Understanding South Asia Unit 2 ৰাজনৈতিক আৰু শাসন, College and University Answer Bank for BA, B.com, B.sc, and Post Graduate Notes and Guide Available here, Understanding South Asia Unit 2 ৰাজনৈতিক আৰু শাসন Solutions to each Unit are provided in the list of UG-CBCS Central University & State University Syllabus so that you can easily browse through different College and University Guide and Notes here. Understanding South Asia Unit 2 ৰাজনৈতিক আৰু শাসন Question Answer can be of great value to excel in the examination.
Understanding South Asia Unit 2 ৰাজনৈতিক আৰু শাসন
Understanding South Asia Unit 2 ৰাজনৈতিক আৰু শাসন Notes cover all the exercise questions in UGC Syllabus. The Understanding South Asia Unit 2 ৰাজনৈতিক আৰু শাসন provided here ensures a smooth and easy understanding of all the concepts. Understand the concepts behind every Unit and score well in the board exams.
Politics And Governance
POLITICAL SCIENCE
UNDERSTANDING SOUTH ASIA
দক্ষিণ এছিয়াৰ বোধগম্যতা
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
১। গণতন্ত্র শব্দটো কোন দুটা শব্দৰে গঠিত হৈছে?
উত্তৰঃ গণতন্ত্ৰ শব্দটো দুটা গ্রীক শব্দ Demos অর্থাৎ জনগণ আৰু Kratia অর্থাৎ শাসন ক্ষমতা এই দুয়োটা শব্দ লগ লাগি গঠিত হৈছে।
২। গণতন্ত্ৰৰ আটাইতকৈ উল্লেখযোগ্য সংজ্ঞাটো কোনে দিছিল?
উত্তৰঃ আব্রাহাম লিংকনে।
৩। আব্রাহাম লিংকনৰ গণতন্ত্ৰৰ সংজ্ঞাটো কি?
উত্তৰঃ “গণতন্ত্ৰ হ’ল জনগণকলৈ গঠিত, জনগণৰ দ্বাৰা আৰু জনগণৰ বাবে পৰিচালিত শাসন ব্যৱস্থা”।
৪। চিলিৰ গণতন্ত্ৰৰ সংজ্ঞাটো কি?
উত্তৰঃ গণতন্ত্ৰ হ’ল এনে শাসন ব্যৱস্থা য’ত সকলোৰে অংশগ্ৰহণৰ সুবিধা আছে।
৫। গণতন্ত্ৰৰ ভাগ দুটা কি কি?
উত্তৰঃ (ক) প্রত্যক্ষ গণতন্ত্ৰ। আৰু
(খ) পৰোক্ষ গণতন্ত্র।
৬। প্রত্যক্ষ গণতন্ত্ৰৰ পদ্ধতিসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ প্রত্যক্ষ গণতন্ত্ৰৰ পদ্ধতিসমূহ হ’ল –
(ক) গণ প্ৰস্তাৱ।
(খ) গণভোট।
(গ) প্রত্যাৱৰ্তনৰ আদেশ।
(ঘ) গণ অভিমত।
৭। ‘কমিউনিষ্ট মেনিফেষ্ট’ কাৰ ৰচনা?
উত্তৰঃ কার্লমার্ক্স আৰু এংগেলছৰ।
৮। পৰম্পৰাগত পদ্ধতিত কিহৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হয়?
উত্তৰঃ চৰকাৰৰ গঠন আৰু আনুষ্ঠানিক সংগঠনৰ ওপৰত।
৯। পৰম্পৰাগত পদ্ধতিৰ যিকোনো দুটা বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ বৰ্ণনাত্মক আৰু স্থবিৰতা।
১০। পৰম্পৰাগত পদ্ধতি কোনখন দেশৰ শাসনতন্ত্ৰৰ মাজত সীমিত আছিল?
উত্তৰঃ ইউৰোপ।
১১। পৰম্পৰাগত পদ্ধতি বর্ণনাত্মক নে বিশ্লেষণাত্মক?
উত্তৰঃ বর্ণনাত্মক।
১২। আধুনিক পদ্ধতি কিহৰ ওপৰত গুৰুত্ব প্ৰদান কৰে?
উত্তৰঃ নতুন নতুন তত্ত্ব উদঘাটনৰ ওপৰত।
১৩। তুলনামূলক ৰাজনীতি অধ্যয়নত কি পদ্ধতি প্রয়োগ কৰা হয়?
উত্তৰঃ বিজ্ঞানসন্মত পদ্ধতি।
১৪। তুলনামূলক ৰাজনীতি আৰু বৈজ্ঞানিক অধ্যয়নৰ ওপৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ দুজন মার্কিন ৰাজনীতি বিজ্ঞানীৰ নাম উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ জি. বি. পাৱেল (G.B. Powell) আৰু হেৰল্ড লাছওৱেল (Harold Lasswell)।
১৫৷ ৰাজতন্ত্র আধিপত্যবাদী নে?
উত্তৰঃ মানৱ ইতিহাসৰ বেছিভাগ অংশৰ বাবে, ৰাজতন্ত্ৰসমূহ আধিপত্যবাদী আছিল।
১৬। প্রতিনিধিত্বমূলক গণতন্ত্ৰৰ দুটা ভাগ কি কি?
উত্তৰঃ দুটা মুখ্য প্ৰকাৰৰ প্ৰতিনিধিত্বমূলক গণতন্ত্র হৈছে সংসদীয় গণতন্ত্ৰ আৰু ৰাষ্ট্ৰপতি গণতন্ত্র।
১৭। সংসদীয় গণতন্ত্ৰৰ সংজ্ঞা দিয়া।
উত্তৰঃ সংসদীয় ব্যৱস্থা বা সংসদীয় গণতন্ত্ৰ হৈছে এখন ৰাজ্যৰ গণতান্ত্রিক শাসন ব্যৱস্থা, য’ত কাৰ্যবাহীয়ে আইনসভাৰ সমৰ্থন, সাধাৰণতে সংসদ যাৰ প্ৰতি দায়বদ্ধতাৰ সামৰ্থ্যৰ পৰা ইয়াৰ গণতান্ত্রিক বৈধতা প্রাপ্ত কৰে।
১৮। সংসদীয় গণতন্ত্ৰৰ কেইখন মান দেশৰ উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰঃ সংসদীয় গণতন্ত্ৰৰ কেইখন মান দেশ হৈছে — কানাডা, ইটালি, জাপান, নেডাৰলেণ্ড আৰু গ্রেট ব্রিটেইন।
১৯। বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ শাসন কি কি?
উত্তৰঃ বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ শাসন হ’ল — গণতান্ত্রিক, স্বৈৰাচাৰী আৰু একনায়কত্ববাদী শাসন।
২০। ৰাষ্ট্ৰপতি গণতন্ত্ৰৰ সংজ্ঞা দিয়া।
উত্তৰঃ নাগৰিকসকলে বিধায়ক আৰু কাৰ্যবাহীক পৃথকে নির্বাচিত কৰে। কোনেও একে সময়তে বিধায়ক আৰু কাৰ্যবাহী দুয়ো হ’ব নোৱাৰে।
২১। প্রতিনিধিত্বমূলক গণতন্ত্ৰৰ উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰঃ প্রতিনিধিত্বমূলক গণতন্ত্ৰৰ উদাহৰণ হ’ল — কানাডা, ভাৰত, অষ্ট্ৰেলিয়া, নিউজিলেণ্ড।
২২। শাসনৰ অৰ্থ কি?
উত্তৰঃ শাসনৰ অৰ্থ হৈছে আনুষ্ঠানিক হওঁক বা অনানুষ্ঠানিক হওঁক, এখন দেশৰ ৰাজনীতি নিৰ্ধাৰণ কৰা।
২৩। শাসন আৰু চৰকাৰৰ মাজত পার্থক্য কি?
উত্তৰঃ এখন শাসন হৈছে এখন দেশত ৰাজনীতি নিৰ্ধাৰণ কৰা নিয়মৰ এক গোট। এই নিয়মবোৰ সাধাৰণতে যথেষ্ট স্থিৰ হয়। আনহাতে এখন চৰকাৰ হৈছে এখন দেশ শাসন কৰা লোকৰ এটা গোট। চৰকাৰবোৰ শাসনতকৈ যথেষ্ট সঘনাই সলনি হয়।
২৪। তিনিটা ভিন্ন প্ৰকাৰৰ আধিপত্যবাদী শাসন কি কি?
উত্তৰঃ লিঞ্জৰ দ্বাৰা চিনাক্ত কৰা আধিপত্যবাদী শাসনৰ উপপ্ৰকাৰবোৰ হৈছে নিগমবাদী বা জৈৱিক-পৰিসংখ্যা, জাতিগত গণতন্ত্ৰ আৰু উত্তৰ-সৰ্বাধিনায়কত্ব।
২৫। কোনবোৰ দেশ এক পৰম ৰাজতন্ত্র?
উত্তৰঃ আধুনিক দেশ য’ত ৰাজতন্ত্ৰসকলে পৰম ক্ষমতা বজাই ৰাখে সেইবোৰ হৈছে — ব্রুনেই, এস্বতীনি, ওমান, চৌদি আৰৱ, ভেটিকান চিটি, সংযুক্ত আৰৱ আমিৰাত।
২৬। গণতন্ত্ৰ ৰাজতন্ত্ৰতকৈ কেনেকৈ পৃথক?
উত্তৰঃ গণতন্ত্ৰৰ অৰ্থ হৈছে চৰকাৰখন দেশৰ জনসাধাৰণৰ দ্বাৰা নিৰ্বাচিত হয় আনহাতে ৰাজতন্ত্ৰৰ অৰ্থ হৈছে চৰকাৰ খন ৰজা আৰুৰাণীৰ দ্বাৰা পৰিচালিত হয়। গণতান্ত্ৰিক চৰকাৰত লোকসকলক সমানে ব্যৱহাৰ কৰা হয় আনহাতে ৰাজতন্ত্ৰত মানুহক সমান ব্যৱহাৰ কৰা নহয়।
২৭। গণতান্ত্ৰৰ সাফল্য বাবে দৰকাৰী কেইটামান চৰ্তাবলী উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ (ক) ন্যায় – নীতি।
(খ) শিক্ষা।
(গ) গণতান্ত্ৰিক পৰিৱেশ।
(ঘ) গণতান্ত্ৰিক জনগণ।
(ঙ) সহনশীলতা মনোভাব।
(চ) ৰাজনৈতিক দল।
(ছ) সুদক্ষতা।
(জ) সুস্থ, সবল জনমত।
(ঝ) সামাজিক দায়বদ্ধতা আদি।
২৮। দক্ষিণ এছিয়াত কেনে ধৰণৰ চৰকাৰ আছে?
উত্তৰঃ দক্ষিণ এছিয়াত, বাংলাদেশ, ভূটান, ভাৰত, নেপাল আৰু পাকিস্তানকে ধৰি পাঁচখন দেশৰ সংসদীয় চৰকাৰ আছে। ইয়াৰে ভাৰত , নেপাল আৰু পাকিস্তান এই তিনিখন হৈছে মৈত্ৰ প্রজাতন্ত্ৰৰ দেশ, বাংলাদেশ এখন একক গণৰাজ্য আৰু আনখন হৈছে এক সাংবিধানিক ৰাজতন্ত্র ভুটান।
২৯। ৰাজতন্ত্ৰ চৰকাৰ কি?
উত্তৰঃ ৰাজতন্ত্র হৈছে যুক্তৰাজ্যৰ চৰকাৰৰ আটাইতকৈ পুৰণি ৰূপ। ৰাজতন্ত্ৰত, এজন ৰজা বা ৰাণী ৰাষ্ট্ৰপ্ৰধান হয়। ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে যে, যদিও সার্বভৌম ৰাষ্ট্ৰপ্ৰধান, আইন প্ৰস্তুত আৰু গৃহীত কৰাৰ সামঞ্জস্য নির্বাচিত সংসদৰ সৈতে থাকে।
৩০। ফেচিবাদ আৰু আধিপত্যবাদৰ মাজত পার্থক্য কি?
উত্তৰঃ ফেচিবাদ হৈছে আধিপত্যবাদৰ পৰা এক পৃথক প্ৰকাৰৰ ৰাজনৈতিক শাসন। ৰাজনীতি বিজ্ঞানৰ পৰিভাষাত ই একনায়কত্ববাদী। ৰাজনীতিৰ এক গভীৰ পৰিৱৰ্তন আনিবলৈ নেতাৰ দ্বাৰা শক্তিশালী গণ সংগ্ৰাম ৰখাৰ বাবে সম্পূর্ণ নিয়ন্ত্রণ স্থাপন কৰাটো এক প্রয়াস।
৩১। দক্ষিণ-পূব এছিয়াৰ সামুদ্রিক আৰু মূল ভূখণ্ডৰ দেশসমূহৰ মাজত পাৰ্থক্য কি?
উত্তৰঃ মূল ভূখণ্ড বাৰ্মা, থাইলেণ্ড, লাওচ, কম্বোডিয়া আৰু ভিয়েটনাম প্ৰকৃততে এছিয়া মহাদেশৰ এক সম্প্ৰসাৰণ। দ্বীপ বা সামুদ্রিক দক্ষিণ-পূব এছিয়াৰ ভিতৰত আছে মালয়েছিয়া, ছিংগাপুৰ, ইণ্ডোনেছিয়া, ফিলিপাইনছ, ব্রুনেই আৰু নতুন ৰাষ্ট্ৰ পূৱ তিমুৰ (পূৰ্বতে ইণ্ডোনেছিয়াৰ অংশ আছিল)।
৩২। দক্ষিণ-পূর্ব এছিয়াত স্বাধীন গণৰাজ্যসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ দক্ষিণ-পূর্ব এছিয়াত দহখন স্বাধীন দেশ আছে। সেইবোৰ হ’ল — ব্রুনেই, কম্বোডিয়া, ইণ্ডোনেছিয়া, লাওছ, মালয়েছিয়া, ম্যানমাৰ, ফিলিপাইনছ, ছিংগাপুৰ, থাইলেণ্ড আৰু ভিয়েটনাম।
৩৩। শাসন কি?
উত্তৰঃ ৰাজনীতিত, শাসন হৈছে চৰকাৰ বা নিয়মৰ সংহতি, সাংস্কৃতিক বা সামাজিক নিয়ম যি চৰকাৰ বা প্ৰতিষ্ঠানৰ পৰিচালনা আৰু সমাজৰ সৈতে ইয়াৰ বাৰ্তালাপ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। ৰাজনৈতিক বিজ্ঞানী সকলে কোনটো শব্দ ব্যৱহাৰ কৰে সেয়া প্ৰায়ে দুটা কাৰকৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে – ৰাজনৈতিক শক্তি থকা লোকৰ সংখ্যা আৰু চৰকাৰে নিজে প্ৰয়োগ কৰা ক্ষমতাৰ পৰিমাণ।
৩৪। অধিপত্যবাদীসকলৰ ক্ষমতাৰ পৰিমাণ কিমান?
উত্তৰঃ অধিপত্যবাদীসকলৰ ক্ষমতা একনায়কত্ববাদী শাসনতকৈ কম কিন্তু তথাপিও ইয়াৰ নাগৰিকসকলৰ জীৱনৰ বেছিভাগ দিশ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে; প্ৰায়ে ইয়াৰ শাসক সকলক অতিক্ৰম কৰে।
চমু আৰু ৰচনাধৰ্মী প্ৰশ্নোত্তৰঃ
১। গণতন্ত্ৰৰ প্ৰধান দৃষ্টিভংগী দুটা কি কি?
উত্তৰঃ গণতন্ত্ৰৰ প্ৰধান দৃষ্টিভংগী দুটা হল –
(ক) উদাৰনৈতিক দৃষ্টিভংগী।
(খ) সমাজতান্ত্রিক দৃষ্টিভংগী।
২। গণতন্ত্ৰৰ গুণসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ গণতন্ত্ৰৰ গুণসমূহ হল –
(ক) ই জনসাধাৰণৰ ওচৰত দায়ী হৈ থাকে।
(খ) জনগণেই হল গণতন্ত্ৰত সকলো ক্ষমতাৰ উৎস।
(গ) এনে শাসন ব্যৱস্থাৰ স্থায়িত্ব আছে। ই নাগৰিকৰ সমৰ্থন আৰু সক্ৰিয় সহযোগিতাৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত হৈ থাকে।
(ঘ) চৰকাৰৰ স্বেচ্ছাচাৰীতা হোৱাৰ আশংকা কম থাকে।
(ঙ) সকলোৰে সমান অংশগ্ৰহণৰ সুযোগ থাকে।
(চ) গণতন্ত্ৰৰ বিপ্লৱ নাইবা সংঘৰ্ষৰ পৰা মুক্ত।
(ছ) এই চৰকাৰে সৰ্বসাধাৰণৰ কল্যাণ সাধন কৰে।
(জ) গণতন্ত্ৰত মানুহৰ অধিকাৰক স্বীকৃতি প্রদান কৰা হয়।
(ঝ) গণতন্ত্রই সমতা প্রতিষ্ঠিত কৰিব পাৰে।
(ঞ) ন্যায় প্রতিষ্ঠাই হৈছে গণতন্ত্ৰৰ মূলমন্ত্ৰ।
৩। উদাহৰণৰ সৈতে শাসনৰ প্ৰকাৰসমূহ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ শাসনৰ প্ৰকাৰবোৰ হৈছে—
(ক) ৰাজতন্ত্ৰ : নেপাল, চৌদি আৰৱ, জর্ডান, ব্রুনেই, মধ্যযুগীয় ইংলেণ্ড।
(খ) আধিপত্যবাদী: চীন, ইজিপ্ত।
(গ) গণতন্ত্র : ভাৰত, আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ।
৪। গণতন্ত্ৰৰ দোষসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ গণতন্ত্ৰৰ দোষসমূহ হ’ল –
(ক) গণতন্ত্রক অশিক্ষিত, অজ্ঞ আৰু অক্ষম ব্যক্তিৰ শাসন বুলি কোৱা হয়।
(খ) ইয়াত ব্যক্তিৰ যোগ্যতাতকৈ তেওঁলোকৰ সংখ্যাৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্ব প্ৰদান কৰা হয়।
(গ) ব্যয়বহুল শাসন ব্যৱস্থা।
(ঘ) ইয়াত চৰকাৰ কেতিয়াও স্থায়ী নহয়।
(ঙ) দুর্বল শাসন ব্যৱস্থা।
(চ) ইয়াত আমোলাসকলে গা কৰি উঠে।
(ছ) এনে চৰকাৰত নৈতিকতাৰ ক্ৰমশঃ পতন ঘটে। সাধাৰণ মানুহ দুৰ্নীতি আৰু প্ৰলোভনৰ চিকাৰ হয়।
(জ) সু-নেতৃত্বৰ অভাৱ।
(ঝ) মানুহ ইয়াত আৱেগৰ দ্বাৰা পৰিচালিত হয়।
(ঞ) গণতন্ত্রত পুঁজিবাদে প্রশ্রয় পায়।
৫। গণতন্ত্ৰৰ সংজ্ঞা দিয়া।
উত্তৰঃ গণতন্ত্ৰ বুলিলে এটা নিৰ্দিষ্ট আৰু বিশেষ ধৰণৰ শাসন ব্যৱস্থাক বুজায়। গণতন্ত্ৰ শব্দটো ইংৰাজী ‘Democracy’ শব্দটোৰ প্ৰতিশব্দ। দুটা গ্ৰীক শব্দ Demos অর্থাৎ জনগণ আৰু Kratia অর্থাৎ শাসন ক্ষমতা, এই দুয়ো লগ লাগি Democracy শব্দটো গঠিত হৈছে। গ্রীক Democratic ৰ পৰা ইংৰাজী Democratic শব্দটিৰ উৎপত্তি হৈছে। গতিকে গণতন্ত্ৰ বুলি ক’লৈ জনগণৰ শক্তি, শাসন বা কর্তৃত্বক বুজায়। গণতন্ত্র এটা শাসন ব্যৱস্থা য’ত শাসন ক্ষমতা জনগণৰ হাতত থাকে। আব্রাহাম লিঙ্কনৰ মতে, গণতন্ত্র হ’ল “জনগণক লৈ গঠিত, জনগণৰ দ্বাৰা আৰু জনগণৰ বাবে পৰিচালিত শাসন ব্যৱস্থা”। চিলিয়ে কৈছে, “গণতন্ত্র হ’ল এনে এটা শাসন ব্যৱস্থা য’ত সকলোৰে অংশগ্ৰহণৰ সুবিধা আছে।
গণতন্ত্ৰক সংকীৰ্ণ অৰ্থত ৰাজনীতি বিজ্ঞানত এটি শাসন ব্যৱস্থা বুলি কোৱা হয়। ব্যাপক অৰ্থত ই শাসন ব্যৱস্থাৰ ধাৰণাৰ নিৰ্দিষ্ট সীমা অতিক্ৰম কৰি এটা মহৎ আদৰ্শত পৰিণত হৈছে। বৰ্তমানে ‘গণতন্ত্র’ শব্দটোৰ দ্বাৰা এক বিশেষ সমাজ ব্যৱস্থা, ৰাষ্ট্ৰ ব্যৱস্থা, শাসন ব্যৱস্থা আনকি এটা বিশেষ অর্থনৈতিক ব্যৱস্থাকো বুজায়।
৬। গণতান্ত্ৰিক ৰাজ্য হিচাপে ভাৰতৰ ওপৰত এটা চমুটোকা লিখা।
উত্তৰঃ ভাৰত হৈছে বিশ্বৰ সৰ্ববৃহৎ গণতন্ত্র। ১৯৫০ চনৰ ২৬ জানুৱাৰীত ইয়াৰ সংবিধান কাৰ্যকৰী হোৱাৰ সময়ত ইয়াক ধৰ্মনিৰপেক্ষ আৰু গণতান্ত্রিক ঘোষণা কৰা হৈছিল। গণতান্ত্ৰিক ভাৰতে সমতা, স্বাধীনতা, ন্যায় আৰু ভ্ৰাতৃত্বৰ নীতিত বিশ্বাস কৰে। যিকোনো জাতি, ধর্ম, লিংগ আৰু অঞ্চলৰ লোকসকলৰ ভোট দান আৰু তেওঁলোকৰ প্ৰতিনিধি বাছনি কৰাৰ সমান অধিকাৰ আছে। ভাৰতত চৰকাৰৰ সংসদীয় ৰূপ ব্ৰিটিছসকলৰ আৰ্হিৰ ওপৰত আধাৰিত। ভাৰতত, এক যুক্তৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰকাৰৰ চৰকাৰ আছে যাৰ অৰ্থ হৈছে কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্যত এখন চৰকাৰ আছে। কেন্দ্ৰৰ চৰকাৰ সংসদৰ প্ৰতি দায়বদ্ধ আৰু ৰাজ্য চৰকাৰবোৰ তেওঁলোকৰ নিজ নিজ বিধান সভাৰ প্ৰতি দায়বদ্ধ। কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্যৰ চৰকাৰ গণতান্ত্ৰিকভাৱে নিৰ্বাচিত হয় আৰু সংসদৰ দুয়োখন সদন লোকসভা আৰু ৰাজ্যসভাৰ আৰ্হি অনুসৰণ কৰে৷ কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্য চৰকাৰে একেলগে দেশৰ ৰাষ্ট্ৰপতি নির্বাচিত কৰে।
৭। এখন গণতান্ত্ৰিক ৰাজ্যত ভাৰতীয় নাগৰিকৰ ভূমিকা কি?
উত্তৰঃ ভাৰতৰ নাগৰিকৰ ভূমিকা ইয়াৰ গণতন্ত্ৰৰ বাবে আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ। ইয়াৰ সফল কামৰ বাবে, জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণ অতি আৱশ্যক। ভাৰতৰ নাগৰিকসকলে দেশৰ শাসনত সক্রিয়ভাৱে তেওঁলোকৰ ভূমিকা পালন কৰিব লাগিব আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ আইন-শৃংখলাক সন্মান কৰা উচিত। গণতন্ত্ৰৰ সফল কাম-কাজৰ বাবে, দেশৰ বাবে উপযুক্ত প্রতিনিধি বাছনি কৰা আৰু নিৰ্বাচিত কৰাটো প্ৰতিজন ভাৰতীয়ৰ অধিকাৰৰ লগতে কৰ্তব্যও। লগতে, প্ৰতিজন ভাৰতীয়ই উপলব্ধি কৰিব লাগিব যে তেওঁ গণতন্ত্ৰত সমানে অংশগ্ৰহণ কৰিব লাগে। বুদ্ধিমত্তাৰে ভোট দিবলৈ, প্ৰতিজন ভোটাৰে প্ৰতিনিধি বা ৰাজনৈতিক দলবোৰৰ মতামত আৰু লক্ষ্যবোৰ মনোযোগেৰে শুনা আৰু বুজি পোৱাটো গুৰুত্বপূৰ্ণ। তেওঁলোকে আইনক সন্মান কৰিব লাগিব আৰু হিংসাক প্ৰত্যাখ্যান কৰিব লাগিব। তেওঁলোকৰ মতামত প্ৰকাশ কৰাটো আনৰ মতামত শুনাৰ দৰেই গুৰুত্বপূৰ্ণ। দেশখন কেনেদৰে পৰিচালিত হৈছে সেয়া পৰীক্ষা কৰিবলৈ মানুহৰ সক্রিয় অংশগ্রহণ গুৰুত্বপূৰ্ণ আৰু প্ৰয়োজনীয়।
৮। পৰম্পৰাগত বা প্রাচীন পদ্ধতি কি?
উত্তৰঃ দ্বিতীয় মহাযুদ্ধৰ আগলৈ প্ৰচলিত থকা চৰকাৰৰ তুলনামূলক পদ্ধতিক পৰম্পৰাগত বা প্রাচীন পদ্ধতি বুলি কোৱা হয়। এই পদ্ধতিক তুলনামূলক কোৱা হৈছিল যদিও বাস্তৱ ক্ষেত্ৰত এই পদ্ধতি আছিল নামমাত্র তুলনামূলক। সেই সময়ত পণ্ডিতসকলে চৰকাৰৰ গঠন আৰু আনুষ্ঠানিক সংগঠনৰ ওপৰত বিশেষ গুরুত্ব আৰোপ কৰিছিল। কিন্তু ইয়াৰ অধ্যয়ন কেলে ঐতিহাসিক বর্ণনাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল আহিল। এনে অধ্যয়নৰ আহিলা আছিল ৰাষ্ট্ৰৰ সংবিধান, ৰাজনৈতিক ক্ষমতাৰ বিভাজনৰ কাৰণে থকা আইনসংগত ব্যবস্থা আদি। পৰম্পৰা পদ্ধতিত বিদেশী চৰকাৰ অধ্যয়ন কৰোতে কেৱল পশ্চিম ইউৰোপীয় দেশসমূহত অধ্যয়ন কৰা হৈছিল। গতিকে প্রাচীন বা পৰম্পৰাগত পদ্ধতি একৰ ঠেক আৰু সীমিত পদ্ধতি আছিল।
পৰম্পৰাগত বা প্রাচীন পদ্ধতি কেবলমাত্র কোনো এখন ৰাষ্ট্ৰৰ সাংবিধানিক ব্যৱস্থাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিহে অধ্যয়ন কৰা হৈছিল। এই পদ্ধতি কেৱল ইউৰোপীয় সীমাৰেখাৰ শাসনতন্ত্রণ মাজতে সীমাবদ্ধ আছিল। পৰিৱৰ্তিত গতিশীলতাৰ এই পদ্ধতিত কোনো স্থান নাছিল। এই পদ্ধতিৰ জৰিয়তে বিজ্ঞানসম্মত অধ্যয়ন সম্ভৱ নহয়।
৯। পৰম্পৰাগত পদ্ধতি বা প্রাচীন পদ্ধতিৰ সীমাবদ্ধতাৰ বিষয়ে চমুকৈ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ পৰম্পৰাগত পদ্ধতিৰ বৈশিষ্ট্যসমূহে ইয়াৰ সীমাবদ্ধতাৰ ইংগিত দিয়ে। এই পদ্ধতিৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ হ’ল-অ-তুলনামুলক, বর্ণনাত্মক, সংকীর্ণতা আৰু স্থবিৰতা। এই বৈশিষ্ট্যসমূহ অধ্যয়ন কৰিলে বুজিব পৰা যায় যে একে সংস্কৃতিৰ প্ৰচলন থকা উন্নত দেশ কেইখনমানৰ প্ৰশাসনীয় পদ্ধতিৰ অধ্যয়নৰ ওপৰতহে গুৰুত্ব দিয়া হয়। বিভিন্ন সংস্কৃতিৰ প্ৰচলন থকা অপশ্চিমীয়া উন্নয়নশীল দেশসমূহৰ এই পদ্ধতিত ৰাজনৈতিক অনুষ্ঠানবিলাকৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা নাই। পৰম্পৰা বা প্রাচীন পদ্ধতিত কেৱলমাত্র কোনো এখন ৰাষ্ট্ৰৰ সাংবিধানিক ব্যৱস্থাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিহে অধ্যয়ন কৰা হৈছিল। চৰকাৰ তথ্য প্রশাসনিক ব্যৱস্থাসমূহৰ মাজত থকা সাদৃশ্য আৰু বৈসাদৃশ্যৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হোৱা নাছিল।
কোনো এখন দেশৰ ৰাজনৈতিক পদ্ধতি সমাজ বিজ্ঞানৰ বিভিন্ন দিশৰ লগত সম্পৰ্ক ৰাখি আলোচনা কৰিলেহে সুফল পাব পাৰি। এই পদ্ধতিয়ে আন্তঃসামাজিক অধ্যয়নৰ ওপৰত কোনো গুৰুত্ব আৰোপ কৰা নাই। চৰকাৰী সিদ্ধান্ত গ্ৰহণৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰা বিভিন্ন অনুষ্ঠান যেনে – জনমত, প্রভাবগোষ্ঠী, জনগণৰ ৰাজনৈতিক আচৰণ আদিৰ বিচাৰ বিশ্লেষণ দৰকাৰ। কিন্তু এই পদ্ধতিয়ে এই ৰাজনৈতিক অনুষ্ঠানবিলাকৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা নাই। এই পদ্ধতি বর্ণনাত্মক, বিশ্লেষণাত্মক নহয়। এই পদ্ধতি কেৱল ঐতিহাসিক বৰ্ণনাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল আছিল। প্রাচীন বা পৰম্পৰাগত পদ্ধতি এক ঠেক আৰু সীমিত পদ্ধতি আছিল।
১০। অংশগ্ৰহণৰ ব্যাপক সংগ্ৰামৰ বিষয়ে লিখা।
উত্তৰঃ গণ সংগ্ৰাম, ৰাজনৈতিক চেতনা আৰু অংশগ্ৰহণৰ দ্ৰুত উত্থানৰ ফলত ভাৰতত প্রতিষ্ঠানগত অৱক্ষয়ৰ প্ৰক্ৰিয়া জটিল হৈ পৰিছে। ভারতীয় সংবিধানত সার্বজনীন প্রাপ্তবয়স্ক ভোটাধিকাৰৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে আৰু ১৯৮৮ চনত গৃহীত সংশোধনীয়ে ভোটদানৰ বয়স ২১ ৰ পৰা ১৮ লৈ হ্ৰাস কৰে। ভাৰতীয় ভোটাৰৰ পৰম আকাৰ তিনিগুণতকৈও অধিক হৈছে, যি ১৯৫২ চনত ১৭৩ নিযুতৰ পৰা ১৯৯৮ চনত ৬০৫ নিযুতলৈ বৃদ্ধি হৈছে। যদিও ১৯৫২ চনৰ পৰা ভোটদানৰ হাৰ গড়ে ৫৭ শতাংশ হৈছে, ১৯৫২ চনত ৪৫ শতাংশৰ নিম্নতম আৰু ১৯৮৪ চনত ৬৪ শতাংশৰ উচ্চতালৈ; সম্পূৰ্ণ ৰূপত ভোটাৰৰ সংখ্যা ১৯৫২ চনত ৭৯ নিযুতৰ পৰা ১৯৯৮ চনত ৩৭৫ নিযুতলৈ বৃদ্ধি পাইছে। ১৮ পশ্চিমীয়া গণতন্ত্রসমূহত নির্বাচনী আচৰণৰ বিপৰীতে, ভাৰতৰ দৰিদ্ৰ লোকসকলে ধনী লোকৰ তুলনাত বেছি ভোট দান আৰু ৰাজনৈতিক দলত যোগদান কৰে। দৰিদ্ৰ আৰু বিশেষকৈ নিম্ন বৰ্ণৰ লোকসকলে বিশ্বাস কৰাৰ সম্ভাৱনা অধিক যে তেওঁলোকৰ ভোটে এক পার্থক্য আনিব।
১৯৭২ চনত কেৱল ৩৮ শতাংশ দৰিদ্ৰই ভোট দিছিল, কিন্তু ১৯৯৬ চনলৈ ৫১ শতাংশ দৰিদ্ৰই ভোট দিছিল৷ ৰাজনৈতিক কার্যকাৰীতাৰ এই বর্ধিত অনুভূতি এই কথাত প্রতিফলিত হয় যে যদিও ১৯৭২ চনত ৪২ শতাংশ নিম্ন বর্ণই অনুভৱ কৰিছিল যে তেওঁলোকৰ ভোটই এক পার্থক্য আনিছে, ১৯৯৬ চনলৈ ই ৬০ শতাংশলৈ বৃদ্ধি পাইছে। একেদৰে, যদিও অনুসূচীত জাতিৰ দলীয় সদস্যপদৰ হাৰ ১৯৭১ চনত ১৩ শতাংশৰ পৰা ১৯৯৬ চনত ১৯ শতাংশলৈ বৃদ্ধি পাইছিল, একে সময়তে উচ্চবৰ্ণৰ দলৰ সদস্যসংখ্যা ৩৬ শতাংশৰ পৰা ২৮ শতাংশলৈ হ্রাস পাইছিল। দৰিদ্ৰ লোকসকলৰ বৰ্ধিত ৰাজনৈতিক চেতনাক প্ৰভাৱিত কৰা মুখ্য কাৰকবোৰ আছিল এক বর্ধিত উপলব্ধি যে ৰাজ্যখনে ৰাজহুৱা সামগ্রী বিতৰণত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিব পাৰে আৰু এক বৰ্ধিত সজাগতা আছিল যে ৰাজনীতিয়ে তেওঁলোকৰ স্বাৰ্থ সুৰক্ষিত কৰাৰ বাবে অধিক গৌৰৱ, মর্যাদা আৰু আত্মবিশ্বাসৰ পথ হিচাপে কাম কৰিব পাৰে।
১১। দলীয় প্ৰণালীৰ বিভাজনৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ সংগ্ৰাম আৰু অংশগ্ৰহণৰ বৰ্ধিত স্তৰে, বিশেষকৈ নিম্ন বৰ্ণৰ মাজত, ভাৰতীয় দল ব্যৱস্থাৰ ওপৰত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলাইছে। যোৱা পঞ্চাশ বছৰত, দলীয় ব্যৱস্থা এক স্থিৰ দলৰ প্ৰভাৱশালী প্ৰণালীৰ পৰা মিত্ৰতা আৰু মিত্ৰজোঁটৰ ৰাজনীতিৰ ওপৰত আধাৰিত ক্রমান্বয়ে খণ্ডিত, অস্থিৰ, বহুদলীয় ব্যৱস্থালৈ ৰূপান্তৰিত হৈছে। এই পৰিৱৰ্তনৰ বাবে দায়ী আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ কাৰকটো হ’ল কংগ্ৰেছ দলৰ পতন। কংগ্ৰেছৰ বাবে নিৰ্বাচনী সমৰ্থন ১৯৫৭ চনৰ ৪৮ শতাংশৰ পৰা ১৯৯৮ চনত সৰ্বকালৰ সৰ্বনিম্ন ২৬ শতাংশলৈ হ্ৰাস পাইছে। সময়ৰ লগে লগে কংগ্ৰেছে উচ্চ জাতি, অনুসূচীত জাতি, অনুসূচীত জনজাতি আৰু সংখ্যালঘুসকলৰ ক্ষেত্ৰত ইয়াৰ সমৰ্থন আধাৰ ক্ৰমান্বয়ে খহনীয়াৰ সন্মুখীন হৈছে, কিয়নো এই প্ৰতিটো গোটে আন দলবোৰক সমৰ্থন কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছে। কংগ্ৰেছৰ পতন আন ৰাষ্ট্ৰীয় মধ্যপন্থী দলসমূহৰ বিভাজন আৰু সাম্যবাদী দলসমূহৰ প্ৰতি সমৰ্থনৰ আপেক্ষিক স্থবিৰতাৰ দ্বাৰা সমান্তৰালভাৱে কৰা হৈছে।
ৰাষ্ট্ৰীয় দলসমূহৰ এই বিভাজনৰ সৈতে হিন্দু জাতীয়তাবাদী ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টিৰ উত্থান আৰু দলীয ব্যৱস্থাৰ বৰ্ধিত আঞ্চলিককৰণ হৈছে। ৰাষ্ট্ৰীয় দলসমূহৰ প্ৰতি সমৰ্থনৰ ক্ষয় এই কথাৰ দ্বাৰা প্ৰদৰ্শিত হৈছিল যে ভাৰতৰ দুটা বৃহৎ ৰাষ্ট্ৰীয় দল- কংগ্ৰেছ আৰু বিজেপিৰ মিলিত ভোট ১৯৯৯ চনত দিয়া মুঠ ভোটৰ মাত্ৰ ৫২ শতাংশ আছিল। জাতি আৰু সাম্প্রদায়িক পৰিচয় প্রতিনিধিত্ব কৰা বিভিন্ন আঞ্চলিক দলসমূহ আটাইতকৈ লাভান্বিত হৈছিল। বিজেপিয়ে ১৯৯৮ চনত এই কেইবাটাও নতুন ৰাজনৈতিক শক্তিক প্রতিনিধিত্ব কৰা এটা দলীয় মিত্রজোটক একত্ৰিত কৰি চৰকাৰ গঠন কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল। অৱশ্যে এই বিবিধ মিত্রজোটমাত্ৰ তেৰ মাহ চলিবলৈ সক্ষম হৈছিল। ১৯৯৯ চনৰ ছেপ্টেম্বৰত ভাৰতে তিনি বছৰৰ ভিতৰত তৃতীয়বাৰৰ বাবে নিৰ্বাচনত অৱতীৰ্ণ কৰিবলৈ বাধ্য হৈছিল। ১৯৯৯ চনত, বিজেপিয়ে একেলগে কৰা চব্বিশটা দলৰ প্ৰাক-নির্বাচনী মিত্ৰজোঁটে এক আৰামদায়ক সংখ্যাগৰিষ্ঠতা লাভ কৰিছিল। অৱশ্যে বিজেপিয়ে লাভান্বিত হোৱাত ব্যৰ্থ হৈছিল। যদিও দলটোৱে ইয়াৰ আসনৰ সংখ্যা ১৯৯৮ চনৰ ১৭৯ পৰা ১৯৯৯ চনত ১৮২ লৈ সামান্য পৰিমাণে বৃদ্ধি কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল, ইয়াৰ ভোটৰ মুঠ সংখ্যা ২৫.৫ শতাংশৰ পৰা ২৩.৭ শতাংশলৈ হ্রাস পাইছিল। এই হ্ৰাসৰ মুখ্য কাৰণ আছিল যে বিজেপিয়ে ১৯৯৯ চনত ইয়াৰ মিত্ৰশক্তিক স্থান দিয়াৰ প্ৰচেষ্টাত ৫০ খন কম আসনত প্ৰতিদ্বন্দিতা কৰিছিল। বিজেপিৰ মিত্রশক্তিৰ নিৰ্বাচনী সফলতাই বিজেপিৰ মিত্ৰজোঁটৰ আসনৰ অংশ ১৯৯৮ চনৰ ৭২ শতাংশৰ পৰা ১৯৯৯ চনত ৬১ শতাংশলৈ হ্ৰাস কৰে আৰু ইয়াৰ ফলস্বৰূপে সত্তৰ জনীয়া মন্ত্ৰী পৰিষদ নিযুক্ত হয়।
১২। গণতন্ত্ৰৰ বিৱৰ্তনৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ খ্ৰীষ্ট পূর্ব প্রায় পাঁচ হাজাৰ বছৰৰ আগতে গ্ৰীচত গণতন্ত্ৰৰ প্ৰচলন থকাৰ আভাস পোৱা যায়। গ্রীক দার্শনিকসকলে গণতন্ত্ৰক স্বাভাৱিক চৰকাৰৰ আখ্যা দিয়া নাছিল। হিৰউটাছে বিভিন্ন ধৰণৰ চৰকাৰৰ দোষ-গুণ বিচাৰ কৰিছিল। ছক্ৰেটিছে গণতন্ত্ৰক ভাল চৰকাৰ হিচাপে আখ্যা দিয়া নাছিল। তেওঁৰ শিষ্য প্লেটোৱেও জনসাধাৰণৰ সাৰ্বভৌমৃত্বতকৈ জ্ঞানৰ সাৰ্বভৌমত্বৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছিল৷ তেওঁৰ মতে দার্শনিক ৰজাৰ শাসনেই আছিল উত্তম শাসন। এৰিষ্ট টলে গণতন্ত্ৰক অস্বাভাৱিক নাইবা বিকৃত চৰকাৰ হিচাপে আখ্যা দিছিল। ইয়াৰ পৰা দেখা যায় যে আগৰ কালত গণতন্ত্ৰৰ প্ৰচলন আছিল যদিও গ্রীক দার্শনিকসকলে গণতন্ত্রক স্বাভাৱিক আৰু ভাল চৰকাৰ বুলি বিবেচনা নকৰিছিল। সেই সময়ত দাস প্ৰথাৰ প্ৰচলন আছিল। জন্ম আৰু কৰ্মৰ ভিত্তিত মানুহৰ মাজত শ্রেণী বিভাগ আছিল। গ্রীক দার্শনিকসকলৰ মতে কিছুমান লোক জন্মিছিল শাসন কৰিবলৈ আৰু বাকীবোৰ জন্মিছিল শাসন মানি চলিবলৈ। বৰ্তমান বিশ্বৰ বিভিন্ন দেশত গণতন্ত্ৰৰ প্ৰসাৰ আৰু জনপ্রিয়তাও ক্রমাৎ বাঢ়ি আহিছে।
সপ্তম শতিকাত ইংলেণ্ডত বৰ্তমান গণতন্ত্ৰৰ জন্ম হোৱা বুলি ক’ব পাৰি। ইংলেণ্ডৰ ৰজা প্রথম চাৰ্লছৰ দিনত ৰজাৰ চৰম ক্ষমতাৰ বিৰুদ্ধে বিদ্ৰোহ কৰা হয়। সপ্তম শতিকাৰ শেষ ভাগত, অকল ইংলেণ্ডতেই গণতান্ত্রিক চৰকাৰৰ পচলন আছিল। ইংলেণ্ডৰ পাছত মার্কিন যুক্তৰাষ্ট্ৰত গণতন্ত্ৰই প্ৰতিষ্ঠা লাভ কৰে। ইংৰাজ ৰাজনৈতিক পণ্ডিত জন ল’ক, টমাছ পেইন আদিৰ লিখনীয়ে আমেৰিকাবাসীৰ মনত গণতান্ত্রিক ভাবধাৰাৰ সৃষ্টি কৰে। গণতন্ত্ৰৰ প্ৰচলন ইংলেণ্ড আৰু মাৰ্কিন যুক্তৰাষ্ট্ৰতে আৱদ্ধ হৈ থকা নাছিল। ইয়াৰ প্ৰভাৱ পৃথিৱীৰ বিভিন্ন দেশত বিয়পি পৰিছিল। ফলস্বৰূপে ৰজাৰ শোষণ আৰু অভিজাতসকলৰ বিশেষ সুবিধাবোৰ নাইকিয়া হয় আৰু ফ্ৰান্সত আমেৰিকাৰ স্বাধীনতা যুদ্ধই ফৰাচীবাসীৰ মনতো প্ৰতিক্ৰিয়াৰ সৃষ্টি কৰে। ফ্ৰান্সৰ ফৰাচী বিপ্লৱৰ গণৰাজ্য প্রতিষ্ঠা হয়।
গণতন্ত্ৰৰ প্ৰসাৰণত প্ৰথম মহাসমৰেও এক উল্লেখযোগ্য ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছে। এই মহাসমৰৰ ফলস্বৰূপে মধ্য ইউৰোপ আৰু পূব ইউৰোপত ৰাজতন্ত্ৰৰ অৱসান ঘটে আৰু কিছুমান দেশত গণতন্ত্ৰৰ প্ৰচলন হয়। গণতন্ত্ৰৰ প্ৰসাৰণত দ্বিতীয় মহাসমৰৰ অৱদানো কম নহয়। এই মহাসমৰৰ পাছত এছিয়া আৰু আফ্ৰিকাৰ বহুত ঔপনিবেশে স্বাধীনতা লাভ কৰে। এইবোৰ দেশৰ অধিক সংখ্যকতে গণতান্ত্রিক পদ্ধতিত চৰকাৰ গঠন কৰা হয়। এইদৰে সময়ৰ সোঁতত ৰাজতন্ত্ৰ আৰু অত্যাচাৰী শাসনৰ পৰিৱৰ্তে গণতন্ত্ৰৰ প্ৰতিষ্ঠা হয় আৰু সি ক্ৰমে ব্যাপকভাৱে প্ৰচলিত হয়। বর্তমান যুগত গণতন্ত্ৰ আৰু সমাজবাদেই মানুহৰ পৰা অধিক সমাদৰ লাভ কৰিছে।
১৩। গণতন্ত্ৰৰ দুটা ৰূপ কি কি? বৰ্ণনা কৰা।
উত্তৰঃ চৰকাৰ গঠন আৰু পৰিচালনাৰ পদ্ধতিৰ ফালৰ পৰা গণতন্ত্ৰক দুটা ভাগত বিভক্ত কৰা হৈছে —
(ক) প্রত্যক্ষ গণতন্ত্র।
(খ) পৰোক্ষ গণতন্ত্র।
প্রত্যক্ষ গণতন্ত্রই সেই শাসন ব্যৱস্থাক বুজায় য’ত জনসাধাৰণে প্ৰত্যক্ষভাৱে আৰু সক্রিয়ভাৱে শাসনকার্যত অংশগ্ৰহণ কৰিব পাৰে। প্ৰাচীন গ্ৰীচৰ নগৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহত এই শাসন ব্যৱস্থা প্রচলিত আছিল৷ এতিয়া চুইজাৰলেণ্ডৰ কিছুমান সৰু সৰু কেন্টন আৰু মার্কিন যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ স্থানীয় চৰকাৰ পৰিচালনাৰ ক্ষেত্ৰত এই শাসন ব্যৱস্থা কিছু পৰিমাণে প্ৰৱৰ্তিত আছে।
বর্তমানে গণতন্ত্র বুলিলে প্রতিনিধিমূলক বা পৰোক্ষ গণতন্ত্ৰক বুজায়। ইয়াত জনগণে নিজে নিজক পোনপটীয়াকৈ শাসন নকৰে। নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ অন্তৰে অন্তৰে জনগণে তেওঁলোকৰ প্রতিনিধিক নির্বাচিত কৰে। এই প্রতিনিধিসকলৰ ওপৰতেই চৰকাৰ পৰিচালনা কৰাৰ দায়িত্ব ন্যস্ত থাকে। জনগণে এই নির্বাচিত প্রতিনিধিসকলৰ জৰিয়তে পৰোক্ষভাৱে দেশৰ শাসন কার্য পৰিচালনা কৰাত অংশগ্ৰহণ কৰে।
১৪। প্রত্যক্ষ গণতন্ত্রই কি বুজায়? ইয়াৰ বিভিন্ন পদ্ধতিসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ প্রত্যক্ষ গণতন্ত্ৰ হ’ল বিশুদ্ধ গণতন্ত্র। ইয়াত জনগণে পোনপটীয়াকৈ দেশৰ শাসন কাৰ্য পৰিচালনা কৰে। ইয়াত জনগণে সকলো চৰকাৰী কাৰ্য সম্পাদন কৰে। নাগৰিকসকলে নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ অন্তৰত নিৰ্ধাৰিত ঠাইত মিলিত হৈ আইন প্রণয়ন, চৰকাৰী কৰ্মচাৰী নিয়োগ, ৰাজহ আৰু ব্যয় নিৰ্ধাৰণ, পৰৰাষ্ট্ৰ আৰু অন্যান্য গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয়ত সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰিছিল। আনকি তেওঁলোকে বিচাৰ সম্পৰ্কীয় কাৰ্যও সম্পাদন কৰিছিল। এইদৰে নাগৰিকৰ দ্বাৰা প্ৰত্যক্ষভাৱে পৰিচালিত শাসন ব্যৱস্থাই হ’ল প্ৰত্যক্ষ গণতন্ত্র। ইয়াত বৈধ, সার্বভৌমত্ব আৰু ৰাজনৈতিক সার্বভৌমত্বৰ মাজত কোনো পার্থক্য নাথাকে।
ইয়াৰ বিভিন্ন পদ্ধতিসমূহ তলত আলোচনা কৰা হ’ল –
(ক) গণ প্ৰস্তাৱ : গণ উদ্যোগ বা গণ প্ৰস্তাৱ বোলোতে এই পদ্ধতিক বুজায় যাৰ দ্বাৰা জনগণে আইন প্রণয়ন আৰু সংবিধান সংশোধনত অংশগ্ৰহণ কৰিব পাৰে। সৰহ সংখ্যক নাগৰিকে প্ৰস্তাৱ গ্ৰহণৰ জৰিয়তে আইন সভাক সংবিধান সংশোধন কৰিবলৈ বা আইন প্রণয়ন কৰিবলৈ অনুৰোধ জনাব পাৰে৷ আইন সভাই সেই প্রস্তাৱক অগ্রাহ্য কৰিব নোৱাৰে।
গণভোট : এই পদ্ধতি মতে চৰকাৰে কোনো আইনৰ প্ৰস্তাৱক জনসাধাৰণৰ অনুমোদনৰ কাৰণে পঠিয়ায়। নাগৰিকসকলে এই প্ৰস্তাৱৰ প্ৰতি সমর্থন নজনাবও পাৰে। গণভোটৰ জৰিয়তে নাগৰিকে নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব পাৰে।
(গ) প্ৰত্যাৱৰ্তনৰ আদেশ : এই পদ্ধতি মতে নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ আগতে নাগৰিকসকলে তেওঁলোকৰ নিৰ্বাচিত প্রতিনিধিক পদচ্যুত কৰিব পাৰে। এই ব্যৱস্থা থাকিলে, নির্বাচিত প্রতিনিধিসকলে জনসাধাৰণৰ স্বাৰ্থৰ বিৰুদ্ধে কোনো কাম কৰিব নোৱাৰে। তেওঁলোকে নির্বাচক মণ্ডলীৰ নিৰ্দেশ মানি চলিবলৈ বাধ্য।
১৫। প্রত্যক্ষ গণতন্ত্ৰৰ গুণ আৰু দোষবিলাক আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ প্রত্যক্ষ গণতন্ত্ৰৰ গুণবিলাক হ’ল –
(ক) গণতন্ত্রই ‘জনগণৰ শাসনক’বুজায়। এই অৰ্থত প্রত্যক্ষ গণতন্ত্রই হ’ল প্রকৃত গণতান্ত্ৰিক শাসন ব্যৱস্থা।
(খ) প্রত্যক্ষ গণতন্ত্র ব্যয়বহুল। শাসনকার্য পৰিচালনা কৰোতে ইয়াত অধিক অর্থ ব্যয় কৰা নহয়।
(গ) প্রত্যক্ষ গণতন্ত্রত শ্ৰেণী বিৰোধৰ সম্ভাৱনা কম থাকে। কাৰণ, ইয়াত সকলো জনসাধাৰণে শাসন কার্যত অংশগ্ৰহণ কৰিবলৈ সুযোগ পায়।
(ঘ) ইয়াত চৰকাৰৰ বিৰুদ্ধে কোনো অভিযোগ সৃষ্টি হোৱাৰ সম্ভাৱনা নাথাকে।
(ঙ) এই শাসন ব্যৱস্থা সহজ আৰু সৰল প্ৰকৃতিৰ। ইয়াত চৰকাৰৰ বিভিন্ন ধৰণৰ কাৰ্যৰ মাজত পার্থক্য নাথাকে।
(চ) ইয়াত জনগণৰ কৰ্তব্য, দায়িত্ব আৰু অধিকাৰৰ মাজত সমন্বয় সাধিত হয়।
(ছ) কম জনবসতিপূৰ্ণ আৰু সৰু ৰাষ্ট্ৰৰ বাবে প্ৰত্যক্ষ গণতন্ত্র হ’ল আদৰ্শ শাসন ব্যৱস্থা।
প্রত্যক্ষ গণতন্ত্ৰৰ দোষসমূহ :
(ক) বৃহৎ আৰু জনবহুল ৰাষ্ট্ৰৰ বাবে এই শাসন ব্যৱস্থা অনুপযোগী।
(খ) শাসন কার্য পৰিচালনাৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় জ্ঞান, বুদ্ধি সকলো নাগৰিকৰ নাথাকে।
(গ) প্রত্যক্ষ গণতন্ত্রত আচলতে কম সংখ্যক লোকে শাসন কার্য পৰিচালনাত যোগদান কৰে। কাৰণ, সকলো মানুহ শাসন কার্যত উৎসাহী নহয়।
(ঘ) এই ধৰণৰ শাসন ব্যৱস্থাত বিশৃংখলাৰ সৃষ্টি হ’ব পাৰে। ইয়াৰ ফলত জনস্বাৰ্থৰ ক্ষতি হোৱাটো স্বাভাৱিক।
(ঙ) সাধাৰণ মানুহ অশিক্ষিত আৰু অজ্ঞ হ’লে প্রত্যক্ষ গণতন্ত্র নিকৃষ্ট শ্ৰেণীৰ শাসনত পৰিণত হয়।
(চ) প্রত্যক্ষ গণতন্ত্ৰ জৰুৰী অৱস্থাৰ বাবে উপযোগী নহয়৷ কাৰণ, সকলো মানুহ সোনকালে মিলিত হোৱাটো সম্ভৱপৰ নহয়৷
(ছ) ইয়াত কোনো বিষয়ত সোনকালে সিদ্ধান্ত গ্রহণ কৰিব নোৱাৰি। জনগণে সিদ্ধান্ত গ্রহণ কৰোতে সময় লয়।
১৬। উদাৰনৈতিক গণতন্ত্ৰৰ ধাৰণাটো লিখা। উদাৰনৈতিক গণতন্ত্ৰৰ ভাগবোৰৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ বিগত চাৰি শতিকাৰ পৰা উদাৰনীতিবাদ পশ্চিমীয়া জগতত এটি বিশিষ্ট মতবাদ হিচাপে বিবেচিত হৈ আছে। কিন্তু ঊনবিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিৰ আগভাগলৈকে ইয়াৰ অৰ্থাৎ এই মতবাদৰ কোনো এটা আনুষ্ঠানিক নাম নাছিল। কিন্তু সময় অতিবাহিত হোৱাৰ লগে লগে আনুষ্ঠানিকভাৱে ইয়াৰ নাম উদাৰনীতিবাদ হিচাপে পৰিচিতি লাভ কৰিলে ৷
উদাৰনৈতিক গণতন্ত্ৰক দুটা ভাগত বিভক্ত কৰিব পাৰি যেনে—
(ক) সনাতন। আৰু
(খ) আধুনিক।
সনাতন উদাৰনৈতিক গণতন্ত্ৰৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ হ’ল –
(ক) সামাজিক স্বাধীনতাৰ সংৰক্ষণ।
(খ) অবাধ বাণিজ্য স্বাধীনতা।
(গ) ব্যক্তিগত স্বাধীনতা।
(ঘ) সামাজিক স্বাধীনতা।
(ঙ) অর্থনৈতিক অধিকাৰ অৰ্থাৎ ব্যক্তিগত সম্পত্তি আৰু ব্যক্তিগতভাৱে চুক্তি সম্পাদনৰ অধিকাৰ।
(চ) প্রশাসনিক, ভৌগোলিক আৰু জাতিগত স্বাধীনতা অর্থাৎ আত্মনিয়ন্ত্ৰণৰ অধিকাৰ আৰু জাতিগত সাম্যৰ অধিকাৰ৷
(ছ) আন্তর্জাতিক স্বাধীনতা অর্থাৎ যুদ্ধৰ সম্ভাৱনাক প্ৰতিৰোধ কৰি বিশ্বশান্তি ৰক্ষা কৰা, আন্তর্জাতিক ক্ষেত্ৰত সহযোগিতাৰ বন্ধনক সুদৃঢ় কৰাৰ লগতে ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ বাবে এটি বিশ্ব যুক্তৰাষ্ট্ৰ গঠন কৰাৰ স্বাধীনতা।
(জ) পৰিয়াল সম্পৰ্কীয় স্বাধীনতা।
(ঝ) ৰাজনৈতিক স্বাধীনতা।
আধুনিক উদাৰনৈতিক গণতন্ত্ৰৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ হ’ল –
(ক) ৰাজনৈতিক সাম্য।
(খ) সংখ্যালঘুৰ স্বাৰ্থৰ সংৰক্ষণ।
(গ) সংবিধানৰ প্ৰাধান্য।
(ঘ) আইনৰ অনুশাসন আৰু ইয়াৰ ন্যায় বিচাৰ।
(ঙ) স্বাধীন আৰু নিৰপেক্ষ বিচাৰ ব্যৱস্থা।
(চ) বহুদলীয় ব্যৱস্থা।
(ছ) সার্বজনীন প্রাপ্তবয়স্কৰ ভোটাধিকাৰ।
(জ) শান্তিপূর্ণভাবে চৰকাৰৰ পৰিৱৰ্তন।
(ঝ) ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ অধিকাৰ ।
(ঞ) জনকল্যাণমূলক ৰাষ্ট্ৰতত্ত্ব।
(ট) আমোলাতন্ত্ৰৰ প্ৰাধান্য।
(ঠ) সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক অধিকাৰৰ স্বীকৃতি।
১৭। গণতন্ত্ৰৰ সম্ভ্ৰান্তবাদী ধাৰণাটো আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ মাকোই তেওঁৰ লিখা বিখ্যাত গ্রন্থ “The Ruling Class” ত Eliot Theory of Democracy ৰ বিষয়ে উল্লেখ কৰিছিল আৰু পেৰেটো, চি. ৰাইটচ, হেৰল্ড লাচওৱেল আদি আধুনিক লিখকসকলে এই ধাৰণাক সমৰ্থন কৰিছিল।
গেটানো মোস্কা (Gaetano Mosca) ৰ মতে চৰকাৰৰ শ্ৰেণী বিভাজন যেনে – ৰাজতন্ত্র, ধনতন্ত্ৰ নাইবা গণতন্ত্ৰৰ আৱশ্যকতা অৰ্থহীন। তেওঁৰ মতে অতীতৰ অনুন্নত সামাজিক গঠনৰ পৰ্যায়ৰ পৰা আৰম্ভ কৰি উন্নত সমাজ ব্যৱস্থাৰ পৰ্যায়লৈকে দুটা শ্রেণী বিশেষভাৱে পৰিলক্ষিত হয়। যেনে —শাসক এলিট আৰু শাসিত জনসাধাৰণ আৰু এই শাসিত জনসাধাৰণৰ ওপৰত কৰ্তৃত্ব কৰে শাসক এলিটে। সংখ্যাত যদিও এই এলিটসকল নামমাত্র কিন্তু সমাজত ক্ষমতাৰ উৎসই হৈছে তেওঁলোক। সকলো প্ৰকাৰৰ সুখ-সুবিধা, আৰাম আৰু একচেটিয়া আধিপত্য এই সকলে পাই থাকে।
এই সম্ভ্রান্তবাদী ধাৰণাক সমর্থন কৰা ব্যক্তিসকলৰ মতে মানুহৰ মাজত অসমতা এক বাস্তৱিক ঘটনা আৰু সেইবাবে সকলো শ্ৰেণীৰ জনসাধাৰণৰ বাবে ৰাজনৈতিক পদ্ধতিত সমানভাৱে অংশগ্ৰহণ কৰাটো সম্ভৱপৰ নহয় । গণতন্ত্ৰত ৰাষ্ট্ৰীয় ক্ষমতা ৰাইজৰ নামত প্ৰয়োগ কৰা হ’লেও ৰাইজ প্ৰকৃততে ৰাষ্ট্ৰীয় ক্ষমতাৰ অংশীদাৰ নহয়। ইয়াৰ প্ৰধান কাৰণ হ’ল – গণতান্ত্রিক পদ্ধতি এটা জনসাধাৰণৰ দ্বাৰা নির্বাচিত কেইজনমান মানুহে পৰিচালনা কৰে আৰু জনসাধাৰণৰ মাজৰ পৰা এমুঠিমান বিশেষ ব্যক্তিয়ে প্ৰকৃত ৰাজনৈতিক ক্ষমতা উপভোগ কৰে। সমাজৰ এই শ্ৰেণীটোৱেই যাক নির্বাচিত উপাদান বুলিও ক’ব পাৰি, গুৰুত্বপূৰ্ণ ৰাজহুৱা সিদ্ধান্ত গ্রহণ কৰে আৰু ৰাজনৈতিক পদ্ধতিটো পৰিচালনা কৰে ৷
এলিটবাদী গণতান্ত্রিক ব্যৱস্থাত কিছুমান বৈশিষ্ট্য পৰিলক্ষিত হয়। এই বৈশিষ্ট্যবোৰ হ’ল –
(ক) সুদৃঢ় শাসন বিভাগ।
(খ) কেন্দ্রীভূত নেতৃত্ব।
(গ) সংসদীয় গণতন্ত্র।
(ঘ) নেতৃত্ব দিয়া ব্যক্তিসকল প্ৰভাৱশালী ব্যক্তি, তেওঁলোক দক্ষ উদ্যোগী আৰু অনুপ্রাণিত।
গণতন্ত্ৰত জনসাধাৰণে ৰাষ্ট্ৰ পৰিচালনাৰ ক্ষেত্ৰত অংশগ্ৰহণ কৰিব পাৰে বুলি কোৱা হয় যদিও কিন্তু ৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰশাসনত নাইবা সিদ্ধান্ত গ্রহণ প্ৰক্ৰিয়াত জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণৰ সুবিধা অতি সীমিত কাৰণ নাগৰিকসকলৰ মাজত ৰাজনৈতিক আৰু সামাজিক চেতনা জাগ্ৰত হোৱা নাই। জনসাধাৰণ তেওঁলোকৰ অধিকাৰ আৰু কৰ্তব্য সম্পর্কে সচেতন নহয়। গতিকে সমাজৰ সুবিধাভোগী ব্যক্তিসকলৰ ইচ্ছা অনুসৰি ৰাষ্ট্ৰীয় প্রশাসন পৰিচালিত হয়। দেশৰ সম্পদ আৰু চৰকাৰী কৰ্তৃত্ব এমুঠি বিত্তবান আৰু ধূৰ্ত ব্যক্তিৰ হাতৰ মুঠিত কেন্দ্ৰীভূত হৈ পৰে। দেশৰ সম্পদ আৰু চৰকাৰী কৰ্তৃত্ব এমুঠি বিত্তবান আৰু ধূৰ্ত ব্যক্তিৰ হাতত কেন্দ্ৰীভূত হোৱাৰ বাবে জনসাধাৰণৰ বৃহৎ অংশই ৰাজনৈতিকভাৱে সক্রিয় ভূমিকা নলয়। কিন্তু এই কম সংখ্যক এলিটে এনে বিশ্বাসৰ গঢ় দিয়ে যে সকলোৱে ইয়াত অংশগ্ৰহণ কৰিব পাৰে। গতিকে ভালকৈ বিশ্লেষণ কৰিলে দেখা যায় যে আলোচনাত আৰু নামতেই ৰাইজৰ গণতন্ত্র কিন্তু প্ৰকৃততে ৰূপায়ণ কৰে এলিট শ্রেণীয়েই।
১৮। গণতন্ত্র মানে কি? চমুকৈ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ বৰ্তমান যুগক গণতন্ত্র যুগ বুলি কোৱা হয়। আজিকালি গণতান্ত্রিক পদ্ধতিৰ চৰকাৰ অতি জনপ্ৰিয় চৰকাৰ। গণতান্ত্রিক চৰকাৰৰ প্ৰকৃতি, বৈশিষ্ট্য আৰু গুণাগুণ সম্পর্কে গ্রীক দার্শনিক প্লেটো, এৰিষ্ট টলৰ সময়ৰ পৰাই আলোচনাৰ সূত্ৰপাত হৈছে। সমাজৰ বিকাশৰ লগে লগে গণতন্ত্ৰৰ ধাৰণাৰো সাল-সলনি হৈ আছে। গণতন্ত্র বর্তমানে অকল চৰকাৰ গঠনৰ পদ্ধতিয়ে নহয়, গণতন্ত্র এটি সামাজিক আদর্শও। সমাজত বাস কৰা প্ৰতিজন ব্যক্তিৰ পূৰ্ণ মনুষ্যত্বৰ বিকাশ সাধন কৰাটোৱেই হ’ল গণতান্ত্রিক আদৰ্শৰ মূল লক্ষ্য। আধুনিক ৰাজনীতি বিজ্ঞানত গণতন্ত্র শব্দটোৱে এক বিশিষ্ট স্থান অধিকাৰ কৰি আছে।
ৰাজনীতি বিজ্ঞানৰ ইতিহাস অধ্যয়ন কৰিলে গণতন্ত্রক কেৱল আজিৰ যুগৰ চৰকাৰ বুলি ক’ব নোৱাৰি। ৰাজনৈতিক আদৰ্শ আৰু চৰকাৰৰ ৰূপ হিচাপে অতি প্রাচীন কালৰ পৰাই ইয়াৰ প্ৰচলন হৈ থকা দেখা যায়। খ্রীঃপূঃ প্রায় পাঁচ হাজাৰ বছৰৰ আগতে গ্ৰীচ আৰু ৰোমত গণতন্ত্ৰৰ প্ৰচলন থকাৰ আভাস পোৱা যায়। ভাৰতৰ এসময়ৰ ৰাজনীতিবিদ কৌটিল্যৰ অৰ্থশাস্ত্ৰ আৰু আন আন সূত্ৰৰ পৰা প্ৰাচীন ভাৰতত বহুতো গণৰাজ্য থকাৰ কথা জনা যায়। প্রাচীন গ্রীচত অৱশ্যে এই গণতন্ত্ৰ শব্দটো সীমিত পৰিসৰত ব্যৱহৃত হৈছিল ৷ গ্ৰীক দার্শনিক আৰু চিন্তাবিদ ছক্ৰেটিছ, প্লেটো আৰু এৰিষ্ট ‘টলে গণতন্ত্ৰৰ অৱস্থিতি মানি লৈছিল যদিও ইয়াক বিকৃত চৰকাৰৰ শাৰীত পেলাইছিল।
প্রাচীনকালত গণতন্ত্রই চিন্তাবিদসকলৰ সমাদৰ লাভ কৰিব পৰা নাছিল সঁচা। কিন্তু আধুনিক কালৰ গণতন্ত্ৰই সৰহভাগ ৰাজনীতিবিদৰ মাজত সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ আৰু সৰ্বজনপ্ৰিয় চৰকাৰ হিচাপে সমাদৰ লাভ কৰিছে। আজিৰ যুগ হ’ল গণতন্ত্ৰৰ যুগ। বিশ্বৰ বিভিন্ন দেশত গণতন্ত্ৰৰ প্ৰসাৰ আৰু জনপ্রিয়তা ক্রমাগতভাৱে বাঢ়ি অহা দেখা গৈছে।
সপ্তদশ শতিকাত গ্রেট-ব্রিটেইনত বৰ্তমান গণতন্ত্ৰৰ জন্ম হোৱা বুলি ক’ব পাৰি। ১৬৮৮ চনৰ ইংলেণ্ডত গৌৰৱময় বিপ্লৱৰ সময়ৰ পৰাই আধুনিক গণতন্ত্ৰৰ সূচনা হয়। ইয়াৰ পাছত আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰত গণতন্ত্ৰই প্ৰতিষ্ঠা লাভ কৰে। ১৭৭৬ চনৰ আমেৰিকাৰ স্বাধীনতাৰ যুদ্ধই সেই ৰাষ্ট্ৰত গণতন্ত্ৰৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰে। অষ্টাদশ শতিকাৰ শেষৰ ফালে পৃথিৱীৰ অন্যান্য ৰাষ্ট্ৰলৈকে ই বিয়পি পৰিছিল। মণ্টেস্ক, ভল্টেয়াৰ, ৰুছো আদি ৰাজনৈতিক দার্শনিকৰ লিখনিয়ে ফৰাছী দেশত গণতন্ত্ৰৰ সম্প্ৰসাৰণত যথেষ্ট অৰিহণা যোগাইছিল। ওঠৰ শতিকাত ইউৰোপৰ বিভিন্ন দেশৰ বিপ্লৱ মার্ক্স আৰু এংগেলছৰ ‘কমিউনিষ্ট মেনিফেষ্টো’ও গণতন্ত্র প্ৰসাৰত ভালেখিনি বৰঙণি আগবঢ়ায়।
গণতন্ত্ৰৰ সম্প্ৰসাৰণত প্রথম মহাসমৰেও এক উল্লেখযোগ্য ভূমিকা গ্রহণ কৰিছে। এই যুদ্ধৰ পিছত ইউৰোপ তথা বিশ্বৰ বহুবিলাক দেশত গণতন্ত্রৰ প্ৰচলন হয়। এই মহাসমৰে মানুহৰ মনত ৰাজনৈতিক সচেতনতা আনি দিয়ে আৰু ফলস্বৰূপে গণতান্ত্রিক ভাবধাৰাৰ সম্প্ৰসাৰণ সম্ভব হয়। ইয়াৰ পাছত দ্বিতীয় মহাসমৰে গণতন্ত্ৰৰ প্ৰসাৰত আৰু অধিক অৰিহণা যোগায়। এই মহাসমৰৰ পাছত বেছিভাগ উপনিৱেশে স্বাধীনতা লাভ কৰে আৰু গণতান্ত্রিক পদ্ধতিত চৰকাৰ গঠন কৰে। এইদৰে সময় অতিবাহিত হোৱাৰ লগে লগে গণতন্ত্র প্রতিষ্ঠা লাভ কৰে আৰু ক্ৰমে ব্যাপকভাৱে পৃথিৱীৰ প্ৰায়বোৰ দেশতে ই প্ৰচলিত হয়। গতিকে বর্তমান যুগক গণতন্ত্ৰৰ যুগ বুলি ক’ব পাৰি। বৰ্তমান শতিকাত সমগ্র বিশ্বতে গণতন্ত্ৰ আৰু গণতান্ত্রিক চিন্তাধাৰাই আলোড়নক সৃষ্টি কৰিছে ৷ আজিকালি গণতন্ত্রক সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ আৰু সৰ্বজনপ্রিয় চৰকাৰ ব্যৱস্থা বুলি সকলোৱে মানি লৈছে।
গণতন্ত্রই সাধাৰণতে জনগণৰ শাসনকে সূচায়। কেতিয়াবা তেওঁলোকে নিজেই নিজকে শাসন কৰে আৰু কেতিয়াবা প্রতিনিধিৰ দ্বাৰা শাসন পৰিচালনা কৰে। গণতন্ত্ৰৰ ইংৰাজী প্ৰতিশব্দ হ’ল ‘ডেম’ক্রেচি’। ডেম’ক্রেচি শব্দটো গ্ৰীক শব্দ ‘ডেমচ’ আৰু ‘ক্রেটছ’ এই দুটা শব্দৰ সমন্বয়ৰ পৰা সৃষ্টি হৈছে। ডেমচ শব্দটোৱে জনসাধাৰণ আৰু ক্ৰেটছ শব্দটোৱে ক্ষমতাৰ শাসনক বুজায় ৷ গতিকে ডেম’ক্ৰেচি অৰ্থাৎ গণতন্ত্র শব্দৰ অৰ্থ হ’ল গণ-শাসন, যি শাসন ব্যৱস্থাত জনসাধাৰণেই শাসন ক্ষমতাৰ প্ৰকৃত অধিকাৰী। এই চৰকাৰত জনসাধাৰণেই চৰকাৰৰ চাবিকাঠী।
১৯। গণতন্ত্ৰৰ সংজ্ঞা কেইটামান দাঙি ধৰা।
উত্তৰঃ চৰকাৰ হিচাপে গণতন্ত্ৰৰ সংজ্ঞা আৰু অৰ্থ বিভিন্ন ৰাজনীতি বিজ্ঞানীয়ে বিভিন্ন ধৰণে দিয়া দেখা যায় ৷ গ্রীক দার্শনিক আৰু ৰাজনীতিবিদ এৰিষ্ট টলৰ মতে, “গণতন্ত্ৰ হ’ল বহুলোকৰ শাসন ব্যৱস্থা, যিবিলাক অযোগ্য আৰু অনভিজ্ঞ”। সেয়ে তেওঁ গণতন্ত্ৰক বিকৃত চৰকাৰ বুলি আখ্যা দিছে৷ এৰিষ্ট টলে গণতন্ত্ৰক বৰ্তমান সময়ৰ দৰে উত্তম শাসন ব্যৱস্থা হিচাপে গ্ৰহণ কৰা নাছিল । কিন্তু আধুনিক ৰাজনৈতিক চিন্তাবিদসকলে তেওঁৰ ব্যাখ্যা সমৰ্থন কৰা নাই ।
ছাৰ জন চিলিৰ মতে, “গণতন্ত্ৰ সকলোৰে অধিকাৰ থকা এখন চৰকাৰ”।
বাৰ্কাৰৰ মতে, “গণতন্ত্ৰ হ’ল আলাপ-আলোচনাৰ মাধ্যমত পৰিচালিত চৰকাৰ”।
ডাইচিয়ে কয়, “গণতন্ত্র হ’ল এটি শাসন ব্যৱস্থা য’ত শাসকবর্গ তুলনামূলকভাৱে জনসংখ্যাৰ এটি বিৰাট অংশ”।
লৰ্ড ব্ৰাইচৰ মতে, “গণতন্ত্ৰ এনেকুৱা চৰকাৰ ব্যৱস্থা, য’ত শাসন ক্ষমতা কোনো এটা শ্ৰেণী:বা শ্ৰেণীসমূহৰ হাতত নাথাকি দেশৰ সমগ্ৰ নাগৰিকৰ হাতত থাকে”।
আমেৰিকাৰ ভূতপূৰ্ব ৰাষ্ট্ৰপতি আব্রাহাম লিংকনৰ মতে, “গণতন্ত্র হ’ল জনগণক লৈ গঠিত, জনগণৰ দ্বাৰা আৰু জনগণৰ বাবে পৰিচালিত শাসন ব্যৱস্থা”।
অষ্টিন ৰেনিৰ মতে, “গণতন্ত্র জনগণৰ সাৰ্বভৌমত্ব, ৰাজনৈতিক সাম্য, জনগণৰ পৰামৰ্শ আৰু সংখ্যাগৰিষ্ঠৰ শাসন -এই নীতিসমূহৰ দ্বাৰা পৰিচালিত হয়”।
এইদৰে দেশৰ সকলো মানুহে যেতিয়া চৰকাৰ গঠনত অৰিহণা যোগায় আৰু যি চৰকাৰ গঠনত সকলোৰে দাবী থাকে তাকে গণতন্ত্র বুলি কোৱা হয়। গণতন্ত্রক জনমত পৰিচালিত শাসন-ব্যৱস্থা বুলিও বর্ণনা কৰা হয়। ইয়াত জনগণৰ কল্যাণার্থে সকলো সিদ্ধান্ত গ্রহণ কৰা হয়। গণতন্ত্র সম্পর্কে লিংকনৰ সংজ্ঞাই হৈছে আটাইতকৈ জনপ্রিয়। আনহাতে অধ্যাপক ডাইচিয়ে গণতন্ত্ৰৰ যি সংজ্ঞা দাঙি ধৰিছে সেইটো উত্তম বুলি বিবেচিত হৈছে। তেওঁৰ মতে অধিকাংশ জনসাধাৰণৰ শাসনেই হ’ল গণতান্ত্রিক শাসন। আান কথাত, গণতন্ত্র হ’ল সংখ্যাগরিষ্ঠৰ শাসন।
সংকীর্ণ অৰ্থত গণতন্ত্রক ৰাজনীতি বিজ্ঞানৰ এটি শাসন ব্যৱস্থা বুলি কোৱা হয়। ব্যাপক অর্থত গণতন্ত্রই শাসন ব্যৱস্থাৰ ধাৰণাৰ পৰিসীমা অতিক্ৰম কৰি এটা মহৎ আদৰ্শত পৰিণত হৈছে। সাম্প্রতিক কালত গণতন্ত্রই এক বিশেষ সমাজ ব্যৱস্থা, ৰাষ্ট্ৰ ব্যৱস্থা, শাসন ব্যৱস্থা আৰু আনকি এটা বিশেষ অর্থনৈতিক ব্যৱস্থাকো বুজায়। গণতন্ত্র সমতা স্বাধীনতাৰ ভেঁটিৰ ওপৰত প্রতিষ্ঠিত। সমাজ জীৱনৰ প্ৰতিটো ক্ষেত্ৰত সমতা প্রতিষ্ঠিত হ’লৈ গণতান্ত্রিক সমাজৰ সৃষ্টি হয়। অর্থাৎ, গণতান্ত্ৰিক ৰাষ্ট্ৰত ৰাজনৈতিক সমতা থাকে। গণতান্ত্রিক চৰকাৰ ব্যৱস্থাই জনসাধাৰণৰ দ্বাৰা নিৰ্বাচিত প্রতিনিধিৰে পৰিচালিত শাসনক বুজায়। এনে শাসন ব্যৱস্থাত ক্ষমতাৰ প্ৰধান উৎস হ’ল জনসাধাৰণ। ই জনসাধাৰণৰ দ্বাৰা গঠিত আৰু নিৰ্মিত চৰকাৰ। গণতান্ত্রিক চৰকাৰে জনগণৰ ইচ্ছাৰ প্ৰতিকূলে কোনো কাম কৰিব নোৱাৰে। এই চৰকাৰে জনসাধাৰণৰ পৰা ক্ষমতা আহৰণ কৰে আৰু জনগণৰ কল্যাণৰ বাবে বিভিন্ন উন্নয়নমূলক কার্য সম্পাদন কৰে।
গণতন্ত্ৰ শব্দটো অকল ৰাজনৈতিক অৰ্থতে সীমিত নহয়। সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক দিশৰ লগতো গণতান্ত্রিক আদর্শ জড়িত। অর্থনৈতিক দিশত সমাজত বসবাস কৰা লোকসকলৰ মাজত কোনো ধৰণৰ বৈষম্য থাকিব নালাগে। গণতন্ত্রই সমাজৰ এক শ্ৰেণীৰ লোকক লাহবিলাহৰ মাজত জীৱন কটোৱা আৰু আন এচামে দৰিদ্ৰতাৰ সীমাৰেখাৰ তলত থকাৰ কথা নুবুজায়। জাতীয় সম্পদ কেন্দ্রীভূত হ’লে জনসাধাৰণে আর্থিক দিশত সুফল ভোগ কৰিব নোৱাৰে। সেয়ে জোৱাদে কয়, “অর্থনৈতিক স্বাধীনতাৰ অবিহনে ৰাজনৈতিক গণতন্ত্র অর্থহীন”।
সামাজিক দিশতো গণতন্ত্রই কোনো বৈষম্য নিবিচাৰে। ই সমতা আৰু স্বাধীনতাৰ নীতি ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত। গণতন্ত্রত জাতি, ধর্ম, বর্ণ, ধনী, দুখীয়া আদিৰ ভিত্তিত শ্ৰেণী বৈষম্য থাকিব নালাগে। গণতন্ত্ৰৰ ধাৰণাক কাৰ্যকৰী বা কৃতকার্য কৰি তোলাৰ কাৰণে সমতা নীতিৰ প্ৰয়োগ অপৰিহাৰ্য। যি সমাজ ব্যৱস্থাত মানুহৰ মাজত অর্থনৈতিক আৰু সামাজিক সমতাই স্বীকৃতি নাপায় সি কেতিয়াও প্রকৃত গণতান্ত্রিক ব্যৱস্থা হ’ব নোৱাৰে।
গণতন্ত্রক বিশিষ্ট জীৱন পদ্ধতি বুলি অভিহিত কৰিব পাৰি। গণতন্ত্ৰত চৰকাৰ জনসাধাৰণৰ সেৱক। জনসাধাৰণৰ ব্যক্তিত্ব বিকাশৰ বাবে গণতন্ত্ৰত সমাজৰ সকলো শ্ৰেণীৰ লোকৰ বাবে বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ অধিকাৰ প্ৰদানৰ ব্যৱস্থ আছে। গতিকে গণতন্ত্ৰ চৰকাৰৰ এটা বিশেষ ৰূপেই নহয়, ই এটা জীৱন ধাৰণৰ পদ্ধতিও।
২০। গণতন্ত্ৰৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ সাধাৰণতে গণতান্ত্রিক শাসন ব্যৱস্থাই জনমত পৰিচালিত শাসন-ব্যৱস্থাক সুচায়। গণতন্ত্ৰৰ আধাৰ হৈছে জনসাধাৰণৰ মতামত। গণতান্ত্রিক চৰকাৰে জনমতৰ ওপৰত বিশেষ গুৰুত্ব আৰোপ কৰে। গণতন্ত্ৰৰ বিভিন্ন দিশ আলোচনা কৰিলে ইয়াৰ কিছুমান বৈশিষ্ট্য ওলাই পৰে –
(ক) গণতন্ত্র জনসাধাৰণৰ দ্বাৰা গঠিত আৰু নিয়ন্ত্ৰিত চৰকাৰ-ব্যৱস্থা। এই শাসন ব্যৱস্থাত জনসাধাৰণে প্ৰত্যক্ষ বা পৰোক্ষভাৱে অংশগ্ৰহণ কৰে।
(খ) গণতান্ত্রিক শাসন ব্যৱস্থা জনমতৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত। জনমতক উপেক্ষা কৰি চৰকাৰে কোনো কাম কৰিব নোৱাৰে।
(গ) গণতন্ত্ৰত আইনৰ দৃষ্টিত সকলো সমান। ইয়াত সকলোৰে বাবে সমান অধিকাৰ স্বীকৃত হয়।
(ঘ) গণতন্ত্র সমতা আৰু স্বাধীনতা নীতিৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত। এই ব্যৱস্থাত ভেদ সৃষ্টিকাৰী শ্ৰেণীবিভাগ আৰু অর্থনৈতিক বৈষম্যত বিশ্বাস কৰা নহয় ৷
(ঙ) গণতন্ত্ৰৰ আন এটা বৈশিষ্ট্য হ’ল যে সংখ্যাগৰিষ্ঠৰ শাসন। এনে ব্যৱস্থাত সকলো সিদ্ধান্ত সংখ্যাগৰিষ্ঠ ভোটাধিকাৰৰ ভিত্তিত গ্ৰহণ কৰা হয় যদিও সংখ্যালঘিষ্ঠ মতামত আৰু স্বার্থ উপেক্ষিত নহয়।
(চ) গণতান্ত্রিক চৰকাৰক জনপ্ৰিয় বুলি কোৱা হয়। এনে চৰকাৰ জনগণৰ সন্মতিৰ ওপৰত প্রতিষ্ঠিত আৰু সকলো লোকৰ স্বাৰ্থ ৰক্ষা কৰে বাবে ইয়াৰ প্ৰতি সংখ্যালঘিষ্ঠ সকলৰো সমৰ্থন থাকে।
(ছ) গণতন্ত্ৰত জনসাধাৰণৰ হাতত চৰম ক্ষমতা থাকে। তেওঁলোকে নির্বাচিত প্রতিনিধিৰ মাধ্যমেৰে এই ক্ষমতা প্রয়োগ কৰে।
(জ) গণতন্ত্রত সার্বজনীন প্রাপ্তবয়স্ক ভোটাধিকাৰৰ ভিত্তিত এটা সুনিৰ্দিষ্ট সময়ৰ বাবে চৰকাৰ নিৰ্বাচিত হয় আৰু শাসন কাৰ্য পৰিচালনা কৰে ৷
(ঝ) গণতান্ত্রিক চৰকাৰৰ কাম-কাজ সমালোচনা কৰাৰ অবাধ অধিকাৰ জনসাধাৰণৰ আছে। প্রয়োজনীয় সাপেক্ষে তেওঁলোকে এখন চৰকাৰৰ পতন ঘটাই আন এখন চৰকাৰ গঠন কৰিব পাৰে।
(ঞ) একাধিক ৰাজনৈতিক দলৰ অৱস্থিতি বা দলীয় ব্যৱস্থা গণতান্ত্রিক শাসন ব্যৱস্থাৰ এটা বিশেষ বৈশিষ্ট্য। দলীয় ভিত্তিত প্রতিনিধি নির্বাচন কৰা হয় আৰু সংখ্যাগৰিষ্ঠ দলে চৰকাৰ গঠন কৰি শাসন কার্য চলায়।
(ট) বিৰোধী দলৰ অৱস্থিতি আৰু ভূমিক গণতান্ত্রিক শাসন ব্যৱস্থাৰ আন এটা বৈশিষ্ট্য। বিৰোধী ৰাজনৈতিক দলসমূহক গণতন্ত্রত যথোচিত মর্যাদা দিয়া।
(ঠ) এই শাসন ব্যৱস্থা সকলোৰে স্বাৰ্থ আৰু সকলোৰে কল্যাণৰ বাবে পৰিচালিত হয়। সেয়ে গণতন্ত্রক সর্বশ্রেষ্ঠ শাসন ব্যৱস্থা বুলি কোৱা হয়।
বর্তমান গণতন্ত্র বুলিলে পৰোক্ষ বা প্রতিনিধিত্বমূলক গণতন্ত্ৰক বুজায়। আজিৰ বিশ্বত প্রত্যক্ষ গণতন্ত্ৰৰ পৰিৱৰ্তে পৰোক্ষ অর্থাৎ প্রতিনিধিত্বমূলক গণতন্ত্রই অধিক জনপ্রিয়তা অৰ্জন কৰা দেখা যায়।
২১। প্রত্যক্ষ আৰু পৰোক্ষ গণতন্ত্ৰৰ মাজৰ পাৰ্থক্যসমূহ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ প্ৰত্যক্ষ আৰু পৰোক্ষ গণতন্ত্ৰৰ মাজৰ পাৰ্থক্যসমূহ তলত উল্লেল্লখ কৰা হ’ল –
(ক) প্রত্যক্ষ গণতন্ত্ৰত চৰকাৰৰ কাম-কাজত জনসাধাৰণে প্ৰত্যক্ষভাৱে অংশগ্রহণ কৰিদ পাৰে। এডোখৰ মুকলি ঠাইত প্রাপ্তবয়স্ক লোকসকল গোট খাই চৰকাৰী বিষয়া নির্বাচন, প্ৰশাসনীয় নীতি গ্রহণ, কৰ কাতল আৰোপ কৰা আৰু সংগ্ৰহ কৰা ইত্যাদি বিভিন্ন কামৰ সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰে।
আনহাতে, পৰোক্ষ গণতন্ত্ৰত জনসাধাৰণে পৰোক্ষভাৱে প্ৰাপ্তবয়স্ক ভোটাধিকাৰৰ জৰিয়তে তেওঁলোকৰ প্ৰতিনিধি নির্বাচন কৰে । সেই নির্বাচিত প্রতিনিধিসকলেহে জনসাধাৰণৰ হৈ বিভিন্ন কাৰ্য সম্পাদন কৰে।
(খ) প্রত্যক্ষ গণতন্ত্ৰত জনসাধাৰণে আইন প্রণয়নৰ বাবে প্ৰত্যক্ষভাৱে চৰকাৰক আবেদন কৰিব পাৰে। এনে ব্যৱস্থাত আইন সভাই প্ৰণয়ন কৰা আইন জনসাধাৰণৰ অনুমোদনৰ বাবে পঠাব লাগে। কিন্তু পৰোক্ষ গণতন্ত্ৰত আইন প্রণয়নৰ বাবে জনসাধাৰণৰ অনুমোদনৰ প্ৰয়োজন নহয়।
(গ) প্রত্যক্ষ গণতন্ত্রত সংবিধান সংশোধনৰ প্ৰস্তাৱত জনসাধাৰণৰ অনুমোদন জনাব লাগে। কিন্তু পৰোক্ষ গণতন্ত্ৰত জনসাধাৰণে সংবিধান সংশোধনৰ প্ৰস্তাৱত কোনো ধৰণৰ অনুমোদন জনাব নালাগে।
(ঘ) প্রত্যক্ষ গণতন্ত্রত জনসাধাৰণে তেওঁলোকৰ দ্বাৰা নিৰ্বাচিত প্রতিনিধিক ওভতাই আনিব পাৰে ৷ কিন্তু পৰোক্ষ গণতন্ত্ৰত এনেদৰে নিৰ্বাচিত প্রতিনিধিক ওভতাই অনাৰ কোনো ব্যৱস্থা নাই।
