India’s Foreign Policy in a Globalizing World Unit 2 আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু USSR / ৰাছিয়াৰ সৈতে ভাৰতৰ সম্পৰ্ক, College and University Answer Bank for BA, B.com, B.sc, and Post Graduate Notes and Guide Available here, India’s Foreign Policy in a Globalizing World Unit 2 আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু USSR / ৰাছিয়াৰ সৈতে ভাৰতৰ সম্পৰ্ক Solutions to each Unit are provided in the list of UG-CBCS Central University & State University Syllabus so that you can easily browse through different College and University Guide and Notes here. India’s Foreign Policy in a Globalizing World Unit 2 আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু USSR / ৰাছিয়াৰ সৈতে ভাৰতৰ সম্পৰ্ক Question Answer can be of great value to excel in the examination.
India’s Foreign Policy in a Globalizing World Unit 2 আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু USSR / ৰাছিয়াৰ সৈতে ভাৰতৰ সম্পৰ্ক
India’s Foreign Policy in a Globalizing World Unit 2 আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু USSR / ৰাছিয়াৰ সৈতে ভাৰতৰ সম্পৰ্ক Notes cover all the exercise questions in UGC Syllabus. The India’s Foreign Policy in a Globalizing World Unit 2 আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু USSR / ৰাছিয়াৰ সৈতে ভাৰতৰ সম্পৰ্ক provided here ensures a smooth and easy understanding of all the concepts. Understand the concepts behind every Unit and score well in the board exams.
আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু USSR / ৰাছিয়াৰ সৈতে ভাৰতৰ সম্পৰ্ক
POLITICAL SCIENCE
INDIA’S FOREIGN POLICY INA GLOBALIZING WORLD
(গোলকীয় বিশ্বত ভাৰতৰ বৈদেশিক নীতি)
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
প্ৰশ্নঃ ১। ‘Cold War’ গ্ৰন্থখন কোনে লিখিছিল?
উত্তৰঃ ৱালটাৰ লিপমেন।
প্ৰশ্নঃ ২। Cold War is “Hard and bitter Peace” কোনে কৈছিল?
উত্তৰঃ এডৱাৰ্ড এইচ. জাজ (Edward H. Judge)।
প্ৰশ্নঃ ৩। ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰৰ সংখ্যা কিমান?
উত্তৰঃ ২৭ জন।
প্ৰশ্নঃ ৪। NATO-ৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপ কি?
উত্তৰঃ North Atlantic Treaty Organisation.
প্ৰশ্নঃ ৫। ECSC আৰু OEEC-ৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপ কি?
উত্তৰঃ ECSC-European coal and Steel community, OEEC The organisation for European Economic Co-operation.
প্ৰশ্নঃ ৬। তৃতীয় বিশ্ব অভিধাটো কোনে প্রথম ব্যৱহাৰ কৰিছিল?
উত্তৰঃ আলফ্রেড।
প্ৰশ্নঃ ৭। কেতিয়া আৰু ক’ত ত্রিপোল চুক্তি গঠন হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৮৮২ চনত ইটালীয়েও অষ্ট্ৰো-জার্মান চুক্তিত আৱদ্ধ হৈ ত্রিপোল চুক্তি (Triple Alliance) গঠন কৰিছিল।
প্ৰশ্নঃ ৮। “ৰাষ্ট্ৰই হ’ল ক্ষমতা। ৰাষ্ট্ৰৰ ক্ষমতাৰ তত্ত্বাৱধান লোৱাটো ৰাষ্ট্ৰৰ নৈতিক দায়িত্ব কোনে কৈছিল?
উত্তৰঃ ট্ৰেইটিস্কী (Treitschke)।
প্ৰশ্নঃ ৯। পেৰিছ শান্তি সম্মিলন কেতিয়া হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯১৯-২০ চনত।
প্ৰশ্নঃ ১০। ভাৰ্চাই সন্ধি কোন চনত আৰু তাৰিখে হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯১৯ চনৰ ২৮ জুন তাৰিখে হৈছিল।
প্ৰশ্ন ১১। ভাৰ্চাই সন্ধিৰ মূল দফাসমূহ কেইটা অংশত আৰু কেইটা অনুচ্ছেদত সন্নিৱিষ্ট হৈ আছে?
উত্তৰঃ ভাৰ্চাই সন্ধিৰ মূল দফাসমূহ ১৫ টা অংশত ৪৪০ টা অনুচ্ছেদত সন্নিৱিষ্ট হৈ আছে।
প্ৰশ্নঃ ১২। চেইন্ট জার্মেইন চুক্তি কেতিয়া আৰু কাৰ মাজত স্বাক্ষৰিত হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯১৯ চনৰ ১০ ছেপ্টেম্বৰৰ দিনা ফ্ৰান্সৰ চেইণ্ট জার্মেইন নামৰ ঠাইত মিত্রশক্তি আৰু আষ্ট্ৰীয়া-হাঙ্গেৰীৰ মাজত এই চুক্তিখন স্বাক্ষৰিত হৈছিল।
প্ৰশ্নঃ ১৩। নিউলী চুক্তি কেতিয়া আৰু কাৰ মাজত স্বাক্ষৰিত হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯১৯ চনৰ নৱেম্বৰ মাহৰ ২৭ তাৰিখৰ দিনা ফ্ৰান্সৰ নিউলী নামৰ ঠাইত মিত্রশক্তি আৰু বুলগেৰিয়াৰ মাজত এইখন চুক্তি স্বাক্ষৰিত হয়।
প্ৰশ্নঃ ১৪। ট্রিয়ানন চুক্তি কেতিয়া আৰু কাৰ মাজত স্বাক্ষৰিত হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯২০ চনৰ ৪ জুন তাৰিখে এই চুক্তিখন হাঙ্গীৰৰ লগত স্বাক্ষৰ কৰে।
প্ৰশ্নঃ ১৫। NATO ৰ সম্পূৰ্ণ অর্থ লিখা।
উত্তৰঃ North Atlantic Treaty Organization.
প্ৰশ্নঃ ১৬। ভাৰত আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ ৰ মিত্ৰ নে ৰাছিয়াৰ?
উত্তৰঃ যদিও ভাৰত কোনো ডাঙৰ সামৰিক মিত্ৰতাৰ অংশ নহয়, ইয়াৰ বেছিভাগ সহযোগী প্ৰধান শক্তিৰ সৈতে ঘনিষ্ঠ কৌশলগত আৰু সামৰিক সম্পৰ্ক আছে। ভাৰতৰ নিকটতম বুলি গণ্য কৰা দেশবোৰৰ ভিতৰত আছে ৰাছিয়ান ফেডাৰেচন, ইজৰাইল, আফগানিস্তান, ফ্রান্স, ভূটান, বাংলাদেশ আৰু আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ।
প্ৰশ্নঃ ১৭ ৷ ৰাছিয়া আৰু ভাৰতৰ মাজৰ সম্পৰ্ক কি?
উত্তৰঃ ভাৰত আৰু ৰাছিয়াৰ মাজৰ সম্পৰ্ক ইতিহাস, পাৰস্পৰিক বিশ্বাস আৰু পাৰস্পৰিক ভাৱে লাভজনক সহযোগিতাৰ মূল আছে। এয়া হৈছে এক কৌশলগত অংশীদাৰীত্ব যি সময়ৰ পৰীক্ষাৰ সৈতে মোকাবিলা কৰিছে, আৰু যি দুয়োখন দেশৰ জনসাধাৰণৰ সমৰ্থন লাভ কৰে।
প্ৰশ্নঃ ১৮। ভাৰত ৰাছিয়াৰ সৈতে বন্ধু নেকি?
উত্তৰঃ ৰাছিয়াৰ সৈতে দ্বিপাক্ষিক সম্পর্কৰ ভাৰতৰ বৈদেশিক নীতিৰ এক মূল স্তম্ভ। ভাৰতে ৰাছিয়াক এক দীৰ্ঘদিনীয়া আৰু সময়-পৰীক্ষিত বন্ধু হিচাপে চায় যি ইয়াৰ অৰ্থনৈতিক বিকাশ আৰু নিৰাপত্তাত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছে।
প্ৰশ্নঃ ১৯। শীতল যুদ্ধৰ আগতে আৰু পিছত ৰাছিয়াৰ সৈতে ভাৰতৰ সম্পৰ্ক কি আছিল?
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধৰ সময়ত ভাৰত আৰু ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ ইউ.এছ.এছ. আৰ. এক শক্তিশালী কৌশলগত, সামৰিক, অর্থনৈতিক আৰু কূটনৈতিক সম্পৰ্ক আছিল। ছোভিয়েট ইউনিয়ন ভংগ হোৱাৰ পিছত, ৰাছিয়াই ভাৰতৰ সৈতে ইয়াৰ ঘনিষ্ঠ সম্পর্ক উত্তৰাধিকাৰী হিচাপে লাভ কৰে যাৰ ফলত দুয়োখন ৰাষ্ট্ৰই এক বিশেষ সম্পর্ক ভাগ বতৰা কৰে।
প্ৰশ্নঃ ২০। শীতল যুদ্ধৰ সময়ত আমেৰিকা যুক্তৰাজ্য আৰু ইউ.এছ .এছ .আৰ.ৰ প্ৰতি ভাৰতৰ নীতি কি আছিল?
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধৰ সময়ত ভাৰত আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু ইউ.এছ. এছ .আৰ. ৰ প্ৰতি নেতিবাচক বা নিষ্ক্রিয় নাছিল। এন.এ.এম.ৰ মুখ্য প্রতিষ্ঠাপক হোৱা স্বত্ত্বেও ভাৰতে শীতল যুদ্ধৰ প্ৰতিদ্বন্দীতা কোমল কৰিবলৈ বিশ্ব বিষয়ত সক্রিয়ভাৱে হস্তক্ষেপ কৰাৰ পক্ষপাতী আছিল।
প্ৰশ্নঃ ২১। ভাৰতৰ বৈদেশিক নীতিত ধাৰাবাহিকতা আৰু পৰিৱৰ্তনৰ মুখ্য উপাদানবোৰ কি আছিল?
উত্তৰঃ প্ৰকৃততে, কিছুমান ক্ষেত্ৰত ধাৰাবাহিকতা আৰু পৰিৱৰ্তন দুয়োটা উপাদান আছে। যোৱা কেইবছৰমানত বৈদেশিক নীতিৰ উদ্দেশ্যত উচ্চ পৰিমাণৰ ধাৰাবাহিকতা আছে য’ত এক শাস্তিপূৰ্ণ, সুৰক্ষিত আৰু স্থিৰ চুবুৰীয়া নিশ্চিত কৰা আৰু আভ্যন্তৰীণ বিদেশী বিনিয়োগ সুৰক্ষিত কৰা, আৰু ভাৰতৰ প্ৰভাৱ বৃদ্ধি কৰা।
প্ৰশ্নঃ ২২। শীতল যুদ্ধৰ সময়ত আৰু শীতল যুদ্ধৰ পিছত ইণ্ডো ৰাছিয়াৰ সম্পর্ক কিয় ভাল হৈছিল?
উত্তৰঃ বিভিন্ন ক্ষেত্ৰক সামৰি লোৱা কিয়নো দুয়োখন দেশৰ একে ধৰণৰ নিৰাপত্তা, ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক স্বার্থ আছে। শীতল যুদ্ধৰ সময়ছোৱাত, কোনো শক্তি খণ্ডত যোগদান নকৰাকৈ, ভাৰতে ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ সৈতে যথেষ্ট সৌহার্দ্যপূর্ণ সম্পর্ক বজাই ৰাখিছিল। দুয়োখন দেশে তেওঁলোকৰ পাৰমাণৱিক, কৌশলগত, ৰাজনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক সহযোগিতা বৃদ্ধি কৰিছে।
প্ৰশ্নঃ ২৩। শীতল যুদ্ধৰ সময়ত আমেৰিকা যুক্তৰাজ্য আৰু ইউ.এছ.এছ.আৰ.ৰ প্ৰতি ভাৰতৰ বৈদেশিক নীতি কি আছিল যে এই নীতিয়ে ভাৰতৰ স্বাৰ্থত সহায় কৰিছিল?
উত্তৰঃ শীতল যুদ্ধৰ সময়ত আমেৰিকা যুক্তৰাজ্য আৰু ইউ.এছ.এছ.আৰ.ৰ প্ৰতি ভাৰতৰ বৈদেশিক নীতি তলত দিয়া অনুসৰি আছিল—
(ক) ভাৰত দুয়োটা মিত্ৰতাৰ পৰা আঁতৰি আছিল।
(খ) ভাৰত নতুনকৈ উপনিবেশহীন দেশসমূহৰ বিৰুদ্ধে এই মিত্ৰতাৰ অংশ হোৱাৰ পৰা মাত মাতিছিল।
প্ৰশ্নঃ ২৪। ১৯৭১ চনৰ যুদ্ধত ইউ.এছ.এছ.আৰে ভাৰতক কেনেদৰে সহায় কৰিছিল?
উত্তৰঃ ছোভিয়েট ইউনিয়নে, যি যুদ্ধৰ সময়ত ৰাজনৈতিক আৰু সামৰিক দুয়োধৰণৰ ভাৰতীয় কার্যকলাপক সক্রিয়ভাৱে সমৰ্থন কৰি আছিল আৰু একেদৰে অঞ্চলটোত আমেৰিকান সামৰিক উপস্থিতিৰ প্ৰতিক্ৰিয়া স্বৰূপে ক্রুজাৰ আৰু ধ্বংসকাৰীৰ দুটা গোটৰ লগতে পাৰমাণৱিক ৱাৰহেডেৰে সজ্জিত এটা চাবমেৰিন মোতায়েন কৰিছিল।
চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
প্ৰশ্নঃ ১। বৃহৎ শক্তিসমূহে ক্ষুদ্র ৰাষ্ট্ৰৰ সৈতে সামৰিক সহযোগিতা ৰক্ষা কৰি চলাৰ কাৰণ কি আছিল? তিনিটা কাৰণ লিখা।
উত্তৰঃ ইয়াৰ মূল কাৰণ তিনিটা হ’ল —
(ক) প্রমুখ বা মূল সম্পদসমূহ, যেনে তেল আৰু খনি।
(খ) ভূ-ক্ষেত্ৰ (য’ৰ পৰা বৃহৎ শক্তিসমূহে নিজৰ অস্ত্ৰ-শস্ত্ৰ আৰু সেনা সঞ্চালন কৰি পাৰে।)
(গ) অৱস্থান, য’ৰ পৰা তেওঁলোকে পৰস্পৰৰ ওপৰত গুপ্তচৰী কৰিব পাৰে।
প্ৰশ্নঃ ২। শীতল যুদ্ধৰ বছৰবোৰৰ প্ৰতিবেদনটো বৰ্ণনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰত আৰু আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ মাজৰ সম্পৰ্কে তেওঁলোকৰ সম্পূৰ্ণ সম্ভাৱনা প্রাপ্ত কৰাত ব্যৰ্থ হৈছিল। প্ৰকৃত পাঠ্যক্ৰম নিৰ্ধাৰণত বহুতো কাৰক দায়বদ্ধ আছিল। ইয়াৰ কাৰণ আছিল আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ মাজত শীতল যুদ্ধ আৰম্ভ কৰা ‘সাম্যবাদৰ নিয়ন্ত্ৰণ’ৰ সৈতে আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ ব্যস্ততা। আমাৰ প্ৰথম প্ৰধানমন্ত্ৰী জৱাহৰলাল নেহৰুৰ নেতৃত্বত নতুনকৈ স্বাধীন ভাৰতে দুয়োটা চুপাৰ পাৱাৰৰ দ্বাৰা প্ৰচাৰিত প্ৰতিযোগিতামূলক সামৰিক মিত্ৰতাৰ শীতল যুদ্ধৰ ৰাজনীতিত আকৰ্ষিত হ’বলৈ অস্বীকাৰ কৰিছিল। নেহৰুৱে অসংৰেখন’ৰ নীতি বাছনি কৰিছিল যাৰ উদ্দেশ্য আছিল ভাৰতক বৈদেশিক নীতি আৰু সম্পৰ্কৰ ক্ষেত্ৰত কাৰ্যৰ অতি প্রয়োজনীয় স্বাধীনতা প্ৰদান কৰা।
আমেৰিকাই ভাৰতৰ সহযোগিতা কৰিবলৈ অস্বীকাৰ কৰাটো বন্ধুত্বহীনতাৰ লক্ষণ হিচাপে গণ্য কৰিছিল। উন্নত দেশ-আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ সম্পৰ্কৰ কাৰণটোৱে ১৯৫৪ চনত এক আঘাত পাইছিল। শীতল যুদ্ধৰ জৰিয়তে আমেৰিকাই পাকিস্তানৰ সৈতে দুটা সামৰিক সংগঠন চিয়েটো আৰু চেণ্টো গঠন কৰি ভাৰতৰ দুৱাৰমুখলৈ প্রতিদ্বন্দ্বিতা আনিছিল যিয়ে এই মিত্রতাবোৰত মুখ্য সদস্য হিচাপে যোগদান কৰিছিল। সাম্যবাদৰ প্ৰসাৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ দিয়া আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ সামৰিক সাহায্যপ্রাপ্ত পাকিস্তানক প্ৰাৰম্ভিক আশ্বাসৰ বিপৰীতে ভাৰতৰ বিৰুদ্ধে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল।
প্ৰশ্নঃ ৩। ছোভিয়েট শাসন ব্যৱস্থা সম্পর্কে চমুকৈ লিখা?
উত্তৰঃ ১৯১৭ চনত সমাজবাদী বিপ্লৱৰ পাছত ছোভিয়েট সমাজবাদী গণৰাষ্ট্ৰ সংঘ (USSR) প্ৰতিষ্ঠা হৈছিল। এই শাসন ব্যবস্থা সম্পূর্ণৰূপে সাম্যবাদী সমাজ ব্যৱহাৰৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত। পুঁজিবাদী বিৰোধী এই শাসন ব্যৱস্থাই ব্যক্তিগত সম্পতি বিলোপ সাধন কৰি দলীয় ব্যৱস্থাক প্ৰাধানা দিছিল। ছোভিয়েট শাসন ব্যৱস্থা সাম্যবাদী দল সম্বন্ধীয় আছিল আৰু কোনো বিৰোধী দলক ইয়াত স্থান দিয়া নহৈছিল। দেশৰ অৰ্থনীতি পৰিকল্পনা আৰু নিয়ন্ত্রণো ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা হৈছিল। ছোভিয়েট সংঘৰ চৰকাৰে ইয়াৰ জনসাধাৰণৰ বাবে জীৱন ধাৰণৰ নিম্নতম মানদণ্ড ঠিৰাং কৰিছিল আৰু সেই অনুপাতে প্রয়োজন হোৱা স্বাস্থ্য, শিক্ষা, শিশুপালন, অন্যান্য জনকল্যাণমূলক সেৱাৰ যোগান ধৰিছিল। ৰাষ্ট্ৰৰ তত্বাবিধান মালিকীস্তত্বৰ অন্যতম প্রধান বাহক আছিল আৰু দেশৰ সমগ্ৰ ভূমি আৰু অন্যান্য উৎপাদিত সামগ্ৰীৰ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু তত্ত্বাধান ৰাষ্ট্ৰৰ অধীনত আছিল।
ঘাইকৈ ছোভিয়েট ব্যৱস্থাত বিষয়াকেন্দ্রিক ও স্বেচ্ছাচাৰী আছিল আৰু জনসাধাৰণৰ বাবে স্বেচ্ছাচাৰী আছিল। গণতন্ত্ৰ আৰু বাক্ স্বাধীনতা নথকা বাবে জনসাধাৰণে নিজৰ ক্ষোভ প্ৰকাশ কৰিব নোৱাৰিছিল। ইয়াৰ প্ৰায়বোৰ সংঘ আৰু অনুষ্ঠান সাম্যবাদী দলৰ অধীনত আছিল। জনসাধাৰণৰ ওচৰত দায়বদ্ধ নোহোৱাৰ বাবে এনে সংঘবোৰৰ সংশোধন হোৱা নাছিল। ১৯৭৯ চনত আফগানিস্থানৰ আক্ৰমণ আৰু উৎপাদন ব্যয় বৃদ্ধি খাদ্যৰ নাটনি আদি বিভিন্ন কাৰণত ছোভিয়েট অর্থনীতি ধ্বংসৰ ফালে অগ্ৰসৰ হৈছিল। মুখ্যতঃ পশ্চিমীয়া দেশৰ তুলনাত কাৰিকৰী কৌশল নিম্ন মানদণ্ডৰ আছিল। শেষত ১৯৭০ চনৰ শেষৰ ফালে ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ শাসন ব্যৱস্থা সম্পূৰ্ণৰূপে ভাঙি পৰিল।
প্ৰশ্নঃ ৪। শীতল যুদ্ধৰ সময়ত যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ সৰ্বশক্তিমান অৱস্থাৰ বিপৰীতে শীতল যুদ্ধৰ পাচত ইয়াৰ শ্ৰেষ্ঠতাৰ তিনিটা দিশ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ (ক) শীতল যুদ্ধৰ সময়ত আমেৰিকাই ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ নিচিনা সর্বশক্তিমান দেশ এখনৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিদ্বন্দিতা কৰিবলগীয়া হৈছিল। কিন্তু যুদ্ধৰ পিছত আমেৰিকাই আন্তৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত শক্তিশালী দেশ হিচাপে পৰিগণিত হৈছিল। সেই সময়ত পৃথিৱীৰ এনেকুৱা এখন দেশ নাছিল দিয়ে আমেৰিকাৰ চূড়ান্ত শক্তিৰ ওচৰত থিয় দিব পৰা নাছিল।
(খ) শীতল যুদ্ধৰ পৰিসমাপ্তিৰ পিচত বিশ্ববেংকৰ নিচিনা আস্তাৰাষ্ট্রীয় সংঘঠনৰ লগত ইয়াৰ প্ৰভুত্ব বিস্তাৰ কৰিছিল। লগতে ই বিশ্ব মুদ্রানিধি আৰু বিশ্ব ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ ওপৰতো আধিপত্য বিস্তাৰ কৰিছিল।
(গ) শান্তি যুদ্ধৰ পিছত আমেৰিকাই সামৰিক বৃদ্ধি কৰে, যিটো ইৰাক, ইৰাণ, আফগানিস্থান বিপক্ষে থিয় দিব পাৰিছিল।
প্ৰশ্নঃ ৫। তিনিটা বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰা যি চোভিয়েট অর্থনীতিক আমেৰিকাৰ দৰে ধনতন্ত্র দেশৰ পৰা পৃথক কৰে।
উত্তৰঃ তলৰ তিনিটা বৈশিষ্ট্যই চোভিয়েট অর্থনীতিক আমেৰিকাৰ দৰে ধনতন্ত্ৰ দেশৰ পৰা পৃথক কৰিছে—
(ক) ছোভিয়েটৰ অৰ্থনীতি সমাজবাদী অর্থনীতি। আনহাতে আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ অৰ্থনীতি ধনতান্ত্রিক অর্থনীতি।
(খ) ছোভিয়েটৰ অৰ্থনীতি সম্পূৰ্ণৰূপে চৰকাৰৰ হাতত যত ব্যক্তিগত মালিকীস্বত্ব সম্পত্তি ক্ষেত্রত অনুমতি নাই
আনহাতে, আমেৰিকাৰ অৰ্থনীতিত ব্যক্তিগত মালিকৰ হাতত সম্পদ হস্তান্তৰ কৰাৰ অধিকাৰ আছে।
(গ) ছোভিয়েট সংঘত সমূহীয়াভাৱে খেতি কৰা পদ্ধতিটো ৰাষ্ট্ৰই নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। আনহাতে, আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ ব্যক্তিগত খণ্ডই এই কৃষি বা খেতি খণ্ডটো নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
প্ৰশ্নঃ ৬। ছোভিয়েট ৰাছিয়াক সংস্কাৰ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত গৰ্ভচেফক কি কি উপাদানে প্রভাৱিত কৰিছিল?
উত্তৰঃ তলৰ উপাদান কেইটা ছোভিয়েট ৰাছিয়াক সংস্কাৰ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত গৰ্ভচেফক প্রভাৱিত কৰিছিল–
(ক) তথ্য আৰু প্ৰযুক্তিৰ ক্ষেত্ৰত পশ্চিমীয়া দেশসমূহে যথেষ্ট উন্নতি কৰিছিল, যিটো অৱস্থান ছোভিয়েট ৰাছিয়া যথেষ্ট পিচপৰি আছিল। তাৰোপৰি প্ৰশাসনিক আৰু ৰাজনৈতিক দিশটো ছোভিয়েট দেশখনৰ যথেষ্ট স্থৱিতা আছিল।
(খ) ছোভিয়েট সংঘই ইয়াৰ যথেষ্ট সংখ্যক সম্পদ আণবিক আৰু সাময়িক শক্তিৰ উন্নয়ন বাবে ব্যৱহাৰ কৰিছিল। যাৰ ফলত ছোভিয়েট অর্থনীতিত যথেষ্ট পৰিমাণে বাধাগ্ৰস্ততা আহিছিল।
(গ) ১৯৭৯ চনত আফগানিস্তানৰ ছোভিয়েট আক্ৰমণৰ ফলত ছোভিয়েট শাসন পদ্ধতিটো পুনৰ দুৰ্বল হৈ পৰিছিল। যদিও মজুৰী হাৰ ক্ৰমে বৃদ্ধি আৰু উৎপাদিক আৰু প্ৰযুক্তিৰ উন্নয়ন ঘটিছিল তথাপি পশ্চিমীয়া দেশতকৈ যথেষ্ট পিচপৰি আছিল। এই অনুন্নত অৱস্থাটোৰ ফলত ভোগ সামগ্ৰীৰ অনাটন ঘটিছিল আৰু যাৰ বাবে প্ৰতি বছৰে খাদ্য সামগ্ৰীৰ আমদানি বৃদ্ধি কৰিবলগীয়া হৈছিল। এইবোৰ কাৰণত ছোভিয়েটৰ অৰ্থনৈতিক অৱস্থাত বাৰুকৈ স্থবিৰতা আহি পৰিছিল।
প্ৰশ্নঃ ৭। কেতিয়াবা কোৱা হয় যে শীতল যুদ্ধ ক্ষমতাৰ যুদ্ধ মাথোন আছিল আৰু আদৰ্শৰ লগত ইয়াৰ কোনো সম্বন্ধ নাছিল। তুমি এই কথাত একমত নে? তোমাৰ স্থিতিৰ সমৰ্থনত এটা উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰঃ মই একমত নহয়।
ৰুছিয়া আৰু আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ মাজত থকা আদর্শগত প্ৰভেদ আছিল শীতল যুদ্ধৰ অন্যতম কাৰণ। ৰুছিয়াত আছিল কমিউনিষ্ট আদৰ্শ প্ৰচাৰ কৰাৰ পৰিকল্পনা গ্ৰহণ কৰিছিল। আনহাতে আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰই পুঁজিবাদী আদর্শক সমর্থন কৰিছিল। কমিউনিষ্ট আদৰ্শত উৎপাদনৰ আহিলাসমূহ ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণ কৰা নীতিক সমৰ্থন কৰা হয়, আনহাতে পুঁজিবাদী আদর্শত ব্যক্তিগত খণ্ডৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হয়। সেয়েহে সাম্যবাদী আদৰ্শ আৰু পুঁজিবাদী আদর্শ হৈছে পৰস্পৰ বিৰোধী আদর্শ। দুয়োটা আদৰ্শৰ মাজত সহযোগিতাৰ সৃষ্টি কৰাটো সম্ভৱ নহয়। আমেৰিকাৰ পৰৰাষ্ট্ৰ সচিব জেমছ বাইনিছে মত প্ৰকাশ কৰিছিল যে আমেৰিকা আৰু ৰুছিয়াৰ আদৰ্শৰ মাজত যথেষ্ট পৰিমাণৰ প্ৰভেদ আছে, সেয়েহে এই দেশ দুখনৰ মাজত দীৰ্ঘম্যাদী সহযোগিতাৰ আঁচনি গ্ৰহণ কৰাটো কেতিয়াও সম্ভৱ নহয়। তেওঁৰ মতে ৰুছিয়াই সৰ্বাত্মক চৰকাৰক সমর্থন কৰে, সেয়েহে ৰুছিয়াৰ আদৰ্শ ব্যক্তি স্বাধীনতাৰ বিৰোধী। আনকি ৰাষ্ট্ৰপতি আইছেনহাৱাৰেও এই ধাৰণাক সমৰ্থন কৰিছিল। যুদ্ধৰ সময়ছোৱাত ৰুছিয়া আৰু আমেৰিকাই শত্রুপক্ষৰ বিৰুদ্ধে একেলগে যুদ্ধত অৱতীৰ্ণ হৈছিল যদিও যুদ্ধত অৱলম্বন কৰিবলগা কৌশল আদিৰ বিষয়ত দুয়োখন দেশৰ মাজত মতভেদৰ সৃষ্টি হৈছিল। সেয়েহে শীতল যুদ্ধক ক্ষমতাৰ সংঘৰ্ষ হিচাবে অভিহিত কৰাৰ লগে লগে আদর্শগত সংঘাত হিচাপেও অভিহিত কৰা হয়।
প্ৰশ্নঃ ৮। ভাৰতৰ দৰে দেশৰ কাৰণে ছোভিয়েট বিভাজনৰ পৰিণামবোৰ কি কি আছিল?
উত্তৰঃ বৈদেশিক নীতিৰ ক্ষেত্ৰত ৰাছিয়াৰ সৈতে ভাৰতৰ সম্পৰ্ক এটা প্রয়োজনীয় দিশ। অতীতত ছোভিয়েটৰ সৈতে ভাৰতৰ এটা সু-সম্পৰ্ক আছিল। আনকি ১৯৯১ চনত ছোভিয়েট বিভাজনৰ পাচতো এই দেশ দুখনৰ মাজত সম্পর্ক ভাল আছিল। তথাপিও এই ছোভিয়েট বিভাজনে ভাৰতৰ দৰে বিভিন্ন বিশ্বৰ দেশক তলত দিয়া ধৰণে প্ৰভাৱ পৰে—প্ৰথমতে, শীতল যুদ্ধৰ সমাপ্তি। সমাজবাদী আৰু পুঁজিবাদী আদৰ্শৰ শ্ৰেষ্ঠতা প্ৰতিষ্ঠাৰ বুজন অস্তিত্ব শেষ হৈ গ’ল যেতিয়াৰে পৰা এই আদৰ্শৰ সংঘাত সামৰিক সংঘাতৰ দিশত আগবাঢ়ি যন্ত্ৰৰ ৰণ আৰু আণৱিক অস্ত্ৰৰ সম্প্ৰসাৰণলৈ বিস্তৃত হ’ব ধৰিছিল, তেনে সময়তে শীতল যুদ্ধৰ সমাপ্তিত নিয়ন্ত্ৰীকৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰ প্ৰভাৱত, পৃথিৱীত শান্তি প্ৰতিষ্ঠাৰ এক নতুন যুগ আৰম্ভ হ’ল। দ্বিতীয়তে, বিশ্ব ৰাজনীতিৰ ক্ষমতাৰ সময়ত পৰিবৰ্তন আছিল আৰু তাৰ বাবে ইয়াৰ লগত জড়িত অনুষ্ঠান প্ৰতিষ্ঠান সমূহৰ মাজতো পৰিবৰ্তন অহা দেখা গ’ল। শীতল যুদ্ধৰ সমাপ্তিত বিশ্বৰ পুঁজি বিকল্প পদ্ধতিৰ আবিৰ্ভাৱ হ’ল। বাকী থকা শক্তিশালী ৰাষ্ট্ৰসমূহে এককেন্দ্রিক বিশ্বৰ সৃষ্টি কৰা, বিভিন্ন নতুন গোটসমূহ বিশ্বত এক নতুন ব্যৱস্থা সৃষ্টিত এক শক্তিশালী। ভূমিকা পালন কৰে, য’ত কোনো এখন দেশে দখলকাৰী ভূমিকা পালন কৰিব নোৱাৰে।
তৃতীয়তে, Soviet Bloc ৰ পতন হোৱা বাবে বহুতো নতুন ৰাষ্ট্ৰৰ জন্ম হয়। নতুন প্ৰতিখন ৰাষ্ট্ৰৰ নিজা স্বাধীন আশা আৰু আকাংক্ষা আছে। ইয়াৰ কিছুমান দেশে বিশেষত Baltic আৰু পূর্ব ইউৰোপীয় দেশসমূহ European Union ৰ লগত থাকিব বিচাৰিলে আৰু NATO সদস্যভুক্ত হ’ল। কেন্দ্রীয় এচিয়াৰ দেশসমূহে নিজ ভৌগোলিক অৱস্থানৰ সুবিধা গ্ৰহণ কৰি Soviet ৰ লগত ওচৰ সম্পৰ্ক ৰক্ষাৰ উপৰিও পশ্চিমীয়া দেশ China, U.S. আদিৰ লগত ভাল সম্বন্ধ থাকিব বিচাৰিলে। এইদৰে দেখা গ’ল আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত নিজ স্বকীয়তা ৰজাই ৰাখি বহুতো নতুন খেলুৱৈৰ জন্ম হ’ল যাৰ নিজৰ অৰ্থনৈতিক, ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থা আছে।
ৰচনাধর্মী প্রশ্নোত্তৰঃ
প্ৰশ্নঃ ১। শীতল যুদ্ধৰ চাৰিটা প্ৰভাৱ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ (ক) সামৰিক মৈত্রী স্থাপন (Establishment of Military Alliance): শীতল যুদ্ধৰ ফলশ্ৰুতিত সামৰিক চুক্তি স্বাক্ষৰ কৰাৰ লগতে আঞ্চলিক সামৰিক সংস্থা গঠন কৰা যুগৰ সূচনা কৰে। শীতল যুদ্ধৰ ফলশ্ৰুতি হিচাপে নাটো, ৱার্শ্ব চুক্তি, চেণ্টো (CENTO), ছিয়েটো (SEATO), এনজাছ (ANZUS) আদিৰ দৰে ভালেমান চুক্তি স্বাক্ষৰ কৰা হৈছিল। মহাশক্তি (Super Power) সমূহৰ ইউৰোপীয় মৈত্ৰীৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহ নাটো আৰু ৱাৰ্শ্ব চুক্তি সংগঠনৰ লগত একত্ৰিত হৈছিল। আমেৰিকাই এছিয়াৰ মৈত্ৰী ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ লগত (CENTO) আৰু (SEATO) চুক্তি আৰু অষ্ট্ৰেলিয়া আৰু নিউজিলেণ্ডৰ লগতে (ANZUS) চুক্তি ৰূপায়ণ কৰিছিল। এই সামৰিক চুক্তিসমূহে ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ গুৰুত্ব হ্ৰাস কৰিছিল যদিও এই সামৰিক চুক্তিসমূহৰ জৰিয়তে শীতল যুদ্ধৰ সময়ত এটা পক্ষই আন এটা পক্ষৰ বিৰুদ্ধে সংগঠিত হৈছিল, তথাপি পৰৱৰ্তী সময়ত সময়ৰ পৰিৱৰ্তনৰ লগে লগে বিশেষকৈ গোষ্ঠীনিৰপেক্ষ জোঁট সৃষ্টি হোৱাৰ ফলস্বৰূপে এই সামৰিক চুক্তিসমূহৰ প্ৰাসংগিকতা হ্ৰাস পাই আহিছে।
(খ) দ্রুত নিঃঔপনিৱেশিকৰণ (De-Colonisation): নৱ স্বাধীনতা প্রাপ্ত ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ সংঘ ক্ৰমাৎ বৃদ্ধি পোৱাত প্ৰাচ্য আৰু পাশ্চাত্যৰ মাজত প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা আন এক গুৰয়ত্বপূর্ণ প্ৰভাৱ। এই ৰাষ্ট্ৰবিলাকক পৰৱৰ্তী সময়ত তৃতীয় বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰ (Third World Nation) বুলি অভিহিত কৰা হয়। তৃতীয় বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ সংখ্যা ক্ৰমাৎ বৃদ্ধি পোৱাটোৱেই তেওঁলোকৰ ৰাজনৈতিক শক্তিৰ প্ৰধান ভিত্তি। সাধাৰণতে এই নিঃঔপনিৱেশিকৰণ প্ৰক্ৰিয়াটো দ্বিতীয় মহাসমৰৰ পিছৰ পৰাই আৰম্ভ হৈছিল যদিও পশ্চিমীয়া সাম্রাজ্যবাদৰ ওপৰত সমাজবাদী শিবিৰ আক্ৰমণ আৰু সমাজবাদী শক্তি আৰু তৃতীয় বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ মাজৰ ৰাজনৈতিক মিত্রতাই নিঃঔপনিৱেশীকৰণ প্ৰক্ৰিয়াটো অধিক তীব্ৰতৰ কৰি তুলিছিল। উল্লেখযোগ্য যে, তেনে ধৰণৰ ৰাজনৈতিক মিত্ৰতাই এক গ্ৰহণযোগ্য ৰাজনৈতিক সংগঠন আৰু নিয়ন্ত্ৰণৰ ৰূপত সাম্ৰাজ্যবাদক নিঃবিধিসম্মত (De-legitimate) কৰি তোলাত প্ৰভাৱ পেলায়।
(গ) দ্বি-কেন্দ্রিক ক্ষমতাৰ গাঁথনি (Bipolar Power Structure): ছোভিয়েট আমেৰিকাৰ মাজত প্ৰতিদ্বন্দ্বিতাই বিশ্বৰ ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাত পেলোৱা আন এক গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰভাৱ হৈছে ক্ষমতাৰ গাঁথনিৰ পৰিৱৰ্তন। এই পৰিৱৰ্তন বিশ্বৰ দুই মহাশক্তিৰ মাজত অর্থনৈতিক আৰু সামৰিক ক্ষমতাৰ বিচৰণৰ লগত জড়িত। দ্বিতীয় মহাসমৰৰ অন্ত হোৱাৰ লগে লগে আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ বিশ্বত অপ্রতিদ্বন্দ্বিত শক্তি হিচাপে অভ্যুত্থান ঘটিছিল। কিন্তু ছোভিয়েট ইউনিয়ন এক মহাশক্তি ৰূপে আৱিৰ্ভাৱৰ লগে লগে এই পৰিস্থিতিৰ পৰিৱৰ্তন ঘটিছিল। ফলত বিশ্বৰ ৰাজনীতিত ক্ষমতা বিতৰণৰ এক নতুন গাঁথনিৰ উন্মেষ ঘটিছিল। যাক দ্বি- কেন্দ্ৰিকতাবাদী ক্ষমতাৰ গাঁথনি (এফালে আমেৰিকা আৰু ইয়াৰ মিত্ৰশক্তি ৰাষ্ট্ৰসমূহ আৰু আনফালে ছোভিয়েট ইউনিয়ন আৰু ইয়াৰ মিত্ৰশক্তি ৰাষ্ট্ৰসমূহ) হিচাপে নামকৰণ কৰা হৈছিল। বিশ্ব ক্ষমতাৰ এই অৱয়ৱটোকে দ্বি-মেৰুবাদ বুলি কোৱা হয়, য’ত নেকি এফালে আমেৰিকা আৰু ইয়াৰ মৈত্ৰী শক্তি আৰু আনফালে ছোভিয়েট ইউনিয়ন আৰু ইয়াৰ মিত্ৰশক্তি ৰাষ্ট্ৰকেইখনে এক বিপৰীত মেৰুত অৱস্থান কৰিছিল। পাৰস্পৰিক শত্ৰুতাৰ প্ৰবল সংঘাত আৰু আপাত সংঘর্ষ প্রকৃত অভিযোজন নামেৰে জনাজাত ছোভিয়েট-আমেৰিকাৰ প্ৰতিদ্বন্দ্বিতাৰ সমান্তৰালভাৱে এই ক্ষমতাৰ নতুন অৱয়ৱটোৱে গতি কৰিছিল।
(ঘ) তিক্ততাপূৰ্ণ বাতাৱৰণ: শীতল যুদ্ধৰ কাৰণবশতঃ বিশ্বৰ বাতাৱৰণ তিক্ততা, পাৰস্পৰিক সন্দেহ আৰু পাৰস্পৰিক শত্ৰুতাৰে পৰিপূৰ্ণ আছিল। যদিও দ্বিতীয় মহাসমৰ ১৯৪৫ চনত অৱসান হৈছিল, তথাপি বাস্তৱ ক্ষেত্ৰত বিশ্বত শাস্তি স্থাপন হোৱা নাছিল। শীতল যুদ্ধৰ সময়ছোৱাত বিশ্বৰ ৰাজনীতি সাময়িক সংকট আৰু যুদ্ধৰ ভাবুকিৰে বৈশিষ্ট্যপূর্ণ আছিল। এক বিশ্ব (য’ত নেকি পৃথিৱীৰ সকলো মানুহে শান্তিপূর্ণভাৱে বাস কৰিব পাৰে) গঠনৰ সপোন মৰীচিকাত পৰিণত হৈছিল। বিশ্বৰ বৃহৎ ৰাষ্ট্ৰবিলাকে তেওঁলোকৰ নিজস্ব শিবিৰৰ স্বাৰ্থত সকলো বিষয়ৰ চিন্তা-চৰ্চা কৰিবলৈ ধৰিলে। ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ মজিয়াত মানৱতাৰ সহায়ৰ বাবে চিন্তা-চৰ্চা কৰাৰ লগতে উপায় উদ্ভাৱন কৰাৰ পৰিবৰ্তে অবিৰতভাৱে বহুদিকদর্শী প্রতিদ্বন্দ্বিতাত লিপ্ত হৈছিল আৰু ইয়াৰ ফলশ্ৰুতিত ৰাষ্ট্ৰসংঘ এক বাৰ্তালাপৰ দোকান আৰু জনমত প্ৰকাশৰ মঞ্চত পৰিণত হৈছিল। অৱশ্যে আদর্শগতভাৱে সমস্যাসমূহ বিশ্লেষণ কৰাৰ ফলত ৰাষ্ট্ৰসংঘই সমস্যা সমাধানত বিশেষ সফল হ’ব পৰা নাছিল।
প্ৰশ্নঃ ২। ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ গঠন সম্পর্কে বহলাই আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ইউৰোপীয় ইউনিয়ন হৈছে ইউৰোপ মহাদেশৰ এক বৃহৎ অংশক সাঙুৰি গঠন কৰা এক ভূ-ৰাজনৈতিক সত্তা। ইউৰোপীয় ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ আৰ্থ-সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক দিশত উন্নতি সাধনৰ অৰ্থে ১৯৪৯ চনত ইউৰোপত এক সংগঠনে জন্ম লাভ কৰে। ইয়াকেই ইউৰোপীয়ান ইউনিয়ন বুলি পৰৱৰ্তী সময়ত ১৯৯২ চনত মেচষ্ট্ৰিট চুক্তিৰ আধাৰত নামাকৰণ কৰা হয়। প্ৰাৰম্ভিক অৱস্থাত ইয়াৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰৰ সংখ্যা আছিল ১০ খন। কিন্তু বর্তমান ইয়াৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰৰ সংখ্যা ২৭ খন। অৱশ্যে এই ইউৰোপীয়ান ইউনিয়ন সংগঠনটি ইউৰোপত একেদিনাই জন্ম হোৱা অনুষ্ঠান নহয়। এই সংগঠনটিয়ে বিভিন্ন ধৰণৰ আলাপ-আলোচনা, চুক্তিৰ পৰ্যায় অতিক্রম কৰিহে বৰ্তমানৰ ইউৰোপীয় সংঘ বা ইউনিয়ন নামেৰে পৰিচিত হৈছে। ই হৈছে এক অতিৰাষ্ট্ৰীয় আৰু আন্তঃচৰকাৰী সংঘ আৰু বিশ্বৰ ভিতৰতে বৃহত্তম মৈত্রীসংঘ। ২০০৭ চনৰ ডিচেম্বৰ মাহৰ ৭ তাৰিখে পৰ্টুগালৰ ৰাজধানী লিছবন (Lisbon) চহৰত ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকে স্বাক্ষৰিত কৰা লিছবন চুক্তিয়ে একবিংশ শতিকাৰ ভয়ানক প্ৰত্যাহ্বানসমূহৰ সন্মুখীন হ’ব পৰাকৈ ইউৰোপীয় ইউনিয়নক অধিক সৱল কৰি তুলিছে। ২০০৯ চনৰ ডিচেম্বৰ মাহৰ পৰা এই লিছবন চুক্তি কাৰ্যকৰী কৰা হয়। মেচষ্ট্ৰিট চুক্তিৰ (Maastricht Treaty) আধাৰত গঠিত হোৱা ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ সাংগঠনিক কাৰকাৰ্যৰ ক্ষেত্ৰত এই লিছবন চুক্তি খনে কেতবোৰ সংস্কাৰ সাধন কৰি সংগঠনটোক এক নতুন ৰূপত সজাই তোলে। লিছবন চুক্তিয়ে ইউৰোপীয়, ইউনিয়নৰ ক্ষেত্ৰত অনা পৰিৱৰ্তনসমূহৰ বিষয়ে জনাৰ পূৰ্বে ইয়াৰ গঠনৰ ঐতিহাসিক ক্রমবিকাশ সম্পর্কে জনাটো আৱশ্যক।
এইটো নিশ্চয় সকলোৰে জ্ঞাত যে বহু শতিকা জুৰি ইউৰোপ মহাদেশ যুদ্ধৰ পটভূমি হিচাপে পৰিচিত আছিল। দ্বিতীয় মহাসমৰৰ সময়ত পশ্চিম ইউৰোপীয় ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ অর্থনীতি বেয়াকৈ ক্ষতিগ্ৰস্ত হৈছিল। সেয়ে ১৯৪৫ চনত দ্বিতীয় মহাসমৰৰ অন্ত পৰাৰ লগে লগে ইউৰোপৰ বহু নেতৃবৃন্দই ইউৰোপৰ প্ৰশ্নক লৈ চিন্তান্বিত হৈ পৰিছিল। বাহিৰা ৰাষ্ট্ৰৰ সাহায্যৰ অবিহনে এই ৰাষ্ট্ৰবিলাকক সবলীকৰণ কৰাৰ আন কোনো উপায় নাছিল। অৱশ্যে ১৯৪৫ চনৰ পিছৰ ইউৰোপৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ একত্ৰীকৰণৰ ক্ষেত্ৰত শীতল যুদ্ধই সহায় কৰিছিল। আমেৰিকাই একমাত্র উদ্ধাৰকাৰী ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে ইউৰোপৰ ৰুগ্ন অৰ্থনীতিক পুনৰ প্ৰাণৱন্ত কৰি তোলাৰ উদ্দেশ্যেৰে মাৰ্শ্বাল আঁচনিৰ অধীনত প্ৰচুৰ অৰ্থনৈতিক সাহায্যৰ যোগান ধৰিছিল। আমেৰিকাই এই মাৰ্শ্বাল আঁচনিৰ অধীনত ইউৰোপৰ পুনৰ সংস্থাপনৰ কাৰণে ১২ বিলিয়ন ডলাৰ সাহায্য আগবঢ়াইছিল। পশ্চিম ইউৰোপৰ ৰাষ্ট্ৰবিলাকলৈ সাহায্য প্ৰবাহৰ বাবে ১৯৪৮ চনত মাৰ্শ্বাল আঁচনিৰ অধীনত ইউৰোপৰ অৰ্থনৈতিক সহযোগিতাৰ সংগঠন বা চমুকৈ OEEC ১৯৪৮ চনত প্ৰতিষ্ঠা কৰা হৈছিল। ষোল্লখন সদস্য ৰাষ্ট্ৰৰে গঠিত এই সংগঠনটো পশ্চিম ইউৰোপৰ ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ বাণিজ্যিক আৰু অৰ্থনৈতিক বিষয়ত সহযোগিতা আৰম্ভ কৰাৰ এক মঞ্চস্বৰূপ হৈ পৰিছিল। আমেৰিকাই ১৯৪৯ চনত উত্তৰ আটলাণ্টিক চুক্তি সংগঠনৰ জৰিয়তে এক নতুন সামূহিক নিৰাপত্তা সন্থা গঠন কৰিছিল। উল্লেখযোগ্য যে ১৯৫০ চনত ইউৰোপীয় অৰ্থনৈতিক সহযোগিতাৰ সংগঠনৰ ভিতৰতে সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ মাজত বাণিজ্যিক আৰু অৰ্থনৈতিক লেনদেনৰ সূচলকৰণৰ উদ্দেশ্যেৰেই ইউৰোপীয় পৰিশোধ সংঘ গঠন কৰা হৈছিল। ইউৰোপীয় একত্ৰীকৰণৰ পৰৱৰ্তী পদক্ষেপটো ১৯৪৬ চনত উইলষ্টন চার্চিল আৰু ইউনাইটেড ষ্টেটচ অৱ ইউৰোপ গঠনৰ আহ্বানৰ জৰিয়তে সূচনা হৈছিল। চাৰ্চিলৰ এই আহ্বানৰ প্ৰতি সঁহাৰি জনাই ১৯৪৯ চনত ইউৰোপীয় পৰিষদ প্রতিষ্ঠা কৰি ইউৰোপৰ ৰাজনৈতিক একত্ৰীকৰণৰ ক্ষেত্ৰত এখোজ অগ্ৰসৰ হোৱা পৰিলক্ষিত হৈছিল। যদিওবা এই ইউৰোপীয় পৰিষদ ইউৰোপীয় সহযোগিতাৰ এক সংকীৰ্ণ ৰূপহে আছিল, তৎসত্ত্বেও ভবিষ্যতৰ একত্ৰীকৰণৰ পথ ই সুগম কৰি তোলে।
১৯৫০ চনৰ ১ মে’ তাৰিখে ফ্ৰান্সৰ বৈদেশিক মন্ত্ৰী ৰবাৰ্ট শ্বুমেনে ফ্রান্স আৰু পশ্চিম জার্মানীৰ কয়লা আৰু তীখা উদ্যোগসমূহক এক উমৈহতীয়া ঊর্ধ্বতম কৰ্তৃপক্ষৰ অধীনত একত্ৰীকৰণৰ এক প্ৰস্তাৱ দাঙি ধৰে। এই প্ৰস্তাৱিত একত্ৰীকৰণৰ জৰিয়তে ফ্রান্স, ইটালী, পশ্চিম জার্মানী আৰু বেনেলুক্ৰ ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ মাজত কৌশলগত সম্পদৰাজি (Strategic Resources) – ৰ বিনিময়ৰ জৰিয়তে যুদ্ধৰ ধাৰণাটো সম্পূৰ্ণৰূপে পৰিহাৰ কৰি ইউৰোপত স্থায়ী শান্তি প্রতিষ্ঠা কৰাৰ প্ৰয়াস কৰা হৈছিল।
১৯৮৬ চনত ৰোম চুক্তি (১৯৫৭) খনৰ বিস্তৰ সংশোধন কৰা হয় আৰু এক ঐক্যবদ্ধ ইউৰোপ গঠনৰ প্ৰক্ৰিয়াটোক ক্ষিপ্ৰ কৰি তোলাৰ উদ্দেশ্যেৰে একক ইউৰোপীয় অধিনিয়ম গ্ৰহণ কৰা হয়। ১৯৮৭ চনত অধিক সদস্য ৰাষ্ট্ৰক অংশ গ্ৰহণৰ অনুমতি প্ৰদান কৰাৰ জৰিয়তে ইউৰোপীয় সংসদক অধিক প্রতিনিধিমূলক কৰি তোলা হৈছিল। ১৯৫৭ চনতে প্রতিষ্ঠা কৰা ইউৰোপীয় ন্যায়ৰ আদালতকো অধিক শক্তিশালী কৰি তোলা হৈছিল। একক ইউৰোপীয় আইনৰ বৈপৰীত্যমূলক যিকোনো ৰাষ্ট্ৰীয় আইনক বাতিল কৰিব পৰাৰ ক্ষমতা এই ইউৰোপীয় ন্যায়ৰ আদালতৰ হাতত ন্যস্ত কৰা হৈছিল। ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ন্যায় আদালত অধিক শক্তিশালী বুলি বিশেষজ্ঞসকলে মতপোষণ কৰিছে। এনেদৰে ৰোমৰ চুক্তিত অনা সংশোধনীমূলক ব্যৱস্থাৱলীসমূহে ইউৰোপীয় একত্ৰীকৰণৰ ভেটি সৱলীকৰণৰ লগতে ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ গঠনৰ পথ প্ৰশস্ত কৰি তোলে।
১৯৯১ চনত এক সংহত ইউৰোপৰ ধাৰণাটো অধিক শক্তিশালী ৰূপত প্রতিষ্ঠাকৰণৰ উদ্দেশ্যেৰেই ইউৰোপীয় অর্থনৈতিক সম্প্ৰদায়ৰ ১২ খন সদস্যৰাষ্ট্ৰ ক্ৰমে বেলজিয়াম, ব্রিটেইন, ডেনমার্ক, ফ্রান্স, জার্মানী, গ্ৰীচ, আয়াৰলেণ্ড, ইটালী, নেডাৰলেণ্ড, পৰ্টুগাল, লুক্ৰেমবাৰ্গ আৰু স্পেইন নেডাৰলেণ্ডৰ মেষ্টিষ্ট (Maastricht) চহৰত মিলিত হয় আৰু ইউৰোপীয় সম্প্রদায়ক ইউৰোপীয় ইউনিয়ন বা চমুকৈ EU নামেৰে নামকৰণ পৰিৱৰ্তন কৰাৰ বাবে এই ১২ খন সদস্য ৰাষ্ট্ৰই এক ঐতিহাসিক চুক্তি (Maastricht Treaty) স্বাক্ষৰিত কৰে। চুক্তিপত্ৰত স্বাক্ষৰকাৰী ১২ খন সদস্য ৰাষ্ট্ৰৰ ৰাষ্ট্ৰীয় সংসদৰ দ্বাৰা চুক্তি খন অনুমোদিত হ’লেহে চুক্তিখন কাৰ্যকৰী কৰা হ’ব বুলি সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰা হৈছিল। এনেদৰে সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ ৰাষ্ট্ৰীয় সংসদৰ পৰা অনুমোদন গ্ৰহণ কৰাৰ প্ৰক্ৰিয়াটো সম্পূৰ্ণ কৰোঁতে প্ৰায় দুবছৰ সময় লৈছিল আৰু এনেদৰে অনুমোদন গ্ৰহণৰ প্ৰক্ৰিয়া সম্পূৰ্ণ হোৱাৰ পিছতেই ১৯৯৩ চনৰ ১ নৱেম্বৰ তাৰিখে ইউৰোপীয়ান ইউনিয়ন গঠন কৰা হয়। ১৯৯৫ চনৰ জুন মাহত ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ মাজত সম্পাদিত হোৱা স্কেনজেন চুক্তি (Schengen Treaty)ৰ জৰিয়তে EU-ৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ মাজত থকা সীমান্ত নিয়ন্ত্রণ ব্যবস্থা উঠাই দি তাৰ ঠাইত এখন পাৰপত্ৰৰ জৰিয়তে সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ মাজত অহা-যোৱা কৰিব পৰাৰ ব্যৱস্থা প্ৰৱৰ্তন কৰা হ’ল। মেচিটি চুক্তিয়ে কেবল ইউৰোপীয়ান ইউনিয়নেৰে যে সৃষ্টি কৰিছিল এনে নহয়, বৰং সংগঠনটোৰ অদূৰ ভৱিষ্যতৰ কাৰ্য আঁচনিৰ এক চমু বিৱৰণো চুক্তি খনে দাঙি ধৰিছিল। চুক্তি খনে ইউৰোপীয়ান ইউনিয়নৰ তিনিটা লক্ষ্য নিৰূপণ কৰিছিল। ইয়াৰ প্ৰথমটো লক্ষ্য আছিল ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ সুকীয়া ৰাষ্ট্ৰৰ মুদ্রা প্রচলন থকাৰ পৰিবৰ্তে এক উমৈহতীয়া মুদ্ৰা সকলো সদস্য ৰাষ্ট্ৰৰ বাবে সূচনা কৰিবলৈ এক বিভীয় ঐক্য প্রতিষ্ঠা কৰা।
সেই অনুসৰি অৰ্থনৈতিক আৰু দ্বিতীয় সংঘ প্ৰতিষ্ঠাৰ জৰিয়তে ১৯৯৯ চনত সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকে এক উমৈহতীয়া মুদ্ৰাৰ প্ৰচলনৰ ব্যৱস্থা কৰে আৰু ইয়াৰ দায়িত্ব ইউৰোপীয় কেন্দ্ৰীয় বেংকৰ ওপৰত নাক্ত কৰা হৈছিল। ২০০০ চনৰ জানুৱাৰী মাহৰ পৰা ইউৰো (Euro) নামৰ এই নতুন সুকীয়া মুদ্ৰা সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ মাজত প্ৰচলন কৰা হয়। ২০১০ চন পর্যন্ত ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ মুঠ ১৬ খন সদস্য ৰাষ্ট্ৰই নিজৰ ৰাষ্ট্ৰীয় মুদ্রা ইউৰো মুদ্ৰালৈ ৰূপান্তৰিত কৰিছে। চুক্তিখনৰ জৰিয়তে নির্ধাৰণ কৰা দ্বিতীয়টো লক্ষ্য আছিল সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ সীমান্তৱৰ্তী এলেকাসমূহত বিভিন্ন ধৰণৰ অপৰাধমূলক কার্যকলাপসমূহ ৰোধ কৰিবৰ কাৰণে এক ইউৰোপীয় আৰক্ষী অভিকৰণ প্ৰতিষ্ঠা কৰা। চুক্তি খনে ইউৰোপত ৰাজনৈতিক আৰু সামৰিক ঐক্য প্রতিষ্ঠা আৰু উন্নীতকৰণক ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ তৃতীয়টো লক্ষ্য হিচাপে নিৰ্ধাৰণ কৰিছিল। এক ঐক্যবদ্ধ সামৰিক নিয়ন্ত্ৰণ আৰু এক উমৈহতীয়া বৈদেশিক নীতি সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ কাৰণে নিৰ্ধাৰণ কৰাটো তৃতীয় লক্ষ্যৰ অন্যতম প্রধান। অংশ হিচাপে গণ্য কৰা হৈছিল। এই তৃতীয়টো লক্ষ্য সাধন কৰাটো জটিল, কাৰণ ইয়াৰ জৰিয়তে সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ সাৰ্বভৌমত্বৰ ওপৰত আঘাত হানিব পাৰে। যি কি নহওক, ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ কিছু সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ মাজত ইউৰো মুদ্ৰাৰ প্ৰচলন আৰু ইউৰোপীয় আৰক্ষী অভিকৰণ (EPA)-ৰ সৃষ্টি কৰাটো ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ অন্যতম প্ৰধান সফলতা, যাৰ জৰিয়তে সংগঠনটোৱে নিজকে এক আঞ্চলিক সংগঠন ৰূপে শক্তিশালী ৰূপত প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ সক্ষম হ’ব পাৰিছে আৰু ১৯৫০ চনৰ পৰা ২০১২ চনৰ মাজৰ প্ৰায় ৬০ টা দশকৰ অভিজ্ঞতাৰে বর্তমান সময়ত আঞ্চলিক সংহতিকৰণৰ অন্যতম প্রধান শক্তি হিচাপে ইউৰোপীয় ৰাজনীতিত বলিষ্ঠ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছে। এনেদৰে চালে দেখা যায় যে ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ গঠন এক দীঘলীয়া ঐতিহাসিক প্ৰক্ৰিয়াৰ ফলশ্ৰুতি আছিল আৰু এই প্ৰক্ৰিয়াটো দ্বিতীয় মহাসমৰৰ পাছৰ পৰাই আৰম্ভ হৈছিল।
ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ সংবিধানখন ২০০৪ চনৰ ২৮ অক্টোবৰ তাৰিখে স্বাক্ষৰিত কৰা হয়। ইয়াৰ পাছত চুক্তিখন সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ অনুমোদনৰ বাবে পঠোৱা হয়। কিন্তু ২০০৫ চনত কিছুমান সদস্য ৰাষ্ট্ৰই গণভোটৰ আয়োজন কৰিছিল। ফ্রান্স আৰু নেডাৰলেণ্ডৰ ভোটাৰসকলে সংবিধান সম্বন্ধীয় চুক্তিপত্ৰখনক নাকচ কৰিছিল, পৰৱৰ্তী সময়ত ২০০৭ চনৰ ডিচেম্বৰ মাহত ইউৰোপীয় নেতৃবৃন্দই লিছবন চুক্তি স্বাক্ষৰিত কৰিছিল আৰু ২০০৮ চনৰ পূর্বে অনুমোদিত কৰি ল’ব বিচাৰিছিল যাতে ২০০৯ চনৰ ১ জানুৱাৰী তাৰিখৰ পৰা ইয়াক বলবৎ কৰিব পৰা হয়। ইয়াৰ জৰিয়তে পূৰ্বৰ ব্যৰ্থ ইউৰোপীয় সংবিধানখনক পুনৰুজ্জীৱিত কৰি তোলাৰ প্ৰয়াস কৰা হৈছিল। কিন্তু যিহেতু লিছবন চুক্তি খনক ২০০৮ চনৰ জুন মাহত আয়াৰলেণ্ডে বাতিল কৰিছিল। গতিকে এনে পৰিপ্ৰেক্ষিতত লিছবন চুক্তিৰ ভবিষ্যৎ উজ্জ্বল সম্ভাৱনাপূৰ্ণ বুলি স্পষ্টকৈ ক’ব নোৱাৰি৷ ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ মুখ্য কাৰ্যালয় বেলজিয়ামৰ ৰাজধানী ব্ৰুচেলছ (Brussels) চহৰত অৱস্থিত।
প্ৰশ্নঃ ৩। তৃতীয় বিশ্বৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ (ক) ঔপনিৱেশিক অভিজ্ঞতা: তৃতীয় বিশ্বৰ প্ৰায়বিলাক ৰাষ্ট্ৰ ইউৰোপৰ ঔপনিৱেশিকতাবাদৰ কবলত বশীভূত হৈ থকাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত এই ৰাষ্ট্ৰ বিলাকৰ এক উমৈহতীয়া অতীত দেখা যায়। ঔপনিৱেশিক শাসনৰ সময়ছোৱাত ইউৰোপীয় দেশসমূহে এছিয়া আফ্রিকা আৰু লেটিন আমেৰিকাৰ ৰাষ্ট্ৰবিলাকক কেবল মাত্ৰ কেঁচা সামগ্ৰী সংগ্ৰহৰ কেন্দ্ৰ হিচাপে গণ্য কৰিছিল। গতিকে দেখা যায় যে ঔপনিবেশিক ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ অনগ্ৰসৰতা আৰু তেওঁলোকৰ ওপৰত চলোৱা শোষণৰ পৰিমাণৰ ওপৰত ইউৰোপীয় ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ সমৃদ্ধি নিৰ্ভৰ কৰিছিল। ঔপনিৱেশিক ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ অসন্তুষ্ট আৰু ক্ষুব্ধ জনগণে একত্ৰিত হৈ ঔপনিৱেশিক শাসকৰ বিৰুদ্ধে গঢ়ি তোলা এক জাতীয় আন্দোলনৰ ফলশ্ৰুতিত ঔপনিৱেশিক শোষণৰ অৱসান ঘটিছিল। কিন্তু বর্তমানেও ঔপনিৱেশিক শাসনৰ প্ৰভাৱ এই ৰাষ্ট্ৰবিলাকত বিভিন্ন ৰূপত পৰিলক্ষিত হয়।
(খ) দৰিদ্ৰতা আৰু অনগ্ৰসৰতা: দৰিদ্ৰতা আৰু অনগ্ৰসৰতাক তৃতীয় বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ অন্যতম মূল বৈশিষ্ট্য বুলি অভিহিত কৰিব পাৰি। এই তৃতীয় বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ সৰহসংখ্যকেই দক্ষিণ গোলাৰ্ধৰ অন্তৰ্ভুক্ত আৰু এই ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ প্ৰায়বিলাকেই নানাধৰণৰ সমস্যাৰে ভাৰাক্ৰান্ত। দায়বদ্ধহীন নেতৃত্ব, সম্পদৰ অপব্যৱহাৰ, জনসংখ্যা বিস্ফোৰণ ইত্যাদি সমস্যাৰাজিয়ে বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহক দৰিদ্ৰতা আৰু অনগ্ৰসৰতাৰ কবললৈ ঠেলি দিছে। অন্যহাতে, দক্ষিণৰ উন্নত ৰাষ্ট্ৰবিলাকে নিয়ন্ত্ৰণ কৰা বজাৰমুখী বিশ্বায়নমুখী অৰ্থনীতিয়েও এই দেশসমূহক অধিক অনগ্ৰসৰতাৰ ফালে ঠেলি দিছে। উল্লেখ্য যে বিশ্ব বেংকৰ প্ৰতিবেদনত উল্লেখিত অনুসৰি ১৪০ খন বিফল ৰাষ্ট্ৰৰ ভিতৰত অধিকাংশেই তৃতীয় বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰ।
(গ) ঋণ সংকট: কুৰি শতিকাৰ আশীৰ দশকত তৃতীয় বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহে যথেষ্ট ঋণ সংকটৰ সন্মুখীন হৈছিল। এই সংকট মোকাবিলা কৰিবলৈ এই দেশবিলাকে বিশ্বৰ উন্নত ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ পৰা অৰ্থনৈতিক সাহায্য বিচাৰিবলৈ বাধ্য হৈছিল। এই সুযোগ গ্ৰহণ কৰি বিভিন্ন আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংস্থাই গাঁথনি সন্তুলন নীতিৰ আধাৰত বাহ্যিক ঋণ আগবঢ়ায়। তৃতীয় বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহে এই সাহায্য লাভ কৰি উন্নয়ন আৰু বিকাশৰ এক গতিৰে অগ্ৰসৰ হয় যদিও তাৰ বিনিময়ত তেওঁলোকে নতুন অর্থনৈতিক নীতিৰ জৰিয়তে নব্য উদাৰতাবাদী ভাবধাৰা গ্ৰহণ কৰাৰ উপৰিও বৃহৎ অংকৰ পুঁজি মুকলি কৰি দিবলগীয়া হৈছিল। এনে ঘটনাই তৃতীয় বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ পূৰ্ব্বৰ যি গোষ্ঠীনিৰপেক্ষ দৰ্শন, সেই আদৰ্শৰ সৈতে আলোচনা মীমাংসা কৰিবলৈ বাধ্য হৈছিল।
(ঘ) নিৰ্ভৰশীলতা আৰু নৱ্য ঔপনিৱেশিকতাবাদ: দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পৰৱৰ্তী সময়ছোৱাত তৃতীয় বিশ্বৰ দেশসমূহৰ ওপৰত থকা ইউৰোপৰ শক্তিসমূহৰ শোষণ আৰু দমনৰ অন্ত পৰে। ঔপনিৱেশিকতাবাদৰ পৰিসমাপ্তি ঘটি ৰাজনৈতিক স্বাধীনতা লাভ কৰিলেও এই দেশসমূহ কিন্তু অর্থনৈতিকভাৱে এতিয়াও স্বচ্ছল হ’ব পৰা নাই। অর্থনৈতিক অনগ্ৰসৰতাৰ কাৰণে ঔপনিৱেশিক দেশসমুহে পূৰ্বৰ তেওঁলোকৰ শাসকসকলৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিবলগীয়া হয়। এই ঘটনা লেটিন আমেৰিকাৰ দেশসমূহৰ ক্ষেত্ৰত বিশেষভাৱে প্রযোজ্য। এইসমূহ আছিল খনিজ তথা প্রাকৃতিক সম্পদত চহকী দেশ। যেতিয়া ওই দেশবোৰে পুনৰ অৰ্থনৈতিভাৱে পূর্বৰ ঔপনিৱেশিকতাবাদসকলৰ ওচৰত হাত পাতিবলগা হ’ল তেওঁলোকে তেতিয়া নতুন পদ্ধতিৰে এই দেশসমূহৰ ওপৰত আধিপত্য বিস্তাৰ কৰি সম্পদসমূহ শোষণৰ বাট মুকলি কৰে। এনে শোষণকে নৱ্য-ঔপনিৱেশিকতাবাদ হিচাপে আখ্যা দিব পাৰি। বৰ্তমানৰ প্ৰেক্ষাপটত তৃতীয় বিশ্ব আৰু আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ সম্পৰ্কৰ্ক আমি নৱ্য-ঔপনিৱেশিকতাবাদ বুলি ক’ব পাৰোঁ।
(ঙ) অসমতাপূর্ণ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় শৃংখলাৰ প্ৰতি প্ৰত্যাহ্বান: পূৰ্বতে উল্লেখ কৰি অহা হৈছে যে তৃতীয় বিশ্বৰ দেশসমূহে স্বাধীনতাৰ পৰৱৰ্তী সময়ৰ পৰাই কিছুমান একেধৰণৰ সমস্যাৰ বলি হৈ আহিছে, যাৰ কাৰণে এই দেশসমূহে একত্ৰিত হৈ আক্তৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনৈতিক আৰু অর্থনৈতিক শৃংখলাৰ বিৰুদ্ধে সংগ্ৰাম আৰম্ভ কৰিছে। ১৯৭০ চনৰ পৰা এই দেশসমূহে ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ ওচৰত এটা নতুন আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় অর্থনৈতিক শৃংখলাৰ দাবী কৰি আহিছে, য’ত এক সমতাপূর্ণ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰিৱেশৰ মাজত সকলো দেশেই সমান সুযোগ আৰু সুবিধা লাভ কৰিব পাৰে। গোষ্ঠী নিৰপেক্ষ আন্দোলনে এই দেশসমূহক এক উমৈহতীয়া মঞ্চ প্ৰদান কৰিছে, যাক বহুতো তাত্ত্বিকে নৱা ঔপনিবেশিকতাবাদৰ বিৰুদ্ধে হোৱা ধর্মযুদ্ধ হিচাপে আখ্যা দিছে। এই দেশসমূহৰ আন এটা সংগঠন হৈছে G-77। বর্তমান সময়তো এনে অনুষ্ঠানৰ অস্তিত্বই সংস্কাৰমুখী বিকল্প বিশ্ব শৃংখলাৰ হকে আৰম্ভ হোৱা প্ৰগতিশীল আন্দোলনসমূহৰ ইংগিত বহন কৰিছে।
প্ৰশ্নঃ ৪। ছোভিয়েট ইউনিয়ন কিয় খণ্ড-বিখণ্ড হৈছিল? আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ বিশ্বৰ দ্বিতীয় বৃহৎ শক্তি ছোভিয়েট ইউনিয়ন ভাঙোনৰ অন্তৰালত কেইবাটাও কাৰণ অন্তৰ্নিহিত হৈ আছে।
সেই বিষয়ে তলত বিশদভাৱে আলোচনা কৰা হ’ল—
(ক) গর্বাচেভে যিবিলাক সংস্কাৰ সাধনৰ পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰিছিল বা প্ৰশাসনীয় শিথিলতা আনিব বিচাৰিছিল সেইবোৰ অতি ধীৰ গতিৰে আগবাঢ়িছিল। ইয়াৰ ফলশ্ৰুতিত জনসাধাৰণ ধৈর্যচ্যুতিৰ লগতে হতাশাগ্ৰস্ত হৈ পৰিছিল। কাৰণ তেওঁলোকৰ মতে, এনে লেহেম গতিত কামবোৰ আগবাঢ়িলে তেওঁলোকে আশাপ্রদভাৱে লাভাৱান্বিত নহ’ব।
আনহাতে, সাম্যবাদী দলৰ সদস্যসকলে ইয়াৰ সম্পূৰ্ণ বিপৰীতধর্মী মতামত পোষণ কৰিছিল। তেওঁলোকে অনুধাৱন কৰিছিল যে গর্বাচেভে সংস্কাৰমূলক নীতিসমূহৰ জৰিয়তে তেওঁলোকৰ ক্ষমতা আৰু সুবিধাসমূহ হ্রাস কৰিব। গর্বাচেভে অতি ক্ষিপ্ৰতাৰে এই সংস্কাৰমূলক পদক্ষেপসমূহ আৰম্ভ কৰিছিল। যাৰ বাবে গর্বাচেভে সকলো পক্ষৰ পৰা জনসমর্থন হেৰৱাৰ উপক্ৰম হৈছিল।
(খ) ৰাছিয়া, বাল্টিক প্রজাতন্ত্র (ইষ্ট্ৰোনিয়া, লাটভিয়া, লিথুৱানিয়া) ইউক্রেইন, জর্জিয়া আদিকে ধৰি ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ অংশ হিচাপে থকা বিভিন্ন প্ৰজাতন্ত্ৰবোৰৰ মাজতে গঢ় লৈ উঠা জাতীয়তাবাদ আৰু সাৰ্বভৌমত্ব লাভৰ প্ৰতি থকা আশা-আকাংক্ষাও ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ পতনৰ আন এক কাৰণ।
(গ) ঐতিহাসিক কাৰণবশতঃ ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ কেতবোৰ স্বাধীন প্রজাতন্ত্র একত্রিত হৈছিল। এই প্ৰজাতন্ত্ৰবোৰৰ মাজৰ আভ্যন্তৰীণ সমস্যাৰাজিয়েও ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ পতনৰ অন্যতম কাৰক হিচাপে দেখা দিছিল।
(ঘ) ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ ভাঙোনৰ অন্যতম কাৰণ আছিল মধ্য এছিয়াত জাতীয়তাবাদীসকলৰ বিক্ষোভ। ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ আন আন প্ৰজাতন্ত্ৰৰ সৈতে মধ্যএছিয়াৰ প্রজাতন্ত্ৰবিলাকৰ থকা জাতিগত আৰু ধৰ্মীয় পার্থক্য তথা অর্থনৈতিক অনগ্ৰসৰতাই ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ ভাঙোনত যথেষ্টভাৱে অৰিহণা যোগাইছিল।
(ঙ) ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ অংশীদাৰস্বৰূপ তথা পূব ইউৰোপৰ প্ৰজাতন্ত্ৰসমূহ আৰু জয়জয় ময়ময় অৱস্থাৰ প্ৰজাতন্ত্ৰবোৰ যেনে: ৰাছিয়া, বাল্টিক অঞ্চল, ইউক্রেইন আৰু জর্জিয়াৰ জাতীয়তাবাদীসকলৰ মতে তেওঁলোকে মধ্য এছিয়াৰ প্ৰজাতন্ত্ৰবিলাকক ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ অংশীদাৰ কৰি ৰখাৰ কাৰণবশতঃ অধিক উচ্চ হাৰত অৰ্থনৈতিক সাহায্য প্ৰদান কৰিবলগীয়া হৈছিল। ইয়ো ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ পতনৰ আন এটা কাৰণ।
প্ৰশ্নঃ ৫। ছোভিয়েত ইউনিয়নৰ খণ্ডিতকৰণৰ পৰিণতি সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ খণ্ডিতকৰণ আৰু পূৱ ইউৰোপৰ সমাজবাদী ব্যৱস্থাৰ অৱসানে বিশ্বৰ ৰাজনীতিত এক গভীৰ প্ৰভাৱ পেলাইছিল। ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ ভাঙোনৰ পৰিণতিসমূহ তলত আলোচনা কৰা হ’ল—
প্রথমতে, ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ ভাঙোনৰ ফলশ্ৰুতিত বিশ্বৰ দুই বৃহৎ শক্তি ক্ৰমে আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ মাজত থকা সমাজবাদী আৰু পুঁজিবাদীৰ আদৰ্শগত সংঘাতৰ অৱসান ঘটিল। দুই মহা শক্তিৰ মাজৰ আদৰ্শগত সংঘাতৰ বাবে গোটেই বিশ্বখন দুটা সামৰিক গোষ্ঠীত পৰিণত হৈছিল আৰু দুয়োটা গোষ্ঠীয়ে পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰ আহৰণত নিয়োজিত হৈছিল। গতিকে ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ খণ্ডিতকৰণৰ ফলশ্ৰুতিত সশস্ত্ৰীকৰণৰ প্ৰতিযোগিতা বন্ধ হল আৰু বিশ্বত শাস্তিৰ এক নতুন প্রক্রিয়া স্থাপন হ’ল।
দ্বিতীয়তে, ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ খণ্ডিতকৰণৰ পৰিণতিস্বৰূপে বিখ্যাত যি ক্ষমতা সম্পর্কীয় সম্বন্ধ চলিছিল সেই সময়ৰ পৰিৱৰ্তন হৈছিল। বিশ্বৰ দুই বৃহৎ শক্তিৰ মাজত চলা শীতল যুদ্ধৰ অৱসানৰ পিছত বিশ্বষ ক্ষমতাকেন্দ্ৰিক ৰাজনীতি দ্বৈত প্ৰকৃতিৰ হৈ পৰিছিল। আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰই সমগ্ৰ বিশ্বৰ ওপৰত আধিপত্য বিস্তাৰকৰণৰ জৰিয়তে এক মেৰুবাদ প্ৰৱৰ্তন কৰাৰ আংশকা নাইবা বিভিন্ন ৰাষ্ট্ৰ বা ৰাষ্ট্ৰগোষ্ঠীয়ে আন্তর্জাতিক ৰাজনীতিত প্রভাৱশালী ভূমিকা পালন কৰি বহু মেৰুবাদৰ ব্যৱস্থা প্ৰৱৰ্তনৰ আশংকা ব্যক্ত কৰা হৈছিল।
বিশ্বৰ ক্ষমতাকেন্দ্ৰিক ৰাজনীতিলৈ সম্প্ৰতি লক্ষ্য কৰিলে দেখা যায় যে ১৯৯১ ত ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ পতনৰ পাছত বিশ্ব ৰাজনীতিৰ পৰা দ্বি-মেৰুবাদৰ অৱসান ঘটি আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ বিশ্বৰ একমাত্র বৃহৎ শক্তিৰাষ্ট্ৰ হৈ পৰে। বৰ্তমান সমগ্ৰ বিশ্বতে আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰত প্ৰচলিত পুঁজিবাদী অর্থনৈতিক ব্যৱস্থাই আধিপত্য বিস্তাৰ কৰিছে। বিশ্ব বেংক, আন্তর্জাতিক মুদ্রা নিধি আদিয়ে যিহেতু বিশ্বৰ বিভিন্ন ৰাষ্ট্ৰক ঋণ সাহায্য প্রদান কৰে, সেয়েহে এই অনুষ্ঠানবোৰ বিশ্বব ৰাষ্ট্ৰবোৰৰ মুখ্য পৰামৰ্শদাতা হৈ পৰিছে। বৰ্তমান ৰাজনৈতিকভাৱে উদাৰনৈতিক গণতন্ত্র জনগণৰ ৰাজনৈতিক জীৱনৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ উপায় হিচাপে পৰিগণিত হৈ পৰিছে।
তৃতীয়তে, ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ খণ্ডিতকৰণৰ পিছত বহুত নতুন নতুন স্বাধীন ৰাষ্ট্ৰৰ সৃষ্টি হৈছে। এই প্রত্যেক নব্য স্বাধীনতাপ্রাপ্ত ৰাষ্ট্ৰৰে নিজস্ব আশা-আকাংক্ষা আছে। বিশেষকৈ বাল্টিক আৰু পূৱ-ইউৰোপৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহে ইউৰোপীয় সংঘত যোগদান কৰি দক্ষিণ আটলান্টিক চুক্তি সংগঠন (SATO)ৰ অংশীদাৰ হোৱাৰ পোষকতা কৰাৰ সমান্তৰালভাৱে মধ্য এছিয়াৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহ ৰাছিয়াৰ লগত থকা সু-সম্পর্ক বজাই ৰাখি পশ্চিমীয়া আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু চীনৰ সৈতেও সম্পর্ক স্থাপন কৰিব বিচাৰে।
গতিকে ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ খণ্ডিতকৰণৰ পিছত বিশ্বৰ ৰাজনীতিত নিজৰ নিজৰ স্বাৰ্থ ৰক্ষা আৰু অৰ্থনৈতিক তথা ৰাজনৈতিক সুবিধা গ্ৰহণৰ বাবে বহুতো নতুন নতুন নায়কৰ আৱিৰ্ভাব হৈছে।
প্ৰশ্নঃ ৬। শীতল যুদ্ধোত্তৰ বিকাশ আৰু ক্ষমতাৰ বিকল্প কেন্দ্ৰস্থলৰ অভ্যুত্থান সম্পর্কে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পর্ক হৈছে এক গতিশীল বিষয়। ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত সম্পৰ্কৰ সদায় পৰিৱৰ্তন হৈ থাকে। কিছুমান পৰিৱৰ্তন দৈনিক কাৰ্য তালিকাৰ দৰে প্ৰত্যক্ষভাৱে ঘটি থাকে, যাক আমি বিশেষভাৱে উপলব্ধি কৰিব নোৱাৰোঁ। আনহাতে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত এনে। কিছুমান বিশেষ ঘটনা সংঘটিত হয় যাৰ প্ৰভাৱ সুদূৰপ্ৰসাৰী আৰু তেনে ঘটনাই বিশ্ব ৰাজনীতিলৈ এক আমূল পরিবর্তন আনে। এনে ঘটনাক আমি স্থিতি নির্ণায়ক ঘটনা বুলি অভিহিত কৰোঁ যেনে – ১৯৪৫ চনত জাপানৰ হিৰোচিমা আৰু নাগাচাকিত আণৱিক বোমা নিক্ষেপ, ১৯৯১ চনৰ ছোভিয়েট সংঘৰ পতন, ১৯৯১ চনৰ ইৰাকৰ কুৱেট আক্রমণ, ২০০১ চনৰ ১৩ ছেপ্টেম্বৰ সন্ত্রাসবাদী আক্রমণ আদি। এই ঘটনাসমূহক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ ইতিহাসৰ স্থিতি নির্ণায়ক ঘটনা বুলি কোৱা হয়। কাৰণ, এই ঘটনাসমূহে সাম্প্রতিক কালৰ আন্তৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত এক বিশেষ যুগৰ সূচনা কৰিছে। শীতল যুদ্ধৰ সমাপ্তি হৈছে এনে এক স্থিতি নির্ণায়ক ঘটনা। শীতল যুদ্ধৰ পৰৱৰ্তী সময়ছোৱাৰ বিশ্ব ৰাজনীতি তথা আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পর্কক আমি তলত উল্লেখ কৰাৰ দৰে আলোচনা কৰিব পাৰো।
(ক) একমেৰু অৱস্থা: কিছুমান বিশেষজ্ঞৰ মতে, শীতল যুদ্ধ শেষ হোৱাৰ পিছত বিশ্ব ৰাজনীতিত দুইমেৰু ব্যৱস্থাত ভাঙোন ধৰে আৰু আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ একক শক্তিশালী ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে বিশ্বত আত্মপ্ৰকাশ কৰে। ছোভিয়েট সংঘৰ বিচ্ছিন্নকৰণে ৰাছিয়াক অপেক্ষাকৃত দুর্বল কৰি তোলে আৰু আমেৰিকাৰ সমান্তৰালভাৱে প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰাৰ ক্ষমতা কমি আহে। সেয়েহে বিশ্ব ৰাজনীতিত একমেৰু ব্যৱস্থাৰ অভ্যুত্থান হয়। ৰাছিয়াই বৰ্তমান সময়ত আমেৰিকাৰ লগত প্রতিদ্বন্দ্বিতা নকৰি যৌথভাৱে আৰু সহযোগিতাৰে কৌশলগত অস্ত্ৰ নিয়ন্ত্রণ, উত্তৰ আটলান্টিক অঞ্চলত নিৰাপত্তা, আঞ্চলিক বিবাদ মীমাংসা আদিৰ ক্ষেত্ৰত আগভাগ লৈছে। আমেৰিকাক প্ৰত্যাহ্বান জনাবলৈ কোনো ৰাষ্ট্ৰৰ সামৰ্থ নাছিল। তৃতীয় বিশ্বৰ ৰাষ্ট্ৰবোৰৰ আভ্যন্তৰীণ বিশৃংখলা, গোষ্ঠী নিৰপেক্ষ আন্দোলনৰ অপ্ৰাসংগিকতা, পুঁজিবাদী অর্থ ব্যৱস্থাৰ প্ৰচলন আদিৰ ফলত আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ অপ্ৰতিদ্বন্দ্বী ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে পৰিগণিত হয়। মংগোলিয়া, ভিয়েটনাম, ভাৰতবৰ্ষ, তানজানিয়া, আলজেৰিয়া আদি ৰাষ্ট্ৰসমূহে মুক্ত অৰ্থব্যৱস্থাৰ আদৰ্শ গ্ৰহণ কৰে। আনহাতে অৰ্থনৈতিক উদাৰীকৰণ নীতিয়ে বিদেশী পুঁজি বিনিয়োগকাৰীসকলক আকৰ্ষিত কৰে। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় অৰ্থ পুঁজিৰ প্ৰধান যন্ত্ৰ হিচাপে আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰই বিশেষ ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ অৰ্থব্যৱস্থা চোৱা-চিতা কৰাৰ প্ৰধান পৰিদৰ্শকৰ ভূমিকা পালন কৰে। আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰই একমাত্র বৃহৎ ক্ষমতাশালী ৰাষ্ট্ৰৰ মৰ্যাদা লাভ কৰিছে।
(খ) জাতি ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰতি প্ৰত্যাহ্বান: শীতল যুদ্ধোত্তৰ সময়ছোৱাৰ আন এক বৈশিষ্ট্য হ’ল। জাতি ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰতি অহা প্ৰত্যাহ্বান। জাতি ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ আত্মনিৰ্ধাৰণ আৰু নৃ-গোষ্ঠীয় আন্দোলন, ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ আভ্যন্তৰীণ বিশৃংখলা আদিয়ে বিশ্ব ৰাজনীতিত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে যুগোশ্লাভিয়া, চেকশ্লোভেকিয়া, এংগোলা, ছাইপ্ৰাচ, ছোমালিয়া, ইথিওপিয়া, জর্জিয়া আদি ৰাষ্ট্ৰসমূহত নৃ- গোষ্ঠীয় আন্দোলনে ভয়াৱহ ৰূপ ধাৰণ কৰি বিশ্ব শাস্তি বহুলাংশে বিঘ্নিত কৰে। আফগানিস্তান, তাজাকিস্তান, নাইজেৰিয়া আদি ৰাষ্ট্ৰত সংঘটিত গৃহযুদ্ধই ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰশাসনৰ প্ৰতি ভাবুকিৰ সৃষ্টি কৰে। ছোভিয়েট সংঘ ১৫ খন স্বাধীন ৰাষ্ট্ৰত বিভক্ত হয়। যুগোশ্লোভিয়াত শ্লভাকসকলে আত্মনিৰ্দ্ধাৰণৰ দাবী উত্থাপন কৰি স্বাধীনতা বিচাৰে। এৰিট্রিয়া ইথিওপিয়াৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হৈ স্বাধীন ৰাষ্ট্ৰ গঠন কৰে। গোষ্ঠী দ্বন্দ্বই ৰাষ্ট্ৰসমূহক জৰ্জৰিত কৰি তোলে। একে সময়তে বিশ্বায়ন আৰু উদাৰীকৰণৰ টৌ ৰাষ্ট্ৰসমূহত বিয়পি পৰে। লেটিন আমেৰিকা আৰু পূব- এছিয়া ৰাষ্ট্ৰসমূহত বিশ্বায়নে আর্থিক, সাংস্কৃতিক, ৰাজনৈতিক দিশত আমোল পৰিৱৰ্তন সাধন কৰে।
(গ) গোষ্ঠী নিৰপেক্ষ আন্দোলনৰ প্ৰাসংগিকতাৰ প্ৰশ্ন: শীতল যুদ্ধৰ পৰৱৰ্তী পৰ্যায়ত নিৰপেক্ষ আন্দোলনৰ প্ৰাসংগিকতাৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰশ্ন চিহ্ন আহি পৰিছে। বিশ্বত দ্বি-মেক ব্যৱস্থাৰ বিলোপ সাধন আৰু আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ একক শক্তি হিচাপে আত্মপ্রকাশে গোষ্ঠী নিৰপেক্ষতাৰ ভূমিকা অপ্রাসংগিক কৰি তুলিছে। কিন্তু গোষ্ঠীনিৰপেক্ষ আন্দোলনে এতিয়াও নিজৰ ভূমিকা অব্যাহত ৰাখিছে আৰু বহনক্ষম উন্নয়ন, পৰিৱেশ প্ৰদূষণ প্ৰতিৰোধ, ৰাজনৈতিক, অৰ্থনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক ক্ষেত্ৰত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সহযোগিতা, নিৰঞ্জীকৰণ, অস্ত্ৰ নিয়ন্ত্রণ, মানৱ অধিকাৰ আদিৰ ক্ষেত্ৰত স্বাধীন নীতি অৱলম্বন কৰি বিশ্বশান্তি স্থাপনত অগ্ৰণী ভূমিকা গ্রহণ কৰিছে।
(ঘ) বিশ্বশান্তি আৰু উন্নয়ন: এই সময়ছোৱাৰ আন এক বৈশিষ্ট্য হৈছে বিশ্বশান্তি আৰু উন্নয়নৰ বাবে লোৱা বিভিন্ন ব্যৱস্থা। সামৰিক শক্তিৰ প্ৰয়োগ বহু পৰিমাণে হ্রাস পায় যদিও ইৰাকৰ কুৱেট আক্ৰমণ আৰু ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ নিৰাপত্তা পৰিষদৰ তত্ত্বাৱধানত আমেৰিকাৰ নেতৃত্বত ইৰাক আক্ৰমণ আদি ঘটনা প্রবাহে বিশ্ব ৰাজনীতিত আলোড়নৰ সৃষ্টি কৰিছিল। কিন্তু সমূহ ৰাষ্ট্ৰগোষ্ঠীৰ মূল উদ্দেশ্য আছিল বিশ্বশান্তি আৰু প্ৰগতিৰ বাবে ঐক্যবদ্ধ প্ৰয়াস। ইয়াৰ পৰিণতিস্বৰূপে ৰাষ্ট্ৰবোৰে ভালেমান চুক্তি সম্পাদন আৰু সফল ৰূপায়ণ কৰিছিল। সংঘৰ্ষময় এলেকাসমূহত শান্তি স্থাপনৰ উদ্দেশ্যে ৰাষ্টবোৰে যৌথ প্রয়াস চলাইছিল। ইয়াৰে কেইটামান উল্লেখযোগ্য চুক্তি আছিল ১৯৯৩ চনৰ ইজৰাইল-পেলেস্তাইন শান্তিচুক্তি, ১৯৯৫ চনৰ বোছনিয়া- হাৰজেগডানিয়াৰ মাজত সম্পাদিত ডেটন চুক্তি, ১৯৯৩ চনৰ পশ্চিম এছিয়া চুক্তি, ২০১১ চনৰ লিচবন চুক্তি আদি।
বিশ্ব উন্নয়ন আৰু প্ৰগতিৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ উদ্যোগত বিভিন্ন আঁচনি আৰু চুক্তি সম্পাদিত হয়; যেনে – ১৯৯২ চনৰ পৰিৱেশ সংক্রান্তীয় ৰিঅ’ সন্মিলন, মানৱ অধিকাৰ সম্পৰ্কীয় ভিয়েনা সম্মিলন (১৯৯৩ চন), জনসংখ্যা সংক্ৰান্তীয় কাইৰো সন্মিলন (১৯৯৪ চন), সামাজিক উন্নয়নৰ উদ্দেশ্যে ১৯৯৫ চনৰ কোপেনহেগেন সন্মিলন । ইয়াৰ উপৰি মানৱ স্বাস্থ্য সম্পৰ্কীয় সম্মিলনৰো আয়োজন কৰা হৈছিল। এইচ.আই.ভি/এইডছৰ সংক্ৰমণ ৰোধৰ বাবে বিশ্বজুৰি বিভিন্ন ব্যৱস্থা লোৱা হৈছে। পলিঅ’ নিৰাময়ৰ বাবে বিশ্বস্বাস্থ্য সংস্থাৰ উদ্যোগত এছিয়া আৰু আফ্ৰিকাৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহত বিভিন্ন আঁচনি সফলভাৱে ৰূপায়িত হৈছে।
(ঙ) আঞ্চলিক সংগঠন (Regional Organisations): শীতল যুদ্ধোত্তৰ পৰ্যায়ৰ আন এক উল্লেখযোগ্য বৈশিষ্ট্য হৈছে আঞ্চলিক সংগঠনসমূহৰ আবির্ভাৱ, আঞ্চলিক সংহতি বৃদ্ধি আৰু ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত সমন্বয় বৃদ্ধিয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰাজনীতিত এক নতুন যুগৰ সূচনা কৰে। পৃথিৱীৰ বিভিন্ন অঞ্চলত আঞ্চলিক সংগঠন, যেনে— ছার্ক, এছিয়ান, অপেক ইউৰোপিয়ান ইউনিয়ন, আফ্রিকান ইউনিয়ন, নাফটা আদিয়ে আঞ্চলিক সহযোগিতাৰে ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক প্রগতিত অৱদান আগবঢ়াইছে।
(চ) বহুজাতিক সংস্থা: শীতল যুদ্ধৰ অন্ত পৰাৰ পিছতো পশ্চিমৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহ বিশেষতঃ আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ বাবে দক্ষিণ আৰু মধ্যপ্রাচ্য প্রধান আকর্ষণীয় অঞ্চল আছিল। আমেৰিকাৰ বৈদেশিক নীতিৰ অন্যতম উদ্দেশ্য আছিল দক্ষিণৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ ওপৰত নিয়ন্ত্রণ। কিন্তু এতিয়া সামৰিক শক্তিৰ ঠাইত অর্থনৈতিক প্রভুত্ব দক্ষিণ আৰু মধ্যপ্রাচ্যৰ ওপৰত বিস্তাৰিত হ’বলৈ ধৰে। আন্তৰাষ্ট্ৰীয় অর্থনৈতিক সংস্থা, যেনে- বিশ্ব বাণিজ্য সংস্থা, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় অর্থপুজি, বিশ্ব বেংক আদি সংস্থাসমূহে অৰ্থনৈতিক ঋণ আদিৰ জৰিয়তে দক্ষিণৰ উন্নয়নশীল ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ অব্যাহত ৰাখে। ইয়াৰ উপৰি বহুজাতিক সংস্থাৰ আগমন আৰু তৃতীয় বিশ্ব উন্নয়নশীল ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ বজাৰত ধীৰে ধীৰে আধিপত্য স্থাপন শীতল যুদ্ধৰ পৰৱৰ্তী সময়ৰ এক অন্যতম বৈশিষ্ট্য। বহুজাতিক সংস্থাৰ আঁৰত পশ্চিমৰ উন্নত দেশসমূহে উন্নয়নশীল দেশৰ চৰকাৰ, সম্পদ, সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ, উন্নয়নৰ প্ৰক্ৰিয়া, প্ৰযুক্তি আৰু বিনিয়োগ আদিৰ ক্ষেত্ৰত প্রভাৱ বিস্তাৰ কৰি নিয়ন্ত্রণ অব্যাহত ৰাখে।
(ছ) ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ পুনঃগঠনৰ দাবী: শীতল যুদ্ধৰ পৰৱৰ্তী কালৰ আন এক বৈশিষ্ট্য হ’ল ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ বিশেষকৈ পৰিষদৰ পুনৰ গঠনৰ বাবে কৰা দাবী। এই দাবী অকল তৃতীয় বিশ্ব ৰাষ্ট্ৰৰ পৰাই নহয়, বৰং বিশ্বৰ বিভিন্ন প্রান্তৰ জনমতেও এই দাবীৰ প্ৰতি সঁহাৰি জনাইছে। ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সিদ্ধান্ত গ্ৰহণত অকল এখন ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰভাৱ আৰু পশ্চিমৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহে নিজ স্বার্থ সিদ্ধিৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ মজিয়াত এনে কিছুমান সিদ্ধান্ত লয় যিবিলাক বিশ্বৰ সমূহ ৰাষ্ট্ৰৰ স্বাৰ্থন অনুকূল নাছিল। আনহাতে স্বাধীন ৰাষ্ট্ৰ আৰু ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সদস্যপদ দিনে দিনে বৃদ্ধি পালের নিৰাপত্তা পৰিষদৰ বৃহৎ ৰাষ্ট্ৰৰ সংজ্ঞা এতিয়াও একে আছে। সেয়েহে বিশ্বৰ বিভিন্ন প্ৰান্তৰ পৰা ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ পুনর্গঠনৰ দাবী উত্থাপিত হৈছে।
প্ৰশ্নঃ ৭। ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ প্ৰধান অংগবিলাক আলোচনা কৰা আৰু ইয়াৰ ক্ষমতা আৰু কাৰ্য আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ইউৰোপীয় সংঘৰ কাৰ্যকলাপসমূহ সুচাৰুৰূপে পৰিচালনা কৰিবৰ কাৰণে কেইবাটাও অনুষ্ঠান গঠন কৰা হৈছে। এই সংগঠনসমূহ চুক্তিৰ আধাৰত স্থাপন কৰা হৈছে আৰু এই চুক্তিসমূহ ইউনিয়নৰ সদস্যভুক্ত ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ প্ৰধান মন্ত্রী বা ৰাষ্ট্ৰপতিৰ দ্বাৰা স্বাক্ষৰিত আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় সংসদবিলাকৰ দ্বাৰা অনুমোদিত। সংগঠনসমূহে পালন কৰিবলগীয়া নীতি নিয়ম তথা কার্যপদ্ধতিসমূহৰ বিষয়ে উক্ত চুক্তিসমূহত স্পষ্টভাবে সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছে। তলত এই প্ৰতিষ্ঠানসমূহৰ গঠন পদ্ধতি আৰু কাৰ্যাৱলীসমূহ আলোচনা কৰা হ’ল।
(ক) ইউৰোপীয় পৰিষদ: ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ সংঘৰ সৰ্বোচ্চ শিখৰত ইউৰোপীয় পৰিষদ অৱস্থিত। ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ চূড়ান্ত সিদ্ধান্ত গ্ৰহণৰ ক্ষমতা এই ইউৰোপীয় পৰিষদৰ হাতত – ন্যস্ত কৰা হৈছে। ইউনিয়নৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ চৰকাৰৰ মুৰব্বীসকলক লৈ এই পৰিষদখন গঠিত। পৰিষদে ইয়াৰ সদস্যভুক্ত ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ ব্যক্তিগত স্বার্থক প্রতিনিধিত্ব কৰে। সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ চৰকাৰসমূহে এই মঞ্চৰ জৰিয়তে নিজ নিজ স্বার্থক প্রতিনিধিত্ব কৰাৰ চেষ্টা চলায় আৰু বুজাবুজিত উপনীত হয়। কোনো গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয়ত নীতি নিৰ্ধাৰণৰ ক্ষেত্ৰত সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ ৰাষ্ট্ৰপ্ৰধান আৰু চৰকাৰৰ প্ৰধানসকল সন্মিলিত হৈ সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰে। প্ৰতি ছয়মাহৰ মূৰে মূৰে এখনকৈ সদস্য ৰাষ্ট্ৰৰ তৰফৰ পৰা ইয়াৰ বৈঠকত সভাপতিত্ব কৰাৰ বাবে সুযোগ প্ৰদান কৰা হয়। সেই সদস্য ৰাষ্ট্ৰখনে সভাপতিত্বৰ সময়ছোৱাতেই নিজৰ অগ্ৰাধিকাৰসমূহ চিনাক্ত কৰি কৰ্মসূচী নিৰ্ধাৰণ কৰাৰ সুযোগ লাভ কৰে। প্ৰতিখন ৰাষ্ট্ৰৰেই সভাপতিত্বৰ সময়ত সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ ৰাষ্ট্ৰপ্ৰধানসকলৰ একোখনকৈ শীৰ্ষ সন্মিলন আয়োজন কৰা হয়। বৰ্তমান সময়ত পৰিষদৰ প্ৰতি তিনিজন সভাপতিয়ে উমৈহতীয়া আঁচনিবিলাকত “Tripple Shared Presidency” ৰ দৰে সহযোগিতা কৰা পৰিলক্ষিত হয়। ইউৰোপীয় পৰিষদৰ সকলো সিদ্ধান্ত যোগ্যতা সম্পন্ন সংখ্যাগৰিষ্ঠ ভোটৰ দ্বাৰা গ্ৰহণ কৰা হয়। উল্লেখযোগ্য যে প্ৰতিখন সদস্য ৰাষ্ট্ৰৰেই পৰিষদত এক নিৰ্দিষ্ট সংখ্যাৰ ভোট থাকে আৰু এই ভোটৰ শতকৰা ৭২ ভাগ লাভ কৰিব পাৰিলেহে কোনো বিষয়ৰ ওপৰত সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰিব পাৰি।
(খ) মন্ত্ৰী পৰিষদ: ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ অধিক্ৰমিক সংগঠনৰ দ্বিতীয় স্তৰত আছে মন্ত্ৰী পৰিষদ। ইউনিয়নৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ বৈদেশিক মন্ত্ৰীসকলক লৈ এই মন্ত্ৰী পৰিষদখন গঠন কৰা হয়। মন্ত্ৰীসকলৰ মাজৰ পৰা এজনক সভাপতি হিচাপে নিৰ্বাচন কৰা হয়। প্ৰতি বছৰে অন্ততঃ এবাৰ মন্ত্ৰী পৰিষদৰ বৈঠক অনুষ্ঠিত হয়। পৰিষদে ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ কাৰণে নীতি, আঁচনি আদি গ্ৰহণ কৰে আৰু ইবিলাক ইউৰোপীয় পৰিষদৰ অনুমোদনৰ বাবে ইউৰোপীয় পৰিষদত দাখিল কৰিব লাগে। অৱশ্যে মন্ত্ৰী পৰিষদৰ বৈঠকত কেৱল সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ বৈদেশিক মন্ত্রীসকলহে যে উপস্থিত থাকিব পাৰে এনে নহয়, পৰিষদৰ বৈঠকৰ কাৰ্যসূচীৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি বৈদেশিক মন্ত্ৰীৰ লগতে আন মন্ত্ৰীসকলো উপস্থিত থাকি আলোচনাত অংশ গ্ৰহণ কৰিব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে ক’ব পাৰি যে যদিহে বৈঠকৰ কাৰ্যসূচীত স্বাস্থ্য। সম্পর্কীয় বিষয় সন্নিবিষ্ট থাকে তেন্তে পৰিষদৰ বৈঠকত বৈদেশিক মন্ত্ৰীৰ লগতে সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ স্বাস্থ্য মন্ত্ৰীসকলেও অংশ গ্রহণ কৰিব পাৰে। ইউনিয়নত সম্পাদিত হোৱা চুক্তিসমূহ কাৰ্যকৰী কৰাৰ বিষয়ত যাৱতীয় ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰাটো এই মন্ত্ৰী পৰিষদৰ প্ৰধান দায়িত্ব। উল্লেখযোগ্য যে পৰিষদৰ বৈঠকসমূহত সভাপতিত্ব কৰিবৰ বাবে সভাপতিজনক ছয় মাহৰ অন্তৰে অন্তৰে সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ বৈদেশিক মন্ত্ৰীসকলৰ মাজৰ পৰা নিৰ্বাচিত কৰা হয়।
(গ) ইউৰোপীয় আয়োগ: ইউৰোপীয় আয়োগ হৈছে ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ কার্যকৰী গোট। প্ৰতিখন সদস্য ৰাষ্ট্ৰৰ পৰা এজনকৈ প্ৰতিনিধি লৈ মুঠ ২৭ জন সদস্যৰে এই ইউৰোপীয় আয়োগ গঠিত। এই সদস্যসকলক কমিছনাৰ বা আয়ুক্ত বুলি কোৱা হয়। আয়োগৰ সদস্যসকলৰ কার্যকাল ৫ বছৰ। এটা কার্যকাল অন্ত হোৱাৰ পাছত দ্বিতীয়টো কাৰ্যকালৰ বাবে সদস্যসকল পুনৰ নিযুক্ত হ’ব পাৰে। কার্যকাল শেষ হোৱাৰ পূৰ্বে ইউৰোপীয় সংসদে সদস্যসকলক অপসাৰিত কৰিব পাৰে। আয়োগৰ সদস্যসকলক নিজ নিজ ৰাষ্ট্ৰৰ চৰকাৰে মনোনীত কৰে। এই সদস্যসকলৰ নিযুক্তিত ইউৰোপীয় সংসদে অনুমোদন জনাব লাগে।
ইউৰোপীয় আয়োগৰ এজন সভাপতি থাকে। এই সভাপতিজনক সদস্যসকলৰ মাজৰ পৰাই ইউৰোপীয় পৰিষদে ইউৰোপীয় সংসদৰ অনুমোদনক্রমে মনোনীত কৰে ৫ বছৰীয়া কাৰ্যকালৰ বাবে। অৱশ্যে ৫ বছৰীয়া কাৰ্যকাল সম্পূৰ্ণ হ’লে তেওঁলোকৰ কাৰ্যকাল পুনৰ বৃদ্ধি কৰাত কোনো বাধা নাই।
ইউৰোপীয় আয়োগে এক ৰাজনৈতিকভাৱে স্বতন্ত্ৰ সংগঠন হিচাপে ইউনিয়নৰ সমূহীয়া স্বাৰ্থক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে। ইউৰোপীয় ঐক্যৰ গতি ই সঞ্চাৰিত কৰাৰ লগতে দৈনন্দিন কার্যকলাপ পৰিচালনা কৰে। ইউৰোপীয় পৰিষদৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰিত নীতি আঁচনি আদি ৰূপায়িত কৰাৰ দায়িত্ব এই আয়োগৰ ওপৰতে ন্যস্ত কৰা হৈছে। ইউৰোপীয় আয়োগে প্ৰধানতঃ চাৰিটা দিশত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰা পৰিলক্ষিত হয় – (ক) ইউৰোপীয় সংসদত আইন প্রণয়নৰ বাবে প্ৰস্তাৱ উত্থাপন কৰিব পাৰে। (খ) ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ নীতিসমূহ আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বাণিজ্যিক সম্পর্কবিলাক পৰিচালনা আৰু কাৰ্যকৰী কৰে। (গ) ইউৰোপীয় ন্যায় আদালতৰ লগত যুটীয়াভাৱে ইউৰোপীয় আইন বলবৎ কৰে। (ঘ) আন্তৰাষ্ট্ৰীয় মঞ্চত ইউৰোপীয় ঐক্যক আয়োগে প্ৰতিনিধিত্ব কৰে আৰু ইয়াৰ হৈ আলোচনাত অংশ গ্ৰহণ কৰে। ইউৰোপীয় আয়োগৰ সভাপতিৰ লগত পৰিষদে ইউনিয়নৰ আঁচনি, পৰিকল্পনা আদি ৰূপায়ণৰ অগ্ৰগতিৰ খতিয়ান ল’বলৈ প্ৰতি বছৰে দুবাৰকৈ মিলিত হয়। আয়োগৰ সদস্যসকলৰ পৰিচালনা নীতি নির্ধাৰণ, পৰিকল্পনা আৰু প্ৰশাসনীয় কার্যকলাপসমূহ সুচাৰুৰূপে পৰিচালনা কৰিবৰ কাৰণে প্ৰায় ২৪০০০ জন মান বিষয়া-কৰ্মচাৰী আছে। এই কৰ্মচাৰীসকলক সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ পৰা নিয়োগ কৰা হয়। আৰু এওঁলোকক ‘Eurocrats’ বুলি কোৱা হয়। এনেদৰে ইউৰোপীয় আয়োগ এক বহুভাষিক, বহুজাতিক আৰু বহু সাংস্কৃতিক ভিত্তিত অসামৰিক সেৱা ৰূপে পৰিগণিত হোৱা পৰিলক্ষিত হৈছে। আয়োগে এইসকলৰ কাৰ্যকলাপসমূহক নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব লাগে। আয়োগৰ বৰ্তমানৰ সভাপতি Jose Manuel Barroso আৰু তেওঁৰ আয়োগখন ২০০৪ চনত নিৰ্বাচিত হৈছিল আৰু ২০০৯ চনত পুনৰ নিৰ্বাচিত হয় আৰু ২০১৪ চনৰ অক্টোবৰ মাহলৈকে পদত অধিষ্ঠিত থাকিব।
(ঘ) ইউৰোপীয় সংসদ: ইউৰোপীয় সংসদ হৈছে ইউৰোপীয়ান ইউনিয়নৰ একমাত্ৰ প্রত্যক্ষভাৱে নির্বাচিত প্রতিনিধিবর্গক লৈ গঠিত। সংসদীয় অনুষ্ঠানসমূহৰ ই হৈছে দ্বিসদনযুক্ত বিধায়িনী অংগ। বিশ্বৰ ভিতৰতে সবাতোকৈ শক্তিশালী আইনপালিকা হিচাপে ই পৰিগণিত হৈছে। ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ ভিতৰত ইউৰোপীয় সংসদ আৰু পৰিষদ হৈছে সর্বোচ্চ আইন প্ৰণয়নকাৰী সংস্থা। ইউৰোপীয় সংসদৰ মুঠ সদস্য সংখ্যা ৭৮৫ জন। এই সদস্যসকলক ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰ বিলাকৰ আইনসভাৰ সদস্যসকলে নিজ ৰাষ্ট্ৰৰ জনসংখ্যাৰ ভিত্তিত নির্বাচন পদ্ধতিৰে জনসংখ্যাৰ ভিত্তিত নিৰ্বাচন কৰে। সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকে প্রত্যক্ষ নির্বাচন পদ্ধতিৰে জনসংখ্যাৰ ভিত্তিত নিৰ্বাচন কৰা ইউৰোপীয় সংসদ সদস্য সংখ্যা সদস্য ৰাষ্ট্ৰভেদে বেলেগ বেলেগ হয়।
উল্লেখযোগ্য যে, ১৯৭৯ চনৰ পৰাই ইউৰোপৰ সংসদৰ সদস্যসকলক সার্বজনীন প্রাপ্তবয়স্ক ভোটাধিকাৰৰ ভিত্তিত নিৰ্বাচন কৰি অহা প্ৰক্ৰিয়া চলি আহিছে। অৱশ্যে যদিও সদস্যসকলক ৰাষ্ট্ৰ ভিত্তিত নিৰ্বাচন কৰা হয় তথাপি সদস্যসকলে ৰাষ্ট্ৰীয় গোট হিচাপে বহাৰ পৰিৱৰ্তে ইউৰোপৰ ৰাজনৈতিক অভিমতহে প্ৰতিনিধিত্ব কৰে। ইউৰোপীয় সংসদে ইউৰোপীয় পৰিষদৰ লগত যুটীয়াভাৱে আইন প্রণয়ন কৰে। ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ বাজেটক সমালোচনা বা বাতিল কৰাৰ ক্ষমতা ইউৰোপীয় সংসদৰ ওপৰত ন্যস্ত কৰা হৈছে আৰু সেয়ে সংসদে ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ ব্যয় প্রভাৱিত কৰিব পাৰে। সংসদৰ সভাপতিজনে অধ্যক্ষৰ ভূমিকা পালন কৰে আৰু বৈদেশিক ক্ষেত্ৰত তেওঁ সংসদক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে। সংসদৰ সভাপতি আৰু উপ-সভাপতিক সংসদৰ সদস্যসকলে প্ৰতি ২ বছৰীয়া কাৰ্যকালৰ বাবে নিৰ্বাচন কৰে। ইউৰোপীয় সংসদৰ বৈঠকসমূহ ফ্ৰান্সৰ Strasbourg আৰু বেলজিয়ামৰ ৰাজধানী Brussell চহৰত অনুষ্ঠিত হয়। সংসদৰ সচিবালয়টো লুক্সেমবার্গত স্থাপন কৰা হৈছে। তদুপৰি সংসদৰ ভালেসংখ্যক সমিতি আছে যিবিলাকৰ জৰিয়তে ইয়াৰ দৈনন্দিন কাম-কাজসমূহক নিয়াৰিকৈ পৰিচালনা কৰা হয়। এই সমিতিসমূহক সংসদীয় সমিতি বুলি অভিহিত কৰা হয়।
(ঙ) ইউৰোপীয় ন্যায় আদালত: ইউৰোপীয় ন্যায় আদালত হৈছে ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ সৰ্বোচ্চ আদালত। ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ মাজত ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ সমপ্ৰয়োগৰ নিশ্চয়তা প্ৰদান কৰাৰ অর্থে ইউনিয়নৰ আইন সম্পৰ্কত চূড়ান্ত ৰায়দানৰ ক্ষমতা এই ন্যায় আদালতৰ হাতত ন্যস্ত আছে। ইউৰোপীয় ন্যায় আদালতখন ১৯৫২ চনত লুক্সেমবার্গত প্ৰতিষ্ঠা কৰা হৈছিল। প্ৰতিখন সদস্য ৰাষ্ট্ৰৰ পৰা একোজনকৈ ন্যায়াধীশক লৈ এই ন্যায়ালয় গঠিত। বর্তমান এই ন্যায়াধীশৰ সংখ্যা ২৭ জন। কিন্তু ইয়াৰে ভিতৰত ১৩ জন ন্যায়াধীশেহে যিকোনো সময়তে বিশাল কক্ষত কোনো গোচৰৰ শুনানী গ্রহণ কৰিব পাৰে। এই ন্যায়াধীশসকলক তিনিবছৰীয়া কাৰ্যকালৰ বাবে নিযুক্তি দিয়া হয়। ন্যায়াধীশসকলক সাধাৰণতে সদস্য ৰাষ্ট্ৰ বিলাকৰ সৰ্বোচ্চ ৰাষ্ট্ৰীয় আদালতৰ ন্যায়াধীশ বা প্রখ্যাত আইনজ্ঞাসকলৰ মাজৰ পৰাহে নিয়োগ কৰা হয়। উল্লেখনীয় যে ন্যায়াধীশসকলৰ কাম-কাজত সহায় কৰিবৰ কাৰণে ৮ মহাধিবক্তাক (Advocate General) ৬ বছৰীয়া কাৰ্যকালৰ বাবে নিয়োগ কৰা হয়। আৰু তেওঁলোকে বিচাৰাধীন হৈ থকা বিবাদমান গোচৰবিলাকৰ ক্ষেত্ৰ পক্ষপাতিত্ববিহীনভাৱে নিজৰ অভিমত ব্যক্ত কৰে। এজন মুখ্য ন্যায়াধীশে ইউৰোপীয় আদালতৰ নেতৃত্ব বহন কৰে।
ইউৰোপীয় আদালতৰ মূল দায়িত্ব হৈছে ইউৰোপীয় চুক্তিবিলাকৰ অভিভাৱক হিচাপে কাম কৰা আৰু ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ আইন শৃংখলা অটুট ৰখা। তদুপৰি আইনৰ অনুশাসন, চুক্তিৰ ব্যাখ্যা, সদস্যভুক্ত ৰাষ্ট্ৰসমূহ আৰু ইয়াৰ সংগঠনসমূহ, ব্যৱসায়-বাণিজ্য আৰু নাগৰিকসকল৷ মাজৰ সকলো প্ৰকাৰৰ বিবাদ শান্তিপূর্ণভাৱে মীমাংসা কৰাটো ইউৰোপীয় আদালতৰ অন্যতম দায়িত্ব। একক ইউৰোপীয় অধিনিয়ম (Single European Act)ৰ অধীনত এই ইউৰোপীয় আদালতক এখন অধীনস্থ আদালতৰ দ্বাৰা সহায়-সহযোগিতা আগবঢ়োৱাৰ বিধান কৰা হৈছে আৰু ইয়াক “The Court of First Instance” বুলি অভিহিত কৰা হৈছে।
(চ) হিচাপ পৰীক্ষকৰ আদালত: ১৯৭৫ চনৰ ২২ জুলাই তাৰিখে এক চুক্তিৰ জৰিয়তে হিচাপ পৰীক্ষকৰ আদালত প্রতিষ্ঠা কৰা হৈছিল আৰু ১৯৭৭ চনৰ ১ জুনৰ পৰা কাৰ্যকৰী কৰা হয়। ই পূৰ্বৰ হিচাপ পৰীক্ষা বৰ্ডক পুনৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰিলে । প্ৰতিটো বিত্তীয় বৰ্ষতে আয়-ব্যয়ৰ হিচাপ যুগুত কৰি হিচাপ পৰীক্ষক আদালতে এই প্রতিবেদন ইউৰোপীয় সংসদ আৰু পৰিষদৰ ওচৰত দাখিল কৰিব লাগে। এই প্ৰতিবেদনৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিয়েই সংসদে ইউৰোপীয় আয়োগৰ বাজেট অনুমোদন জনোৱা নজনোৱাটো নিৰ্ধাৰণ কৰে। তদুপৰি আদালতে বিত্তীয় বিধি-বিধান প্ৰণয়নৰ বাবে প্ৰস্তাৱ গ্ৰহণ কৰাৰ লগতে বিত্তীয় বেমেজালি ৰোধকৰণৰ বাবে নিজস্ব পৰামৰ্শ আগবঢ়াব পাৰে।
ইউৰোপীয় পৰিষদে প্ৰতিখন সদস্য ৰাষ্ট্ৰৰ পৰা একোজনকৈ সদস্য হিচাপ পৰীক্ষকৰ আদালতত নিয়োগ কৰে। সদস্যসকলৰ কাৰ্যকাল ছয় বছৰ। প্ৰতি তিনি বছৰৰ অন্তৰে অন্তৰে এই সদস্যসকল মাজৰ পৰা একোজনকৈ সভাপতিৰূপে নিৰ্বাচিত কৰি লোৱা হয়। লুক্সেমবার্গত হিচাপ পৰীক্ষকৰ আদালতৰ মুখ্য কাৰ্যালয় অৱস্থিত।
(ছ) ইউৰোপীয় অৰ্থনৈতিক আৰু সামাজিক সমিতি: ইউৰোপীয় অর্থনৈতিক আৰু সামাজিক সমিতিখন ১৯৫৭ চনত গঠন কৰা হৈছিল। বিভিন্ন সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ শ্ৰমিক, মালিক আৰু নানা উদ্যোগ আৰু কৃষিক্ষেত্ৰৰ প্ৰতিনিধিবৰ্গক লৈ এই উপদেষ্টা সমিতিখন গঠন কৰা হয় ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ বিভিন্ন ধৰণৰ আৰ্থ-সামাজিক নীতিসমূহ আৰু এই ক্ষেত্ৰত প্ৰধান মালিক আৰু শ্ৰমিকসকলৰ মাজৰ সম্পৰ্ক নিৰ্ধাৰণ কৰা নীতিসমূহ নিৰ্ধাৰণ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত এই সমিতিখনে পৰামর্শ দিব লাগে। বর্তমান ইয়াৰ সদস্য সংখ্যা ৩৪৪ জন। এই সদস্যসকলক চাৰিবছৰীয়া কাৰ্যকালৰ বাবে ইউৰোপীয় পৰিষদে নিযুক্তি দিয়ে। এই সমিতিখনৰ সদস্যসকলক সমান সংখ্যক সদস্যৰে তিনিটা গোটত বিভক্ত কৰা হয়- নিয়োগকর্তা, নিযুক্তসকল আৰু তৃতীয় গোটটি হৈছে কৃষক, উপভোক্তা গোট, বৃত্তিগত সংস্থা আৰু অন্যান্য। এই সকলো সদস্যকে ইউৰোপীয় পৰিষদে সংশ্লিষ্ট সদস্য ৰাষ্ট্ৰখনৰ চৰকাৰখনে দিয়া মনোনয়ন অনুসৰিয়েই নিযুক্তি দিয়ে। এইক্ষেত্ৰত মন কৰিবলগীয়া কথা হ’ল যে সমিতিৰ সদস্যসকলে এবাৰ নিযুক্তি লাভ কৰাৰ পাছত সংশ্লিষ্ট ৰাষ্ট্ৰখনৰ চৰকাৰৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ পৰা স্বতন্ত্রভাৱে কাৰ্যনিৰ্বাহ কৰিব পাৰে। ইউৰোপীয় অর্থনৈতিক আৰু সামাজিক সমিতিৰ বৈঠকসমূহ বেলজিয়ামৰ ব্ৰুছেলছস্থিত ডেলৰছ ভৱনত অনুষ্ঠিত হয়।
(জ) ইউৰোপীয় কেন্দ্ৰীয় বেংক: ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ ১২ খন সদস্য ৰাষ্ট্ৰই ১৯৯৯ চনৰ পহিলা জানুৱাৰীৰ পৰা ইউৰো (Euro) মুদ্ৰা গ্ৰহণ কৰে আৰু ইয়াৰ লগে লগে ইউৰোপীয় কেন্দ্ৰীয় বেংক প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়। উল্লেখযোগ্য যে ১৯৯৯ চনতে নিৰ্ধাৰণ কৰা হয় যদিও ২০০২ চনৰ ১ জানুৱাৰী তাৰিখৰ পৰাহে সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ মাজত ইউৰো মুদ্ৰা প্ৰচলিত হয়। ইউৰোপীয় কেন্দ্ৰীয় বেংকৰ দৈনন্দিন কার্যকলাপ পৰিচালনা কৰিবৰ কাৰণে এজন সভাপতিৰ নেতৃত্বত এখন কাৰ্যবাহী পৰিষদ আছে। তদুপৰি মুদ্ৰা বিষয়ক যিকোনো গুরুত্বপূর্ণ নীতি-নিয়ম নিৰ্ধাৰণ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত ইউৰো ৰাষ্ট্ৰবিলাক (যিবোৰ ৰাষ্ট্ৰত ইউৰো প্ৰচলন হয়)-ৰ ৰাষ্ট্ৰীয় বেংকবিলাকৰ পৰিচালকসকলক লৈ এখন পৰিচালনা পৰিষদ গঠনৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে। ইউৰোপীয় কেন্দ্ৰীয় বেংকৰ প্ৰধান দায়িত্ব হৈছে ইউৰোৰ সুত নিৰ্ধাৰণ কৰাৰ লগতে অৰ্থৰ যোগান নিয়ন্ত্ৰণ কৰা।
(ঝ) ইউৰোপীয় বিনিয়োগ বেংক: ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ অন্যান্য সংস্থাসমূহৰ দৰে ইউৰোপীয় বিনিয়োগ বেংক অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ অংগ। ইউৰোপৰ অনগ্ৰসৰ তথা বিকাশৰ নানা ক্ষেত্ৰসমূহত বিশেষভাৱে আগবাঢ়িব নোৱাৰা অঞ্চল তথা ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ উন্নতিকল্পে ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰি পুঁজি বিনিয়োগ কৰাৰ ওপৰত এই বেংকে গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছে। মুঠৰ ওপৰত ক’বলৈ হ’লে সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ মাজত অর্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত সমবিকাশ সাধন কৰাই ইউৰোপীয় বিনিয়োগ বেংকৰ অন্যতম প্রধান লক্ষ্য।
ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ ওপৰোক্ত সংস্থাসমূহৰ উপৰি আৰু কিছুমান সংস্থা আছে যিবিলাকে আঞ্চলিক শক্তি হিচাপে ইউৰোপীয় ৰাজনীতিত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰি আহিছে। এই সংস্থাসমূহে ইউনিয়নৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰবিলাকৰ মাজত থকা নীতিবিলাকৰ সামঞ্জস্যতা প্রতিষ্ঠা কৰাৰ লগতে ইউৰোপীয় ইউনিয়নৰ লগত পূর্ণ সহযোগিতা আগবঢ়াব আৰু ইয়াৰ কাৰ্যকলাপৰ পৰিপূৰক হিচাপে কাম কৰে।
