Class 12 Finance Chapter 1 বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান Question answer to each chapter is provided in the list so that you can easily browse throughout different chapters Class 12 Finance Chapter 1 বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান and select needs one.
Class 12 Finance Chapter 1 বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান
Also, you can read the SCERT book online in these sections Solutions by Expert Teachers as per SCERT (CBSE) Book guidelines. HS 2nd Year Finance Question Answer in Assamese. These solutions are part of SCERT All Subject Solutions. Here we have given Assam Board Class 12 Finance Chapter 1 বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান Solutions for All Subject, You can practice these here.
বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান
Chapter : 1
| (ক) অতি চমু প্রশ্নোত্তৰঃ |
১। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ মুখ্য কাৰ্যালয় ক’ত অৱস্থিত?
উত্তৰঃ মুম্বাইত অৱস্থিত।
২। ভাৰতত এটকীয়া মুদ্ৰা কোনে প্ৰৱৰ্তন কৰে?
উত্তৰঃ ৰিজাৰ্ভ বেংকে প্ৰৱৰ্তন কৰে।
৩। ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ সঞ্চালক পৰিষদত কিমানজন সঞ্চালক আছে?
উত্তৰঃ ২০ জন।
৪। IDBI ৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপ কি?
উত্তৰঃ ভাৰতীয় ঔদ্যোগিক উন্নয়ন বেংক (Industrial Development Bank of India)।
৫। NABARD আৰু NEDF ৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপ লিখা।
উত্তৰঃ NABARD – ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি আৰু গ্ৰাম্য উন্নয়ন বেংক।
NEDFI – উত্তৰ-পূব উন্নয়ন বিত্ত নিগম (প্রতিষ্ঠান) লিমিটেড।
৬। MMMF ৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপ কি?
উত্তৰঃ মুদ্ৰা বজাৰ সামূহিক পুঁজি বা মিউচুৱেল ফাণ্ড (Money Market Mutual Funds)।
৭। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক কেতিয়া প্ৰতিষ্ঠা কৰা হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৩৫ চনৰ ১ এপ্ৰিলত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক প্রতিষ্ঠা কৰা হৈছিল।
৮। নোট বিতৰণৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে কি ধৰণৰ পদ্ধতি গ্ৰহণ কৰে?
উত্তৰঃ সর্বনিম্ন সংৰক্ষণ পদ্ধতি গ্ৰহণ কৰে।
৯। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ দুটা শাখাৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ ঔদ্যোগিক বিত্তীয় সাহায্য শাখা আৰু কৃষি ঋণ শাখা।
১০। কোন চনত ভাৰতীয় ঔদ্যোগিক উন্নয়ন বেংক (IDBI) স্থাপন কৰা হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৬৪ চনত স্থাপন কৰা হৈছিল।
১১। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক কেতিয়া ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণ কৰা হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৪৯ চনৰ ১ জানুৱাৰীত ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণ কৰা হৈছিল।
১২। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক আইন কোন চনত গৃহীত হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৩৪ চনত গৃহীত হৈছিল।
১৩। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক প্ৰতিষ্ঠাৰ সময়ত কৰ্তৃত্বপ্রাপ্ত মূলধন কিমান আছিল?
উত্তৰঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক প্ৰতিষ্ঠাৰ সময়ত কৰ্তৃত্বপ্রাপ্ত মূলধন আছিল ৫ কোটি টকা।
১৪। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ গৱৰ্ণৰ আৰু ডেপুটি গৱৰ্ণৰক কোনে নিযুক্তি দিয়ে?
উত্তৰঃ ভাৰতৰ কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে নিযুক্তি দিয়ে।
১৫। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ কাৰ্যবাহী মুৰব্বী কোন?
(ক) ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ গৱৰ্ণৰ।
(খ) ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ ডেপুটি গৱৰ্ণৰ।
(গ) ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ সদস্য।
(ঘ) ওপৰৰ এটাও নহয়।
উত্তৰঃ (ক) ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ গৱৰ্ণৰ।
১৬। তলৰ কোনটো কেন্দ্রীয় বেংকে চলাই নিব নোৱাৰে?
(ক) নোট প্ৰৱৰ্তন কৰা।
(খ) ঋণ নিয়ন্ত্রণ।
(গ) চৰকাৰৰ বেংকাৰ।
(ঘ) ৰাজহুৱাৰ পৰা জমা ধন গ্ৰহণ কৰা।
উত্তৰঃ (ঘ) ৰাজহুৱাৰ পৰা জমা ধন গ্ৰহণ কৰা।
১৭। তলৰ কোনটো কেন্দ্ৰীয় বেংক বিশ্বৰ আটাইতকৈ পুৰণি?
(ক) বেংক অৱ ইংলেণ্ড।
(খ) বেংক অব ফ্রান্স।
(গ) ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক।
(ঘ) আমেৰিকাৰ ফেডাৰেল ৰিজাৰ্ভ বেংক।
উত্তৰঃ (ক) বেংক অৱ ইংলেণ্ড।
১৮। আন্তর্জাতিক মুদ্রানিধি (IMF) ৰ কাৰ্যবাহী সঞ্চালক মণ্ডলীৰ সদস্য কিমান?
উত্তৰঃ ২৪জন।
১৯। ভাৰতীয় কেন্দ্ৰীয় বেংকৰ নাম কি?
উত্তৰঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক।
২০। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ গৱৰ্ণৰ আৰু ডেপুটি গৱৰ্ণৰক কিমান বছৰৰ বাবে নিযুক্তি দিয়া হয়—
(ক) ২ বছৰ।
(খ) ৪ বছৰ।
(গ) ৫ বছৰ।
(ঘ) ৬ বছৰ।
উত্তৰঃ (গ) ৫ বছৰ।
২১। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ বৰ্তমানৰ গৱৰ্ণৰৰ নাম কি?
উত্তৰঃ ড° ডি. চুব্বাৰাও।
২২। নগদ সংৰক্ষণ অনুপাত (CRR) ৰ বৰ্তমানৰ অনুপাত কিমান?
উত্তৰঃ ৬%।
২৩। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ তিনিটা প্রশিক্ষণ প্ৰতিষ্ঠানৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ তিনিটা প্ৰশিক্ষণ প্রতিষ্ঠান হ’ল—
(ক) বেংকাৰ’ছ ট্ৰেইনিং কলেজ, মুম্বাই।
(খ) কলেজ অৱ এগ্রিকালচাৰেল বেংকিং, পুনে।
(গ) ৰিজাৰ্ভ বেংক ষ্টাফ কলেজ, চেন্নাই।
২৪। কোন চনত ভাৰতীয় ঔদ্যোগিক বিত্ত নিগম (IFCI) স্থাপন কৰা হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৪৮ চনত।
২৫। ভাৰতীয় উদ্যোগিক বিত্ত নিগম (IFCI) ৰ প্ৰতিষ্ঠাৰ সময়ত ইয়াৰ অনুমোদিত মূলধন কিমান আছিল?
উত্তৰঃ ১০ কোটি টকা।
২৬। ভাৰতীয় ঔদ্যোগিক বিত্ত নিগম (IFCI) ৰ মুখ্য কাৰ্যালয় ক’ত অৱস্থিত?
উত্তৰঃ নতুন দিল্লিত অৱস্থিত।
২৭। কোন চনত ভাৰতীয় ঔদ্যোগিক উন্নয়ন বেংক (IDBI) স্থাপন কৰা হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৬৪ চনৰ জুলাই মাহত স্থাপন কৰা হৈছিল।
২৮। ভাৰতীয় ঔদ্যোগিক উন্নয়ন বেংক (IDBI) ৰ অনুমোদিত মূলধন কিমান আছিল?
উত্তৰঃ ৫০ কোটি টকা।
২৯। ৰাজ্যিক বিত্তীয় নিগম (SFC) আইন কোন চনত গৃহীত হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৫১ চনত গৃহীত হৈছিল।
৩০। কোন চনত প্ৰথম ৰাজ্যিক বিত্তীয় নিগম (SFC) স্থাপন কৰা হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৫৩ চনত।
৩১। অসম বিত্তীয় নিগম কোন চনত প্ৰতিষ্ঠা কৰা হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৫৪ চনত।
৩২। কোন চনত ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি আৰু গ্ৰাম্য উন্নয়ন বেংক (NABARD) স্থাপন কৰা হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৮২ চনৰ ১২ জুলাইত।
৩৩। নাবাৰ্ডৰ অনুমোদিত মূলধন কিমান আছিল?
উত্তৰঃ ৫০০ কোটি টকা।
৩৪। SIDC ৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপ কি?
উত্তৰঃ ৰাজ্যিক ঔদ্যোগিক উন্নয়ন নিগম (State Industrial Development Corporation)।
৩৫। ভাৰতীয় ইউনিটট্ৰাষ্ট কেতিয়া প্ৰতিষ্ঠা হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৬৪ চনৰ ১ ফেব্ৰুৱাৰীত।
৩৬। ভাৰতীয় জীৱন বীমা নিগম (LICT) কেতিয়া স্থাপন কৰা হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৫৬ চনৰ ১ ছেপ্টেম্বৰত।
৩৭। ভাৰতীয় সাধাৰণ বীমা নিগম (GICT) কেতিয়া স্থাপন কৰা হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৭২ চনৰ নৱেম্বৰ মাহত।
৩৮। কোন চনত আন্তর্জাতিক মুদ্রানিধি (IMF) য়ে কাম কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল?
উত্তৰঃ ১৯৪৭ চনৰ ১ মাৰ্চত।
৩৯। আন্তর্জাতিক মুদ্ৰানিধিৰ অন্তৱৰ্তীকালীন সমিতিখন কেতিয়া গঠন কৰা হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৭৪ চনত।
৪০। IBRD ৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপ কি?
উত্তৰঃ আন্তর্জাতিক পুনর্গঠন আৰু উন্নয়ন বেংক (International Bank for Reconstruction and Development)।
৪১। IBRD ৰ আন এটা নাম কি?
উত্তৰঃ বিশ্ব বেংক।
৪২। কোন চনত আন্তর্জাতিক উন্নয়ন সংস্থা (IDA) স্থাপন কৰা হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৬০ চনত।
৪৩। কোন চনত আৰু ক’ত আন্তর্জাতিক পুনর্গঠন আৰু উন্নয়ন বেংক (IBRD) স্থাপন কৰা হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৪৪ চনৰ জুলাই মাহত ব্রেটন উডছত অনুষ্ঠিত হোৱা আক্তৰাষ্ট্ৰীয় অর্থনৈতিক সন্মিলনত আন্তর্জাতিক পুনর্গঠন আৰু উন্নয়ন বেংক (IBRD) স্থাপন কৰা হৈছিল।
৪৪। আন্তর্জাতিক পুনর্গঠন আৰু উন্নয়ন বেংক বিশ্ব বেংক কেতিয়াৰ পৰা কাম আৰম্ভ কৰিলে?
উত্তৰঃ ১৯৪৬ চনৰ জুন মাহৰ পৰা।
৪৫। IDA ৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপ কি?
উত্তৰঃ আন্তর্জাতিক উন্নয়ন সংস্থা (International Development Association)।
৪৬। IFC ৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপ কি?
উত্তৰঃ আন্তৰ্জাতক বিত্ত নিগম (International Finance Corporation)।
৪৭। আন্তর্জাতিক বিত্ত নিগম (IFC) কেতিয়া স্থাপন কৰা হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৫৬ চনত।
৪৮। ADB ৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপ কি?
উত্তৰঃ এছিয়ান বিকাশ বেংক (Asian Development Bank)।
৪৯। এছিয়ান বিকাশ বেংকে (ADB) কেতিয়া কাম কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল?
উত্তৰঃ ১৯৬৬ চনৰ ১৯ ডিচেম্বৰত।
৫০। এছিয়ান বিকাশ বেংক (ADB) ৰ মুখ্য কাৰ্যালয় ক’ত অৱস্থিত?
উত্তৰঃ ফিলিপাইনছৰ মেনিলাত অৱস্থিত।
৫১। আন্তর্জাতিক মুদ্রানিধি (IMF) ৰ মুখ্য কাৰ্যালয় ক’ত অৱস্থিত?
উত্তৰঃ ৱাশ্বিংটনত অৱস্থিত।
৫২। উন্নয়ন বেংকৰ দুটা উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰঃ (ক) ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি আৰু গ্ৰাম্য উন্নয়ন বেংক (NABARD)।
(খ) ভাৰতীয় ঔদ্যোগিক বিত্ত নিগম (IFCI)।
৫৩। ভাৰতৰ অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ দুটা উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰঃ (ক) ভাৰতীয় ঔদ্যোগিক উন্নয়ন বেংক (IDBI)।
(খ) ৰাজ্যিক ঔদ্যোগিক উন্নয়ন নিগম (SIDC)।
৫৪। ভাৰতত স্থাপিত প্রথম উন্নয়ন বেংকৰ নাম কি?
উত্তৰঃ ভাৰতীয় উদ্যোগিক বিত্ত নিগম (IFCI)।
৫৫। ভাৰতত স্থাপিত প্রথম উন্নয়ন বেংকটো আছিল IFCI/IDBI/UTI/NABARD)। (শুদ্ধ উত্তৰটো বাছি উলিওৱা)
উত্তৰঃ IFCI.
৫৬। IMF ৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপ কি?
উত্তৰঃ আন্তর্জাতিক মুদ্রানিধি।
৫৭। বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ দুটা শ্ৰেণী কি কি?
উত্তৰঃ বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ দুটা শ্ৰেণী হ’ল—
(ক) বেংকিং প্রতিষ্ঠান।
(খ) অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান।
৫৮। নগদ সংৰক্ষণ অনুপাত (CRR) বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ CRR মানে হ’ল নগদ সংৰক্ষণ অনুপাত। ভাৰতীয় বেংকবোৰে এটা নিৰ্দিষ্ট পৰিমাণৰ ধন তেওঁলোকৰ আমানতৰ ধনৰ পৰা ৰিজাৰ্ভ বেংকত জমা থ’ব লাগে। এই নিৰ্দিষ্ট পৰিমাণৰ নগদ সংৰক্ষণৰ ব্যৱস্থাটোকে নগদ সংৰক্ষণ অনুপাত বোলে।
৫৯। বেংক হাৰ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ যি হাৰৰ বিপৰীতে ৰিজাৰ্ভ বেংকে দেশৰ বেংক ব্যৱস্থাৰ অংশীদাৰ বেংকবোৰলৈ অনুমোদিত প্ৰতিভূতি আৰু স্বীকৃত বিনিময় পত্ৰ বা অন্যান্য পত্ৰৰ পুনৰ বাট্টাকৰণ কৰে সেই হাৰকে বেংক হাৰ বা বাট্টাহাৰ বুলি কোৱা হয়। অর্থাৎ ৰিজাৰ্ভ বেংকে বাণিজ্যিক বেংকবোৰক ঋণ দিওতে বা বিল পুনৰ বাট্টা কৰি দিওতে যি হাৰত সুত লয় তাকে বাট্টা হাৰ বা বেংক হাৰ বোলে।
| (খ) চমু প্ৰশ্নোত্তৰঃ |
১। সৰ্বনিম্ন সংৰক্ষণ পদ্ধতি কি?
অথবা
ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ নোট প্ৰৱৰ্তনৰ কার্যাৱলীবোৰ লিখা।
উত্তৰঃ সৰ্বনিম্ন পদ্ধতি হ’ল- এটা অতি আৱশ্যকীয় পদ্ধতি। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে নোট প্ৰৱৰ্তনৰ সময়ত সোণ আৰু ৰূপৰ মুদ্ৰাৰ এক সংৰক্ষণ ব্যৱস্থা কৰে আৰু সাঁচি থোৱা সোন ৰূপৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিহে নোট প্ৰৱৰ্তন ব্যৱস্থা কৰে। ই মুদ্ৰাস্ফীতি দূৰীকৰণত সহায় কৰে।
২। ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি আৰু গ্ৰাম্য উন্নয়ন বেংক (NABARD) ৰ প্ৰধান লক্ষ্য কি?
উত্তৰঃ ১৯৮২ চনৰ ১২ জুলাই তাৰিখে ভাৰত চৰকাৰে কৃষি আৰু গ্ৰামোন্নয়নৰ জাতীয় বেংক প্ৰতিষ্ঠা কৰে। ইয়াৰ মূল লক্ষ্য হৈছে গ্ৰাম্য অৰ্থ ব্যৱস্থাৰ বিভিন্ন খণ্ডলৈ ঋণৰ প্ৰবাহ নিৰৱছিন্নকৈ ৰখা, যাতে ঋণৰ অভাৱগত আর্থিক কাম-কাজ বাধাগ্রস্ত নহয়।
৩। বিধিবদ্ধ তাৰল্য অনুপাত (SLR) বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ ভাৰতত ব্যৱসায় কৰা বাণিজ্যিক বেংকে আইনৰ বিধান অনুযায়ী ইয়াৰ ম্যাদি আৰু চলতি আমানতৰ 25 % ৰ পৰা 40 % ৰ ভিতৰত বিধিবদ্ধ তাৰল্য অনুপাত ৰাখিব লাগে। ইয়াৰ নগদ সংৰক্ষণ অনুপাতৰ উপৰঞ্চি হিচাপ ৰাখিব লাগে। তলৰ পাৰসম্পদ হিচাপে নগদ টকা, সোন আৰু দায়বিহীন অনুমোদিত প্ৰতিভূতি ৰাখিব লাগে। এই পৰিমাণ নূন্যতম আৰু উৰ্ধতম সীমাৰ মাজত পৰিৱৰ্তন কৰিব পাৰে। বিধিবদ্ধ তাৰল্য অনুপাত বৃদ্ধি কৰিলে বাণিজ্যিক বেংকৰ ঋণ প্ৰদান ক্ষমতা হ্ৰাস হয়। লগতে ঋণ দানৰ ক্ষেত্ৰ আৰু গতিৰ সলনি হয়। 1997 চনৰ 25 অক্টোবৰত বিধিবদ্ধ তাৰল্য অনুপাত নূন্যতম 25 % হ্ৰাস কৰিছে।
৪। UTI, LICI, GICI ৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ (ক) UTI— ভাৰতীয় ইউনিট’ট্রাষ্ট।
(খ) LICI— ভাৰতীয় জীৱন বীমা নিগম।
(গ) GICI— ভাৰতীয় সাধাৰণ বীমা নিগম।
৫। দুখন আন্তর্জাতিক বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ দুখন আন্তর্জাতিক বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ নাম হ’ল—
(ক) আন্তৰ্জাতিক মুদ্ৰানিধি (IMF)।
(খ) আন্তৰ্জাতিক পুনর্গঠন আৰু উন্নয়ন বেংক (IBRD)।
৬। অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান (NBFI) ৰ দুটা উদাহৰণ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানৰ দুটা উদাহৰণ উল্লেখ কৰা হ’ল—
(ক) ৰাষ্ট্রীয় কৃষি আৰু গ্ৰাম্য উন্নয়ন বেংক (NABARD)।
(খ) ভাৰতীয় ঔদ্যোগিক উন্নয়ন বেংক (IDBI)।
৭। ভাৰতীয় উদ্যোগিক বিত্ত নিগমৰ কেইটামান উদ্দেশ্য লিখা।
উত্তৰঃ ভাৰতীয় উদ্যোগিক বিত্ত নিগম প্ৰতিষ্ঠান প্ৰধান উদ্দেশ্য হৈছে ব্যক্তিগত উদ্যোগক ম্যাদি ঋণ দিয়া। পিছত ই সমবায় খণ্ড, চৰকাৰ খণ্ড আৰু যৌথ খণ্ডৰ উদ্যোগকো মাধ্যকালীন আৰু দীৰ্ঘকালীন ঋণ দিয়ে। নতুন উদ্যোগক প্ৰতিষ্ঠা, পুৰণি উদ্যোগৰ সম্পাৰণ, আধুনিক কৰণ আদিৰ কাৰণেও ই ম্যাদি ঋণ দিয়ে।
৮। কি কি কাৰকে নগদ ধনৰ পৰিমাণ নিৰ্দ্ধাৰণ কৰে?
উত্তৰঃ বাণিজ্যিক বেংকৰ নগদ ধনৰ পৰিমাণ তলত দিয়া কাৰকসমূহে নিৰ্ধাৰণ কৰা—
(ক) চৰকাৰলৈ যোগান ধৰা বিত্তৰ পৰিমাণঃ সাধাৰণতে চৰকাৰেই উদ্যোগসমূহৰ প্রতিষ্ঠাপনাত মুখ্য ভূমিকা লয়। গতিকে এই উদ্যোগসমূহক কেনেকুৱা আৰু কিমান সময়ৰ বাবে দীর্ঘম্যাদী ঋণ প্রদান কৰিব লগা হয় তাৰ ওপৰত নগদ ধনৰ পৰিমাণ নিৰ্ভৰ কৰে।
(খ) সঠিক নগদ সংৰক্ষণঃ এটা বাণিজ্যিক বেংকে সদায় ঋণৰ পৰিমাণ বঢ়াব খোজে। কিন্তু ইয়াৰ বাবে সঠিক অনুপাতত নগদ ধন সংৰক্ষণ কৰা দৰকাৰী হৈ পৰে।
(গ) বাণিজ্যিক বেংকৰ সেৱা আৰু ইয়াৰ চৰিত্ৰঃ নগদ ধনৰ পৰিমাণ বাণিজ্যিক বিভিন্ন ধৰণৰ সেৱা আৰু ইয়াৰ কাম-কাজৰ ওপৰতো নিৰ্ভৰ কৰে। বাণিজ্যিক চক্র, দেশৰ অর্থনীতি আদি কাৰকেও নগদ ধন সংৰক্ষণত প্ৰভাৱ পেলায়।
(ঘ) অন্য বাণিজ্যিক বেংকৰ আচাৰ-ব্যৱহাৰঃ ঋণৰ পৰিমাণ বঢ়োৱাৰ প্ৰধান চৰ্ত হ’ল সঠিক নগদ সংৰক্ষণ। কিছুমান বেংকে যদি সঠিক মাত্ৰাত ঋণ প্রদান নকৰে তেন্তে নগদ ধন সংৰক্ষণৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পৰা দেখা যায়।
৯। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ পৰিশোধ ভৱন কাৰ্যৰ বিষয়ে বহলাই লিখা।
উত্তৰঃ ৰিজাৰ্ভ বেংকে দেশৰ ঋণ পৰিশোধ পদ্ধতি ৰ মূল কেন্দ্ৰ হিচাপে কাৰ্য নিৰ্বাহ কৰে। লগতে লেন দেনৰ নিষ্পত্তি আৰু টকা পইচা এঠাইৰ পৰা আন ঠাইলৈ স্থানান্তৰ কৰাৰ সুবিধা দিয়ে।
বিভিন্ন বাণিজ্যিক বেংক আৰু সেইবাৰৰ গ্ৰাহকৰ মাজত আহৰহ চেকৰ লেন দেন হয়। ফলত প্ৰত্যেক বেংকে আন বেংকক টকা দিবলগীয়া হয়, আনহাতে আন বেংকৰ পৰা পাবলগীয়াও হয়। বেংকবোৰৰ মাজত আইটাইবোৰ আদান ৰাৱণ নগদ টকাৰ মাধ্যমত কৰিব লাগিলে বহু টকাৰ প্ৰয়োজন হয়। এনে অসুবিধাৰ হাত সাৰিবলৈ পৰিশোধ ভৱনৰ উদ্ভাৱন কৰা হৈছে। প্ৰত্যেক দিনে পৰিশোধ ভৱনত বিভিন্ন বেংকৰ কৰ্মচাৰী সমবেত হৈ সেইবোৰৰ মাজত হ’বলগীয়া আদান-প্ৰদান নিষ্পত্তি কৰা হয়। অৱশেষত যি বেংকে দিবলগীয়া হয়, সেই বেংকে দেনাদাৰ বেংকৰ হিচাপত ডেবিট দি পাওনাদৰ বেংকৰ হিচাপত ক্ৰেডিট দিয়ে। এইদৰে ৰিজাৰ্ভ বেংকে পৰিশোধ ভৱনৰ সুবিধা দি বেংক ব্যৱস্থাক সহায় কৰে আৰু লেনদেন বিলাক নিষ্পত্তি কৰে।
১০। ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ কি কি কাম কৰাত বাধা আছে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক হল আমাৰ দেশৰ কেন্দ্ৰীয় বেংক আৰু ই আন সকলোবোৰ বেংক আৰু বিত্তীয় অনুষ্ঠানৰ কাম কাজ নিৰ্ধাৰণ কৰা এটা সংগঠন। কিন্তু ৰিজাৰ্ভ বেংকে সাধাৰণ গ্ৰাহকৰ লগত বেংকিং সেৱাৰ কাম কৰিব নোৱাৰে। যেনে- গ্ৰাহকৰ পৰা আমানতৰ ধন গ্ৰহণ কৰা, গ্ৰাহকক লোণ দিয়া ইত্যাদি। লগতে বাণিজ্যিক বেংকৰ আন আন বহুতো কাৰ্য (সাধাৰণ গ্ৰাহক সম্বন্ধীত) ৰিজাৰ্ভ বেংকে নকৰে।
ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ মুখ্য কাৰ্যসমূহ হল বিত্তীয় আঁচনি প্ৰণয়ন কৰা। বাণিজ্যিক বেংকবোৰৰ কাম কাজ পৰিদৰ্শন কৰা লেন দেন আৰু ঋণৰ পৰিমাণ আদি নিৰ্ধাৰণ কৰা ইত্যাদি।
১১। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ প্ৰতিষ্ঠাৰ উদ্দেশ্য কি লিখা।
উত্তৰঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে আৰম্ভণিৰ পৰাই সুচাৰুৰূপে অৰ্থনৈতিক উন্নয়নৰ হকে বিভিন্ন কাম কাজ কৰি আছে। বিভিন্ন বাণিজ্যিক বেংকৰ কাম কাৰ্যক, লেন-দেন, সুদ আদি নিৰীক্ষ ঠিক কৰি ৰিজাৰ্ভ বেংকে অৰ্থনৈতিক সুস্থিৰত ৰক্ষা কৰে।
স্বাধীনতাৰ পিছত ৰিজাৰ্ভ বেংকে অৰ্থনৈতিক উন্নয়নৰ বাবে বেংকৰ ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণ কৰে গাঁৱে-ভূঞে যাতে বেংক সেৱাৰ সুবিধা পায় আৰু মানুহবোৰ সঞ্চয়ৰ প্ৰতি ধাবিত হয় তাৰ ব্যৱস্থা ৰিজাৰ্ভ বেংকে কৰি আহিছে। 1991 চনৰ নতুন অৰ্থনৈতিক নীতি প্ৰণয়নৰ সময়ছোৱা ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে মুখ্য ভূমিকা পালন কৰে। মুদ্ৰা বজাৰ আৰু মূলধনী বজাৰৰ সুনিয়ন্ত্ৰণ কৰিবৰ বাবে বিভিন্ন পন্থা হাতত লয় আৰু এইবোৰ কাৰ্যকৰী কৰে। বিভিন্ন ধৰণৰ অংশ-পত্ৰ নিৰাপত্তা আদিৰ যাতে সঠিক কিনা-বেচা হয় তাৰ ব্যৱস্থা কৰাতো ৰিজাৰ্ভ বেংকে আগ ভাগ লয়।
১২। ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ কাম-কাজবোৰ চলাবৰ বাবে থকা বিভিন্ন বিভাগসমূহ কি কি লিখা।
উত্তৰঃ ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ বিভিন্ন বিভাগসমূহ হ’ল–
(ক) বেংকিং বিভাগ।
(খ) মুদ্ৰা পৰিচালনা বিভাগ।
(গ) খৰচ আৰু বাজেট নিয়ন্ত্ৰণ বিভাগ।
(ঘ) বিনিময় নিয়ন্ত্ৰণ বিভাগ।
(ঙ) বেংকিং কাৰ্য আৰু ইয়াৰ উন্নয়ন বিভাগ।
(চ) চৰকাৰী আৰু বাণিজ্যিক বেংকৰ খতিয়ান বিভাগ।
(ছ) কৃষি ভিত্তিক ঋণ বিভাগ।
(জ) গাঁৱলীয়া পৰিকল্পনা আৰু ঋণ বিভাগ।
(ঝ) অনা বেংকিং কোম্পানীৰ বিভাগ।
(ঞ) ঋণপৰিকল্পনাঃ বিভাগ।
(ট) অৰ্থনৈতিক বিশ্লেষণ আৰু নিয়মাৱালিৰ বিভাগ।
(ঠ) পৰিসংখ্যা বিশ্লেষণ আৰু কম্পিউটাৰ সেৱা বিভাগ।
(ড) সচিব বিভাগ।
(ঢ) পৰিদৰ্শন বিভাগ।
(ণ) আইন বিভাগ ইত্যাদি।
১৩। ঋণ অনুমোদন আঁচনি (Credit Authorisation Scheme) কি?
উত্তৰঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে ১৯৬৫ চনত ঋণ অনুমোদন আঁচনিৰ সূচনা কৰিছিল। এই আঁচনি অনুসৰি বাণিজ্যিক বেংকবোৰ কোনো এজন গ্ৰাহকক ঋণ দিয়াৰ সময়ত ঋণ যদি এক কোটি বা ইয়াতকৈ বেছি হয় তেন্তে ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ অনুমতি ল’ব লাগে। ১৯৭৫ চনত এই পৰিমাণ দুই কোটি টকালৈ বৃদ্ধি কৰা হয়। বাণিজ্যিক বেংকবোৰে ভালদৰে গ্ৰাহকজনৰ প্ৰস্তাৱ খৰচি মাৰি চাব লাগে আৰু ইয়াৰ অনুমোদনৰ বাবে ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ অনুমতি ল’ব লাগে।
১৪। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে কাগজী নোট প্ৰৱৰ্তন কৰা পদ্ধতি সম্পর্কে চমুকৈ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে দেশৰ কেন্দ্ৰীয় বেংক হিচাপে কাগজী নোট প্ৰৱৰ্তন কৰাৰ একচেটিয়া অধিকাৰ ভোগ কৰে। দুটকীয়া, পাঁচ টকীয়া, দহ টকীয়া, বিশ টকীয়া, পঞ্চাশ টকীয়া, এশ টকীয়া, পাঁচশ টকীয়া, হেজাৰ টকীয়া আদি নোট ৰিজাৰ্ভ বেংকে প্ৰৱৰ্তন বা মুদ্ৰিত কৰে। নোট প্ৰৱৰ্তনৰ কাৰণে বেংকে সংৰক্ষণ তহবিল ৰাখিব লাগে। আইনগতভাৱে ই বাধ্যতামূলক। ১৯৩৪ চনৰ ‘ৰিজাৰ্ভ বেংক আইন’ৰ বিধি বিধান মতে নোট প্ৰৱৰ্তনৰ কাৰণে বেংকে ৪০% সমানুপাতিক সংৰক্ষণ ৰাখিব লাগে। অর্থাৎ এশ টকাৰ নোট উলিয়াবলৈ হ’লে ৪০ টকাৰ মূল্যৰ স্বৰ্ণমুদ্ৰা, বৈদেশিক প্রতিভূতি, এটকীয়া মুদ্ৰা, চৰকাৰী প্ৰতিভৃতি আদি ৰাখিব লাগে। এনে সংৰক্ষণ নোট প্ৰৱৰ্তন বিভাগত ৰাখে। ১৯৫৬ চনত সমানুপাতিক ব্যৱস্থা পদ্ধতি উঠাই দিয়া হয়। তেতিয়াৰ পৰা নোট প্ৰৱৰ্তনৰ বাবে নিম্নতম সংৰক্ষণ পদ্ধতি অৱলম্বন কৰা হয়। তেতিয়া নিম্নতম ৪০০ কোটি টকা মূল্যৰ স্বর্ণমুদ্রা, বৈদেশিক মুদ্রা বা প্রতিভূতি আদি ৰাখিব লাগে। ১৯৫৭ চনৰ পৰা ২০০ কোটি টকা মূল্যৰ নিম্নতম সংৰক্ষণ ৰাখি বেংকে প্রয়োজন মতে নোট প্ৰৱৰ্তন কৰিব লাগে। ২০০ কোটি টকাৰ সংৰক্ষণৰ ভিতৰত অতি কমেও ১১৫ কোটি টকা মূল্যৰ সোনৰ মুদ্ৰা ৰাখিব লাগে। অৱশিষ্ট ৮৫ কোটি টকাৰ মূল্যৰ সোণ, বৈদেশিক মুদ্রা বা প্রতিভূতি, ভাৰত চৰকাৰৰ প্ৰতিভৃতি ৰাখিব পাৰে। এই নিয়মক পৰিচালিত মান মুদ্ৰা বোলে। কাৰণ মুদ্ৰাৰ মূল্য বা ক্ৰয় শক্তি সুস্থিৰে ৰখাটো ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ দায়িত্ব। এনেদৰে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে নোট প্ৰৱৰ্তনৰ একচেটিয়া অধিকাৰ ভোগ কৰে।
১৫। অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহৰ প্ৰধান বৈশিষ্ট্যবোৰ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহৰ প্ৰধান বৈশিষ্ট্যবোৰ হ’ল—
(ক) আমানতৰ প্ৰকৃতিঃ অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানে লোৱা জমা ইয়াৰ ম্যাদ উকলি গ’লেহে পৰিশোধ কৰে। অৱশ্যে কিছুমান অনা-বেংক প্রতিষ্ঠানে চৰকাৰে যোগান ধৰা পুঁজিৰে ব্যৱসায় চলায়।
(খ) পৰিশোধ প্রণালীঃ অনা-বেংক প্রতিষ্ঠানে গ্ৰাহকৰ টকা পৰিশোধ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত নিজে
চেক দিয়ে। ঋণ দাতাই তাক ভঙাই দিয়ে।
(গ) ঋণগত মুদ্রাঃ অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানে ঋণগত মুদ্রা সৃষ্টি কৰিব নোৱাৰে।
(ঘ) ঋণৰ প্ৰকৃতিঃ অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানে ব্যৱসায় উদ্যোগত মধ্যকালীন আৰু দীৰ্ঘম্যাদী ঋণ প্ৰদান কৰে।
(ঙ) ধৰণ-কৰণঃ বাণিজ্যিক বেংকৰ গঠন আৰু ব্যৱসায় নীতি এক ধৰণৰ, কিন্তু অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানবোৰৰ সংগঠন, পৰিচালনা আৰু ব্যৱসায় নীতি একে ধৰণৰ নহয়। ইয়াৰ কার্যকলাপ ভিন্ ভিন্ ধৰণৰ হয়। অর্থাৎ অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানবোৰ বিজতৰীয়া।
(চ) সুদ ব্যৱস্থাঃ সকলো ধৰণৰ অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানে গ্রাহকক সুদ দি আমানত গ্ৰহণ কৰে। এইবোৰ এক প্ৰকাৰ ম্যাদী ঋণ। কিন্তু বাণিজ্যিক বেংকবোৰে চলিত হিচাপত পোৱা আমানতৰ ওপৰত কোনো সুদ নিদিয়ে।
(ছ) নগদ সংৰক্ষণঃ অনা-বেংক বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ ক্ষেত্ৰত নগদ সংৰক্ষণৰ ব্যৱস্থা প্রযোজ্য নহয়।
১৬। আন্তর্জাতিক বিত্ত নিগম (IFC) ৰ উদ্দেশ্যসমূহ লিখা।
উত্তৰঃ আন্তর্জাতিক বিত্ত নিগমৰ উদ্দেশ্যসমূহ হ’ল—
(ক) এছিয়া আৰু সুদূৰ পূবৰ বাবে অর্থনৈতিক আয়োগ (ECAFE) অন্তর্ভুক্ত দেশসমূহৰ আর্থিক উন্নয়নৰ উদ্দেশ্যে চৰকাৰী আৰু বেচৰকাৰী খণ্ডৰ বিনিয়োগ উন্নীত কৰা।
(খ) আঞ্চলিক, উপ-আঞ্চলিক, জাতীয় ক্ষেত্ৰৰ আৰ্থিক উন্নয়নৰ হকে বিত্তৰ যোগান ধৰা, বিশেষকৈ অনুন্নত আৰু সৰু অঞ্চলৰ উন্নতিৰ সুবিধা কৰা।
(গ) সদস্য দেশৰ উন্নতিকল্পে আৰু সেইবোৰৰ সম্বল সঠিকভাৱে ব্যৱহাৰ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত সভ্যসকলৰ পৰিকল্পনা আৰু আঁচনিৰ সমন্বয় সাধন কৰা।
(ঘ) আর্থিক উন্নয়নৰ প্ৰকল্প আৰু আঁচনি প্ৰস্তুত কৰা আৰু কাৰ্যকৰী কৰাত কাৰিকৰী সাহায্য প্ৰদান কৰা।
(ঙ) সংযুক্ত জাতি সংঘৰ বিভিন্ন অংগ আৰু আন্তর্জাতিক প্ৰতিষ্ঠানৰ সহযোগিতাৰ উন্নয়নৰ কাৰণে বিনিয়োগ কৰা ইত্যাদি।
১৭। ভাৰতীয় উদ্যোগিক বিত্ত নিগম (IFCI) ৰ পাঁচটা কার্যাবলী লিখা।
উত্তৰঃ ভাৰতীয় উদ্যোগিক বিত্ত নিগমৰ পাঁচটা কাৰ্যাৱলী হ’ল—
(ক) ভাৰতীয় টকা আৰু বৈদেশিক মুদ্ৰাৰে দীৰ্ঘম্যাদী ঋণ যোগান ধৰা।
(খ) কোম্পানীৰ সমাংশ, অগ্ৰাধিকাৰ অংশ আৰু ঋণপত্ৰৰ অৱলেখন কৰা।
(গ) কোম্পানীৰ সমাংশ, অগ্ৰাধিকাৰ অংশ আৰু ঋণপত্ৰলৈ মূলধন হিচাপে বৰঙণি আগবঢ়োৱা।
(ঘ) কোম্পানীৰ যন্ত্রপাতি আমদানি আৰু দেশীয় ক্ৰয়ত বিলম্বিত পৰিশোধিত জামিন দিয়া।
(ঙ) বৈদেশিক বিত্তীয় অনুষ্ঠানৰ পৰা বৈদেশিক মুদ্ৰাৰ ঋণ গ্ৰহণত কোম্পানীক জামিন দিয়া ইত্যাদি।
১৮। ৰাজ্যিক বিত্তীয় নিগম (SFC) ৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ দেশৰ ৰাজ্যসমূহত ঔদ্যোগীকৰণৰ সুবিধার্থে ১৯৫১ চনত ভাৰত চৰকাৰে ৰাজ্যিক বিত্তীয় নিগম আইন প্রণয়ন কৰে। এই আইনৰ ব্যৱস্থাৰ ভিত্তিত দেশত ১৮টা বিত্ত নিগম প্রতিষ্ঠা কৰি দেশৰ বিভিন্ন ৰাজ্যৰ ক্ষুদ্ৰ আৰু মজলীয়া উদ্যোগলৈ বিত্তীয় সাহায্য আগবঢ়াই আহিছে। নতুন পুৰণি সকলো উদ্যোগৰ প্ৰতিষ্ঠাপন, আধুনিকীকৰণ, নবীকৰণ, সম্প্ৰসাৰণ আৰু ভিন্নমুখীকৰণত আৱশ্যকীয় বিত্তীয় সাহায্য যোগান ধৰা এই নিগমৰ অন্যতম উদ্দেশ্য। ৰাজ্যিক নিগমে মজলীয়া আৰু ক্ষুদ্র উদ্যোগৰ বাবে ৰাজ্যৰ ভিতৰত কাম কৰে।
ৰাজ্যিক বিত্তীয় নিগমৰ পুঁজি সম্বল কেবাটাও উৎসৰ পৰা আহে। অংশপত্ৰৰ ধন, সংৰক্ষণ তহবিল, ঋণপত্ৰ বিক্ৰী কৰি পোৱা নিধিৰ উপৰিও ই ৰিজাৰ্ভ বেংক, ভাৰতীয় ক্ষুদ্র উদ্যোগ বিকাশ বেংক আৰু ৰাজ্য চৰকাৰ আদিৰ পৰা ঋণ লয়। তাৰোপৰি আন্তর্জাতিক উন্নয়ন সংস্থাৰ পৰাও ই সাহায্য পায়।
১৯। ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি আৰু গ্ৰাম্য উন্নয়ন বেংক (NABARD) ৰ কাৰ্যাৱলীবোৰ লিখা।
উত্তৰঃ ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি আৰু গ্ৰাম্য উন্নয়ন বেংক বা নাবাৰ্ডৰ কাৰ্যাৱলীবোৰ হ’ল—
(ক) কৃষি উৎপাদন, কৃষি ফচলৰ সংৰক্ষণ, ক্রয়-বিক্ৰয়ৰ ক্ষেত্ৰত বাণিজ্যিক বেংক, আঞ্চলিক গ্রাম্য বেংক আৰু সমবায় বেংকে যি ঋণ দিয়ে, নাবাৰ্ডে তাৰ পুনৰ বিত্ত যোগান দিয়ে।
(খ) কুটিৰ শিল্প, ক্ষুদ্র উদ্যোগ, গ্রাম্য উদ্যোগক বেংকে দিয়া ঋণৰ পুনৰ্বিত্তায়ন কৰে।
(গ) নাবাৰ্ডে ৰাজ্যিক সমবায় বেংক, ভূমি উন্নয়ন বেংক আৰু আঞ্চলিক গ্রাম্য বেংকক হ্রস্বম্যাদী, মধ্যকালীন আৰু দীৰ্ঘম্যাদী ঋণ দিয়ে।
(ঘ) সমবায় খণ্ডত মূলধনী পুঁজিৰ যোগান ধৰিবলৈ ৰাজ্য চৰকাৰসমূহক ২০ বছৰ পৰ্যন্ত ম্যাদৰ ঋণ দিয়ে।
(ঙ) কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰ, ৰাজ্য চৰকাৰ, পৰিকল্পনা আয়োগ আৰু অন্যান্য সৰ্বভাৰতীয় অনুষ্ঠানে কৃষি আৰু গ্ৰাম্য উন্নয়ন কার্যত লিপ্ত হ’লে সেইবোৰৰ মাজত নাবাৰ্ডে সমন্বয় সাধন কৰে।
(চ) ৰাজ্যবোৰৰ সমবায় বেংক আৰু আঞ্চলিক গ্রাম্য বেংক পর্যবেক্ষণ কৰে।
(ছ) গৱেষণা আৰু উন্নয়ন কার্যকৰী নাবাৰ্ডে গ্রাম্য প্রকল্প আৰু আঁচনিৰ নীতি প্ৰস্তুত কৰে।
২০। ৰাজ্যিক ঔদ্যোগিক উন্নয়ন নিগম (SIDC) ৰ পাঁচটা কাৰ্য লিখা।
উত্তৰঃ ৰাজ্যিক ঔদ্যোগিক উন্নয়ন নিগমৰ পাঁচটা কাৰ্য হ’ল—
(ক) ই উদ্যোগৰ দায়িত্ববাহী পুঁজি অৰ্থাৎ অংশ পুঁজিৰ যোগান দিয়ে।
(খ) প্রত্যক্ষ ঋণদানৰ উপৰিও ঋণৰ গ্যাৰণ্টি আৰু লীজ সম্পৰ্কত বিত্ত যোগান দিয়ে।
(গ) উদ্যোগীকৰণ অনুপ্রাণিত কৰিবলৈ কিছুমান বিশেষ আঁচনি ৰূপায়ণ কৰে।
(ঘ) উদ্যোগৰ সম্ভাৱনা সম্পৰ্কীয় জৰীপ চলাই সম্ভাৱ্য উদ্যোগৰ বাছনি কৰি সেইবোৰৰ প্রকল্প প্রস্তুত কৰে। এইবোৰে উদ্যোগ প্রতিষ্ঠাত উদগনি যোগায়।
(ঙ) উদ্যোগ স্থাপনৰ স্থান, উদ্যোগ পাম, উদ্যোগ প্ৰতিষ্ঠানৰ ঘৰ আৰু অন্যান্য সুবিধাৰ ব্যৱস্থা কৰে।
২১। ৰাজ্যিক ঔদ্যোগিক উন্নয়ন নিগম (SIDC) ৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ ঔদ্যোগিক উন্নয়ন ত্বৰান্বিতকৰণ আৰু ভাৰসাম্য আঞ্চলিক উন্নয়নৰ (Balanced Regional Growth) ৰাজ্যই এক ফলপ্রসূ আনুষ্ঠানিক কাঠামো বা গঠনৰ ব্যৱস্থা কৰে। সেই
মৰ্মে সম্পূৰ্ণ ৰাজ্য চৰকাৰৰ মালিকীস্বত্বত ৰাজ্যিক ঔদ্যোগিক উন্নয়ন নিগমসমূহ গঢ় লৈ উঠে। বিহাৰত ১৯৬০ চনত এনে প্রতিষ্ঠান সর্বপ্রথমে প্রতিষ্ঠা কৰা হয়। অসমত ১৯৬৫ চনৰ
এপ্ৰিল মাহৰ ২১ তাৰিখে ‘অসম ৰাজ্যিক উদ্যোগিক উন্নয়ন নিগম’ (AIDC) সংগঠন কৰা হয়। ৰাজ্য চৰকাৰৰ সম্পূৰ্ণ মালিকানাধীন উদ্যোগ হিচাপে কোম্পানী আইন ১৯৫৬ ৰ অধীনত ৰাজ্যিক ঔদ্যোগিক উন্নয়ন নিগম (SIDC) স্থাপন কৰা হৈছিল। তেওঁলোকে নিজ নিজ ৰাজ্য বা কেন্দ্রীয় শাসিত অঞ্চলত মধ্যম আৰু বৃহৎ উদ্যোগসমূহৰ প্ৰসাৰ আৰু উন্নয়নৰ বাবে অনুঘটক হিচাপে কাম কৰে। ঔদ্যোগিক বৃদ্ধি আৰু আন্তঃগাঁথনিৰ সুবিধাসমূহৰ উন্নয়নৰ বাবে ৰাজ্য চৰকাৰসমূহৰ প্ৰতিনিধি হিচাপে কাম কৰে। ৰাজ্যিক ঔদ্যোগিক উন্নয়ন নিগমে টকাৰ ঋণ, ঋণপত্ৰৰ প্ৰত্যক্ষ স্বাক্ষৰ, নিশ্চয়তা, আন্তঃনিগম জমা আৰু লগতে ঋণগ্ৰহণকাৰীৰ হৈ মুকলি ঋণৰ ৰূপত আর্থিক সাহায্য প্রদান কৰে। IDBI/SIDC, চৰকাৰ আৰু বেংকৰ পৰা পুনৰ বিত্তীয় সাহায্যৰ জৰিয়তে ৰাজ্যিক ঔদ্যোগিক উন্নয়ন নিগমে সম্পদ সংগ্রহ কৰে। চুক্তিপত্র ঋণপত্ৰ প্ৰৱৰ্তনৰ জৰিয়তে ধন ঋণ ল’ব পাৰে। চৰকাৰৰ পৰাও তেওঁলোকে বিতৰণৰ বাবে ৰাজসাহায্য/উদ্দীপনা লাভ কৰে। ৰাজ্যিক ঔদ্যোগিক উন্নয়ন নিগমে তেওঁলোকৰ পুঁজিৰ প্রয়োজনীয়তা পূৰ্ণ কৰিবলৈ জমা ধন গ্ৰহণ কৰে। ৰাজ্যিক ঔদ্যোগিক উন্নয়ন নিগম প্রতিষ্ঠা কৰাৰ মূল লক্ষ্য হৈছে ৰাজ্যৰ ঔদ্যোগীকৰণ উন্নীত কৰা আৰু উদ্যোগৰ ক্ষেত্ৰত থকা আঞ্চলিক বৈষম্য হ্রাস কৰা, প্রয়োজন সাপেক্ষে অনুন্নত অঞ্চলসমূহক বিশেষভাৱে সহায় কৰা। এই নিগমে বৃহৎ, মজলীয়া আৰু ক্ষুদ্র উদ্যোগক সহায় কৰে।
২২। ভাৰতীয় উদ্যোগিক বিত্ত নিগম (IFCI) ৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ স্বাধীন ভাৰতত প্ৰতিষ্ঠা কৰা সৰ্বপ্ৰথম অনা-বেংক বিত্তীয় অনুষ্ঠান হৈছে ভাৰতীয় উদ্যোগিক বিত্ত নিগম। ইয়াক ১৯৪৮ চনত প্ৰতিষ্ঠা কৰা হৈছিল। এই নিগমৰ অনুমোদিত মূলধন আছিল ১০ কোটি টকা। ১৯৭২ চনত এই চৰকাৰী নিগমৰ অনুমোদিত পুঁজি ২০ কোটিলৈ বৃদ্ধি কৰে। ১৯৯৩ চনত কোম্পানী আইনৰ অধীনত সাধাৰণ কোম্পানীলৈ ইয়াক ৰূপান্তৰ কৰা হয়। বর্তমান বিত্ত নিগমৰ মূলধনৰ ৫০ শতাংশ ভাৰতীয় উদ্যোগিক উন্নয়ন বেংকে যোগান ধৰে। বাকী ৫০ শতাংশ মূলধন বাণিজ্যিক বেংক আৰু সমবায় বেংকে বৰঙণি দিয়ে। বিশ্ব বেংকৰ অভাৱ দূৰ কৰিবলৈ ইয়াক স্থাপন কৰা হৈছিল। ইয়াৰ কাম হৈছে সহায় কৰা, কম উন্নত দেশসমূহৰ অৰ্থনৈতিক উন্নয়নত তেওঁলোকৰ অৰ্থনীতিৰ ব্যক্তিগত খণ্ডত বৃদ্ধিৰ প্ৰসাৰ ঘটোৱা। ই ঘৰুৱা আৰু বিদেশী পুঁজিক সংগঠিত কৰাত সহায় কৰে। ভাৰতীয় উদ্যোগিক বিত্ত নিগম প্ৰতিষ্ঠাৰ প্ৰধান উদ্দেশ্য হৈছে ব্যক্তিখণ্ডৰ উদ্যোগক ম্যাদী ঋণ দিয়া। পিছত ই সমবায় খণ্ড, চৰকাৰ খণ্ড আৰু যৌথ খণ্ডৰ উদ্যোগকো মধ্যকালীন আৰু দীর্ঘকালীন ঋণ দিয়ে। নতুন উদ্যোগক প্রতিষ্ঠা, পুৰণি উদ্যোগৰ সম্প্ৰসাৰণ, আধুনিকীকৰণ আদিৰ কাৰণেও ই ম্যাদী ঋণ দিয়ে।
২৩। বাণিজ্যিক বেংকৰ নগদ ধন সংৰক্ষণ আৰু বিধিগত তাৰল্যতাৰ অনুপাত সম্পৰ্কে বুজাই লিখা।
উত্তৰঃ নগদ সংৰক্ষণ অনুপাত (Cash Reserve Ratio (CRR): ভাৰতত ব্যৱসায় কৰা সকলো প্ৰকাৰৰ বেংকেই ভাৰতৰ ৰিজাৰ্ভ বেংকত কেন্দ্রীয় বেংক হিচাপে এক নির্দিষ্ট পৰিমাণৰ ধন জমা ৰাখিবলৈ বাধ্য। ইয়াকে বেংকৰ বিধিবদ্ধ নগদ সংৰক্ষণ বোলা হয়। এনে ধন সংৰক্ষণৰ পৰিমাণ পৰিৱৰ্তনশীল। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে এই পৰিমাণ নিৰ্দিষ্ট সীমাৰ ভিতৰত সাধিব পাৰে। ১৯৫৬ চনত কৰা এক সংশোধনী মর্মে ম্যাদী আমানতৰ ক্ৰয়ে ২% ৰ পৰা ক্ৰমে ৮% আৰু চলিত আমানতৰ ক্ৰমে ৫% পৰা ২০% ভিতৰত পৰিৱৰ্তনশীল কৰা হয়। পিছত আন এক সংশোধনী মৰ্মে ১৯৬২ চনত ম্যাদী আৰু চলিত আমানতৰ পাৰ্থক্য উঠাই দিয়া হয় আৰু নগদ তহবিলৰ পৰিমাণ নিম্নতম ৩% ৰ পৰা ১৫% ৰ ভিতৰত পৰিৱৰ্তনশীল কৰি ৰাখে। আকৌ ১৯৭৪ চনৰ আন এক সংশোধনৰ জৰিয়তে নগদ তহবিলৰ পৰিমাণ নিম্নতম ৫% ৰ পৰা উৰ্দ্ধতম ১৫% কৰি দিয়ে। ২০০৩ চনৰ ৩০ এপ্ৰিলত ইয়াক ৪.৫% লৈ হ্ৰাস কৰিছে।
বিধিবদ্ধ তাৰল্য অনুপাত (Statutory Liquidity Ratio (SLR): বেংকিং ৰেগুলেচন আইন ১৯৪৯ চনৰ এক সংশোধনী মৰ্মে, ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক আইনৰ ধাৰা ৪২ অনুসাৰে অনুসূচীভুক্ত বেংকে আৰু ধাৰা ১৮ অনুসাৰে অন্যান্য বেংকিং কোম্পানীয়ে ৰাখিবলগীয়া নগদ সংৰক্ষণৰ উপৰিও প্রত্যেক বেংকে তেওঁলোকৰ চাহিদা আৰু ম্যাদী জমাৰ অতি কমেও ২৫% আৰু সর্বোচ্চ ৪০% নগদ ধন, সোন আৰু কোনো প্রতিবন্ধক নথকা অনুমোদিত প্রতিভৃতি আকাৰত ৰাখিব লাগে। ইয়াকে বিধিবদ্ধ তাৰল্য অনুপাত বুলি কোৱা হয়। এই পৰিমাণ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে সময়ে সময়ে পৰিৱৰ্তন কৰিব পাৰে।
বেংকিং ৰেগুলেচন আইনৰ ধাৰা ২৪ ৰ বিধি বিধান মানি চলিবলৈ প্ৰতিটো বেংকে নগদ ধন আৰু সোনৰ এটা নিৰ্দিষ্ট পৰিমাণ ৰখাৰ উপৰিও অনুমোদিত প্রতিভৃতিও ক্ৰয় কৰি ৰাখিব লাগিব। ১৯৮৮ চনৰ ২ এপ্ৰিলত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে ১৯৮৮-৮৯ চনৰ বাবে ঘোষণা কৰা ঋণ নীতি অনুসৰি প্ৰকৃত দাবী আৰু চলিত দেনাৰ ওপৰত বিধিবদ্ধ তাবল্যৰ অনুপাত হ’ল ৩৮%। এই পৰিমাণ ১৯৯৭-৯৮ চনত ইয়াক ২৫% লৈ হ্রাস কৰা হয়।
২৪। ভাৰতৰ অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহৰ চাৰিটা বৈশিষ্ট্য লিখা।
উত্তৰঃ (ক) অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান (NBFI) হ’ল এনে এটা বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান যাৰ সম্পূর্ণ বেংকিং অনুজ্ঞাপত্ৰ নাই বা কোনো ৰাষ্ট্ৰীয় বা আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বেংকিং নিয়ন্ত্রণ সংস্থাৰ তত্ত্বাৱধানত সেয়া নহয়।
(খ) অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহে বেংক সম্পর্কীয় বিত্তীয় সেৱাসমূহ, যেনে— বিনিয়োগ, চুক্তিবদ্ধ সঞ্চয় আৰু বজাৰৰ দালালিৰ সুবিধা প্ৰদান কৰে। ইয়াৰ উদাহৰণ হ’ল— বীমা প্রতিষ্ঠান, পণ্যৰ দোকান, কেচিয়াৰৰ চেক প্ৰৱৰ্তনকাৰী, মুদ্রা বিনিময়, আৰু ক্ষুদ্ৰলোন সংস্থা।
(গ) কার্যকলাপ আৰু আকাৰৰ ক্ষেত্ৰত বৈষম্যপূৰ্ণ প্ৰকৃতিৰ অনা-বেংকিং বিত্তীয় কোম্পানীসমূহ (NBFCs) গুৰুত্বপূর্ণ বিত্তীয় মধ্যস্থতাকাৰী আৰু ভাৰতীয় বিত্তীয় ব্যৱস্থাৰ এক অবিচ্ছেদ্য অংগ।
(ঘ) পাইকাৰী আৰু খুচুৰা উভয় গ্ৰাহকৰ ঋণৰ প্ৰয়োজনীয়তা পূৰণ কৰাত সহায় কৰিব পাৰে। ইহঁতৰ সংখ্যা যথেষ্ট বৃদ্ধি পাইছে, আনহাতে ইহঁতে আগবঢ়োৱা কাৰ্য আৰু সেৱা বেলেগ বেলেগ।
২৫। নোট প্ৰৱৰ্তন কৰাৰ বিভিন্ন পদ্ধতিবোৰ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ নোট প্ৰৱৰ্তন কৰাৰ বিভিন্ন পদ্ধতিবোৰ হ’ল—
(ক) সৰল জমা পদ্ধতি।
(খ) স্থিৰ আদিষ্ট পদ্ধতি।
(গ) সমানুপাতিক সংৰক্ষণ পদ্ধতি।
(ঘ) নিম্নতম মিশ্র সংৰক্ষণ পদ্ধতি।
(ঙ) সর্বাধিক সংৰক্ষণ পদ্ধতি।
(চ) সমানুপাতিক মিশ্ৰ সংৰক্ষণ পদ্ধতি।
(ছ) নিম্নতম সংৰক্ষণ পদ্ধতি।
(জ) ঋণপত্র জমা পদ্ধতি।
২৬। বেংকিং প্রতিষ্ঠান বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ বিত্তীয় ব্যৱস্থাৰ অন্যতম পুৰণি বিত্তীয় মধ্যস্থতাকাৰী হৈছে বেংক। বেংক হৈছে লাভ বিচৰা ব্যৱসায়িক উদ্যোগ যিয়ে ধন আৰু ঋণৰ ব্যৱসায় কৰে। ই জনসাধাৰণৰ পৰা ধন জমা গ্ৰহণ কৰে আৰু জমা হিচাপে লাভ কৰা ধনৰ পৰা অগ্রিম ধনেৰে ঋণ সৃষ্টি কৰে। সেয়েহে বেংক এটা জলাশয়ৰ দৰে, য’ত সমাজৰ সঞ্চয়ৰ ধন বৈ যায় আৰু তাৰ পৰা আতৰ্জনৰ ঋণ লোৱাসকলক ঋণ দিয়া হয়।
জি ক্ৰাউথাৰৰ মতে, “বেংক হ’ল যিসকলৰ হাতত ধন বাকী আছে বা যিসকলে নিজৰ উপাৰ্জনৰ পৰা ধন সঞ্চয় কৰি আছে তেওঁলোকৰ পৰা ধন সংগ্ৰহ কৰে আৰু তেনেকৈ সংগ্ৰহ কৰা ধনখিনি প্রয়োজনীয়সকলক ধাৰলৈ দিয়ে।”
২৭। অর্থনীতিত ঋণ-নিয়ন্ত্ৰণৰ উদ্দেশ্যবোৰ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ ঋণ নিয়ন্ত্ৰণৰ মূল উদ্দেশ্যবোৰ তলত ব্যাখ্যা কৰা হ’ল—
(ক) মূল্যৰ স্থিতিশীলতাঃ ঋণ নিয়ন্ত্ৰণৰ মূল উদ্দেশ্য হৈছে মূল্যৰ স্থিতিশীলতা। হিংসাত্মক মূল্য উঠা-নমাই অর্থনৈতিক ব্যৱস্থাত অশান্তি আৰু অসামঞ্জস্যৰ সৃষ্টি কৰে আৰু ইয়াৰ সামাজিক পৰিণতি গুৰুতৰ হয়। সেয়েহে মূল্যৰ স্থিতিশীলতাৰ লক্ষ্যৰে কেন্দ্ৰীয় বেংকে ঋণ নিয়ন্ত্রণ নীতি গ্ৰহণ কৰে।
(খ) অর্থনৈতিক স্থিতিশীলতাঃ ঋণ নিয়ন্ত্ৰণ নীতিৰ আন এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ উদ্দেশ্য হৈছে অৰ্থনীতিৰ স্থিতিশীলতা। অর্থনীতিত অর্থনৈতিক স্থিতিশীলতাৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি কেন্দ্ৰীয় বেংকে সময়ে সময়ে ঋণ নিয়ন্ত্রণ নীতি গ্ৰহণ কৰে।
(গ) নিয়োগ সর্বাধিকঃ ঋণ নিয়ন্ত্ৰণ নীতিৰ আন এটা উদ্দেশ্য হ’ল সম্পূর্ণ নিয়োগৰ সৈতে অর্থনৈতিক স্থিতিশীলতা।
(ঘ) অর্থনৈতিক বৃদ্ধিঃ অনুন্নত দেশসমূহৰ ঋণ নিয়ন্ত্রণ নীতিৰ মূল উদ্দেশ্য সম্ভৱপৰ কম সময়ৰ ভিতৰত অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ প্ৰসাৰক হ’ব লাগে।
(ঙ) বিনিময় হাৰৰ স্থিৰতাঃ বিনিময় হাৰৰ অস্থিৰতা দেশৰ বৈদেশিক বাণিজ্যৰ বাবে ক্ষতিকাৰক। সেয়েহে কেন্দ্ৰীয় বেংকে বিনিময় হাৰৰ স্থিতিশীলতাৰ উদ্দেশ্যেৰে ঋণ নিয়ন্ত্ৰণ নীতি গ্ৰহণ কৰে।
(চ) মুদ্ৰা বজাৰৰ স্থিতিশীলতাঃ কেন্দ্ৰীয় বেংকৰ ঋণ নিয়ন্ত্রণ নীতিৰ আন এটা উদ্দেশ্য হ’ল মুদ্ৰা বজাৰখন সুস্থিৰ কৰা যাতে সুতৰ হাৰৰ উঠা-নমা ন্যূনতমলৈ হ্রাস পায়। ঋণ নিয়ন্ত্রণ এনেদৰে প্ৰয়োগ কৰিব লাগে যাতে সকলো সময়তে ধনৰ চাহিদা আৰু যোগানৰ ভাৰসাম্যতা অৰ্জন কৰিব পাৰে।
২৮। ভাৰতীয় ঔদ্যোগিক বিত্ত নিগম (IFCI) ৰ পাঁচটা উদ্দেশ্য লিখা।
উত্তৰঃ ভাৰতীয় ঔদ্যোগিক বিত্ত নিগমৰ পাঁচটা উদ্দেশ্য হ’ল—
(ক) ভাৰতীয় ঔদ্যোগিক বিত্ত নিগমে ব্যক্তিগত বিনিয়োগকাৰীৰ সৈতে সংগতি ৰাখি আৰু যুক্তিসংগত চৰ্তত পর্যাপ্ত ব্যক্তিগত মূলধন উপলব্ধ নোহোৱা ক্ষেত্ৰত পৰিশোধৰ চৰকাৰী নিশ্চয়তা অবিহনে উৎপাদনশীল, ব্যক্তিগত উদ্যোগত বিনিয়োগ কৰে৷
(খ) ই বিনিয়োগৰ সুযোগ, ঘৰুৱা আৰু বিদেশী ব্যক্তিগত মূলধন আৰু অভিজ্ঞতা পৰিচালনাক একত্ৰিত কৰিবলৈ বিচাৰে।
(গ) ইয়াৰ উপৰিও ব্যক্তিগত পুঁজিৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰবাহক উদ্দীপিত কৰিব বিচাৰে।
(ঘ) ই কম উন্নত দেশসমূহৰ মূলধনী বজাৰৰ বৃদ্ধিত সহায় কৰে।
(ঙ) ব্যক্তিগত উদ্যোগৰ বাবে সমাংশ আৰু ঋণৰ মূলধন প্ৰদান কৰাটো ব্যক্তিগত বিনিয়োগকাৰী আৰু পৰিচালনাৰ সৈতে সংযোজিত।
২৯। ৰাজ্যিক ঔদ্যোগিক উন্নয়ন নিগম (SIDC) ৰ মূল উদ্দেশ্যসমূহ লিখা।
উত্তৰঃ ৰাজ্যিক ঔদ্যোগিক উন্নয়ন নিগমৰ মূল উদ্দেশ্যসমূহ হ’ল—
(ক) ৰাজ্যিক ঔদ্যোগিক উন্নয়ন নিগমৰ উদ্দেশ্য হৈছে ক্ষুগ্ধ, ক্ষুদ্ৰ আৰু মজলীয়া উদ্যোগসমূহক প্ৰসাৰ কৰা।
(খ) ই উদ্যোগীকৰণ আৰু দক্ষতা বিকাশৰ প্ৰতিষ্ঠাত সহায় কৰে।
(গ) ই ঔদ্যোগিক আন্তঃগাঁথনিৰ উন্নয়নত সহায় কৰে। ইয়াৰ লক্ষ্য হৈছে উদ্যোগসমূহক প্ৰচাৰ আৰু বিপণনত সহায় আগবঢ়োৱা।
৩০। ৰাজ্যিক ঔদ্যোগিক উন্নয়ন নিগম (SIDC) ৰ কাৰ্যবোৰ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ ৰাজ্যিক পৰ্যায়ৰ বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান হিচাপে ৰাজ্যিক ঔদ্যোগিক উন্নয়ন নিগমসমূহে তলত দিয়া কামসমূহ সম্পন্ন কৰে—
(ক) ঔদ্যোগিক একক ঋণ, নিশ্চয়তা, পট্টা বিত্ত আদিৰ যোগেদি আর্থিক সাহায্য প্রদান কৰা।
(খ) সমাংশ (Equities) অংশগ্রহণ আৰু মূলধন সহায়ৰ জৰিয়তে উদ্যোগীসকলক সংশয় মূলধন প্ৰদান কৰা।
(গ) কেন্দ্ৰীয় বা ৰাজ্য চৰকাৰৰ প্ৰৰোচনামূলক আঁচনি প্রশাসন কৰা।
(ঘ) প্রকল্প চিনাক্তকৰণ, ঔদ্যোগিক সম্ভাৱ্য জৰীপৰ জৰিয়তে ধাৰণা, সম্ভাৱনীয়তা প্রতিবেদন প্ৰস্তুত কৰা, উদ্যোগীসকলৰ নিৰ্বাচন আৰু প্ৰশিক্ষণ আদি প্ৰচাৰমূলক কার্যকলাপ কৰা।
(ঙ) আন্তঃগাঁথনিৰ সুবিধা প্ৰদান কৰি ঔদ্যোগিক অঞ্চল উন্নয়ন কৰা।
(চ) ৰাজ্যিক ঔদ্যোগিক উন্নয়ন নিগমসমূহে দক্ষতা বিকাশ কেন্দ্র স্থাপনত সহায় কৰে য’ত শ্রমিকসকলক বিভিন্ন দক্ষতা আৰু উদ্যোগিক কার্যকলাপত প্রশিক্ষণ দিয়া হয়। ইয়াৰ দ্বাৰা বিভিন্ন ক্ষুদ্র উদ্যোগলৈ দক্ষ শ্রমিকৰ যোগান নিশ্চিত কৰা হয়।
(ছ) ৰাজ্যিক ঔদ্যোগিক উন্নয়ন নিগমসমূহে এনে ৱেবছাইট প্রস্তুত কৰিছে যাতে ঔদ্যোগিক গোটসমূহে নিৰ্মাণ কৰা সামগ্ৰীসমূহ বিদেশী বজাৰত প্ৰদৰ্শিত হয়। ই ৰপ্তানি বিপণনত সহায় আগবঢ়ায় আৰু ৰপ্তানি আদেশ ক্ৰয় কৰাত সহায় কৰে।
(জ) এই নিগমসমূহে বিভিন্ন ঔদ্যোগিক এককসমূহক কার্যক্ষম বিপণন সাহায্য প্ৰদানৰ বাবে বিভিন্ন আঁচনি গ্ৰহণ কৰে। এই নিগমে ৰাজ্য চৰকাৰৰ বিভাগসমূহে উত্থাপন কৰা নিবিদাত অংশগ্ৰহণ কৰে।
৩১। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ তত্ত্বাবধায়ক কাৰ্যসমূহৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ তত্ত্বাবধায়ক কাৰ্যসমূহৰ বিষয়ে তলত আলোচনা কৰা হৈছে—
(ক) বেংকক অনুজ্ঞাপত্ৰ প্ৰদানঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে বেংকক নিজৰ ব্যৱসায় চলোৱাৰ বাবে অনুজ্ঞাপত্ৰ প্ৰদান কৰে। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে সম্প্ৰসাৰিত কাউন্টাৰ খোলাৰ বাবেও অনুজ্ঞাপত্র প্ৰদান কৰে, নতুন শাখা আনকি বৰ্তমানৰ শাখা বন্ধ কৰিবলৈও অনুজ্ঞাপত্ৰ প্ৰদান কৰে।
(খ) বেংক পৰিদৰ্শনঃ সম্পত্তি আৰু দায়বদ্ধতাৰ বিভিন্ন উপাদানৰ বিষয়ে বেংকৰ পৰা সময়ে সময়ে তথ্য বিচৰাৰ ক্ষমতা ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ আছে।
(গ) অনা বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান (NBFI) সমূহৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণঃ অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহ নিৰীক্ষণ নীতিৰ কাম-কাজৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত নহয়। এই বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহৰ কাম-কাজ সন্দৰ্ভত সময়ে সময়ে নির্দেশনা জাৰি কৰাৰ অধিকাৰ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ আছে। সময়ে সময়ে পৰিদৰ্শনৰ জৰিয়তে ই অনা বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব পাৰে।
(ঘ) জমা বীমা আঁচনি ৰূপায়ণঃ ক্ষুদ্র জমাকাৰীৰ জমা ধন সুৰক্ষিত কৰাৰ উদ্দেশ্যে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে জমা বীমা নিশ্চয়তা নিগম গঠন কৰিছে।
৩২। আনুপাতিক সংৰক্ষণ পদ্ধতিৰ সুবিধা আৰু অসুবিধাবোৰ লিখা।
উত্তৰঃ আনুপাতিক সংৰক্ষণ পদ্ধতিৰ সুবিধা আৰু অসুবিধাবোৰ হ’ল—
সুবিধাসমূহঃ
(ক) আনুপাতিক সংৰক্ষণক পদ্ধতিয়ে কাগজৰ মুদ্ৰাৰ ৰূপান্তৰযোগ্যতাৰ নিশ্চয়তা প্রদান কৰে।
(খ) ই মুদ্রা ব্যৱস্থাত স্থিতিস্থাপকতা নিশ্চিত কৰে; মুদ্ৰা কৰ্তৃপক্ষই সংৰক্ষিত মুদ্ৰাতকৈ বহু বেছি কাগজৰ মুদ্ৰা জাৰি কৰিব পাৰে।
(গ) আর্থিক আৰু দৰিদ্ৰ দেশসমূহে এই পদ্ধতিক সহজে গ্রহণ কৰিব পাৰে।
অসুবিধাসমূহঃ
(ক) আনুপাতিক সংৰক্ষণ পদ্ধতিৰ অধীনত মুদ্রা সম্প্ৰসাৰণ কৰাটো সহজ যদিও ইয়াক হ্ৰাস কৰাটো অতি কঠিন। মুদ্রা হ্রাসে অর্থনীতিত মুদ্রাস্ফীতিৰ প্ৰভাৱ পেলায়।
(খ) সোণৰ অপচয় হয় কাৰণ সংৰক্ষিত বনাঞ্চলত বৃহৎ পৰিমাণৰ সোণ থাকে আৰু ইয়াক উৎপাদনশীল ব্যৱহাৰত ব্যৱহাৰ কৰিব নোৱাৰি।
(গ) কাগজৰ নোটৰ ৰূপান্তৰযোগ্যতা বাস্তৱিক নহয়। কার্যক্ষেত্ৰত উচ্চমূল্যৰ নোট কম মূল্যৰ নোটলৈ ৰূপান্তৰিত হয়।
৩৩। ভাৰতীয় কেন্দ্ৰীয় বেংক হিচাপে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক প্ৰতিষ্ঠাৰ উদ্দেশ্যবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ ভাৰতীয় কেন্দ্ৰীয় বেংক হিচাপে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক প্ৰতিষ্ঠাৰ উদ্দেশ্যবোৰ হ’ল—
(ক) দেশৰ মুদ্ৰা আৰু ঋণ ব্যৱস্থা পৰিচালনা কৰা।
(খ) টকাৰ আভ্যন্তৰীণ আৰু বাহ্যিক মূল্য সুস্থিৰ কৰা।
(গ) দেশত বেংকিঙৰ সুষম আৰু পদ্ধতিগত বিকাশ কৰা।
(ঘ) দেশৰ সংগঠিত মুদ্ৰা বজাৰৰ বিকাশ কৰা।
(ঙ) কৃষি বিত্তৰ সঠিক ব্যৱস্থা কৰা।
(চ) ঔদ্যোগিক বিত্তৰ সঠিক ব্যৱস্থা কৰা।
(ছ) ৰাজহুৱা ঋণৰ সঠিক ব্যৱস্থাপনা কৰা।
(জ) বিশ্বৰ অন্যান্য দেশ আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ সৈতে মুদ্ৰাৰ সম্পৰ্ক স্থাপন কৰা।
(ঝ) বাণিজ্যিক বেংকৰ নগদ ধনৰ মজুতৰ কেন্দ্ৰীয়কৰণ কৰা।
(ঞ) মুদ্ৰাৰ চাহিদা আৰু যোগানৰ মাজত ভাৰসাম্য ৰক্ষা কৰা৷
৩৪। অনা-বেংকিং বিত্তীয় মধ্যস্থতাকাৰীৰ ভূমিকাবোৰ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহক বহলভাৱে দুটা ভাগত ভাগ কৰিব পাৰি—
(ক) সংগঠিত বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান।
(খ) অসংগঠিত বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান।
(ক) সংগঠিত বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানঃ সংগঠিত অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহৰ ভিতৰত আছে—
(i) উন্নয়ন বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানঃ ইয়াৰ ভিতৰত আছে—
১। সৰ্বভাৰতীয় পৰ্যায়ৰ ভাৰতীয় ঔদ্যোগিক উন্নয়ন বেংক (IDBI), ভাৰতীয় ঔদ্যোগিক বিত্ত নিগম (IFCI) আদি প্রতিষ্ঠান।
২। ৰাজ্যিক পৰ্যায়ৰ ৰাজ্যিক বিত্তীয় নিগম (SFCs), ৰাজ্যিক ঔদ্যোগিক উন্নয়ন নিগম (SIDCs)।
৩। কৃষি উন্নয়ন বিত্ত প্রতিষ্ঠান যেনে— ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি আৰু গ্ৰাম্য উন্নয়ন বেংক (NABARD), ভূমি উন্নয়ন বেংক (LDBs) আদি।
উন্নয়ন বেংকে নিগমবদ্ধ আৰু উদ্যোগ খণ্ডক মধ্যম আৰু দীৰ্ঘম্যাদী বিত্তীয় সাহায্য প্রদান কৰে। দেশৰ অৰ্থনৈতিক উন্নয়নৰ বাবেও তেওঁলোকে প্ৰচাৰমূলক কাম-কাজ গ্ৰহণ কৰে।
(ii) বিনিয়োগ প্রতিষ্ঠানঃ ইয়াৰ ভিতৰত ভাৰতীয় জীৱন বীমা নিগম (LICI), ভাৰতীয় সাধাৰণ বীমা নিগম (GICI), ভাৰতীয় ইউনিট ট্রাষ্ট (UTI) আদি অন্তর্ভুক্ত। ইয়াত সেই বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহ অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে যিয়ে বিভিন্ন আঁচনিৰ জৰিয়তে সাধাৰণ জনতাৰ সঞ্চয় সংগঠিত কৰে আৰু এই ধন নিগমবদ্ধ আৰু চৰকাৰী নিৰাপত্তা পত্ৰ বিনিয়োগ কৰে।
(খ) অসংগঠিত বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানঃ অসংগঠিত অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহৰ ভিতৰত অনা-বেংকিং বিত্তীয় কোম্পানী (NBFCs)ৰ সংখ্যা অন্তর্ভুক্ত। তেওঁলোকে গোটেই পৰিসৰৰ বিত্তীয় সেৱা আগবঢ়ায়। ইয়াৰ ভিতৰত সদাগৰী বেংকিং কোম্পানী, ভৱন বিত্ত কোম্পানী, লিজিং কোম্পানী, ভাৰা-ক্ৰয় আৰু গ্ৰাহকৰ বিত্ত কোম্পানী আদি অন্তর্ভুক্ত। অনা-বেংকিং বিত্তীয় কোম্পানী (NBFC) য়ে ৰাজহুৱা ধন সংগ্ৰহ কৰি ঋণযোগ্য ধন প্ৰদান কৰে। এই কোম্পানীৰ নিয়ন্ত্ৰণ কাঠামো ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে নিৰ্ধাৰণ কৰে। নব্বৈৰ দশকৰ পৰা এনে কোম্পানীৰ সংখ্যা লক্ষণীয়ভাৱে বৃদ্ধি পাইছে।
৩৫। অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানবোৰৰ ভূমিকা সম্পর্কে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানবোৰক উন্নয়নী বেংক বুলিও কোৱা হয়। এইবোৰ সংগঠন সাধাৰণতে সামাজিক-অর্থনৈতিক উন্নয়নৰ বাবে চৰকাৰী প্ৰচেষ্টাত প্রতিষ্ঠিত হয়।
এই প্রতিষ্ঠানবোৰৰ মুখ্য উদ্দেশ্যসমূহ হ’ল–
(ক) উদ্যোগ, কৃষি আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বাণিজ্যৰ উন্নয়ন আৰু সম্প্ৰসাৰণত সহায় কৰা।
(খ) অর্থনৈতিক উন্নয়নৰ গতি বৃদ্ধি কৰা।
(গ) সম্পদৰ সঠিক ব্যৱহাৰ কৰা আৰু অপচয় ৰোধ কৰা।
(ঘ) ব্যক্তিগত খণ্ডৰ উদ্যোগীকৰণৰ হাৰ উন্নত কৰা আৰু নিয়োগৰ সুবিধা সৃষ্টি কৰা ইত্যাদি।
(ঙ) গাঁৱলীয়া অঞ্চলসমূহৰ বিকাশ সাধন কৰা।
স্বাধীনতাৰ পিছৰে পৰা এই অনুষ্ঠানসমূহে উদ্যোগীকৰণ, অর্থনৈতিক উন্নয়ন, নিয়োগ আদিৰ ক্ষেত্ৰত অহোপুৰুষাৰ্থ চেষ্টা কৰি আহিছে। ভাৰতীয় জনজীৱনত এই অনুষ্ঠানসমূহৰ ভূমিকা উল্লেখনীয় আৰু তুলনা কৰিব নোৱাৰা বিধৰ।
৩৬। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ বিভিন্ন প্রশাসনিক বিভাগবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ বিভিন্ন প্রশাসনিক বিভাগবোৰ হ’ল—
(ক) প্ৰৱৰ্তন বিভাগঃ এই বিভাগৰ মূল কাম হৈছে দেশত নোট আৰু মুদ্ৰা প্ৰৱৰ্তন কৰা।
(খ) অর্থনৈতিক বিভাগঃ এই বিভাগে চৰকাৰৰ অৰ্থনৈতিক নীতিৰ উন্নত ৰূপায়ণৰ বাবে সঠিক বেংকিং নীতি নিৰ্ধাৰণৰ প্ৰতি চিন্তিত।
(গ) আইনী বিভাগঃ আমাৰ দেশত বেংকিং আইন ৰূপায়ণৰ বাবে এই বিভাগে বিভিন্ন বিভাগক আইনী বিষয়ত পৰামৰ্শ দিয়ে।
(ঘ) ঔদ্যোগিক বিত্ত বিভাগঃ এই বিভাগে ঔদ্যোগিক উন্নয়নৰ বাবে বিভিন্ন ঔদ্যোগিক বেংকক আর্থিক সাহায্য প্ৰদানৰ কাম কৰে।
(ঙ) হিচাপ বিভাগঃ এই বিভাগে ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ সকলো ৰচিদ আৰু ব্যয়ৰ সঠিক ৰেকৰ্ড ৰাখে।
(চ) বেংকিং বিভাগঃ এই বিভাগে চৰকাৰী লেনদেনৰ কাম কৰে, ৰাজহুৱা ঋণ পৰিচালনা কৰে আৰু চৰকাৰী ধন হস্তান্তৰ কৰাৰ ব্যৱস্থা কৰে। তদুপৰি এই বিভাগে অনুসূচীত বেংকৰ নগদ ধনৰ মজুতো ৰক্ষণাবেক্ষণ কৰে, বেংকক আর্থিক সাহায্য প্রদান কৰে।
৩৭। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণৰ বিষয়ে চমুকৈ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক হৈছে দেশৰ স্বাধীনতাৰ পিছত ১৯৪৯ চনৰ ১ জানুৱাৰীত ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণ কৰা দেশৰ কেন্দ্ৰীয় বেংক।
ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণৰ মূল কাৰণ আছিল তলত দিয়া ধৰণৰঃ
(ক) দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ অন্ত পৰাৰ পিছত বিশ্বৰ সকলো ঠাইতে দেশৰ কেন্দ্ৰীয় বেংকসমূহৰ ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণৰ ধাৰা দেখা গ’ল।
(খ) দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ আৰম্ভণিৰ পৰাই মুদ্রাস্ফীতিৰ প্ৰৱণতা আৰম্ভ হৈছিল প্ৰৱণতাসমূহ ফলপ্রসূভাৱে নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকক ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণ কৰাটো উচিত বুলি ভবা হৈছিল।
(গ) স্বাধীনতাৰ পিছত দেশখনে পৰিকল্পিত অর্থনৈতিক কাৰ্যসূচীত নামি পৰিছিল। দেশৰ অর্থনৈতিক উন্নয়নৰ বাবে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকক এক ফলপ্রসূ আহিলা হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণ প্ৰয়োজনীয় আছিল।
৩৮৷ ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি আৰু গ্ৰাম্য উন্নয়ন বেংক (NABARD)ৰ উদ্দেশ্যবোৰ লিখা।
উত্তৰঃ ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি আৰু গ্ৰাম্য উন্নয়ন বেংক বা নাবাৰ্ডৰ উদ্দেশ্যবোৰ হ’ল—
(ক) গ্রাম্য অঞ্চলত হ্রস্বকালীন, মধ্যকালীন আৰু দীৰ্ঘকালীন ঋণৰ বাবে অথবা ক্রয়-বিক্রয় আৰু বিতৰণ ব্যৱস্থাত সমবায় সমিতি, আঞ্চলিক গ্রাম্য বেংকক পুনৰ বিত্তায়নৰ বাবে বিত্তীয় সাহায্য আগবঢ়োৱা আৰু বাণিজ্যিক বেংকবোৰৰ ম্যাদী ঋণ আৱণ্টন পদ্ধতিলৈ পুনৰ বিত্তায়নৰ ব্যৱস্থা কৰা।
(খ) কৃষিখণ্ড তথা আনুসংগিক কাম-কাজত হ্রস্বকালীন আৰু মধ্যকালীন ঋণ প্ৰদান কৰা।
(গ) গ্ৰাম্য অঞ্চলৰ অৰ্থনীতি উন্নয়নৰ বাবে বিভিন্ন ঋণ সাহায্য সংস্থাৰ সীমিত সফলতাক উন্নত কৰিবৰ বাবে উন্নয়নমূলক কাম-কাজৰ সম্প্ৰসাৰণ কৰা।
(ঘ) গ্ৰাম্য ঋণ ব্যৱস্থাৰ উন্নয়ন সাধন কৰিবৰ বাবে নীতি গ্ৰহণ কৰা আৰু কাৰ্যকৰী ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰা আৰু গৱেষণা, প্রশিক্ষণ আৰু সমন্বয় ৰক্ষা কৰা।
(ঙ) আঞ্চলিক গ্রাম্য বেংক আৰু সমবায় বেংকবোৰৰ কাৰ্যাৱলী পৰিদৰ্শন কৰি ৰাজ্য চৰকাৰ আৰু সমবায় ফেডাৰেচন আদিলৈ সমবায় আন্দোলন সম্পর্কে উপযুক্ত পৰামৰ্শ তথা উপদেশ প্ৰদান কৰা।
(চ) যিবোৰ ঋণ গ্ৰহণ কৰা ব্যক্তি বা প্রতিষ্ঠানে ঋণৰ ধন পৰিশোধ কৰিব নোৱাৰে তেওঁলোকক বিকল্প ব্যৱস্থাৰ দ্বাৰা বা পুনৰ সাহায্যৰ দ্বাৰা পৰিশোধৰ বাবে সামৰ্থবান কৰা।
(ছ) কৃষিভিত্তিক উদ্যোগ স্থাপনৰ বাবে ঋণ সাহায্য প্রদান কৰা।
৩৯। অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান (NBFI) ৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ ভাৰতত বিভিন্ন ধৰণৰ অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান চলি আছে।
বিভিন্ন ধৰণৰ অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান (NBFI) ৰ তালিকা তলত দিয়া হৈছে—
৪০। অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান (NBFI) ৰ অৰ্থ উদাহৰণেৰে উল্লেখ কৰা।
অথবা
অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান (NBFI) বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান (NBFI) সমূহে বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ এটা গুৰুত্বপূর্ণ অংশ গঠন কৰে। অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান হৈছে বিভিন্ন ধৰণৰ বিত্তীয় কার্যকলাপ গ্ৰহণ কৰা বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ এক বৈষম্যপূর্ণ গোট। এই প্রতিষ্ঠানসমূহে পুঁজিভিত্তিক আৰু মাচুলভিত্তিক দুয়োটা সেৱা আগবঢ়ায়।
বেংকিং প্রতিষ্ঠান অর্থাৎ বাণিজ্যিক বেংক আৰু সমবায় বেংকৰ প্ৰচেষ্টাৰ পৰিপূৰক হিচাপে অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান স্থাপন কৰা হয়। এই প্রতিষ্ঠানসমূহে বেংকিং প্রতিষ্ঠানসমূহে দিব নোৱাৱা সেৱাসমূহ প্ৰদান কৰি দেশ এখনৰ অৰ্থনীতিৰ বিত্তীয় সেৱাৰ ব্যৱধান পূৰণ কৰাত সহায় কৰে। অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ ভিতৰত জীৱন বীমা কোম্পানী, উমৈহতীয়া বা সামূহিক বা মিউচুৱেল সঞ্চয় বেংক, পেঞ্চন পুঁজি আদি প্রতিষ্ঠান অন্তর্ভুক্ত।
অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ কিছুমান উদাহৰণ হ’ল—
(ক) ভাৰতীয় ঔদ্যোগিক উন্নয়ন বেংক (IDBI)।
(খ) ৰাজ্যিক বিত্তীয় নিগম (SFC)।
(গ) ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি আৰু গ্ৰাম্য উন্নয়ন বেংক (NABARD) ইত্যাদি।
৪১। সম্পূর্ণ অর্থ লিখাঃ IFCI, IDBI, SFCs, NABARD, SIDCs, UTI, LICI, GICI, MMMFs, IBRD, IMF, IDA, IFC, AOB
উত্তৰঃ IFCI:- Industrial Finance Corporation of India.
IDBI:- Industrial Development Bank of India.
SFCs:- State Financial Corporations.
NABARD:- National Bank for Agricultural and Rural Development.
SIDCs:- Small Industrial Development Corporations.
UTI:- Unit Trust of India.
LICI:- Life Insurance Corporation of India.
GICI:- General Insurance Corporation of India.
MMMFs:- Money Market Mutual Funds.
IBRD:- International Bank for Reconstruction & Development.
IMF:- International Monetary Fund.
IDA:- International Development Association.
IFC:- International Finance Corporation.
ADB:- Asian Development Bank.
৪২। কোন বছৰত এই সংস্থাবোৰ প্ৰতিষ্ঠা হৈছে—
IFCI, IDBI, SFC, NABARD, SIDC, UTI, LICI, GICL, MMMFS, IBRD, IMF, IDA, IFC, ADB
উত্তৰঃ
| IFCI | ১৯৪৮ |
| IDBI | ১৯৬৪ |
| SFC | ১৯৫১ |
| NABARD | ১৯৮২ |
| SIDC | ১৯৫৬ |
| UTI | ১৯৬৪ |
| LICI | ১৯৫৬ |
| GICI | ১৯৭২ |
| MMMFS | ১৯৯১ |
| IBRD | ১৯৪৪ |
| IMF | ১৯৪৫ |
| IDA | ১৯৬০ |
| IFC | ১৯৫৬ |
| ADB | ১৯৬৬ |
| (গ) ৰচনাধর্মী প্রশ্নোত্তৰঃ |
১। ঔদ্যোগিক বিত্ত আৰু কৃষি ঋণত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ ভূমিকা ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ কৃষি বিত্তক প্ৰসাৰিত কৰাৰ দিশত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ প্ৰচেষ্টাঃ
(ক) উন্নয়নশীল অর্থনীতিত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকক বৃদ্ধিৰ ইঞ্জিন হিচাপে গণ্য কৰিব পাৰি। ই কেৱল বেংকৰ বিত্তীয় নিয়ন্ত্ৰণ কৰাই নহয়, ইচ্ছাকৃতভাৱে উন্নয়ন বিত্তকো প্ৰসাৰিত কৰে।
(খ) দেশৰ কৃষি, উদ্যোগ আৰু ৰপ্তানি খণ্ডৰ ক্রমবর্ধমান আর্থিক প্রয়োজনীয়তা পূৰণৰ ক্ষেত্ৰত ই বিশেষ প্রচেষ্টা চলাইছে।
(গ) আমাৰ দেশত পৰিকল্পনা আৰম্ভ হোৱাৰ পৰাই ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে গ্রাম্য বা কৃষি বিত্তৰ প্ৰসাৰত বিশেষ গুৰুত্ব দি আহিছে।
কৃষি ঋণ বিভাগঃ আচলতে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক আইন, ১৯৩৪ য়ে ৰিজাৰ্ভ বেংকক দেশৰ কৃষি খণ্ডৰ বাবে প্ৰতিষ্ঠানিক ঋণ ব্যৱস্থা গঢ়ি তোলাৰ দায়িত্ব অর্পণ কৰিছিল। সেইবাবেই ১৯৩৫ চনৰ এপ্ৰিল মাহত ৰিজাৰ্ভ বেংক স্থাপনৰ লগে লগে বেংকৰ কৃষি ঋণ বিভাগ গঠন কৰা হয়, যাৰ মূল কাম আছিল কৃষি বিত্তত সমবায় ঋণ আন্দোলন গঢ়ি তোলা।
ঔদ্যোগিক বিত্তৰ প্ৰসাৰঃ বাণিজ্যিক বেংকৰ ঋণ নীতিৰ কিছু পৰিৱৰ্তনৰ লগে লগে বৃহৎ পৰিসৰৰ উদ্যোগসমূহৰ হ্ৰস্বম্যাদী ঋণৰ প্ৰয়োজনীয়তা তুলনামূলকভাৱে সহজেই ল’ব পৰা গ’ল যদিও বিশেষ ব্যৱস্থাৰ প্ৰয়োজনীয়তা দুটা ক্ষেত্ৰত বিশেষভাৱে তীব্র আছিল—
(ক) দীৰ্ঘম্যাদী উন্নয়নৰ বিত্তীয় ব্যৱস্থা। আৰু
(খ) ক্ষুদ্র উদ্যোগৰ বাবে বেংকৰ ঋণ।
দুয়োটা ক্ষেত্ৰতে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ সক্ৰিয় পৰামৰ্শ আৰু অংশগ্ৰহণৰ ওপৰত বিশেষ ব্যৱস্থা সফলতাৰে গ্ৰহণ কৰা হৈছে। দীৰ্ঘম্যাদী আৰু মধ্যমকালীন বিত্ত প্ৰদানৰ লগতে নতুন বিষয়ৰ দায় গ্ৰহণৰ বাবে ৰাজহুৱা খণ্ডত IDBI, IFCI, ICICI, SIDBI, SFCs আৰু SIDCs ৰ দৰে ঔদ্যোগিক উন্নয়ন বেংকৰ ৰূপত বিশেষ বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান স্থাপন কৰা হৈছে।
ৰাজহুৱা খণ্ডৰ উন্নয়ন বেংকৰ প্ৰতিভৃতি মূলধনত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে স্বাক্ষৰ কৰিছিল। ই তেওঁলোকক ইয়াৰ ৰাষ্ট্ৰীয় ঔদ্যোগিক ঋণ (দীৰ্ঘম্যাদী পৰিচালনা) পুঁজিৰ পৰা ঋণ প্ৰদান কৰে, য’ত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে লাভৰ পৰা বাৰ্ষিক অৱদান আগবঢ়ায়। ১৯৬৮ চনৰ জুলাই মাহৰ পৰা আৰম্ভ হোৱা প্ৰাৰম্ভিক বৰঙণি মাত্র ১০ কোটি টকা আছিল, ১৯৯৫ চনৰ ৩০ জুনত এই পুঁজি ৫, ৬৭৮ কোটি টকালৈ বৃদ্ধি পাইছিল আৰু ইয়াৰ পৰা ঋণ আৰু অগ্রিম ধন ৫, ৪৬০ কোটি টকা আছিল।
ক্ষুদ্র উদ্যোগসমূহৰ বাবে বিত্তীয় ব্যৱস্থা SIDBI, SFC আৰু SIDC আৰু তাতোকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণভাৱে বাণিজ্যিক বেংকসমূহে উপলব্ধ কৰে যিবোৰ তেওঁলোকৰ বাবে ঋণৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূর্ণ উৎস। ক্ষুদ্র উদ্যোগসমূহক ‘অগ্ৰাধিকাৰ খণ্ড’ হিচাপে স্বীকৃতি দিয়াৰ ফলত সকলো পাৰ্থক্য আহি পৰিছে।
১৯৯৫ চনৰ জুন মাহৰ শেষৰ ফালে ৰাজহুৱা খণ্ডৰ বেংকৰ পৰা এই উদ্যোগসমূহলৈ বাকী থকা ঋণৰ পৰিমাণ আছিল ২৬, ৮০০ কোটি টকা যিটো আছিল মুঠ অগ্ৰাধিকাৰ খণ্ডৰ অগ্রিম ধনৰ প্ৰায় ৪০% (ৰপ্তানি ঋণ বাদ দি)। ইয়াৰ উপৰিও এই বিত্তীয় সাহায্য ৰেহাইমূলক চৰ্তত প্ৰদান কৰা হয়। ক্ষুদ্র উদ্যোগলৈ ঋণৰ প্ৰসাৰৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ পদক্ষেপ হৈছে ১৯৬০ চনত প্রতিষ্ঠা কৰা ভাৰত চৰকাৰৰ হৈ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ দ্বাৰা পৰিচালিত এনে উদ্যোগৰ বাবে ঋণ নিশ্চয়তা আঁচনি।
ৰপ্তানি বিত্তৰপ্ৰসাৰঃ
(ক) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ত প্ৰতিযোগিতামূলক সুতৰ হাৰত ৰপ্তানি ঋণ প্ৰদানৰ বাবে বিভিন্ন পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰা হৈছে। উদাহৰণস্বৰূপে, ১৯৯৩ চনৰ অক্টোবৰ মাহত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সুতৰ হাৰৰ সৈতে জড়িত হাৰত বিদেশৰ ৰপ্তানি বিল পুনৰ ৰেহাই দিয়াৰ বাবে এখন আঁচনি কাৰ্যকৰী কৰা হৈছিল। ১৯৯৩ চনৰ নৱেম্বৰত আন এখন আঁচনিৰ অধীনত ৰপ্তানিকাৰকসকলক আমদানিৰ বিত্তীয় সাহায্যৰ বাবে প্ৰধান বিদেশী মুদ্ৰাত ঋণ দিয়া হয়।
ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে বেংকসমূহক ৰপ্তানি ঋণৰ পুনৰ বিত্তীয় সাহায্যৰ সীমা প্ৰদান কৰে। ১৯৯৫ চনৰ মাৰ্চৰ শেষৰ ফালে তেওঁলোকৰ মূল্য আছিল ৯, ৪০০ কোটি টকা। শিপমেণ্টৰ পিছৰ ঋণৰ বাবে ৰপ্তানি ঋণ পুনৰ বিত্তীয় সাহায্যৰ সীমা আছিল ১৯৯৪-৯৫ চনৰ ভিতৰত প্রায় ৬, ৭০০ কোটি টকা। তদুপৰি ৰপ্তানি ঋণৰ সুতৰ হাৰ নিয়ন্ত্রণহীন কৰা হৈছে।
১৯৯৫ চনৰ মাৰ্চ মাহৰ শেষৰ ফালে নেট বেংক ঋণ বাকী থকা ৰপ্তানি ঋণৰ শতকৰা হাৰ আছিল ৯.৩ শতাংশ। কিন্তু এনে পুনৰ বিত্তীয় সাহায্যৰ বাবে যোগ্য বেংকসমূহৰ বাকী থকা ৰপ্তানি ঋণৰ সীমাৰ শতকৰা হাৰ আছিল ৪৮ শতাংশ।
(খ) চৰকাৰে ১৯৮১ চনৰ জানুৱাৰী মাহত এটা ৰপ্তানি-আমদানি বেংক গঠন কৰিছে, যিয়ে ভাৰতীয় ঔদ্যোগিক উন্নয়ন বেংক (IDBI) ৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বিত্তীয় শাখাৰ কাম-কাজ গ্ৰহণ কৰিছে আৰু বৈদেশিক বাণিজ্যৰ বিত্তীয় সাহায্যৰ সৈতে জড়িত শীর্ষ প্রতিষ্ঠান হিচাপে কাম কৰিছে।
২। ভাৰতৰ অৰ্থনৈতিক উন্নয়নত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ ভূমিকা সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতৰ অৰ্থনৈতিক উন্নয়নত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ ভূমিকা সম্পর্কে তলত আলোচনা কৰা হ’ল—
(ক) ধন জাৰি কৰা আৰু নিয়ন্ত্ৰণ কৰাঃ কেৱল ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকেহে মুদ্ৰা প্ৰৱৰ্তন আৰু নিয়ন্ত্রণত একচেটিয়া অধিকাৰ লাভ কৰে। ঋণ আৰু মুদ্রানীতি নিয়ন্ত্রণতো ই গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে। লগতে অর্থনৈতিক উন্নয়নত। মুদ্ৰাৰ চাহিদাও বৃদ্ধি পায়।
(খ) বেংকিং আৰু বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ উন্নয়নঃ যিকোনো দেশৰ অৰ্থনৈতিক উন্নয়ন ঋণ আৰু বেংকিং সুবিধাৰ উপলব্ধতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে বেংকিং আৰু বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ বিকাশ ঘটাই অর্থনৈতিক উন্নয়নত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছে।
(গ) মূলধন গঠন বৃদ্ধিঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান স্থাপন কৰি গ্ৰামাঞ্চলত সিঁচৰতি হৈ থকা ধন সংগ্ৰহ কৰিছে। ই সৰু সৰু পৰিৱেশনৰ গতিশীলতাক অনুপ্রাণিত কৰিছে। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে উৎপাদনশীল উদ্দেশ্যত সৰু সৰু সঞ্চয় বিনিয়োগৰ জৰিয়তে মূলধন গঠনত সহায় কৰিছিল।
(ঘ) বৈদেশিক সংৰক্ষিত ধনৰ প্ৰশাসনঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকো বৈদেশিক সংৰক্ষণ ভয়ৰ দ্বাৰা পৰিচালিত। অধিক আমদানি আৰু কম ৰপ্তানিৰ বাবে ভাৰতে সদায় বিদেশী মুদ্ৰাৰ সমস্যাৰ সন্মুখীন হয়। ইয়াৰ সৈতে মোকাবিলা কৰিবলৈ বেংকে বৈদেশিক মজুতক সুৰক্ষা প্ৰদান কৰে আৰু বিনিময় হাৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
(ঙ) সুষম উন্নয়নঃ দেশৰ সুষম উন্নয়নত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা আছে। ই উদ্যোগৰ প্ৰতি সঞ্চয় কৰা জনসাধাৰণক আকর্ষণ কৰে আৰু এইদৰে দেশৰ সুষম অর্থনৈতিক উন্নয়নত অৰিহণা যোগায়।
(চ) মুদ্রাস্ফীতি নিয়ন্ত্রণঃ মুদ্রাস্ফীতি নিয়ন্ত্ৰণ কৰাটোও ভাৰতীয় বিজাৰ্ভ বেংকৰ কাম। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে ঋণ নিয়ন্ত্ৰণৰ নীতি মানি চলিছিল, ৰপ্তানি হ্ৰাস কৰিছিল আৰু আমদানিক উৎসাহিত কৰিছিল।
(ছ) ঋণ নিয়ন্ত্রণঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে প্রয়োজনীয়তা আৰু এই নিয়ন্ত্ৰণৰ মূল্য অনুসৰি ধনৰ যোগান বৃদ্ধি বা হ্ৰাস কৰি ঋণ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। ইয়াৰ ফলত অৰ্থনীতিৰ মুদ্ৰাস্ফীতিৰ ধাৰা ৰোধ হয় আৰু অৰ্থনৈতিক স্থিতিশীলতা বজাই থাকে।
(জ) অর্থনৈতিক আৰু কাৰিকৰী পৰামৰ্শঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে কেৱল উদ্যোগসমূহক বিত্ত আৰু পৰামৰ্শ প্ৰদান কৰাই নহয়, উন্নয়নশীল দেশৰ অৰ্থনৈতিক আৰু কাৰিকৰী উন্নয়নৰ বাবে পৰিসংখ্যাগত তথ্যও সংগ্ৰহ কৰে।
৩। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ সফলতা আৰু বিফলতাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ কৃতিত্ব বা সাফল্যসমূহ তলত উল্লেখ কৰা হৈছে—
(ক) নমনীয় মুদ্রানীতিঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে নমনীয় মুদ্রানীতি গ্রহণ কৰিছে। ভাৰতীয় মুদ্ৰা বজাৰৰ ঋতুভিত্তিক চৰিত্ৰৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি ই মুদ্ৰা নিয়মৰ পৰিৱৰ্তন আনিছে। ঋতুভিত্তিক চাহিদাৰ চাপ পৰ্যাপ্তভাৱে পূৰণ কৰা হৈছে। ইয়াৰ বাবেই ধনৰ হাৰৰ ঋতুভিত্তিক উঠা-নমা নগণ্য হৈ আহিছে।
(খ) সুতৰ হাৰৰ সুস্থিৰ গাঁথনিঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ সুতৰ হাৰৰ নীতিৰ ফলত অৰ্থনীতিত সুৰ হাৰৰ তুলনামূলকভাৱে সুস্থিৰ গাঁথনি গঢ় লৈ উঠিছে। প্রথম অৱস্থাত বেংকটোৱে আৰম্ভণিৰে পৰাই সম্ভীয়া ধনৰ নীতি গ্ৰহণ কৰিছিল। ১৯৫১ চনলৈকে বেংকৰ হাৰ ৩ শতাংশৰ নিম্ন স্তৰত অপৰিৱৰ্তিত আছিল। মুদ্রাস্ফীতিৰ চাপৰ বিৰুদ্ধে যুঁজিবলৈ পৰৱৰ্তী বছৰবোৰত কিছু উর্ধমুখী পৰিৱৰ্তন কৰা হৈছে। বজাৰৰ সুৰ হাৰৰ তুলনাত বেংকৰ হাৰ যথেষ্ট কম। বেংকৰ হাৰ কম-বেছি পৰিমাণে স্থিৰ হৈ আছে।
(গ) আধুনিক ৰেংকিং আৰু ঋণৰ গাঁথনিঃ ৰিজাৰ্ভ বেংকে সুস্থ আধুনিক বেংকিং আৰু ঋণৰ গাঁথনি গঢ়ি তোলাত সফল হৈছে। বেংকটোৱে বিশাল তত্ত্বাৱধায়ক ক্ষমতা লাভ কৰিছিল। যিয়ে ইয়াক শব্দ ৰেখাত বেংকিংৰ বিকাশৰ পথ প্ৰদৰ্শন কৰিবলৈ সক্ষম কৰি তুলিছিল। বেংকৰ কৰ্মীসকলক প্ৰশিক্ষণ দিয়াৰ ফলত তেওঁলোকৰ কাৰ্যক্ষমতা বৃদ্ধি পাইছে। বেংকিঙৰ ভৌগোলিক আৰু মৌলিক ক্ষেত্রও যথেষ্ট বৃদ্ধি পাইছে।
(ঘ) সস্তা অৰ্থ প্ৰেৰণৰ সুবিধাঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে অতি সস্তা অৰ্থপ্ৰেৰণৰ সুবিধা প্ৰৱৰ্তন কৰিছে। এইবোৰ বাণিজ্যিক বেংক, চৰকাৰ আৰু সমবায় বেংকে বহুলভাৱে ব্যৱহাৰ কৰি আহিছে।
(ঙ) ৰাজহুৱা ঋণৰ সফল ব্যৱস্থাপনাঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে ৰাজহুৱা ঋণ সফলতাৰে পৰিচালনা কৰিছে। ই চৰকাৰৰ বাবে কম সুৰ হাৰত ঋণ জাৰি কৰিছে। অৰ্থনীতিত ৰাজহুৱা খণ্ডৰ সম্প্ৰসাৰণৰ বাবে ধন সংগ্ৰহত সহায় কৰিছে। ইয়াৰ উপৰিও চৰকাৰক হ্রস্বম্যাদী অগ্রিম ধন প্ৰদান কৰিছে।
(চ) বিনিময়ৰ স্থিৰতাঃ বিনিময়ৰ স্থিৰতা বহু পৰিমাণে বজাই ৰখাত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক সফল হৈছে। বজাৰত প্ৰচলিত হোৱাতকৈ তুলনামূলকভাৱে অধিক হাৰত বেংকে টকাৰ বিনিময় মূল্য বজাই ৰাখিছে। বৈদেশিক মুদ্ৰাৰ চাহিদা উপলব্ধ যোগানৰ সীমাৰ ভিতৰত ৰাখিবলৈ বিনিময় নিয়ন্ত্ৰণ ব্যৱস্থাৰ বিবেচনাপূর্ণ ব্যৱহাৰ কৰিছে।
ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ কাম-কাজলৈ চাই গৌৰৱবোধেৰে ক’ব পাৰি যে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে অর্থনীতিৰ বৃদ্ধি আৰু স্থিতিশীলতাত প্ৰশংসনীয় অৰিহণা যোগাইছে। তথাপিও বেংকটোৰ কিছুমান বিশেষ বিফলতাও আছে। সেইবোৰ হৈছে—
(ক) মুদ্ৰা ৰজাৰত সালসলনিৰ অভাৱঃ ৰিজাৰ্ভ বেংকে মুদ্ৰা বজাৰৰ সংগঠিত খণ্ড নিয়ন্ত্ৰণ কৰাত সফল হৈছে, কিন্তু অসংগঠিত খণ্ডটো নিয়ন্ত্ৰণ কৰাত সফল হোৱা নাই। গ্ৰাম্য ধন ঋণদাতা আৰু অন্যান্য থলুৱা বেংকাৰসকলৰ কার্যকলাপ নিয়ন্ত্ৰণ কৰাত ই কাৰ্যতঃ ব্যৰ্থ হৈছে। এই বেংকাৰসকল কেৱল ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ পৰিসৰৰ ভিতৰত নাহে।
(খ) সুতৰ হাৰৰ একাকাৰীতাৰ অভাৱঃ মুদ্ৰা বজাৰৰ বিভিন্ন খণ্ডৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণৰ অভাৱৰ বাবে বিভিন্ন সুত্ৰ হাৰ প্ৰচলিত হৈয়েই আছে। মুদ্ৰা বজাৰৰ সংগঠিত খণ্ডৰ বাহিৰত সুতৰ হাৰ বেংকৰ হাৰৰ তুলনাত অত্যাধিকভাৱে বেছি। এই ক্ষেত্ৰত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক যথেষ্ট দুর্ভাগ্যজনকভাৱে ব্যৰ্থ হৈছে।
(গ) বিল বজাৰৰ অভাৱঃ ১৯৫২ চনত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে বিল বজাৰৰ উন্নয়নৰ বাবে পৰিকল্পনা প্রস্তুত কৰিছিল। কিন্তু আজিলৈকে ভাৰতত কোনো স্বতন্ত্র আৰু সংগঠিত ব্যাপক বিল বজাৰ হোৱা নাই।
(ঘ) কৃষি ঋণৰ অপৰ্যাপ্ত উপলব্ধতাঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে পর্যাপ্ত কৃষি ঋণ প্ৰদানৰ বাবে বহু পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰাৰ পিছতো ইয়াৰ উপলব্ধতা ইয়াৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ পৰা বহু পিছপৰি আছে। কৃষি ঋণ ইয়াত এতিয়াও গ্ৰাম্য ধন ঋণদাতা আৰু অন্যান্য থলুৱা বেংকাৰসকলে আধিপত্য বিস্তাৰ কৰি আছে যিয়ে অতি উচ্চসুত্ৰ হাৰ লয়।
(ঙ) অপর্যাপ্ত বেংকিং সুবিধাঃ স্বাধীনতাৰ পিছৰ ৪৬ বছৰৰ ভিতৰত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে দেশৰ সকলো ঠাইতে বেংকিং কার্যকলাপ বিয়পোৱাৰ চেষ্টা কৰিছে। তথাপিও জনসংখ্যাৰ বৃহৎ আকাৰৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি ই যথেষ্ট নহয়। লগতে বেংকিং কার্যকলাপৰ বেছিভাগেই চহৰ অঞ্চলত কেন্দ্ৰীভূত। সৰু সৰু গাঁও আৰু উপনগৰ অঞ্চলৰ মানুহ এতিয়াও বেংকিং সুবিধাৰ পৰা বঞ্চিত।
(চ) টকাৰ আভ্যন্তৰীণ মূল্যৰ অস্থিৰতাঃ টকাৰ আভ্যন্তৰীণ মূল্যৰ অস্থিৰতাই ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ বিফলতা হৈ আহিছে। নিত্য বৃদ্ধি পোৱা ধনৰ প্ৰচলনৰ বাবেই দাম প্রায় বৃদ্ধি পাই আহিছে। যোৱা ৪৭ বছৰমানৰ ভিতৰত টকাৰ মূল্য মাত্র ৭ পইচালৈ হ্রাস পাইছে।
৪। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ সংগঠন আৰু পৰিচালনাৰ বিষয়ে ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ সংগঠন আৰু পৰিচালনাৰ বিষয়ে তলত ব্যাখ্যা কৰা হ’ল—
ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ সংগঠনঃ
(ক) কেন্দ্ৰীয় পৰিচালনা সমিতিঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকক কেন্দ্ৰীয় পৰিচালনা সমিতিৰ ওপৰত নিহিত কৰা হৈছে। ই ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ পৰিচালনাৰ বাবে দায়বদ্ধ, কেন্দ্রীয় পৰিচালনা সমিতি ২০জন সদস্যৰে গঠিত।
ইয়াক তলত দিয়া ধৰণে গঠন কৰা হয়—
(i) এজন গৱৰ্ণৰঃ গৱৰ্ণৰ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ সৰ্বোচ্চকৰ্তৃত্ব। তেওঁক ভাৰত চৰকাৰে পাঁচ বছৰৰ বাবে নিযুক্তি দিয়ে।
(ii) চাৰিজন উপ-গৱৰ্ণৰঃ চাৰিজন উপ-গৱৰ্ণৰক কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে ৫ বছৰৰ বাবে মনোনীত কৰে।
(iii) পোন্ধৰজন সঞ্চালকঃ কেন্দ্ৰীয় ব’ৰ্ডৰ আন পোন্ধৰজন সদস্যক কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে নিযুক্তি দিয়ে। চাৰিজন সঞ্চালকৰ ভিতৰত চাৰিটা স্থানীয় ব’ৰ্ডৰ পৰা এজনকৈ চৰকাৰে দহজন সঞ্চালকক মনোনীত কৰে আৰু এজন চৰকাৰী বিষয়াকো কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে পৃথকে পৃথকে মনোনীত কৰে।
(খ) স্থানীয় ব’ৰ্ডঃ কেন্দ্ৰীয় ব’ৰ্ডৰ উপৰিও দেশৰ চাৰিটা আঞ্চলিক অঞ্চলৰ বাবে স্থানীয় ব’ৰ্ড আছে যাৰ মুখ্য কাৰ্যালয় মুম্বাই, কলকাতা, চেন্নাই আৰু নতুন দিল্লীত আছে, স্থানীয় ব’ৰ্ডত পাঁচজনকৈ সদস্য থাকে। আঞ্চলিক, অর্থনৈতিক স্বার্থ, সমবায় আৰু থলুৱা বেংকৰ স্বাৰ্থক প্ৰতিনিধিত্ব কৰিবলৈ কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে চাৰি বছৰৰ বাবে নিযুক্তি দিয়ে।
(গ) ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ কাৰ্যালয়সমূহঃ বেংকৰ মুখ্য কাৰ্যালয় মুম্বাইত আৰু স্থানীয় ব’ৰ্ডৰ কাৰ্যালয় দিল্লী, কলকাতা, মুম্বাই আৰু চেন্নাইত অৱস্থিত। বেংকিং ব্যৱস্থাৰ মসৃণ কাম-কাজ বজাই ৰাখিবলৈ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে আহমেদাবাদ, বাংগালুৰু, ভূপাল, ভুৱনেশ্বৰ, চণ্ডীগড়, গুৱাহাটী, হায়দৰাবাদ, জয়পুৰ, জম্মু, কানপুৰ, নাগপুৰ, পাটনা, তিৰৱনন্তপুৰম, কোচি, লক্ষ্ণৌ আৰু বাইকুলা (মুম্বাই)ত স্থানীয় কার্যালয় বা শাখা মুকলি কৰিছে।
ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ পৰিচালনা–
ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ পৰিচালনা কেন্দ্ৰীয় পৰিচালনা সমিতিৰ হাতত। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ গৱৰ্ণৰ মুখ্য কাৰ্যবাহী কর্তৃপক্ষ। তেওঁ কেন্দ্রীয় পৰিচালনা সমিতিৰ অধ্যক্ষ।
কেন্দ্ৰীয় ব’ৰ্ডে কৰা নিয়মৰ অধীনত বেংকৰ কাম-কাজ আৰু ব্যৱসায় পৰিচালনাৰ বাবে গৱৰ্ণৰৰ সাধাৰণ পৰিচালনাৰ ক্ষমতা আছে। গৱৰ্ণৰৰ অনুপস্থিতিত তেওঁ মনোনীত কৰা উপ-গৱৰ্ণৰজনে নিজৰ ক্ষমতা প্রয়োগ কৰিব।
কেন্দ্ৰীয় ব’ৰ্ডৰ বৈঠক বছৰত কমেও ছবাৰ আৰু ত্রিমাসিকত এবাৰতকৈ কম নহয়। বাৰ্ডে নিজৰ কিছুমান কাম কেন্দ্রীয় ব’ৰ্ডৰ কমিটি এখনক অৰ্পণ কৰে। ভাৰতীয় বিজাৰ্ভ বেংকৰ গৱৰ্ণৰক চাৰিজন উপ-গৱৰ্ণৰ আৰু চাৰিজন কাৰ্যবাহী সঞ্চালকে সহায় কৰে।
ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ কেন্দ্ৰীয় কার্যালয় মুম্বাইত অৱস্থিত। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ দুটা প্রধান বিভাগ অর্থাৎ প্ৰৱৰ্তন আৰু বেংকিং বিভাগৰ বাবে কেইবাটাও ঠাইত স্থানীয় মুখ্য কার্যালয় আৰু শাখা আছে।
৫। বাণিজ্যিক বেংক আৰু অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহ (NBFIs) ৰ মাজত থকা পাৰ্থক্যবোৰ লিখা।
উত্তৰঃ বাণিজ্যিক বেংক আৰু অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহ (NBFIs) দুয়োটা বিত্তীয় ব্যৱস্থাৰ গুৰুত্বপূর্ণ উপাদান, কিন্তু সেইবোৰৰ বৈশিষ্ট্য আৰু ভূমিকা সুকীয়া।
ইহঁতৰ মাজৰ মূল পার্থক্যসমূহ তলত উল্লেখ কৰা হৈছে—
(ক) সংজ্ঞা আৰু আইনী অৱস্থাঃ
(i) ৰাণিজ্যিক বেংকঃ বাণিজ্যিক বেংক হৈছে এনে বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান যিয়ে জনসাধাৰণৰ পৰা জমা ধন গ্ৰহণ কৰিবলৈ অনুমোদিত আৰু ঋণ, ক্রেডিট কার্ড, পৰিশোধ সেৱাকে ধৰি বহুতো বিত্তীয় সেৱা প্ৰদান কৰে। বেংকিং আইন অনুসৰি ইয়াক নিয়ন্ত্ৰিত কৰা হয় আৰু ইয়াক প্ৰায়ে বিত্তীয় ব্যৱস্থাৰ মেৰুদণ্ড বুলি গণ্য কৰা হয়।
(ii) অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠাসমূহ (NBFIs): অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহ হৈছে এনে বিত্তীয় মধ্যস্থতাকাৰী যিয়ে বাণিজ্যিক বেংকৰ দৰে বিত্তীয় সেৱা আগবঢ়ায় কিন্তু তাত বেংকিং অনুজ্ঞাপত্ৰ নাথাকে। এই প্রতিষ্ঠানবোৰে বিভিন্ন আইনী কাঠামোৰ অধীনত কাম কৰে আৰু নিজ নিজ খণ্ডৰ বাবে নিৰ্দিষ্ট নিয়মৰ অধীনত থাকে।
(ঠ) জমা-লোৱা কর্তৃপক্ষঃ
(i) বাণিজ্যিক বেংকঃ বাণিজ্যিক বেংকৰ জনসাধাৰণৰ পৰা জমা ধন গ্ৰহণ কৰাৰ কৰ্তৃত্ব থাকে, যিটো তেওঁলোকৰ ধনৰ এক উল্লেখযোগ্য উৎস। তেওঁলোকে বিভিন্ন ধৰণৰ জমা হিচাপ, যেনে— সঞ্চয় হিচাপ, চলিত হিচাপ, স্থায়ী জমা হিচাপ আদি আগবঢ়ায়।
(ii) অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহ (NBFIs): সাধাৰণতে অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহৰ বাণিজ্যিক বেংকৰ দৰে জমা ধন গ্ৰহণ কৰাৰ কৰ্তৃত্ব নাথাকে। বৰঞ্চ এই প্রতিষ্ঠানে ধনৰ বিকল্প উৎসব ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে, যেনে— চুক্তিপত্র জাৰি কৰা, সমাংশ (Equity) ৰ জবিয়তে মূলধন সংগ্ৰহ কৰা বা অন্য বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানৰ পৰা ঋণ লোৱা।
(গ) নিয়ন্ত্রণমূলক তদাৰকীঃ
(i) বাণিজ্যিক বেংকঃ বাণিজ্যিক বেংকসমূহ কেন্দ্রীয় বেংক বা বেংকিং নিয়ন্ত্রণ কর্তৃপক্ষৰ কঠোৰ নিয়ন্ত্ৰণমূলক তদাৰকীৰ অধীনত থাকে। এই নিয়মসমূহৰ লক্ষ্য হৈছে বেংকিং ব্যৱস্থাৰ স্থিতিশীলতা আৰু সুস্থতা নিশ্চিত কৰা, জমাকাৰীসকলক সুৰক্ষা দিয়া আৰু আর্থিক অখণ্ডতা বজাই ৰখা৷
(ii) অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহ (NBFIs): অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহ নিৰ্দিষ্ট নিয়ন্ত্ৰণকাৰী সংস্থাৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্রিত হয় যিয়ে নিজ নিজ খণ্ডৰ তদাৰক কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, বীমা কোম্পানীসমূহ বীমা নিয়ন্ত্ৰণ কৰ্তৃপক্ষৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্রিত হয়, আনহাতে বিনিয়োগ সংস্থাসমূহৰ তদাৰক কৰে নিৰাপত্তা আৰু বিনিময় আয়োগে। এই প্ৰতিষ্ঠানৰ বাবে নিয়ন্ত্ৰণ কাঠামো নির্দিষ্ট ধৰণৰ প্ৰতিষ্ঠান আৰু ইহঁতে কাম কৰা দেশৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি ভিন্ন হয়।
(ঘ) সেৱাৰ পৰিসৰঃ
(i) বাণিজ্যিক বেংকঃ বাণিজ্যিক বেংকে ব্যক্তি, ব্যৱসায় আৰু অন্যান্য প্রতিষ্ঠানক বহুতো বিত্তীয় সেৱা আগবঢ়ায়। এই সেৱাসমূহৰ ভিতৰত জমা ধন গ্ৰহণ কৰা, ঋণ প্ৰদান কৰা, ক্রেডিট কার্ড প্রদান কৰা, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় লেনদেনৰ সুবিধা প্ৰদান কৰা, সম্পদ ব্যৱস্থাপনা সেৱা আগবঢ়োৱা আৰু বেংকিং সম্পৰ্কীয় অন্যান্য সেৱা প্ৰদান কৰা আদি অন্তর্ভুক্ত।
(ii) অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহ (NBFIs): অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহ বিশেষ বিত্তীয় সেৱা আগবঢ়ায় যিয়ে বাণিজ্যিক বেংকৰ প্ৰস্তাৱৰ পৰিপূৰক। অনা-বেংক বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ কেইটামান উদাহৰণ হ’ল— বীমা কোম্পানী, পেঞ্চন পুঁজি, সামূহিক বা উমৈহতীয়া পুঁজি, লিজিং কোম্পানী, ক্ষুদ্র বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান। প্রতিটো ধৰণৰ অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানে নির্দিষ্ট বিত্তীয় কার্যকলাপত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে আৰু নিৰ্দিষ্ট গ্ৰাহকৰ প্ৰয়োজনীয়তা পূৰণ কৰে।
(ঙ) শেষ মুহুৰ্তৰ ঋণদাতাঃ
(i) বাণিজ্যিক বেংকঃ বাণিজ্যিক বেংকসমূহে অনুমোদিত জমা লোৱা প্ৰতিষ্ঠান হিচাপে কেন্দ্ৰীয় বেংকৰ সুবিধাসমূহৰ সুবিধা লাভ কৰে আৰু তাৰল্যতাৰ নাটনিৰ সময়ত কেন্দ্ৰীয় বেংকৰ পৰা ঋণ ল’ব পাৰে। এই শেষ মুহূৰ্তৰ ঋণদাতাই বেংকিং ব্যৱস্থাত স্থিতিশীলতা বজাই ৰখাত সহায় কৰে।
(ii) অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহ (NBFIs): অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহৰ বেছিভাগ ক্ষেত্ৰতে কেন্দ্রীয় বেংকৰ সুবিধাসমূহ বা বাণিজ্যিক বেংকসমূহৰ বাবে উপলব্ধ ঋণদাতাৰ সমৰ্থনৰ প্ৰত্যক্ষ প্রৱেশ নাথাকে। তেওঁলোকে তাৰল্যতাৰ বিকল্প উৎসৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিব লাগিব বা প্রয়োজনৰ সময়ত অন্য বিত্তীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ পৰা ঋণ ল’ব লাগিব।
বাণিজ্যিক বেংক আৰু অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান দুয়োটাই বিত্তীয় ব্যৱস্থাৰ সামগ্রিক কার্যকলাপত অৰিহণা যোগায় যদিও ইয়াৰ পাৰ্থক্য নিহিত হৈ আছে ইয়াৰ আইনী মৰ্যাদা, জমা লোৱা কৰ্তৃত্ব, নিয়ন্ত্রণমূলক তদাৰকী, আগবঢ়োৱা সেৱাৰ পৰিসৰ আৰু কেন্দ্ৰীয় বেংকৰ সুবিধাসমূহৰ ওপৰত।
৬। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ কাৰ্যসমূহ ব্যাখ্যা কৰা।
অথবা
কেন্দ্ৰীয় বেংক হিচাপে ভাৰতৰ ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ মূল পৰম্পৰাগত কাৰ্যসমূহৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ প্ৰধান কাৰ্যসমূহ হৈছে—
(ক) নোট প্ৰৱৰ্তন।
(খ) চৰকাৰৰ বেংকাৰ, উপদেষ্টা আৰু প্ৰতিনিধি।
(গ) বেংকৰ বেংক, নগদ তহবিলৰ তত্ত্বাৱধায়ক।
(ঘ) আন্তর্জাতিক মুদ্ৰাৰ তত্ত্বাবধায়ক।
(ঙ) অন্তিম মুহুৰ্তৰ ঋণদাতা।
(চ) পৰিশোধ ভৱনৰ কাৰ্য।
(ছ) ঋণ নিয়ন্ত্ৰণ।
(ক) নোট প্ৰৱৰ্তনঃ ভাৰতবৰ্ষৰ একমাত্ৰ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকেই নোট প্ৰচলনৰ একচেটিয়া অধিকাৰ ভোগ কৰে। দুটকীয়া নোটৰ পৰা আৰম্ভ কৰি হেজাৰ টকীয়া নোট পর্যন্ত ৰিজাৰ্ভ বেংকে প্ৰৱৰ্তন বা মুদ্রিত কৰে। এটকীয়া নোট আৰু মুদ্ৰাবোৰ কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰৰ বিত্ত বিভাগে মুদ্ৰিত কৰে।
(খ) চৰকাৰৰ বেংকাৰঃ ৰিজাৰ্ভ বেংকে চৰকাৰৰ বেংকাৰ হিচাপে কাম কৰে। ই কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰ আৰু ৰাজ্য চৰকাৰৰ টকা-পইচা জমা ৰাখে। প্রয়োজনমতে চৰকাৰক অস্থায়ী ঋণ প্ৰদান কৰে। চৰকাৰী কৰ কাটল জমা কৰে। লগতে চৰকাৰৰ হকে টকা-পইচা আদায়ো কৰে। বাণিজ্যিক বেংকে যিদৰে গ্ৰাহকক বেংকিং সেৱা আগবঢ়ায়, সেইদৰে ৰিজাৰ্ভ বেংকে চৰকাৰক বেংকিং সেৱা দিয়ে। ই চৰকাৰৰ অৰ্থৰ স্থানান্তৰ কৰে। ৰিজাৰ্ভ বেংকে চৰকাৰৰ আভ্যন্তৰীণ ঋণ আৰু কোষাগাৰ বিল আদিৰ লেনদেন কৰে। এই ক্ষেত্ৰত বেংকে প্রতিনিধিৰ দৰে কাম কৰে। দেশৰ আভ্যন্তৰীণ আৰ্থিক আৰু বিত্তীয় বিষয়ত বেংকে চৰকাৰক দিহা পৰামৰ্শ দিয়ে। বিশেষকৈ দেশীয় বা বৈদেশিক ঋণৰ আদান-প্ৰদানৰ ক্ষেত্ৰত চৰকাৰক বেংকে দিহা পৰামৰ্শ দি উপদেষ্টাৰ কাম কৰে।
(গ) বেংকৰ বেংকাৰ আৰু নগদ তহবিলৰ তত্ত্বাবধায়কঃ ভাৰতত ব্যৱসায় কৰা অনুসূচীভুক্ত প্ৰতিটো বাণিজ্যিক বেংকৰ বেংকাৰ হিচাপে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে দায়িত্ব পালন কৰে। সেয়ে সকলো বেংকে ৰিজাৰ্ভ বেংকত হিচাপ খুলিব লাগে। এই হিচাপৰ যোগেদি ৰিজাৰ্ভ বেংকে বাণিজ্যিক বেংকসমূহৰ নিৰ্দ্ধাৰিত পৰিমাণৰ নগদ ধন জমা ৰাখে আৰু বেংকলৈ ধন প্ৰেৰণৰ সুবিধা প্ৰদান কৰে। বেংকিং ৰেগুলেচন আইন ১৯৪৯ চনৰ বিধি ব্যৱস্থা অনুযায়ী প্ৰতিটো বাণিজ্যিক বেংকে তেওঁলোকৰ ম্যাদী আৰু চলিত দেনাৰ শতকৰা ৩% ৰ পৰা ১৫% লৈ সুদ মুক্তভাৱে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকত নগদ সংৰক্ষণ অনুপাত হিচাপে সংৰক্ষণ কৰিব লাগে। ২০০৩ চনৰ জুন মাহৰ পৰা এই হাৰ ৪.৫% চলি আছে। এই বিলাকৰ উপৰিও প্ৰতিটো বাণিজ্যিক বেংকে ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ ম্যাদী আৰু চলিত দেনাৰ ২৫% ৰ পৰা ৪০% পৰিমাণৰ বিধিবদ্ধ তাৰল্য অনুপাত হিচাপে জমা ৰাখিব লাগে। বর্তমানে এই ২৭% হাৰত চলি আছে। বাণিজ্যিক বেংকৰ টকাৰ নাটনি হলেবিল, প্রতিভূতি আদি জামিন দি ঋণ ল’ব পাৰে। ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ পৰিশোধ ভৱনৰ সদস্য বেংকে এনে হিচাপৰ মাধ্যমেদি অৰ্থ স্থানান্তৰ কৰিব পাৰে। বাণিজ্যিক বেংকে ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ দিহা পৰামৰ্শ বিচাৰিব পাৰে। আনহাতে কেন্দ্ৰীয় বেংকে বাণিজ্যিক বেংকক সতর্ক বাণীও শুনাব পাৰে। এইদৰে ৰিজাৰ্ভ বেংকে অন্যান্য বেংকৰ বেংকাৰ হিচাপে কাম কৰে। বাণিজ্যিক বেংকৰ নগদ তহবিল জমা ৰখা হেতুকে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকক দেশৰ নগদ তহবিলৰ তত্ত্বাবধায়ক বুলি কোৱা হয়।
(ঘ) আন্তর্জাতিক মুদ্ৰাৰ তত্ত্বাবধায়কঃ দেশত বৈদেশিক মুদ্ৰাৰ পৰিচালনা আৰু সংৰক্ষণৰ দায়িত্ব ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ ওপৰত অৰ্পণ কৰা হয়। দেশত মজুত থকা আৰু দৈনন্দিন উপার্জিত বৈদেশিক মুদ্ৰাও ইয়াৰ হাতত জমা হয়। সেই হিচাপে বিদেশী মুদ্রা আদায় দিব লাগিলেও ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ মাধ্যমত হয়। বিনিময় মুদ্ৰা লেনদেনেৰ সুবিধাৰ কাৰণে বাণিজ্যিক বেংক কিছুমানক ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে অনুজ্ঞাপত্ৰ দিয়ে। সেইবাবে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ নিৰ্দেশ মতে প্রতিনিধিৰ দৰে কাম কৰে। দেশৰ আন্তর্জাতিক মুদ্ৰাভাণ্ডাৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰি ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে বিনিময় হাৰ সুস্থিৰকৈ পৰিচালনা কৰাৰ সুবিধা পায়।
(ঙ) অন্তিম মুহুৰ্তৰ ঋণদাতাঃ বাণিজ্যিক বেংকবোৰে মুদ্ৰা বজাৰত লেনদেন কৰোতে পুঁজিৰ নাটনি হ’ব পাৰে। অৰ্থাৎ মুদ্ৰা বজাৰত ধাৰ দিবলৈ সকলোবোৰ লেনদেনকাৰীৰ পুঁজিৰ অভাৱ হ’ব পাৰে। এনে পৰিস্থিতিত তাৰল্যৰ অভাৱত মুদ্ৰা বজাৰ অচল হোৱা অৱস্থা হ’ব পাৰে। এনে সংকটৰ সময়ত ৰিজাৰ্ভ বেংকে বাণিজ্যিক বেংকক ঋণ দি সহায় কৰে। সেই কাৰণে ৰিজাৰ্ভ বেংকক অস্তিম মুহুৰ্তৰ ত্ৰাণকৰ্তা বোলে।
(চ) পৰিশোধ ভৱন কার্যঃ ৰিজাৰ্ভ বেংকে দেশৰ ঋণ পৰিশোধ পদ্ধতিৰ মূল কেন্দ্ৰ হিচাপে কাৰ্য নিৰ্বাহ কৰে। লগতে লেনদেনৰ নিষ্পত্তি আৰু টকা-পইচা এঠাইৰ পৰা আন ঠাইলৈ স্থানান্তৰ কৰাৰ সুবিধা দিয়ে।
বিভিন্ন বাণিজ্যিক বেংক আৰু সেইবোৰৰ গ্ৰাহকৰ মাজত অহৰহ চেকৰ লেনদেন হয়। ফলত প্রত্যেক বেংকে আন বেংকক টকা দিবলগীয়া হয়, আনহাতে আন বেংকৰ পৰা পাবলগীয়াও হয়। বেংকবোৰৰ মাজত আটাইবোৰ আদান-প্রদান নগদ টকাৰ মাধ্যমত কৰিব লাগিলে বহু টকাৰ প্ৰয়োজন হয়। এনে অসুবিধাৰ পৰা হাত সাৰিবলৈ পৰিশোধ ভৱনৰ উদ্ভাৱন কৰা হৈছে। প্রত্যেক দিনে পৰিশোধ ভৱনত বিভিন্ন বেংকৰ কৰ্মচাৰী সমবেত হৈ সেইবোৰৰ মাজত হ’বলগীয়া আদান-প্রদান নিষ্পত্তি কৰা হয়। অৱশেষত যি বেংকে দিবলগীয়া হয়, সেই বেংকে ৰিজাৰ্ভ বেংকত থকা হিচাপত চেক দি পাবলগীয়া বেংকক পৰিশোধ কৰে। এইদৰে ৰিজাৰ্ভ বেংকে পৰিশোধ ভৱনৰ সুবিধা দি বেংক ব্যৱস্থাক সহায় কৰে আৰু লেনদেনবিলাক নিষ্পত্তি কৰে।
(ছ) ঋণ নিয়ন্ত্ৰণঃ দেশৰ মুদ্ৰা আৰু বেংক পদ্ধতিৰ অধিনায়ক হিচাপে ৰিজাৰ্ভ বেংকে দৰস্তৰ সুস্থিৰে ৰাখিবলৈ মুদ্ৰা আৰু ঋণগত মুদ্রা নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। দৰস্তৰ সুস্থিৰে ৰখা দায়িত্ব পালন কৰিবলৈ ৰিজাৰ্ভ বেংকক কিছুমান ক্ষমতা প্রয়োগ কৰিবলৈ সুবিধা দিয়া হৈছে। সেই হিচাপে ঋণ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ ই কিছুমান সাধাৰণ আৰু কিছুমান বাছনিমূলক আহিলা প্রয়োগ কৰে। সাধাৰণ আহিলাসমূহহ’ল বেংক হাৰ বা বাট্টাহাৰ, মুকলি বজাৰৰ লেনদেন, পৰিৱৰ্তনশীল নগদ সংৰক্ষণ অনুপাত, বিধিগত তাৰল্যতাৰ হাৰ ইত্যাদি। আনহাতেদি বাছনিমূলক আহিলা সমূহ হৈছে মাৰ্জিনৰ পৰিমাণ, ভোক্তাৰ ঋণ নিয়ন্ত্রণ, নৈতিক প্রণোদন, ঋণৰ সুদৰ তাৰতম্য, প্রত্যক্ষ ব্যৱস্থা, ঋণ বেচনিং, সতর্ক বাণী ইত্যাদি। মুদ্রাস্ফীতি নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ আৰু আৰ্থিক প্ৰগতি অব্যাহত ৰাখিবলৈ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে ঋণ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
৭। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ বাহ্যিক সংগঠনৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰঃ ১৯২৬ চনত হিল্টন ইয়ং আয়োগে পৃথককৈ কেন্দ্ৰীয় বেংক প্রতিষ্ঠা কৰাৰ বাবে পৰামৰ্শ আগবঢ়াইছিল আৰু সেই মৰ্মে ১৯২৭ চনত বিধেয়ক উত্থাপন হৈছিল যদিও সাংবিধানিক কাৰণত ইয়াক এৰি পেলোৱা হৈছিল। ১৯৩৩ চনৰ ৬ মাৰ্চত ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ বিধেয়ক বিধায়িনী সভাত উত্থাপিত হৈছিল আৰু ১৯৩৪ চনৰ ৬ মাৰ্চত গৱৰ্ণৰ জেনেৰেল স্বাক্ষৰ কৰি সন্মতি দিছিল। এই আইনৰ বিধানমতে ১৯৩৫ চনৰ ১ এপ্ৰিলত ৰিজাৰ্ভ বেংক স্থাপিত হৈছিল। প্ৰথমতে ই অংশীদাৰী বেংক আছিল যদিও ১৯৪৯ চনত ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণ কৰি চৰকাৰৰ হাতলৈ অনা হয়।
ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ পৰিচালনা আৰু সংগঠন চাৰিখন স্থানীয় পৰিষদ আৰু এখন কেন্দ্ৰীয় পৰিষদৰ দ্বাৰা কৰা হয়। ইয়াৰ পৰিচালনা, পর্যবেক্ষণ আৰু নির্দেশনা ২০ জনীয়া কেন্দ্রীয় সঞ্চালক পৰিষদৰ ওপৰত ন্যস্ত কৰা হয়। এই পৰিষদৰ সভাপতি জনকেই গৱৰ্ণৰ বোলা হয়। গৱৰ্ণৰক সহায় কৰিবলৈ চাৰিটা বিভিন্ন বিভাগত চাৰিজন উপ-গৱৰ্ণৰ থাকে। এই পাঁচজনক কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে পাঁচ বছৰৰ বাবে নিযুক্তি দিয়ে। বাকী ১৫ জন সঞ্চালকক কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে মনোনীত কৰি দিয়ে। ইয়াৰ ভিতৰত চাৰিজন সঞ্চালকক যেনে— মুম্বাই, কলিকতা, মাদ্ৰাজ আৰু নতুন দিল্লী এই চাৰিখন স্থানীয় পৰিষদৰ পৰা মনোনীত কৰে। ইয়াৰোপৰি বাকী দহজন সঞ্চালকক দেশৰ বিভিন্ন খণ্ডৰ পৰা যেনে— কৃষি, উদ্যোগ, ৰপ্তানি ব্যৱসায়, বাণিজ্য আদিত জ্ঞান থকা পাৰদৰ্শী লোকক মনোনীত কৰে। এইবোৰৰ উপৰিও আকৌ বিত্ত মন্ত্রণালয়ৰ এজন বিষয়াক কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে সঞ্চালক ৰূপে মনোনীত কৰে। আনহাতে স্থানীয় পৰিষদৰ ক্ষেত্ৰত থকা পাঁচোজন সদস্যকে চাৰি বছৰৰ কাৰ্যাকালৰ বাবে কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে নিযুক্তি দিয়ে। এই পৰিষদবোৰত সদস্যসকলৰ দ্বাৰাই তেওঁলোকৰ মাজৰ পৰাই এজনক সভাপতি হিচাপে নিৰ্বাচিত কৰি লয়। কেন্দ্ৰীয় পৰিষদে দায়িত্ব অর্পণ কৰা বিষয়সমূহত স্থানীয় পৰিষদে কেন্দ্ৰীয় পৰিষদক দিহা পৰামৰ্শ দিয়ে। বেংকৰ নীতি কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে নিৰ্দ্ধাৰণ কৰে। কেন্দ্ৰীয় আৰু আঞ্চলিক পৰিষদে তাক পালন কৰে। কেন্দ্ৰীয় পৰিষদৰ গৱৰ্ণৰ হৈছে ইয়াৰ প্ৰধান কাৰ্যনিৰ্বাহক। পৰিষদে স্থিৰ কৰি দিয়া নীতি-নিয়ম তেওঁ কাৰ্যকৰী কৰে। বেংকৰ কাৰ্যকলাপ বিশেষকৈ বেংকিং বিত্তীয়, বেংকৰ মুখ্য উপদেষ্টাই অর্থনৈতিক গৱেষণাৰ কামৰ সংহতি ৰক্ষা কৰে।
৮। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে কিদৰে অৰ্থ ব্যৱস্থাত মুদ্ৰা আৰু ঋণ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে আলোচনা কৰা।
অথবা
ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে ঋণ নিয়ন্ত্ৰণৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰয়োগ কৰা পদ্ধতিবোৰৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ প্ৰধান লক্ষ্য হৈছে দেশৰ মুদ্ৰা আৰু ঋণগত মুদ্রা আর্থিক কাৰ্যৰ সুবিধা হোৱাকৈ পৰিচালনা কৰা। সেয়ে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে দুটা পদ্ধতিৰ দ্বাৰা মুদ্ৰা আৰু ঋণ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
(ক) সাধাৰণ বা পৰিমাণগত পদ্ধতি।
(খ) গুণগত বা বাছনিমূলক পদ্ধতি।
(ক) সাধাৰণ বা পৰিমাণগত পদ্ধতিৰ অস্ত্ৰসমূহ হ’লঃ
(i) বেংক হাৰ বা বাট্টা হাৰঃ যি হাৰৰ বিপৰীতে ৰিজাৰ্ভ বেংকে দেশৰ বেংক ব্যৱস্থাৰ অংশীদাৰ বেংকবোৰলৈ অনুমোদিত প্রতিভূতি আৰু স্বীকৃত বিনিময় পত্র বা অন্যান্য পত্ৰৰ পুনৰ বাট্টাকৰণ কৰে সেই হাৰকে বেংক হাৰ বা বাট্টাহাৰ বুলি কোৱা হয়। অর্থাৎ ৰিজাৰ্ভ বেংকে বাণিজ্যিক বেংকবোৰক ঋণ দিওতে বা বিল পুনৰ বাট্টা কৰি দিওতে যি হাৰত সুত লয় তাকে বাট্টা হাৰ বা বেংক হাৰ বোলে।
বেংক হাৰক মুদ্রা বজাৰৰ শান্তি স্থাপক হিচাপে গণ্য কৰা হয়। কিয়নো বেংক হাৰৰ পৰিৱৰ্তনে সমগ্ৰ সুদৰ হাৰৰ গঠনৰ ওপৰতে প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে। বেংক হাৰৰ বৃদ্ধিয়ে মুদ্ৰা বজাৰৰ অন্যান্য সুদৰ হাৰৰো বৃদ্ধি ঘটাই ঋণ গ্রহণ ব্যয়বহুল কৰি তোলে। সেইদৰে বেংক হাৰৰ হ্রাসে মুদ্রা বজাৰৰ অন্যান্য সুদৰ হাৰৰ ওপৰত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰি সুদৰ হাৰ হ্ৰাস কৰে আৰু ঋণ গ্ৰহণৰ ব্যয় কমাই দিয়ে। অর্থ ব্যৱস্থাৰ পৰিৱৰ্তনীয় পৰিস্থিতি সাপেক্ষে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে বেংক হাৰৰ পৰিৱৰ্তন সাধন কৰে। ২০০৩ চনৰ এপ্ৰিল মাহৰ পৰা ২০০৫ চনৰ মাৰ্চ মাহলৈ বেংক হাৰ ৬% স্থিৰ হৈ আছে।
(ii) মুকলি বজাৰৰ লেনদেনঃ দেশৰ বাণিজ্যিক বেংকবোৰৰ অতিৰিক্ত নগদ তহবিলৰ স্থিতিৰ ওপৰত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰাৰ বাবেই ৰিজাৰ্ভ বেংকে দেশৰ কেন্দ্ৰীয় বেংক হিচাপে বিল, চৰকাৰী প্ৰতিভূতি, বস্তু তথা বাণিজ্যিক কাকত ইত্যাদিৰ ক্ৰয় অথবা বিক্রয় কৰাৰ প্ৰক্ৰিয়াকে মুকলি বজাৰৰ লেনদেন বুলি কোৱা হয়।
ৰিজাৰ্ভ বেংকে মুকলি বজাৰৰ লেনদেনৰ দ্বাৰা বাণিজ্যিক বেংকৰ ঋণ সৃষ্টিৰ সামর্থ্য হ্রাস বৃদ্ধি কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰে। ঋণ নিয়ন্ত্ৰণৰ সঁজুলি হিচাপে ই বৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ। ৰিজাৰ্ভ বেংকে এইবোৰ বিক্ৰী কৰিলে বেংক, বিত্তীয় অনুষ্ঠান তথা ব্যক্তিসকলে সেয়া ক্রয় কৰে। তেতিয়া বাণিজ্যিক বেংকৰ নগদ ভঁৰাল হ্ৰাস হয়। ফলত সেইবোৰৰ ঋণদান ক্ষমতাও হ্রাস হয়। তেতিয়া মুদ্ৰা আৰু ঋণগত মুদ্ৰাৰ যোগান হ্ৰাস হৈ মুদ্রাস্ফীতিৰ হেঁচা কমে। অন্যহাতে মুকলি বজাৰৰ পৰা ৰিজাৰ্ভ বেংকে আগতে বিক্ৰী কৰা বিল বা প্ৰতিভূতি পুনৰাই ক্ৰয় কৰিলে বাণিজ্যিক বেংকৰ নগদ তহবিল বাঢ়ে৷ সেইবোৰে তেতিয়া অধিক ঋণ দি মুদ্ৰাৰ যোগান বঢ়াব পাৰে। তেতিয়া মুদ্রাস্ফীতি বা দৰস্তৰ উৰ্দ্ধমুখী হয়।
(iii) পৰিৱৰ্তনশীল নগদ সংৰক্ষণ অনুপাতঃ ভাৰতত ব্যৱসায় কৰা বাণিজ্যিক বেংকবোৰে আমানত দেনাৰ এক নিৰ্দিষ্ট অনুপাতত নগদ তহবিল ৰাখিব লাগে। আইনৰ ব্যৱস্থামতে বর্তমান এই সংৰক্ষণৰ অনুপাত ন্যূনতম ৩% ৰ পৰা উৰ্দ্ধতম ২০% ৰ ভিতৰত ৰিজাৰ্ভ বেংকত জমা ৰাখিব লাগে। প্রয়োজনমতে ৰিজাৰ্ভ বেংকে এই জমাৰ পৰিমাণ ৩% ৰ পৰা ২০% ৰ ভিতৰত কম-বেছি কৰিব পাৰে। সেই কাৰণে ইয়াক পৰিৱৰ্তনশীল নগদ সংৰক্ষণ অনুপাত বোলে। নগদ সংৰক্ষশ অনুপাত বৃদ্ধি কৰিলে বাণিজ্যিক বেংকে ৰিজাৰ্ভ বেংকত আগতকৈ বেছি পৰিমাণৰ নগদ ধন জমা ৰাখিব লগা হয়। ফলস্বৰূপে ঋণদানৰ ক্ষমতাও আগৰ তুলনাত হ্রাস পায়। সেইদৰে ঋণদানৰ পৰিমাণ বৃদ্ধি কৰিব বিচাৰিলে বাণিজ্যিক বেংকবোৰৰ সংৰক্ষণৰ এই অনুপাত হ্ৰাস কৰি দিয়ে। ২০০৩ চনৰ নৱেম্বৰৰ পৰা ২০০৫ চনৰ মাৰ্চলৈ নগদ সংৰক্ষণৰ অনুপাত হৈছে ৪.৫%।
(iv) বিধিবদ্ধ তাৰল্য অনুপাতঃ ভাৰতত ব্যৱসায় কৰা বাণিজ্যিক বেংকে আইনৰ বিধান অনুযায়ী ইয়াৰ ম্যাদী আৰু চলিত আমানতৰ ২৫% ৰ পৰা ৪০% ৰ ভিতৰত বিধিবদ্ধ তাৰল্য অনুপাত ৰাখিব লাগে। ইয়াক নগদ সংৰক্ষণ অনুপাতৰ ওপৰঞ্চি হিচাপে ৰাখিব লাগে। তৰল পৰিসম্পদ হিচাপে নগদ টকা, সোণ আৰু দায়বিহীন অনুমোদিত প্রতিভৃতি ৰাখিব লাগে। এই পৰিমাণ ন্যূনতম আৰু উৰ্দ্ধতম সীমাৰ মাজত পৰিৱৰ্তন কৰিব পাৰে। বিধিবদ্ধ তাৰল্য অনুপাত বৃদ্ধি কৰিলে বাণিজ্যিক বেংকৰ ঋণ প্রদান ক্ষমতা হ্রাস হয়। লগতে ঋণদানৰ ক্ষেত্ৰ আৰু গতি সলনি হয়। ১৯৯৭ চনৰ ২৫ অক্টোবৰত বিধিবদ্ধ তাৰল্য অনুপাত ন্যূনতম ২৫% হ্ৰাস কৰিছে।
(খ) গুণগত বা বাছনিমূলক ঋণ নিয়ন্ত্ৰণঃ ঋণ নিয়ন্ত্ৰণৰ ক্ষেত্ৰত সাধাৰণ পদ্ধতিয়ে আশানুৰূপ ফল দিব নোৱাৰাত ৰিজাৰ্ভ বেংকে ঋণ নিয়ন্ত্ৰণৰ নতুন নতুন উপায় উদ্ভাৱন কৰিছে। এনে উপায়বোৰক গুণগত বা বাছনিমূলক ঋণ নিয়ন্ত্ৰণ বুলি কোৱা হয়।
এনে পদ্ধতিৰ অস্ত্ৰসমূহ হৈছে—
(i) মাৰ্জিনৰ পৰিমাণঃ ঋণ ল’বলৈ জামিন হিচাপে দিয়া সম্পত্তিৰ বজাৰ মূল্যৰ যি পৰিমাণ বা অংশ ঋণ দিয়া নহয়, তাকে মার্জিন বোলে। গাণিতিকভাৱে জামিনৰ সম্পত্তিৰ বজাৰ মূল্য ১০০ টকা আৰু প্ৰদানিত ঋণ ৬০ টকা হ’লে মাৰ্জিনৰ পৰিমাণ হ’ব ৪০ টকা।
(ii) ভোক্তাৰ ঋণ নিয়ন্ত্ৰণঃ সাধাৰণতে দীর্ঘ স্থায়ী পণ্য সামগ্ৰী যেনে— মটৰ গাড়ী, ফ্রিজ, টেলিভিছন, কম্পিউটাৰ আদি বেংকৰ ঋণৰ সহায়ত ভোক্তাসকলে ক্রয় কৰে। এনে ঋণৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ সহজ। ৰিজাৰ্ভ বেংকে কোনো এবিধ বস্তুৰ ক্ষেত্ৰত বাছনিমূলকভাৱে ঋণ দিয়া বন্ধ কৰি দিব পাৰে। ইয়াৰ দ্বাৰা অতি কম পৰিমাণৰ ঋণ নিয়ন্ত্রণ হয়।
(iii) নৈতিক প্রণোদনঃ সময়ে সময়ে ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ দ্বাৰা ঘোষিত মুদ্রানীতিৰ সফল ৰূপায়ণৰ অৰ্থে দেশৰ বাণিজ্যিক বেংকবোৰক বিভিন্ন দিশত দিহা পৰামৰ্শৰে উপকৃতভাৱে প্ৰণোদিত কৰে। এই উদ্দেশ্যে বাণিজ্যিক বেংকবোৰৰ সঞ্চালকসকলৰ সভা সমিতি আহ্বান কৰি তথা বিজ্ঞপ্তিৰ জাৰিকৰণেৰে দেশৰ বেংক ব্যৱস্থাটোক কল্পনাশীল ব্যৱসায় আৰু অনা উৎপাদনমূলক ব্যৱসায়ৰ পৰিৱৰ্তে প্ৰকৃত ব্যৱসায় বাণিজ্য তথা উৎপাদনী খণ্ডৰ সমৃদ্ধিৰ কাৰণে ঋণ সম্প্ৰসাৰণৰ যোগেদি দেশৰ আৰ্থিক কল্যাণ সাধনত ব্ৰতী হবলৈ প্ৰণোদিত কৰে।
(iv) প্রত্যক্ষ ব্যৱস্থাঃ বাণিজ্যিক বেংকবোৰে সময়ে সময়ে ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ ওচৰত নানা প্ৰকাৰৰ প্ৰতিবেদন দাখিল কৰাটো বাধ্যতামূলক। এনে প্রতিবেদনত দোষ-ত্রুটি পালে প্রত্যক্ষভাৱে বেংকক শুধৰণীমূলক ব্যৱস্থা ল’বলৈ পৰামৰ্শ দিব পাৰে, আনকি শাস্তিমূলক ব্যৱস্থাও গ্রহণ কৰিব পাৰে। শাস্তিমূলক ব্যৱস্থা হিচাপে ৰিজাৰ্ভ বেংকে কোনো বেংকক ঋণ নিদিব পাৰে বা অধিক সুদৰ হাৰ লগাব পাৰে বা অনুজ্ঞাপত্ৰ বাতিল কৰিব বুলি সতর্ক বাণী শুনাব পাৰে।
(v) ঋণ ৰেচনিংঃ বেংক ঋণৰ চাহিদা অত্যাধিক বেছি আৰু যোগান অপ্ৰচুৰ হ’ব পাৰে। ইয়াৰ ফলত অৰ্থ ব্যৱস্থাৰ কম গুৰুত্বপূৰ্ণ খণ্ডত ঋণৰ প্ৰবাহ কম হ’ব পাৰে। তেনে পৰিস্থিতিত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে একোটা খণ্ডলৈ কিমান পৰিমাণ ঋণ দিব পাৰিব তাৰ আঁচনি কৰি দিব পাৰে। ইয়াকে ঋণৰ ৰেচনিং বোলে।
(vi) সতর্ক বাণীঃ কোনো নির্দিষ্ট বেংকে অর্থ ব্যৱস্থা আৰু বেংকিং ব্যৱসায়ৰ স্বাৰ্থত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে জাৰি কৰা নিৰ্দেশনা নামানিলে সতর্কবাণী শুনাব পাৰে। এনে সতর্ক বাণী অমান্য কৰিলে বা অৱহেলা কৰিলে গ্ৰাহকৰ আমানত গ্ৰহণ বন্ধ কৰিব বা অনুজ্ঞাপত্ৰ নাকচ কৰিব পাৰে।
(vii) ঋণ অনুমোদন আঁচনি (CAS): বাছনিমূলক ঋণ নিয়ন্ত্ৰণৰ ভিতৰত এক অভিনৱ আঁচনি হৈছে ঋণ অনুমোদন আঁচনি। এই আঁচনি ১৯৬৫ চনত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে প্ৰৱৰ্তন কৰিছিল। এই আঁচনিৰ অধীনত গাইগুটীয়াভাৱে কাৰোবাক ১ কোটি বা ততোধিক পৰিমাণৰ টকা ঋণ আগবঢ়াব লাগিলে তেনে বাণিজ্যিক বেংকে ঋণ মঞ্জুৰ কৰাৰ আগতে ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ পৰা আগতীয়াকৈ অনুমোদন ল’ব লাগিব। এই ঋণৰ টকাৰ পৰিমাণ পর্যায়ক্রমে বাঢ়ি গৈ ১৯৮৬ চনৰ এপ্ৰিলত ৬ কোটি টকালৈ বৃদ্ধি কৰা হয়।
৯। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক আইন ১৯৩৪ ৰ ১৮ নং ধাৰাত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ নিষিদ্ধ কাৰ্যবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ ভাৰতীয় বিজাৰ্ভ বেংক আইন, ১৯৩৪ৰ ১৮ নং ধাৰাত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক (RBI)ৰ নিষিদ্ধ কাম-কাজৰ ৰূপৰেখা দাঙি ধৰা হৈছে। এই কাৰ্যসমূহে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকক এনে কার্যকলাপত জড়িত কৰাত বাধা দিয়ে যিয়ে অর্থনীতিত মুদ্রা স্থিতিশীলতা বজাই ৰখাৰ বাবে ইয়াৰ প্ৰাথমিক দায়িত্বত সম্ভাৱ্য্যভাৱে বাধাৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে।
(ক) ধাৰা ১৮ ৰ অধীনত প্ৰথম নিষিদ্ধ কাৰ্যটো হ’ল ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে নিৰ্দিষ্ট পৰিস্থিতিৰ বাহিৰে কোনো ব্যক্তি, নিগম বা প্রতিষ্ঠানক ঋণ বা অগ্রিম ধন প্ৰদান কৰিব নোৱাৰে। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে চৰকাৰক বা আন বেংকক অগ্রিম ধন বা ঋণ দিব পাৰে, কিন্তু কম সময়ৰ বাবে আৰু কঠোৰ চৰ্ততহে। এই নিষেধাজ্ঞাৰ আঁৰৰ উদ্দেশ্য হৈছে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকক ব্যৱসায়িক কাম-কাজত জড়িত হোৱাত বাধা দিয়া আৰু ইয়াক মুদ্ৰা স্থিতিশীলতাৰ প্ৰাথমিক দায়িত্বত মনোনিৱেশ কৰা।
(খ) ধাৰা ১৮ৰ অধীনত দ্বিতীয়টো নিষিদ্ধ কাম বা কার্য হ’ল ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে চৰকাৰী নিৰাপত্তাৰ বাহিৰে আন নিৰাপত্তা ক্রয় বা বিক্ৰী কৰিব নোৱাৰে। চৰকাৰী নিৰাপত্তাই হৈছে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ ক্রয় বা বিক্ৰী কৰিব পৰা একমাত্ৰ নিৰ্যপত্তা। এই নিষেধাজ্ঞাই নিশ্চিত কৰে যে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে নিৰাপত্তা বজাৰত অংশগ্ৰহণ নকৰে আৰু বজাৰৰ কোনো ধৰণৰ হেতালি খেলাৰ পৰা নিজৰ স্বাধীনতা বজাই ৰাখে।
(গ) ধাৰা ১৮ ৰ অধীনত তৃতীয় নিষিদ্ধ কামটো হ’ল ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে নিজৰ নোট আৰু মুদ্ৰাৰ বাহিৰে আন কোনো দায়িত্ব ল’ব নোৱাৰে বা গ্ৰহণ কৰিব নোৱাৰে। অৰ্থাৎ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে নিজৰ মুদ্ৰাৰ বাহিৰে কোনো ধৰণৰ আৰ্থিক বাধ্যবাধকতা ল’ব নোৱাৰে। এই নিষেধাজ্ঞাৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে যাতে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে কোনো ধৰণৰ বাধ্যবাধকতা গ্রহণ কৰিব নোৱাৰে যিয়ে সম্ভাৱনাময়ভাৱে ইয়াৰ আৰ্থিক স্থিতিশীলতাক বিপদত পেলাব পাৰে।
(ঘ) ধাৰা ১৮ৰ অধীনত চতুৰ্থটো নিষিদ্ধ কামটো হ’ল ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে নিজৰ কাৰ্যালয়ৰ বাহিৰে কোনো ধৰণৰ স্থায়ী উন্নতি বা কোনো মূলধনী ব্যয় গ্ৰহণ কৰিব নোৱাৰে। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে মালিকানাধীন বা পট্টাত লোৱা যিকোনো সম্পত্তিৰ সাময়িক উন্নতিহে কৰিব পাৰে আৰু যিকোনো মূলধনী ব্যয় কেৱল নিজৰ কাৰ্যালয় বা অট্টালিকা ৰক্ষণাবেক্ষণৰ উদ্দেশ্যে হ’ব লাগিব। এই নিষেধাজ্ঞা আৰোপ কৰা হৈছে যাতে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে ৰিয়েল এষ্টেট বিনিয়োগ বা আন কোনো ব্যৱসায়িক উদ্যোগত জড়িত নহয়।
(ঙ) ধাৰা ১৮ ৰ অধীনত পঞ্চমটো নিষিদ্ধ কামটো হ’ল ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে নোটৰ বাহিৰে, বাহক যন্ত্ৰ জাৰি কৰিব নোৱাৰে। বাহক যন্ত্র হৈছে এনে বিত্তীয় যন্ত্ৰ যিবোৰ কোনো নিৰ্দিষ্ট মালিকৰ ওচৰত পঞ্জীয়ন কৰা হোৱা নাই আৰু ইয়াক ভৌতিক বিতৰণৰ দ্বাৰা হস্তান্তৰ কৰিব পাৰি। এই নিষেধাজ্ঞাই নিশ্চিত কৰে যে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে এনে কোনো বিত্তীয় আহিলা সৃষ্টি নকৰে যিবোৰ সম্ভাৱ্য্যভাৱে অবৈধ উদ্দেশ্যত ব্যৱহাৰ কৰিব পৰা যাব, যেনে— ধন সৰবৰাহ বা সন্ত্রাসবাদৰ বিত্তীয় সাহায্য।
(চ) ধাৰা ১৮ৰ অধীনত ষষ্ঠ নিষিদ্ধ কামটো হ’ল ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে সোণ আৰু ৰূপৰ বাহিৰে পণ্যৰ ব্যৱসায় বা অন্য কোনো ধৰণে ব্যৱসায় কৰিব নোৱাৰে। এই বেংকে কেৱল নিজৰ মুদ্ৰা ভাণ্ডাৰ বজাই ৰখাৰ উদ্দেশ্যে সোণ-ৰূপৰ ব্যৱসায় কৰিব পাৰে। এই নিষেধাজ্ঞা আৰোপ কৰা হৈছে যাতে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকক কোনো ধৰণৰ ব্যৱসায়িক কামত জড়িত কৰা নহয় আৰু ইয়াক মুদ্রা স্থিতিশীলতাৰ প্ৰাথমিক দায়িত্বত মনোনিৱেশ কৰি ৰখা হয়।
(ছ) ধাৰা ১৮ৰ অধীনত সপ্তম নিষিদ্ধ কামটো হ’ল ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে কোনো ব্যক্তি, নিগম বা প্রতিষ্ঠানক কোনো ধৰণৰ নিশ্চয়তা বা ক্ষতিপূৰণ দিব নোৱাৰে। অৰ্থাৎ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে কোনো তৃতীয় পক্ষক কোনো ধৰণৰ আৰ্থিক নিশ্চয়তা বা সুৰক্ষা প্ৰদান কৰিব নোৱাৰে। এই নিষেধাজ্ঞাৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে যাতে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে কোনো ধৰণৰ বিত্তীয় বাধ্যবাধকতা গ্রহণ কৰিব নোৱাৰে যিয়ে সম্ভাৱনাময়ভাৱে ইয়াৰ বিত্তীয় স্থিতিশীলতাক বিপদত পেলাব পাৰে।
(জ) ধাৰা ১৮ ৰ অধীনত অষ্টম নিষিদ্ধ কামটো হ’ল ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে জনসাধাৰণৰ পৰা জমা ধন গ্ৰহণ কৰিব নোৱাৰে। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক কোনো বাণিজ্যিক বেংক নহয় আৰু জনসাধাৰণৰ পৰা জমা ধন গ্ৰহণ নকৰে। এই নিষেধাজ্ঞাৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে যাতে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে নিজৰ প্ৰাথমিক আদেশ মুদ্ৰা স্থিতিশীলতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰি থাকে আৰু যাতে কোনো বাণিজ্যিক বেংকিং কার্যকলাপত জড়িত নহয়।
নিম্নতম সংৰক্ষণ পদ্ধতিৰ অৰ্থঃ ভাৰতত মুদ্ৰাৰ নোট ছপা কৰা হয় নিম্নতম সংৰক্ষণ পদ্ধতি (MRS) ৰ ভিত্তিত। এই ব্যৱস্থা বা পদ্ধতি ভাৰতত ১৯৫৬ চনৰ পৰা প্ৰযোজ্য।
এই পদ্ধতি অনুসৰি ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে সকলো সময়তে কমেও ২০০ কোটি টকাৰ সম্পত্তি ৰক্ষণাবেক্ষণ কৰিব লগা হয়। এই ২০০ কোটি টকাৰ ভিতৰত ১১৫ কোটি টকা সোণ বা সোণৰ বুলিয়নৰ ৰূপত হ’ব লাগে আৰু বাকী ৮৫ কোটি বিদেশী মুদ্ৰাৰ ৰূপত হ’ব লাগে। নিম্নতম সংৰক্ষণ বজাই ৰখাৰ পিছত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে অর্থনীতিৰ প্রয়োজনীয়তা অনুসৰি যিকোনো সংখ্যক মুদ্ৰাৰ নোট ছপা কৰিব পাৰে। যদিও ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে চৰকাৰৰ পৰা পূর্ব অনুমতি ল’ব লাগিব।
নিম্নতম সংৰক্ষণ পদ্ধতি (MRS) ৰ উদ্দেশ্যঃ
(ক) ভাৰতীয় মুদ্ৰাধাৰকসকলৰ আস্থা নিশ্চিত কৰা যে তেওঁলোকৰ হাতত থকা মুদ্ৰাটো আইনী মুদ্ৰা আৰু তেওঁলোকৰ হাতত থকা মুদ্ৰাৰ মূল্য তেওঁলোকে লাভ কৰিব।
(খ) নিম্নতম সংৰক্ষণ পদ্ধতিটো সাধাৰণ জনতাৰ বাবে আস্থাৰ চিন যে ভাৰত চৰকাৰে নোটৰ মুদ্ৰা মূল্য অনুসৰি সেইবোৰ পৰিশোধ কৰিবলৈ দায়বদ্ধ।
(গ) ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে নিম্নতম সংৰক্ষণ পদ্ধতিৰ জৰিয়তে অৰ্থনীতিত মুদ্ৰাৰ উপযুক্ত যোগান নিশ্চিত কৰিব বিচাৰে।
(ঘ) নিম্নতম সংৰক্ষণ পদ্ধতিৰ জৰিয়তে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে অর্থনীতিত মুদ্রাস্ফীতিৰ হাৰ বৃদ্ধি নকৰাকৈ দেশৰ অৰ্থনৈতিক বৃদ্ধি ত্বৰান্বিত কৰে।
(ঙ) ইয়াৰ ব্যাপক সুবিধাৰ বাবে ভাৰতত এতিয়াও নিম্নতম সংৰক্ষণ পদ্ধতি চলি আছে। নিম্নতম সংৰক্ষণ পদ্ধতিৰ একমাত্র উদ্দেশ্য হৈছে মুদ্রাস্ফীতি বৃদ্ধি নকৰাকৈ অৰ্থনীতিত ধনৰ যোগান ধৰি ৰখা আৰু সাধাৰণ জনতাৰ মুদ্ৰাৰ ওপৰত আস্থা বজাই ৰখা।
নিম্নতম সংৰক্ষণ পদ্ধতিৰ সুবিধাসমূহ হ’ল—
(ক) এই কৌশলটো খাপ খুৱাব পৰা।
(খ) প্ৰৱৰ্তন কৰা নোটৰ সংখ্যা বৃদ্ধি হ’লে ন্যূনতম মজুত বৃদ্ধিৰ প্ৰয়োজন নাই।
(গ) এই কৌশল সমগ্র আর্থিক সংকটৰ লগতে যুদ্ধ, ভূমিকম্প, বানপানীৰ দৰে দুৰ্যোগৰ সময়ছোৱাত নিৰ্ভৰযোগ্য।
(ঘ) কম আয় আৰু উন্নয়নশীল দেশৰ বাবে এই পদ্ধতি উপযুক্ত।
নিম্নতম সংৰক্ষণ পদ্ধতিৰ অসুবিধাসমূহ হ’ল—
(ক) অতিমাত্ৰা জাৰি কৰাৰ আশংকা থাকে, যাৰ ফলত ধনৰ যোগান বৃদ্ধি পায় আৰু মুদ্রাস্ফীতিৰ সৃষ্টি হয়।
(খ) মুদ্রানীতিৰ আহিলাসমূহৰ উপযুক্ত নিয়োগ কৰিলে মুদ্রাস্ফীতি ব্যৱস্থাপনাৰ ক্ষেত্ৰত ইতিবাচক ফলাফল পোৱা যাব পাৰে।
১০। অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান (NBFI) ৰ ভূমিকা আৰু কাৰ্যৰ বিষয়ে ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহে কৰা বিভিন্ন কামৰ পৰা অনা-বেংক বিত্তীয় মধ্যস্থতাকাৰীৰ ভূমিকা আৰু গুৰুত্ব স্পষ্ট। অনা-বেংকিং বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানসমূহৰ প্ৰধান কাৰ্যসমূহ হ’ল—
(ক) বিত্তীয় মধ্যস্থতাঃ বেংকবিহীন বিত্তীয় মধ্যস্থতাকাৰীসকলৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ কাম হ’ল সঞ্চয়কাৰীৰ পৰা বিনিয়োগকাৰীলৈ ধন হস্তান্তৰ কৰা। আর্থিক মধ্যস্থতা ক্ষুদ্র ব্যৱসায় আৰু ক্ষুদ্র সঞ্চয়কাৰী উভয়ৰে বাবে অর্থনৈতিক আৰু কম খৰচী।
(i) ই ক্ষুদ্র ব্যৱসায়িক ধন প্ৰদান কৰে যাৰ বাবে লেনদেনৰ খৰচ বেছি হোৱাৰ বাবে প্ৰতিভৃতি আৰু চুক্তি বিক্ৰী কৰাটো কঠিন।
(ii) ইয়াৰ দ্বাৰা ক্ষুদ্র সঞ্চয়কাৰীসকলৰ ধন একত্রিত হয় আৰু তেওঁলোকৰ বিনিয়োগৰ বৈচিত্র্যতাও উপকৃত হয়।
(খ) বিত্তীয় মধ্যস্থতাৰ অৰ্থনৈতিক ভিত্তিঃ বিত্তীয় মধ্যস্থতাকাৰীয়ে ধন পৰিচালনা কৰাটো ব্যক্তিগত সম্পদ মালিকতকৈ অধিক অর্থনৈতিক আৰু অধিক কার্যক্ষম কাৰণ বিত্তীয় মধ্যস্থতা ইয়াৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি কৰা হয়—
(i) বৃহৎ সংখ্যাৰ নিয়ম। আৰু
(ii) দপ্তৰ পৰিচালনাত পৰিসৰৰ অৰ্থনীতি।
(i) বৃহৎ সংখ্যাৰ নিয়মঃ বিত্তীয় মধ্যস্থতাকাৰীসকলে বৃহৎ সংখ্যাৰ পৰিসংখ্যাগত নিয়মৰ ভিত্তিত কাম কৰে। এই নিয়ম অনুসৰি সকলো পাওনাদাৰে এই প্রতিষ্ঠানসমূহৰ পৰা নিজৰ ধন উলিয়াব নোৱাৰিব। তদুপৰি যদি কিছুমান পাওনাদাৰে নগদ ধন উলিয়াইছে তেন্তে আন কিছুমানে নগদ ধন জমা কৰি থাকিব পাৰে। আকৌ, বিত্তীয় মধ্যস্থতাকাৰীসকলেও তেওঁলোকে কৰা ঋণ বা বিনিয়োগৰ ওপৰত নিয়মীয়াকৈ সুত প্ৰদান কৰে। এই সকলোবোৰ কাৰকে বিত্তীয় মধ্যস্থতাকাৰীসকলক পাওনাদাৰে প্ৰদান কৰা ধনৰ এটা সৰু অংশহে নগদ ধনত ৰাখিবলৈ আৰু বাকীখিনি ঋণ দিবলৈ বা বিনিয়োগ কৰিবলৈ সক্ষম কৰে।
(ii) পৰিসৰৰ অৰ্থনীতিঃ সম্পত্তিৰ দপ্তৰৰ বৃহৎ আকাৰে বিত্তীয় মধ্যস্থতাকাৰীসকলক দপ্তৰ পৰিচালনাত বিভিন্ন পৰিসৰৰ অর্থনীতি লাভ কৰিবলৈ সক্ষম কৰে।
মূল অর্থনীতিসমূহ হ’ল—
(ক) দপ্তৰ বৈচিত্ৰ্যৰ জৰিয়তে বিপদ হ্রাস কৰা।
(খ) দক্ষ আৰু পেছাদাৰী পৰিচালকৰ নিয়োগ।
(গ) বৃহৎ ঋণৰ কম প্রশাসনিক খৰচ। আৰু
(ঘ) প্রতিষ্ঠা, তথ্য আৰু লেনদেনৰ কম খৰচ।
(গ) সঞ্চয়ৰ বাবে প্ৰৰোচনাঃ দেশত সঞ্চয়ৰ প্ৰসাৰত অনা-বেংক বিত্তীয় মধ্যস্থতাকাৰীসকলে গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰে। সঞ্চয়কাৰীসকলক তেওঁলোকৰ সঞ্চয় ৰখাৰ বাবে মূল্যৰ ভঁৰালৰ প্ৰয়োজন হয়। এই প্রতিষ্ঠানসমূহে মূল্যৰ ভঁৰাল হিচাপে বহুতো বিত্তীয় সম্পত্তি প্রদান কৰে আৰু সঞ্চয়কাৰীসকলক বিশেষজ্ঞ বিত্তীয় সেৱা উপলব্ধ কৰে। মূল্যৰ ভঁৰাল হিচাপে বিত্তীয় সম্পত্তিৰ স্পষ্ট সম্পত্তিৰ তুলনাত কিছুমান বিশেষ সুবিধা থাকে যেনে— ভৌতিক মূলধন, সামগ্ৰীৰ তথ্য আদি। ইহঁত সহজে সংৰক্ষণ কৰিব পৰা, অধিক তৰল, অধিক সহজে ভাগ কৰিব পৰা আৰু কম বিপদজ্জনক। আচলতে সঞ্চয়-আয়ৰ অনুপাত বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান আৰু বিত্তীয় সম্পত্তি দুয়োটাৰে সৈতে ইতিবাচকভাৱে জড়িত। ই বাস্তৱ আয়ৰ একে স্তৰৰ পৰা বৃহৎ সঞ্চয়ৰ প্ৰৰোচনা কৰে।
(ঘ) সঞ্চয়ৰ সংগঠনঃ সঞ্চয়ৰ সংগঠন তেতিয়া হয় যেতিয়া সঞ্চয়কাৰীসকলে মুদ্রা, বেংক জমা বা আমানত, ডাকঘৰৰ সঞ্চয় জমা, জীৱন বীমা পলিচি, বিল, চুক্তিপত্ৰৰ সমাংশ অংশপত্র আদিৰ ৰূপত সঞ্চয় ৰাখে। অনা-বেংক বিত্তীয় প্রতিষ্ঠানে সঞ্চয় সংগঠিত কৰাৰ বাবে অতি কার্যক্ষম ব্যৱস্থা প্ৰদান কৰে। সঞ্চয়ৰ সংগঠনৰ লগত দুবিধ NBFT জড়িত হৈ থাকে।
(i) ডিপজিটৰী মধ্যস্থতাকাৰী, যেনে— সঞ্চয় আৰু ঋণ সংস্থা, ঋণ গোট, সামূহিক সঞ্চয় বেংক আদি এই প্রতিষ্ঠানসমূহে সৰু সৰু সঞ্চয় সংগঠিত কৰে আৰু ধনৰ উচ্চ তাবল্যতা প্ৰদান কৰে।
(ii) চুক্তিবদ্ধ মধ্যস্থতাকাৰী, যেনে— জীৱন বীমা কোম্পানী, ৰাজহুৱা ভৱিষ্যৎ পুঁজি, পেঞ্চন পুঁজি আদি এই প্রতিষ্ঠানসমূহে সঞ্চয়কাৰীৰ সৈতে চুক্তিবদ্ধ হয় আৰু তেওঁলোকক দীর্ঘকালীনভাৱে বিভিন্ন ধৰণৰ সুবিধা প্রদান কৰে।
১১। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ দ্বাৰা মুদ্রা নোট প্ৰৱৰ্তন কৰাৰ ব্যৱস্থাৰ বিষয়ে চমুকৈ ব্যাখ্যা কৰা।
অথবা
নোট প্ৰৱৰ্তন কৰাৰ বিভিন্ন পদ্ধতিৰ বিষয়ে বুজাই দিয়া।
উত্তৰঃ নোট প্ৰৱৰ্তন কৰাৰ পদ্ধতি মানে নোট প্ৰৱৰ্তন কৰাৰ বাবে অনুসৰণ কৰা নীতি আৰু পদ্ধতি যিটো ইয়াৰ আঁৰত ৰখা মজুতৰ পৰিমাণৰ সৈতে জড়িত। সংৰক্ষণত অন্তর্ভুক্ত থাকে বহুমূলীয়া ধাতু অর্থাৎ সোণ আৰু ৰূপ বা চৰকাৰী নিৰাপত্তা ইত্যাদি।
বিভিন্ন দেশে নোট প্ৰৱৰ্তনৰ বিভিন্ন ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিছে।
এই ব্যৱস্থাসমূহ তলত দিয়া ধৰণৰ—
(ক) সৰল জমা পদ্ধতিঃ সাধাৰণতে সৰল জমা পদ্ধতি মুদ্ৰানীতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। এই পদ্ধতিত প্ৰৱৰ্তন কৰা কাগজী নোটৰ সমান পৰিমাণৰ সোণ অথবা ৰূপ সংৰক্ষণ কৰিব লাগে। এই পদ্ধতিত জনসাধাৰণৰ আস্থা আৰু বিশ্বাস অটুট থাকে কাৰণ সমপৰিমাণৰ সংৰক্ষণৰ ব্যৱস্থা কৰা হয়। ইয়াৰ উপৰিও মুদ্ৰা প্ৰৱৰ্তনৰ বাবে সমপৰিমাণৰ সোণ বা ৰূপ সংৰক্ষণৰ ব্যৱস্থা থকা হেতুকে এই পদ্ধতিত ইচ্ছানুযায়ী অতিৰিক্তভাৱে নোট প্ৰৱৰ্তনৰ সুবিধা নাথাকে।
(খ) সমানুপাতিক সংৰক্ষণ পদ্ধতিঃ এই পদ্ধতিৰ অধীনত মুদ্ৰাৰ নোটৰ কিছুমান অংশ (৪০%) সোণ আৰু ৰূপৰ মজুত আৰু অনুমোদিত নিৰাপত্তাই জাৰি কৰা নোটৰ বাকী অংশৰ দ্বাৰা সমৰ্থিত হয়। এই পদ্ধতি ১৯২৭ চনত গ্ৰহণ কৰা হৈছিল আৰু ১৯৫৭ চনলৈকে অব্যাহত আছিল।
(গ) নিম্নতম সংৰক্ষণ পদ্ধতিঃ এই পদ্ধতিৰ অধীনত মূল্যৱান ধাতু হিচাপে সোণ আৰু ৰূপৰ নিম্নতম মজুত ৰখাৰ পিছত চৰকাৰে যিকোনো মূল্যৰ কাগজৰ ধন জাৰি কৰিব পাৰে। এই পদ্ধতিৰ অধীনত সীমাহীন স্থিতিস্থাপকতাৰ বাবে নোট প্ৰৱৰ্তনৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ শিথিল হৈ পৰে। ই ধনমুখী মুদ্রাস্ফীতিৰ সম্ভাৱনা বহু পৰিমাণে বৃদ্ধি কৰে।
(ঘ) সৰ্বাধিক সংৰক্ষণ পদ্ধতিঃ এই পদ্ধতিৰ অধীনত কাগজৰ ধন প্ৰদানৰ সৰ্বোচ্চ সীমা নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়। ইয়াৰ পিছত কোনো ক্ষেত্ৰতে বা পৰিস্থিতিত নোট প্ৰৱৰ্তন কৰিব নোৱাৰি। যদি অতিৰিক্ত পৰিমাণৰ নোট প্ৰৱৰ্তন কৰাটো অপৰিহাৰ্য হয়, তেন্তে সর্বোচ্চ সীমা পূর্বনির্ধাৰিত হ’ব অর্থাৎ নোটৰ সীমা বৃদ্ধি কৰা হ’ব।
(ঙ) নিম্নতম মিশ্ৰ সংৰক্ষণ পদ্ধতিঃ এই পদ্ধতিৰ অধীনত নিৰ্দিষ্ট মূল্যৰ নিম্নতম মজুত ৰখাৰ পিছত চৰকাৰে যিকোনো মূল্যৰ কাগজৰ ধন জাৰি কৰিব পাৰে। কিন্তু নিম্নতম মজুত হ’ব চৰকাৰী নিৰাপত্তা আৰু বহুমূলীয়া ধাতুৰ পূৰ্বনিৰ্ধাৰিত অনুপাতত সংমিশ্রণ।
১২। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ উন্নয়নমূলক কামৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ উন্নয়নমূলক কাৰ্যসমূহ তলত দিয়া ধৰণে বৰ্ণনা কৰা হৈছেঃ
(ক) বিত্তীয় ব্যৱস্থাৰ বিকাশঃ বিত্তীয় ব্যৱস্থাসমূহৰ ভিতৰত বিত্তীয় প্রতিষ্ঠান, বিত্তীয় বজাৰ আৰু বিত্তীয় আহিলাসমূহ অন্তৰ্ভুক্ত। ৰাষ্ট্ৰৰ দ্ৰুত অর্থনৈতিক বিকাশৰ বাবে সুস্থ আৰু কাৰ্যক্ষম বিত্তীয় ব্যৱস্থাৰ প্ৰয়োজন। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে বেংকিং আৰু অনা-বেংকিং প্রতিষ্ঠানক সুস্থ বিত্তীয় ব্যৱস্থা বজাই ৰাখিবলৈ উৎসাহিত কৰে।
(খ) কৃষিৰ উন্নয়নঃ আমি জনা মতে ভাৰত এখন কৃষি অর্থনীতি গতিকে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে এই খণ্ডৰ ঋণৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ মূল্যায়ন কৰি কৃষি খণ্ডৰ প্ৰতি সদায় গুরুত্ব দিয়ে। কেৱল কৃষি বিত্তীয় সাহায্যৰ বাবে আঞ্চলিক গ্ৰাম্য বেংক (RRB), ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি আৰু গ্ৰাম্য উন্নয়ন বেংক (NABARD) ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ নিয়ন্ত্ৰণলৈ আহে।
(গ) ঔদ্যোগিক বিত্তঃ এখন দেশৰ অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ বাবে ঔদ্যোগিক বিকাশৰ প্ৰয়োজন। আমি জনা মতে উদ্যোগসমূহৰ ভিতৰত ক্ষুদ্র উদ্যোগ, মজলীয়া উদ্যোগ, বৃহৎ পৰিসৰৰ উদ্যোগ আদি অন্তর্ভুক্ত। এই সকলোবোৰ উদ্যোগৰ উন্নয়ন দেশৰ সামগ্রিক অর্থনৈতিক উন্নয়নৰ বাবে প্ৰয়োজনীয়। ইয়াৰ বাবে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে ঔদ্যোগিক খণ্ডকো সহায় কৰে। ভাৰতীয় উদ্যোগিক ঋণ আৰু বিনিয়োগ নিগম (ICICI) লিমিটেড, ভাৰতীয় উদ্যোগিক বিকাশ বেংক (IDBI), ভাৰতীয় ক্ষুদ্র উদ্যোগ উন্নয়ন বেংক (SIDBI), ভাৰতীয় ৰপ্তানি-আমদানি বেংক (EXIM) আদি এনে উদ্যোগিক বিত্ত প্রতিষ্ঠান স্থাপনৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে গুৰুত্বপূর্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল।
(ঘ) প্ৰশিক্ষণৰ ব্যৱস্থাঃ বেংকিং উদ্যোগৰ কৰ্মচাৰীসকলক অত্যাৱশ্যকীয় প্রশিক্ষণ প্ৰদানৰ বাবে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে সদায় চেষ্টা কৰিছিল। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে কেইবাটাও স্থানত বেংকাৰ প্ৰশিক্ষণ মহাবিদ্যালয় স্থাপন কৰিছে। প্ৰশিক্ষণ প্রতিষ্ঠান অৰ্থাৎ ৰাষ্ট্ৰীয় বেংক ব্যৱস্থাপনা প্রতিষ্ঠান (NIBM), বেংকাৰছ ষ্টাফ কলেজ (BSC), কলেজ অৱ এগ্রিকালচাৰেল বেংকিং (CAB) ইত্যাদি।
(ঙ) তথ্য সংগ্ৰহঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে সদায় সুতৰ হাৰ, সঞ্চয়, বিনিয়োগ, মুদ্রাস্ফীতি আদি কেইবাটাও বিষয়ৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ পৰিসংখ্যাগত তথ্য সংগ্ৰহ কৰে। এই তথ্য নীতি নিৰ্ধাৰক আৰু গৱেষকৰ বাবে অতি উপযোগী।
(চ) প্রতিবেদন প্রকাশঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ সুকীয়া প্ৰকাশন বিভাগ আছে। এই বিভাগে অৰ্থনীতিৰ বিভিন্ন খণ্ডৰ তথ্য সংগ্ৰহ কৰি প্ৰকাশ কৰে। প্ৰতিবেদনসমূহ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ দ্বাৰা নিয়মিতভাৱে প্ৰকাশ কৰা হয়। ইয়াত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ সাপ্তাহিক প্রতিবেদন, ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ বাৰ্ষিক প্রতিবেদন আৰু বাণিজ্যিক বেংকৰ প্ৰগতি আদি অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে। এই তথ্য জনসাধাৰণৰ বাবেও সস্তা দামত উপলব্ধ কৰা হয়।
(ছ) বেংকিং অভ্যাসৰ প্ৰসাৰঃ দেশৰ অৰ্থনৈতিক উন্নয়নৰ বাবে মানুহৰ মাজত বেংকিং অভ্যাস প্ৰসাৰিত কৰাৰ বাবে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে সদায় প্রয়োজনীয় পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰে। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে জমা বীমা নিগম (DIC) ১৯৬২, ভাৰতীয় ইউনিট ট্রাষ্ট (UTI) ১৯৬৪, ভাৰতীয় উদ্যোগিক বিকাশ বেংক (IDBI) ১৯৬৪, ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি আৰু গ্ৰাম্য উন্নয়ন বেংক (NABARD) ১৯৮২ আদি বহুতো প্রতিষ্ঠান স্থাপন কৰিছে। এই সংস্থাসমূহে জনসাধাৰণৰ মাজত বেংকিং অভ্যাস গঢ়ি তুলিছে আৰু প্ৰচাৰ কৰিছে।
(জ) ৰপ্তানি প্ৰসাৰঃ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে বৈদেশিক বাণিজ্য বিশেষকৈ ভাৰতৰ পৰা ৰপ্তানিৰ বাবে বিত্তীয় সাহায্য প্ৰদানৰ সুবিধাসমূহ উৎসাহিত কৰিবলৈ সদায় চেষ্টা কৰে। ভাৰতীয় ৰপ্তানি – আমদানি বেংক (EXIM) আৰু ভাৰতীয় ৰপ্তানি ঋণ নিশ্চয়তা নিগম (ECGC) ৰপ্তানিৰ উদ্দেশ্যে তেওঁলোকৰ ঋণৰ পুনৰ বিত্তীয় সাহায্যৰ দ্বাৰা সমৰ্থিত হয়।
