাহ্রেনডর্ফৰ মতে, স্থিৰ আৰু পুনৰ সংঘটিত হোৱা সংস্থাপনত ক্ষমতাৰ আহিয়ে ক্ষমতা থকা আৰু ক্ষমতা নথকাসকলৰ মাজত প্রণালীবদ্ধভাবে সামাজিক সমূহৰ জন্ম দিয়ে। চলিত অর্থনৈতিক ৰীতিৰ পৰা প্রস্থানৰ সময়ত ডাহ্রেনডর্ফে এই গোট দুটাক শ্রেণী বুলি আখ্যা দিছে। তেখেতে লিখিছে যে শ্রেণীয়ে সংঘর্ষীয় গোটক চিহ্নিত কৰে, যিবোৰ বিশেষভাৱে সম্প্রদায় সংস্থাত ক্ষমতাৰ পৃথকীয় বিতৰণৰ পৰা সৃষ্টি হয়। যি সংগঠনত নির্দেশবিলাক দিয়া আৰু লোৱা হয়, তাতেই সংঘৰ্ষৰ সূত্রপাত হয়।
তেখেতৰ এই তাত্ত্বিক ব্যাখ্যাই প্রকাশ কৰে যে, ক্ষমতা হ’ল দ্বিবিভাজিত। অর্থাৎ তুমি কৰিব পৰা আৰু তুমি নোৱাৰা আৰু সেইদৰে তোমাৰ আগ্রহো গঢ় লোৱা বিষয়বোৰত ক্ষমতাৰ প্রসংগ আছে। সমালোচকসকলে উনুকিয়াইছে যে তোমাৰ কম বা বেছি পৰিমাণে থকা ক্ষমতাও সমানে গুৰুত্বপূর্ণ আৰু সেইবাবে অন্যান্য গোটসমূহক লৈ সংঘৰ্ষৰ সূচনা হ’ব পাৰে। কিন্তু ডাহ্রেনডর্ফে থিৰাংকৈ কৈছে যে, সংঘর্ষ সদায় দুটা দিশত সংঘটিত হয়। অন্যহাতে সকলো শ্রেণীয়েই সকলো সময়তে সক্রিয় সংঘর্ষত জড়িত হৈ নাথাকে। সেইবাবে ডাহ্রেনডর্ফে যেতিয়া ব্যক্তিসকল প্রকৃততে গতিশীল হ’ব তেতিয়াহে ইয়াৰ ব্যাখ্যা কৰিব বিচাৰিছে।
৩৩। ডাহ্রেনডর্ফৰ সংৰচনাত্মক যুক্তিসমূহ আলোচনা কৰা। (Discuss Dahrendorf’s knowledge-based arguments.)
উত্তৰঃ ব্যক্তিৰ বাবে সক্রিয় আগ্রহী গোট বা সমূহ গঠনৰ সংৰচনাত্মক প্রয়োজনীয়তাবোৰ হ’ল ‘কাৰিকৰী’, ‘ৰাজনৈতিক’ আৰু ‘সামাজিক’। ডাহ্রেনডর্ফৰ মতে, কাৰিকৰীগতভাৱে এটা গোটে সংস্থাপক বিচাৰে আৰু সক্রিয় হ’বৰ বাবে আদর্শ বিচাৰে। ৰাজনৈতিকভাৱে উদাৰ ৰাষ্ট্ৰত সক্রিয় সংঘৰ্ষৰ গতিশীলতা বেছি আৰু একনায়কত্ববাদী ৰাষ্ট্ৰত এয়া কম হয়। শেষত তেখেতে তিনিটা সামাজিক উপাদান গুৰুত্বপূর্ণ বুলি কৈছে-
(ক) প্রথমতে, যদি সম্ভাৱনীয় সদস্যসকল ভৌগলিকভাৱে ভালদৰে প্রতিষ্ঠিত হৈ থাকে তেতিয়া গোট গঠন কৰা।
(খ) দ্বিতীয়তে, যদি তেখেতলোকে সহজে যোগাযোগ কৰিব পাৰে। আধুনিক প্রযুক্তি বিদ্যাই যিদৰে যোগাযোগ সুচল কৰিছে আৰু
(গ) তৃতীয়তে, যদি ব্যক্তিসকল একে সম্পর্কতে প্রতিষ্ঠাপিত হৈ আছে। আৰু ক্ষমতাত একে ধৰণেই অধিষ্ঠিত আছে।
সকলোতকৈ গুৰুত্বপূর্ণ মনোবৈজ্ঞানিক প্রয়োজনীয়তা হ’ল যে, ব্যক্তিসকলে তেওঁলোকন স্থানৰ লগত জড়িত থকা স্বাৰ্থৰ লগত পৰিচিত থাকে আৰু সেই স্বার্থই তেওঁলোকৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ আৰু প্রকৃত স্বার্থ। ডাহ্রেনডর্ফে মার্ক্সৰ সেই যুক্তিৰ অসন্মতি প্রকাশ কৰিছে, য’ত কোৱা হৈছে যে, ব্যক্তিসকলৰ শ্ৰেণীৰ স্থানে সামাজিক জীৱন আহৰণৰ ক্ষেত্ৰত দিশ নির্ধাকণ কৰে। তেখেতে বিশ্বাস কৰে যে, শ্ৰেণীৰ প্রতি মনোযোগেই ব্যক্তিৰ বাবে প্রকৃত কথা। তেখেতে আকৌ কৈছে যে, ব্যক্তিসকলে তেওঁলোকৰ শ্ৰেণীৰ প্ৰতি থকা স্বার্থ কম বেছি পৰিমাণে চিনাকি দিবলৈ বিচাৰে আৰু যিহেতু তেওঁলোক বিভিন্ন সন্থাৰ অন্তৰ্ভূক্ত হয়, গতিকে নিজকে গতিশীল কৰিবও বিচাৰে।
ডাহ্রেনডর্ফৰ সংৰচনাত্মক যুক্তি সেয়েহে আশাপ্রদভাৱে প্রত্যয়জনক। তথাপি তেখেতে আশ্চর্যজনকভাবে হেঁচা প্রয়োগৰ ওপৰত কম গুৰুত্ব দিছে। তেখেতে আলোচনা কৰিব বিচাৰিছে যে, যদি সংঘর্ষ প্রকাশ নহয়, তেতিয়া তাত গতিশীলতা আৰু বিৰোধিতা প্রকাশ কৰাৰ স্বাধীনতা থাকিব লাগিব। কিন্তু ইতিহাসে প্রমাণ কৰিছে যে উপযুক্ত দমনে কার্যগতভাৱে সংঘর্ষ দমন কৰিব পাৰে।
৩৪। “শ্রেণী কার্যৰ মনোবৈজ্ঞানিক প্রয়োজনীয়তাৰ ওপৰত ডাহ্রেনডর্ফৰ ব্যাখ্যা সন্তোষজনক বুলি ক’ব পৰা নাযায়।” -মন্তব্যটো সমালোচনা কৰা। (Criticize the comment “Dahrendorf’s explanation on the psychological necessity of class action is not satisfactory.”)
উত্তৰঃ শ্রেণী কাৰ্যৰ মনোবৈজ্ঞানিক প্রয়োজনীয়তাৰ ওপৰত ডাহ্রেনডর্ফৰ ব্যাখ্যা সন্তোষজনক বুলি ক’ব পৰা নাযায়। কাৰণ প্ৰাক্ ঔদ্যোগিক সমাজত বিশেষকৈ দুখীয়াসকলে এক সংস্কৃতি মানি চলিছিল, য’ত তাৎক্ষণিক সম্প্রদায়ত জীৱনটো সীমাবদ্ধ কৰিছিল আৰু য’ত উন্নতিৰ কম সুবিধা আছিল। তথাপিও কোনো প্রশ্নৰ অৱতাৰণা নকৰাকৈ তেওঁলোক প্রচলিত নির্দেশনা গ্রহণ কৰিছিল। ডাহ্রেনডর্ফৰ বিৰোধমূলক দৃষ্টিভংগী কেনেকৈ গঢ় লয় সেয়া সন্তোষজনকভাৱে বর্ণনা কৰাত বিফল হৈছে বুলিও ক’ব পাৰি। অৱশ্যে কেবেটজ আৰু ডৱৰকনয়ে ডাহ্রেনডর্ফৰ দৰ্শন ব্যৱহাৰ কৰি বিশ্বব্যাপী নাৰী আন্দোলনৰ উদ্ভৱ সম্পৰ্কে কৰা আলোচনাত মিশ্রিত কৃতকার্যতা লাভ কৰিছে। ‘Amenorative’ আন্দোলনৰ প্রকৃতি সাধাৰণভাৱে আইনগত আৰু শিক্ষাগত সংস্কাৰৰ লগত জড়িত থাকে, যিবোৰে এখন দেশৰ ভিতৰতে ভৌগলিক বাধা নাইকিয়া কৰাৰ লগত জড়িত থাকিব পাৰে। যিয়ে কি নহওক সংযুক্ত ৰাষ্ট্ৰত বিশেষকৈ নাৰী আন্দোলনৰ দ্বিতীয় প্ৰৱাহ বহুত বেছি আদর্শগত আৰু প্রত্যক্ষভাৱে লিঙ্গভিত্তিক ভূমিবাদক প্রত্যাহ্বান জনাইছিল। ঔদ্যোগিক সমাজত নাৰীবাদী আন্দোলনৰ প্রৱাহৰ শক্তি কিয় ইমান বেলেগ, সেয়া ব্যাখ্যা কৰাত ডাহ্রেনডর্ফৰ তত্ত্ব বহুত কম কৃতকার্য হৈছে।
সেই ফালৰ পৰা বৰ্তমান সময়ত সমাজ বিজ্ঞানী কেলী আৰু ইভান্সৰ শ্রেণীসমূহে কেনেকৈ ব্যক্তিৰ বোধ গঠনত সহায় কৰে তাৰ ওপৰত নিখুঁত দৃষ্টি দিছে আৰু ইয়াৰ বাবে মনোবৈজ্ঞানিক প্রয়োজনীয়তাৰ সম্পূৰ্ণ ব্যাখ্যা তেওঁলোকে আগবঢ়াইছে। আনহাতে শ্রেণীগতিশীলতাক প্রভাৱান্বিত কৰা প্রক্রিয়াসমূহ তেওঁলোকে সামৰি লৈছে। তেওঁলোকে আঙুলিয়াই দিছে যে ব্যক্তিৰ শ্ৰেণীৰ স্থানসমূহেৰাজনীতিৰ প্ৰকৃতি আৰু ৰাজনৈতিক দলৰ প্ৰকৃতিক নিৰ্দ্ধাৰণ নকৰে। বনুৱা দলৰ সংখ্যাগত বৃদ্ধি সত্ত্বেও তাত বাওঁপন্থী দলৰ দ্বাৰা কোনো দমন তথা শোষণ নাই।
তেওঁলোকৰ দৃষ্টিভংগী মতে, ইয়াৰ এটা প্রধান কাৰণ হ’ল- “প্রসঙ্গসমূহৰ প্রক্রিয়াসমূহে বেছিভাগ ব্যক্তিক অনুভৱ কৰোৱাই যে তেওঁলোকে মধ্যবিত্ত শ্রেণীৰ ব্যক্তিসকলে নিজৰ স্থানক তেওঁলোকৰ চাৰিওদিশৰ লগত তুলনা কৰি নিজৰ স্থানৰ অনুমান কৰে।” ফলশ্রুতিত বেছিভাগ ব্যক্তিয়ে নিজকে গড় হিচাপে আৰু সাধাৰণভাৱে নিজৰ সন্দৰ্ভত ধাৰণা কৰি লয়। কেলি আৰু ইভান্সে প্রমাণ সংগ্রহ কৰি দেখুৱাইছে যে, কেনেকৈ সামাজিক সমূহবোৰত আৰু দেশসমূহত ব্যক্তিসকলে শ্রেণী সংস্তৰণৰ মধ্যভাগত নিজকে স্থান দিয়ে, য’ত ভালেসংখ্যক মানুহ তেওঁলোকৰ তলত আৰু ওপৰত থাকে। তদুপৰি পৰিয়ালবোৰৰ লগত, বন্ধুসকলৰ লগত আৰু অন্যান্যসকলৰ লগত তেওঁলোকৰ নিকট সম্পর্ক থকাৰ বাবে তেওঁলোকে শাসনৰ অভিজ্ঞতা শ্রেণী সংগ্রামতকৈ ঐক্যমতেহে বেছি হয়। তেনেকুৱা অভিজ্ঞতা শ্রেণী গতিশীলতাত দৃঢ়ভাবে পৰিচালক হয়।
৩৫। ডাহ্রেনডর্ফে সংঘর্ষ ঘনত্বৰ প্রভাৱ পেলোৱাত কেইটা উপাদানক চিনাক্ত কৰিছে উল্লেখ কৰা। (Mention how many factors have been identified that may affect the Dahrendorf collision density.)
উত্তৰঃ ডাহ্রেনডর্ফে সংঘর্ষ ঘনত্বক প্রভাৱ পেলোৱাত তিনিটা উপাদনক চিনাক্ত কৰিছে।
(ক) প্রথমটো হ’ল- যিটোত এজন ব্যক্তি এটা সন্থাৰ অধীনত যি স্থানত আছে অন্য সন্থাতো একেই স্থানতে থাকে।
(খ) দ্বিতীয়টো হ’ল- ডাহ্রেনডর্ফৰ ভাষাত স্থানবিলাক বহুধাবিভক্ত অথবা অতিপ্রয়োগ হয়। গতিকে যদি এখন পামৰ মেনেজাৰ পামখনৰ গৰাকীও হয় আৰু যদি তেখেতসকলৰ আকৌ নিজৰ সম্পত্তি আৰু স্থান ৰাজনীতি নিয়ন্ত্রণ কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰে, তেতিয়া এক গভীৰ ঔদ্যোগিক সংঘৰ্ষৰ আশা কৰিব পাৰি।
(গ) তৃতীয় উপাদান হ’ল- যে, স্থানবিলাকৰ মাজত বেছি গতিশীলতা হ’লে সংঘর্ষ কম শক্তিশালী হয়। এইটো কেৱল ব্যক্তিসকলে নিজকে গতিশীল কৰাৰ ক্ষেত্ৰত শুদ্ধ নহয়, তেওঁলোকৰ ল’ৰা ছোৱালীও গতিশীল হয়। গতিশীলতাত এটা শ্ৰেণীৰ উমৈহতীয়া সংস্কৃতি বহন কৰা কাৰ্য কম হ’ব পাৰে আৰু ব্যক্তিসকলে এটা শ্রেণীক আক্রমণ কৰিবলৈ কম ইচ্ছা কৰে, কাৰণ তেওঁলোকৰ ল’ৰা-ছোৱালীও তাত যোগ দিব পাৰে। অন্যহাতে যদি তাত কম গতিশীলতা থাকে অথবা গতিশীলতাই নাথাকে, তেন্তে সংঘর্ষ বহুত শক্তিশালী হ’ব।
৩৬। ডাহ্রেনডর্ফৰ শিল্প সমাজত শ্রেণী আৰু শ্রেণী বিৰোধৰ ধাৰণা সম্পর্কে আলোচনা কৰা। (Discuss the concept of class and class conflict in Dahrendorg’s art society.)
উত্তৰঃ ১৯৫৯ চনত ডাহ্রেনডর্ফে সামাজিক অসমতাৰ ওপৰত শিল্প সমাজত শ্রেণী আৰু শ্রেণী দ্বন্দু সম্পর্কিত বিষয় প্রকাশ কৰিছিল। পৰৱৰ্তীকালত তেওঁৰ ৰচনাৰ সংশোধনী আৰু এই নিশ্চয়তা থকাৰ পিছতো কিতাপখন আধুনিক বা পুঁজিবাদী সমাজবোৰত সামাজিক বৈষম্যৰ সমস্যাৰ প্রথম বিশদ আৰু আটাইতকৈ প্রভাবশালী বিৱৰণ হিচাপে এতিয়াও ৰৈ গৈছে। গাঠনিগত কাৰ্যকাৰিতা আৰু মার্ক্সবাদৰ যুক্তি বিশ্লেষণ আৰু মূল্যায়ণৰ ক্ষেত্ৰত ডাহ্রেনডর্ফে বিশ্বাস কৰিছিল যে একক তত্ত্বই সমাজৰ সকলোৰেপক্ষে দায়বদ্ধ হ’ব নোৱাৰে।
গাঠনিগত কার্যকাৰিতাক সামাজিক সংঘাটৰ ফালে যথেষ্ট মনোযোগ দিয়া নাই। তেওঁ বেছি গুৰুত্ব দিছিল যে কার্লমার্ক্সে এটা সংকীর্ণ আৰু ঐতিহাসিকভাৱে নির্দিষ্ট প্রসঙ্গত শ্রেণীক সংজ্ঞায়িত কৰিছিল। মার্ক্সৰ সময়ত সম্পদ শক্তি অর্জনৰ নিৰ্ধাৰক উপাদান আছিল। ধনী আৰু সেইবাবে ক্ষমতাশালী শাসকসকলে দৰিদ্ৰসকলৰ কোনো শক্তি অর্জন বা সমাজত তেওঁলোকৰ অৱস্থান বঢ়োৱাত কোনো পথ এৰি দিয়া নাই।
নিজৰ বিশ্বাস গড়োতে মার্ক্সবাদ আৰু গাঠনিগত কার্যনির্বাহী উভয় দিশৰ প্রতি দৃষ্টি আকর্ষণ কৰি ডাহ্রেনডর্ফে আধুনিক সমাজত ঘটি যোৱা পৰিৱৰ্তনসমূহ তুলি ধৰিছিল। ডাহ্রেনডর্ফে সমাজৰ দুটা পদ্ধতি কৰি বিশ্বাস কৰিছিল- ইউটোপিয়ান আৰু যুক্তিবাদী। ইউটোপিয়ান হ’ল মান আৰু দৃঢ়তাৰ ভাৰসাম্য আৰু যুক্তিবাদী হ’ল বিভেদ আৰু মতবিৰোধ। যদিও তেওঁ বিশ্বাস কৰে যে উভয়ে সামাজিক দৃষ্টিকোণ, তথাপি ইউটোপিয়ান পদ্ধতিটো আধুনিক সময়ৰ সমাজত সৰ্বাধিক স্পষ্ট। ডাহ্রেনডর্ফে সাহিত্যৰ ইউটোপিয়ানক লৈ আলোচনা কৰি দেখুৱাইছিল যে সমাজ ব্যৱস্থাৰ গাঠনিগত কাৰ্যকাৰীবাদীসকলৰ ধাৰণা নিজেই ইউটোপিয়ান, কাৰণ ইয়াত সকলো প্রয়োজনীয় বৈশিষ্ট্য আছে। বিশেষভাৱে, গণতন্ত্ৰৰ লগত ৰাজনৈতিক দলসমূহৰ পক্ষে ভোট আহে আৰু সামাজিক গতিশীলতা বৃদ্ধি পায়। তেওঁ বিশ্বাস কৰে যে কর্তৃত্বৰ বাবে সংঘৰ্ষৰ সৃষ্টি কৰে।
তদুপৰি, তেওঁ বিশ্বাস কৰে যে পৰম্পৰাগত মার্ক্সবাদে আধুনিক সামাজিক গাঠনিত ঐক্য আৰু একীকৰণক উপেক্ষা কৰে। ডাহ্রেনডর্ফে এই উভয় দৃষ্টিভংগীৰ উপাদানক একত্রিত কৰে। উত্তৰ পুঁজিবাদী সমাজত শ্রেণীবদ্ধতা সম্পর্কে তাৰ নিজস্ব তত্ত্বৰ বিকাশৰ বাবে ডাহ্রেনডর্ফে ১৯ শতিকাত মার্ক্সৰ লগত একমত হয় যে কর্তৃপক্ষ আয়ৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঢ়ি উঠিছিল আৰু এনেদৰে ধনী বুৰ্জোৱা ৰাজ্য শাসন কৰিছিল। তথাপিও তেতিয়া পৰিস্থিতি সলনি হৈছিল, য’ত শ্রমিকসকলে ট্রেড ইউনিয়ন গঠন কৰিছিল আৰু তেওঁলোকক পুঁজিবাদীৰ লগত আলোচনাৰ অনুমতি দিছিল।
৩৭। ডাহ্রেনডর্ফৰ শ্রেণীবদ্ধ তত্ত্বসম্পর্কে আলোচনা কৰা? (Discuss the class conflict theory of Dahrendorf.)
উত্তৰঃ ডাহ্রেনডর্ফে তেওঁৰ শ্রেণীবদ্ধ তত্ত্বটো বিকাশ আৰু উন্নত কৰিছিল। তেওঁ কর্তৃত্বৰ লগত আধিপত্যৰ জেনেৰিক ৰূপ হিচাপে শ্ৰেণীৰ দ্বন্দুৰ এটা প্রতীকী আৰ্হি প্রস্তাৱ কৰে যি সমাজৰ দৃঢ় নিয়মতান্ত্রিক দৃষ্টিভংগী আৰু শ্রেণী সম্পৰ্কৰ গাঠনিৰ লগত একত্রিত কৰিছিল। এই নতুন তত্ত্বটো গাঠনিগত কার্যকাৰিতাবাদৰ প্রতিক্রিয়াত সংঘটিত হৈছিল আৰু বিভিন্ন উপায়ে ইয়াৰ বিৰোধিতা উপস্থাপন কৰে। দ্বন্দু তত্ত্বৰ গাঠনিগত কার্যকাৰিতা আৰু মার্ক্সবাদক একত্রিত কৰাৰ চেষ্টা কৰে।
ডাহ্রেনডর্ফৰ মতে, আকৌ সংঘাত আৰু বলপূর্বক শাসন বুজাৰ বাবে দ্বন্দু তত্ত্বটো ব্যৱহাৰ কৰা হয়। তেওঁ দাবী কৰিছে যে উত্তৰ-পুঁজিবাদী সমাজ শ্রেণী বিৰোধক ৰাষ্ট্ৰ আৰু অৰ্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত প্রতিষ্ঠিত কৰিছে। উদাহৰণস্বৰূপে, ইউনিয়ন, সন্মিলিত দৰ দাম কৰা, আদালত ব্যৱস্থা আৰু আইনী বিতৰ্কৰ মাজেৰে শ্রেণীবদ্ধক অভ্যস্ত কৰা হৈছে।
ডাহ্রেনডর্ফৰ তত্ত্বটো প্রায়ে ক্রিয়াবাদী সকলৰ বিপৰীত দৃষ্টিভংগী গ্রহণ কৰে। তেওঁ বিশ্বাস কৰে যে দ্বন্দু তত্ত্ব আৰু সংশ্লিষ্ট তত্ত্ব উভয়েই প্রয়োজনীয় কাৰণ তেওঁলোকে সমাজৰ দুটা অংশকে প্রতিফলিত কৰে।
তেওঁৰ দ্বন্দু তত্ত্বটো বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত ডাহ্রেনডর্ফক স্বীকৃতি প্রাপ্ত সংশ্লিষ্ট তত্ত্বৰো প্রয়োজন আছিল সমাজক সম্পূর্ণ ৰূপে প্রতিবিম্বিত কৰাৰ বাবে। সংশ্লিষ্ট তত্ত্বটো সমাজত মূল্য একীকৰণত মনোনিবেশ কৰে।
