India’s Foreign Policy in a Globalizing World Unit 3 চীনৰ সৈতে ভাৰতৰ সম্পৰ্ক, College and University Answer Bank for BA, B.com, B.sc, and Post Graduate Notes and Guide Available here, India’s Foreign Policy in a Globalizing World Unit 3 চীনৰ সৈতে ভাৰতৰ সম্পৰ্ক Solutions to each Unit are provided in the list of UG-CBCS Central University & State University Syllabus so that you can easily browse through different College and University Guide and Notes here. India’s Foreign Policy in a Globalizing World Unit 3 চীনৰ সৈতে ভাৰতৰ সম্পৰ্ক Question Answer can be of great value to excel in the examination.
India’s Foreign Policy in a Globalizing World Unit 3 চীনৰ সৈতে ভাৰতৰ সম্পৰ্ক
India’s Foreign Policy in a Globalizing World Unit 3 চীনৰ সৈতে ভাৰতৰ সম্পৰ্ক Notes cover all the exercise questions in UGC Syllabus. The India’s Foreign Policy in a Globalizing World Unit 3 চীনৰ সৈতে ভাৰতৰ সম্পৰ্ক provided here ensures a smooth and easy understanding of all the concepts. Understand the concepts behind every Unit and score well in the board exams.
চীনৰ সৈতে ভাৰতৰ সম্পৰ্ক
POLITICAL SCIENCE
INDIA’S FOREIGN POLICY INA GLOBALIZING WORLD
(গোলকীয় বিশ্বত ভাৰতৰ বৈদেশিক নীতি)
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
প্ৰশ্নঃ ১। ভাৰতত অৰ্থনীতিৰ নেহৰুভিয়ান আৰ্হি কি?
উত্তৰঃ মিশ্ৰিত অৰ্থনীতিৰ নেহৰুভিয়ান আৰ্হিটো উৎপাদন ক্ষমতা সৰ্বাধিক কৰাৰ বাবে প্ৰস্তুত কৰা হৈছিল, যিবোৰ ভাৰতৰ স্বাধীনতাৰ প্ৰাকমুহূৰ্তত ভয়ংকৰভাৱে অপর্যাপ্ত আছিল। ৰাজহুৱা আৰু ব্যক্তিগত খণ্ডৰ উদ্যোগ দুয়োটাই দেশত স্বাধীনতাৰ আৰম্ভণিতে বিৰাজ কৰা অভাৱৰ পৰিস্থিতি অতিক্ৰম কৰাত অৰিহণা যোগাব লাগিছিল।
প্ৰশ্নঃ ২। নেহৰু মহালানোবিছ আৰ্হি কি?
উত্তৰঃ মহালানোবিছ মূলতঃ ভাৰতৰ দ্বিতীয় পঞ্চবার্ষিক পৰিকল্পনাৰ মুখ্য অর্থনীতিবিদ হৈ পৰিছিল, যি ভাৰতৰ আটাইতকৈ নাটকীয় অর্থনৈতিক বিতৰ্কৰ অধীন হৈ পৰিছিল। আৰ্হিটোৰ সাৰাংশ হ’ল এটা ঘৰুৱা ব্যৱহাৰ সামগ্ৰী খণ্ড গঢ়ি তোলাৰ দিশত ঔদ্যোগিক বিনিয়োগৰ আৰ্হিৰ পৰিৱৰ্তন।
প্ৰশ্নঃ ৩। নেহৰুৰ আদৰ্শ কি আছিল?
উত্তৰঃ নেহৰুৱে ১৯৫০ ৰ দশকত সংসদীয় গণতন্ত্র, ধৰ্ম নিৰপেক্ষতা আৰু বিজ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তিৰ প্ৰচাৰ কৰিছিল, যি আধুনিক ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে ভাৰতৰ আদৰ্শ শক্তিশালীভাৱে প্রভাৱিত কৰিছিল। আন্তর্জাতিক বিষয়ত, তেওঁ ভাৰতক শীতল যুদ্ধৰ দুটা খণ্ডৰ পৰা আঁতৰাই ৰাখিছিল।
প্ৰশ্নঃ ৪। পাঁচ বছৰীয়া পৰিকল্পনাৰ সভাপতি আৰু উপৰাষ্ট্ৰপতি কোন আছিল?
উত্তৰঃ পাঁচ বছৰীয়া পৰিকল্পনাৰ সভাপতি আছিল জৱাহৰলাল নেহৰু আৰু গুলজাৰিলাল নন্দা উপ-ৰাষ্ট্ৰপতি আছিল।
প্ৰশ্নঃ ৫। কোনটো পাঁচ বছৰীয়া পৰিকল্পনা মহালানোবিছ আৰ্হিৰ ওপৰত আধাৰিত?
উত্তৰঃ দ্বিতীয় পঞ্চবার্ষিক পৰিকল্পনাটো মহালানোকিছ আৰ্হিৰ ওপৰত আধাৰিত আছিল, যি হৈছে ১৯৫৩ চনত ভাৰতীয় পৰিসংখ্যাবিদ প্রশান্ত চন্দ্ৰ মহালানোবিদৰ দ্বাৰা বিকশিত এক অর্থনৈতিক বিকাশ আৰ্হি।
প্ৰশ্নঃ ৬। বৃদ্ধি আৰু উন্নয়নৰ নেহৰুভিয়ান আৰ্হি কি আছিল?
উত্তৰঃ সংসদীয় গণতন্ত্র, ধৰ্মনিৰপেক্ষতা, কল্যাণমূলক সম্পত্তি স্থাপনৰ বাবে অর্থনৈতিক পৰিকল্পনা আৰু সংৰক্ষনবিহীন নীতিৰ চাৰিটা স্তম্ভৰ ওপৰত আধাৰিত। উন্নয়নৰ নেহৰুৱিয়ান আৰ্হি আজিও সংস্কাৰ আৰু অৰ্থনৈতিক উদাৰীকৰণৰ পাছতো প্রাসংগিক।
প্ৰশ্নঃ ৭। নেহৰু সমাজবাদ কি?
উত্তৰঃ নেহৰুৰ অধীনত ভাৰতৰ সৰ্ববৃহৎ ৰাজনৈতিক দল ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছে ১৯৩৬ চনত সমাজবাদক আর্থ-সামাজিক নীতিৰ বাবে এক আদৰ্শ হিচাপে গ্ৰহণ কৰিছিল। ১৯৮০ আৰু ১৯৯০-ৰ দশকৰ শেষৰ ফালে, ভাৰত চৰকাৰে বিদেশী বিনিয়োগ আকৰ্ষিত কৰাৰ লক্ষ্যৰে ব্যক্তিগতকৰণ ৰক্ষা কৰি ভাৰতীয় অর্থনীতিক প্ৰণালীবদ্ধভাৱে উদাৰ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে।
প্ৰশ্নঃ ৮। স্বাধীনতাৰ পিছত ভাৰতত কেনে ধৰণৰ অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থা অনুসৰণ কৰা হৈছিল।
উত্তৰঃ স্বাধীনতাৰ পিছত, ভাৰতে এক মিশ্ৰিত অৰ্থনীতি আৰ্হি গ্ৰহণ কৰে। ইয়াত সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ সমাজতান্ত্রিক আৰু পুঁজিবাদী গুণাগুণ আছে। ৰাজহুৱা আৰু ব্যক্তিগত উভয় খণ্ডক গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল।
প্ৰশ্নঃ ৯। ভাৰতীয় বৈদেশিক নীতিৰ জনক কোন?
উত্তৰঃ ১৯২০ৰ দশকৰ শেষৰ ফালৰ পৰা, স্বাধীনতা নেতাসকলৰ মাজত বিশ্ব বিষয়ত দীৰ্ঘদিনীয়া আগ্রহ থকা জৱাহৰলাল নেহৰুৱে আন্তর্জাতিক বিষয়ত কংগ্ৰেছৰ স্থিতি প্ৰস্তুত কৰিছিল। ১৯৪৭ চনৰ পৰা প্ৰধানমন্ত্ৰী আৰু বৈদেশিক পৰিক্ৰমা মন্ত্ৰী হিচাপে নেহৰুৱে বিশ্বৰ প্ৰতি ভাৰতৰ দৃষ্টিভংগী ব্যক্ত কৰে।
প্ৰশ্নঃ ১০। ভাৰতত অৰ্থনীতিৰ নেহৰুডিয়ান আৰ্হি কি?
উত্তৰঃ ভাৰতত অর্থনীতিৰ নেহৰুভিয়ান আৰ্হিটো উৎপাদন ক্ষমতা সর্বাধিক কৰাৰ বাবে প্ৰস্তুত কৰা হৈছিল, যিবোৰ ভাৰতৰ স্বাধীনতাৰ প্ৰাকমূহূৰ্তত ভয়ংকভাৱে অপর্যাপ্ত আছিল। ৰাজহুৱা আৰু ব্যক্তিগত খণ্ডৰ উদ্যোগ দুয়োটাই দেশত স্বাধীনতাৰ আৰম্ভণিতে বিৰাজ ক অভাৱৰ পৰিস্থিতি অতিক্ৰম কৰাত অৰিহণা যোগাব লাগিছিল।
প্ৰশ্নঃ ১১। নেহৰুৱিয়ান শব্দটোৰ অৰ্থ কি?
উত্তৰঃ নেহৰুৱিয়ান শব্দটোৰ অৰ্থ হৈছে জৱাহৰলাল নেহৰুৰ দ্বাৰা সমৰ্থিত দর্শন বা আদর্শ।
প্ৰশ্নঃ ১২। অর্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত নেহৰুৰিয়ান শব্দটোৰ অৰ্থ কি?
উত্তৰঃ অৰ্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত, নেহৰুৱিয়ান শব্দটোৰ অৰ্থ হৈছে দেশৰ অৰ্থনীতিৰ দিশ প্ৰস্তুত কৰাত সক্ৰিয় ৰাজ্যিক হস্তক্ষেপ আৰু পৰিকল্পিত উন্নয়ন।
প্ৰশ্নঃ ১৩। আদৰ্শৰ অৰ্থ কি?
উত্তৰঃ আদৰ্শৰ অৰ্থ হৈছে অৰ্থনৈতিক, সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক মূল্যবোধ আৰু লক্ষ্য সম্পৰ্কীয় ধাৰণাবোৰৰ এক সংস্থা, যি এই লক্ষ্যবোৰ প্ৰাপ্ত কৰাৰ বাবে কাৰ্যসূচীবোৰ তৈয়াৰ কৰিব পাৰে। আদৰ্শ শব্দটো হৈছে এক নিৰ্দিষ্ট সংস্কৃতিৰ বিশেষত্ব থকা মতামত আৰু বিশ্বাসৰ এক গোট।
প্ৰশ্নঃ ১৪। ভাৰত আৰু চীনৰ মাজত প্ৰকৃত সম্পৰ্ক কেতিয়া আৰম্ভ হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৫০ চনৰ এপ্ৰিলত চীন আৰু ভাৰতে কূটনৈতিক সম্পর্ক স্থাপন কৰে। গণপ্রজাতন্ত্রী চীনৰ সৈতে সম্পৰ্ক স্থাপন কৰা ভাৰত আছিল প্রথম অ-সমাজতান্ত্রিক দেশ। “হিন্দী চিনি ভাই ভাই” সেই সময়ৰ পৰা ই এক কেচফ্ৰেজ হৈ পৰিছে আৰু দ্বিপাক্ষিক বিনিময়ৰ ইতিহাসত এক বহু-কথিত কাহিনী হৈ পৰিছে।
প্ৰশ্নঃ ১৫। কোন বছৰত ভাৰতৰ বিভাজনমূলক সম্পৰ্ক চীনৰ সৈতে আৰম্ভ হৈছিল?
উত্তৰঃ ১৯৫০ চনৰ ৰ এপ্ৰিলত ভাৰত গণপ্রজাতন্ত্রী চীনৰ সৈতে কূটনৈতিক সম্পর্ক স্থাপন কৰা প্ৰথম অ-সমাজতান্ত্রিক দেশ হিচাপে পৰিগণিত হয়। প্রধানমন্ত্রী নেহৰুৱে ১৯৫৪ চনৰ অক্টোবৰত চীন ভ্ৰমণ কৰিছিল।
প্ৰশ্নঃ ১৬। চীন আৰু ভাৰতৰ মাজত প্ৰাৰম্ভিক বন্ধুত্ব কিয় তিক্ততালৈ ৰূপান্তৰিত হৈছিল?
উত্তৰঃ সমসাময়িক চীন আৰু ভাৰতৰ মাজৰ সম্পৰ্কৰ বিশেষত্ব হৈছে সীমান্ত বিবাদ, যাৰ ফলত তিনিটা সামৰিক সংঘৰ্ষ হয় – ১৯৬২ চনৰ চীন-ভাৰত যুদ্ধ, ১৯৬৭ চনত ছিকিমত সীমান্ত সংঘৰ্ষ, আৰু ১৯৮৭ চনৰ চুমডোৰং চু অচলাৱস্থা।
প্ৰশ্নঃ ১৭৷ ভাৰত আৰু চীনৰ মাজত সংঘৰ্ষৰ মুখ্য কাৰণ কি?
উত্তৰঃ যুদ্ধৰ মূল কাৰণ আছিল বহুলভাৱে পৃথক হোৱা আকচাই চিন আৰু অৰুণাচল প্রদেশ সীমান্ত অঞ্চলৰ সাৰ্বভৌমত্বক লৈ হোৱা বিবাদ। ভাৰতে লাডাখৰ অন্তৰ্ভুক্ত বুলি দাবী কৰা আকচাই চিন আৰু চীনে জিনজিয়াঙৰ অংশ বুলি দাবী কৰিছে, ইয়াত এক গুৰুত্বপূর্ণ সংযোগ আছে যি তিব্বত আৰু জিনজিয়াঙৰ চীনা অঞ্চলসমূহক সংযোগ কৰে।
প্ৰশ্নঃ ১৮। ভাৰত আৰু চীনৰ মাজত দ্বিপাক্ষিক চুক্তিবোৰ কি?
উত্তৰঃ ভাৰত আৰু চীনৰ ১৯৭৫ চনৰ এছিয়া-প্ৰশান্ত মহাসাগৰীয় বাণিজ্য চুক্তিৰ এপিটিএ অংশ হিচাপে এক চুক্তি আছে, যি হৈছে পূৰ্বতে বেংকক চুক্তি হিচাপে জনাজাত এ অগ্ৰাধিকাৰমূলক বাণিজ্য ব্যৱস্থা।
প্ৰশ্নঃ ১৯। আন্তর্জাতিক সম্পৰ্কত নেহৰুৱিয়ান নীতি কি?
উত্তৰঃ নেহৰুৱে এই পাঁচটা নীতিৰ ওপৰত ভাৰতৰ বৈদেশিক নীতি আধাৰিত কৰিছিল, যিটো ১৯৫৪ চনত স্পষ্টভাৱে কোৱা হৈছিল: সহাৱস্থান, আনৰ আঞ্চলিক আৰু অবিচ্ছেদ্য সার্বভৌমত্বৰ প্রতি সন্মান, অআক্রমণ, আনৰ আভ্যন্তৰীণ বিষয়ত হস্তক্ষেপ নকৰা।
প্ৰশ্নঃ ২০। নেহৰু যুগ কি?
উত্তৰঃ নেহৰু ১৯৩০ আৰু ১৯৪০ ৰ দশকত ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদী আন্দোলনৰ এজন প্রধান নেতা আছিল। ১৯৪৭ চনত ভাৰতৰ স্বাধীনতাৰ পিছত তেওঁ ১৭ বছৰ দেশৰ প্ৰধানমন্ত্রী হিচাপে কাৰ্যনিৰ্বাহ কৰে। এই সময়ছোৱাক নেহৰু যুগ বুলি কোৱা হয়।
চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
প্ৰশ্নঃ ১। স্বাধীনতাৰ পিছত ভাৰতে গ্ৰহণ কৰা নেহৰু মহালানোৰিছ অর্থনৈতিক ৰণনীতি মুখ্য উপাদানবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ (ক) আমি এটা বন্ধ অৰ্থনীতি ধাৰণ কৰোঁ।
(খ) অৰ্থনীতি দুটা খণ্ডৰে গঠিত ব্যৱহাৰ সামগ্ৰী খণ্ড C আৰু মূলধনী সামগ্রী খণ্ড K।
(গ) মূলধনী সামগ্ৰীবোৰ স্থানান্তৰ কৰিব নোৱাৰি।
(ঘ) সম্পূর্ণ ক্ষমতা উৎপাদন।
(ঙ) মূলধনী সামগ্ৰীৰ যোগানৰ দ্বাৰা বিনিয়োগ নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়।
প্ৰশ্নঃ ২। নেহৰুৱিয়ানৰ ভূমিকা সম্পর্কে লিখা।
উত্তৰঃ জৱাহৰলাল নেহৰু (১৮৮৯-১৯৬৪) যাৰ সৈতে নেহৰুৱিয়ান শব্দটো জড়িত, যাক কিছুমান ৰাজনৈতিক, সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক আদৰ্শৰ সদস্য হিচাপে গণ্য কৰা হয়। স্বাধীন ভাৰতৰ প্ৰতি তেওঁৰ দৃষ্টিভংগীত এই আদর্শবোৰে স্থান পাইছিল। নেহৰু তেওঁৰ কিশোৰ কালৰ পৰাই স্বাধীনতা আন্দোলনৰ সৈতে জড়িত আছিল আৰু ঊনবিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিৰ উত্থান-পতনৰ সময়ত ভাৰতীয় ৰাজনীতিত এক উদীয়মান ব্যক্তি হৈ পৰিছিল। ১৯২৯ চনত, নেহৰু তেওঁৰ পৰামৰ্শদাতা মহাত্মা গান্ধীৰ অব্যক্ত অনুমোদনৰ সৈতে কংগ্ৰেছৰ সভাপতি নির্বাচিত হয়। কংগ্ৰেছ দলৰ সভাপতি হিচাপে নেহৰুৱে ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ লাহোৰ অধিৱেশনত ব্ৰিটিছ ৰাজৰ পৰা সম্পূৰ্ণ স্বাধীনতা বা পূৰ্ণ স্বৰাজৰ আহ্বান জনায় আৰু কংগ্ৰেছৰ নির্ণায়ক পৰিৱৰ্তনৰ বাবে উদ্গনি দিয়ে। এজন প্রতিশ্রুতিবদ্ধ জাতীয়তাবাদী, নেহৰু আৰু কংগ্ৰেছে ১৯৩০ ৰ দশকত ভাৰতীয় ৰাজনীতিত আধিপত্য বিস্তাৰ কৰিছিল, যিহেতু দেশখন স্বাধীনতাৰ দিশে আগবাঢ়িছিল। তেওঁ ভাৰতক পশ্চিমীয়া ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ দৰে ঔদ্যোগিকভাৱে আগবাঢ়ি যোৱাটো চাব বিচাৰিছিল, কিন্তু সমতা, সামাজিক ন্যায় আৰু স্বাধীনতাৰ ধাৰণাসমূহৰ সৈতে আপোচ নকৰাকৈ। নেহৰুৰ দৃষ্টিভংগী আৰু নীতিৰ ওপৰত কোনো ধাৰণা নোহোৱাকৈ, আজি ভাৰতত ৰাজহুৱা নীতিৰ প্ৰকৃতি আৰু সাৰাংশ বুজি পোৱা সম্ভৱ নহয়। জৱাহৰলাল নেহৰক এজন দূৰদৰ্শী নেতা হিচাপে গণ্য কৰা হয় যিয়ে কল্পনা আৰু জ্ঞানেৰে ভাৰতৰ ভৱিষ্যতৰ বিষয়ে ভাবিছিল বা পৰিকল্পনা কৰিছিল।
প্ৰশ্নঃ ৩। নেহৰুৱিয়ান দৃষ্টিভংগী আৰু পৰিচালনা নীতিৰ সম্পৰ্কে লিখা।
উত্তৰঃ আমি সকলোৱে জানো যে নেহৰুৱে ১৯৪৭ চনৰ ১৫ আগষ্টত ভাৰতৰ প্ৰধানমন্ত্রী হিচাপে কাৰ্যভাৰ গ্ৰহণ কৰে আৰু Trust with Destiny” শীৰ্ষক তেওঁৰ বিখ্যাত উদ্বোধনী ভাষণ প্ৰদান কৰে । ইয়াত এইদৰে লিখা আছিল “বহু বছৰৰ আগতে আমি নিয়তিৰ সৈতে এক প্ৰয়াস কৰিছিলোঁ, আৰু এতিয়া সময় আহি পৰিছে যেতিয়া আমি আমাৰ প্ৰতিশ্ৰুতি সম্পূৰ্ণৰূপে বা সম্পূৰ্ণ পৰিমাণে নহয়, কিন্তু যথেষ্ট পৰিমাণে মুকলি কৰিম। মাজনিশাৰ সময়ত, যেতিয়া বিশ্ব টোপনি যায়, ভাৰতে জীৱন আৰু স্বাধীনতাৰ প্ৰতি সাৰ পাব। এক মুহূর্ত আহে, যিটো আহে কিন্তু ইতিহাসত খুব কম, যেতিয়া আমি পুৰণিৰ পৰা নতুনলৈ ওলাই যাওঁ, যেতিয়া এটা বয়স শেষ হয়, আৰু যেতিয়া এটা জাতিৰ আত্মাই দীৰ্ঘদিন ধৰি দমন কৰি উচ্চাৰণ বিচাৰে। এইটো উপযুক্ত যে এই গাম্ভীৰ্যপূৰ্ণ মুহূৰ্তত আমি ভাৰত আৰু তেওঁৰ জনসাধাৰণৰ সেৱা আৰু মানৱতাৰ এতিয়াও বৃহত্তৰ উদ্দেশ্যৰ প্ৰতি সমৰ্পণৰ প্ৰতিশ্ৰুতি লওঁ।
এই উদ্বোধনী ভাষণৰ বাবে নেহৰুৱে প্ৰস্তুত কৰা ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰীয় দৰ্শনক দায়ী কৰিছে। নেহৰুৰ বাবে, আধুনিকীকৰণ আছিল ৰাষ্ট্ৰীয় দৰ্শন, যাৰ সাতটা লক্ষ্য আছিল- ৰাষ্ট্ৰীয় ঐক্য, সংসদীয় গণতন্ত্র, ঔদ্যোগিকৰণ, সমাজবাদ, ধর্মীয় সম্প্রীতি, বৈজ্ঞানিক মনোবৃত্তিৰ বিকাশ আৰু অ সংৰেখন। নেহৰুৱে “ৰাজ্যৰ পৃষ্ঠপোষকতাত ঔদ্যোগিকৰণ, সম্পদ উৎপাদন ক্ষমতা বৃদ্ধি আৰু অসামৰিক ব্যৱহাৰৰ বাবে পাৰমাণৱিক শক্তি ব্যৱহাৰ”ৰ পোষকতা কৰিছিল।
প্ৰশ্নঃ ৪। চীন আৰু ভাৰতৰ ক্ৰমে উত্থান ঘটা অৰ্থনীতিৰ, এককেন্দ্রীক পৃথিৱীক প্ৰত্যাহ্বান জনাব পৰাকৈ প্ৰচুৰ সম্ভাৱনা নিহিত হৈ আছে। এই কথাষাৰৰ লগত তুমি একমত পোষণ কৰানে? তোমাৰ মতৰ যুক্তিযুক্ততা সাব্যস্ত কৰা।
উত্তৰঃ মই ওপৰোক্ত মতটোৰ লগত একমত। কাৰণ চীন আৰু ভাৰতৰ অৰ্থনৈতিক উত্থানে ক্ৰমে আমেৰিকাক আৰু এককেন্দ্রিক পৃথিৱীক প্ৰত্যাহ্বান জনাব পৰা অৱস্থা এটালৈ ক্ৰমে গতি কৰি আছে। কাৰণ ২০০৬ চনত আমেৰিকাৰ পাচতে চীনৰ অৰ্থনীতি বিশ্বৰ দ্বিতীয় বৃহৎ অৰ্থনীতিৰূপে পৰিগণিত হৈছিল। বিশেষকৈ চীনৰ সংঘবদ্ধ আৰু স্বতন্ত্ৰ অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থাই ইয়াৰ বাণিজ্যিক অংশীদাৰবোৰক প্ৰভাৱিত কৰিছিল। ফলত জাপান, আমেৰিকা, এছিয়ান আৰু ৰাছিয়াৰ লগত বেহা-বেপাৰৰ ক্ষেত্ৰত বুজামেলাৰ সৃষ্টি হৈছিল। ১৯৯৭ চনৰ বিত্তীয় দুৰ্যোগৰ পাচত এচিয়ান অৰ্থনীতিত এক স্থিৰতা অনাত চীনৰ বৰঙণি আছিল সেয়ে চীন ক্রমে অর্থনৈতিক উন্নয়নত অগ্ৰসৰ হৈছিল। চীনৰ দৰে ভাৰতো বিশ্বৰ ক্ষিপ্ত উন্নয়নৰ দেশ হিচাপে পৰিগণিত হৈছিল। বিশেষকৈ ভাৰতৰ নতুন বেহা-বেপাৰ আইনে বৈদেশিক বাণিজ্য বৃদ্ধি হোৱাত সহায় কৰিছিল। ভাৰতৰ যথেষ্ট পৰিমাণে বৈদেশিক বিনিময় ঘটিছিল। বৈদেশিক প্রত্যক্ষ বিনিয়োগ ক্ষেত্ৰত বিশ্বৰ যিকোনো ঠাইতে ভাৰতে পদাপর্ণ কৰিব পাৰিছিল। ফলস্বৰূপে ভাৰতৰ অৰ্থনীতিয়ে বিশ্বৰ অন্য দেশত বৃহৎ বিনিয়োগ ক্ষেত্ৰত এক বিশেষ স্থান অধিকাৰ কৰিছে। ওপৰৰ আলোচনাৰ পৰা ভাৰত আৰু চীন ক্ৰমে উত্থান ঘটা অৰ্থনীতিৰ, এককেন্দ্ৰিক পৃথিৱীক প্ৰত্যাহ্বান জনাব পৰাকৈ প্ৰচুৰ সম্ভাৱনা নিহিত হৈ আছে।
প্ৰশ্নঃ ৫। নেহৰু আৰু সংৰক্ষণ নীতিৰ ওপৰত এটা চমু টোকা লিখা।
উত্তৰঃ অনুসূচীত জাতি আৰু অনুসূচীত জনজাতিৰ লোকসকলে সন্মুখীন হোৱা সামাজিক অসমতা আৰু অসুবিধাবোৰ নিৰ্মূল কৰিবলৈ চৰকাৰী সেৱা আৰু শিক্ষানুষ্ঠানসমূহত সংৰক্ষণৰ এক ব্যৱস্থা সৃষ্টি কৰা হৈছিল। নেহৰুৱে ধৰ্মনিৰপেক্ষতা আৰু ধৰ্মীয় সম্প্ৰীতিকো সমর্থন কৰিছিল, চৰকাৰত সংখ্যালঘুসকলৰ প্ৰতিনিধিত্ব বৃদ্ধি কৰিছিল। তেওঁৰ বাবে, শৰণাৰ্থী সমস্যাৰ সমাধান পুনসংস্থাপনত আছিল,বিতৰণ প্ৰদান কৰাত নহয়। তেওঁ দলিত শব্দটো অস্বীকাৰ কৰিছিল, কিয়নো তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে এই শব্দটো ব্যক্তিজনক কলংকিত কৰিছিল আৰু তেওঁ সকলোৱে ইতিবাচক পদক্ষেপৰ বাবে স্থিত আছিল।
ৰচনাধৰ্মী প্রশ্নোত্তৰঃ
প্ৰশ্নঃ ১। নেহৰুৱিয়ান আদৰ্শ আৰু দৃষ্টিভঙ্গীৰ প্ৰকৃতিৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ নেহৰুৱিয়ান শব্দটোৰ অৰ্থ হৈছে স্বাধীন ভাৰতৰ প্ৰথম প্ৰধানমন্ত্ৰী জৱাহৰলাল নেহৰুৰ দ্বাৰা সমর্থিত এক দর্শন বা আদর্শ। ৰাজনৈতিকভাৱে, নেহৰুৱিয়ান শব্দটোৰ অৰ্থ হৈছে ধৰ্মনিৰপেক্ষতা, বৈজ্ঞানিক মনোবৃত্তি আৰু সামগ্রিক উদাৰতাবাদৰ প্ৰতি এক দৃঢ় প্রতিশ্রুতি। অর্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত, নেহৰুৱিয়ানৰ অৰ্থ হৈছে দেশৰ অৰ্থনীতিৰ দিশ প্ৰস্তুত কৰাৰ ক্ষেত্ৰত সক্ৰিয় ৰাজ্যিক হস্তক্ষেপ আৰু লগতে পৰিকল্পিত উন্নয়ন। ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে ফেবিয়ান সমাজতান্ত্রিক আদৰ্শ আৰু পৰিকল্পিত অৰ্থনীতিৰ ছোভিয়েট আৰ্হিৰ মিশ্ৰণ প্ৰদৰ্শন কৰা নীতিসমূহৰ ৰূপায়ণ। সামাজিকভাৱে, নেহৰুভিয়ান শব্দটোৰ অৰ্থ হৈছে নিপীড়িত সম্প্রদায়বোৰৰ সামাজিক কল্যাণৰ প্রতি এক প্রতিশ্রুতি।
স্বাভাৱিক ভাষাত ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে অৰ্থনৈতিক, সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক মূল্যবোধ আৰু লক্ষ্য সম্পৰ্কীয় ধাৰণাবোৰৰ এক সংস্থা, যি এই লক্ষ্যবোৰ প্ৰাপ্ত কৰাৰ বাবে কাৰ্যসুচীবোৰ তৈয়াৰ কৰিব পাৰে। আদর্শ শব্দটো কেৱল এক নিৰ্দিষ্ট সংস্কৃতিৰ বিশেষত্ব থকা মতামত আৰু বিশ্বাসৰ এক গোট। আদৰ্শ হৈছে এক ধাৰণা যি অতীতক অৰ্থ প্ৰদান কৰা, বৰ্তমানক ব্যাখ্যা কৰা আৰু ভৱিষ্যতৰ পূৰ্বানুমান কৰা। অর্থাৎ, আদর্শ হৈছে এক ধাৰণা বা নীতিৰ সমষ্টি, যি বিশেষকৈ এটা পৰিঘটনা ব্যাখ্যা কৰিব বিচাৰে, এক নিৰ্দিষ্ট আৰ্থ-সামাজিক-ৰাজনৈতিক- সাংস্কৃতিক শৃংখলা সমর্থন বা প্রত্যাখ্যান কৰিবলৈ। ইংৰাজীৰ অক্সফৰ্ড অভিধানে দৃষ্টিভংগীক কল্পনা বা জ্ঞানেৰে ভৱিষ্যতৰ বিষয়ে চিন্তা বা পৰিকল্পনা কৰাৰ সামৰ্থ্য হিচাপে সংজ্ঞায়িত কৰে। ইয়াৰ সৰল অৰ্থ হৈছে ভবিষ্যত কেনেকুৱা হ’ব পাৰে তাৰ এক মানসিক প্রতিচ্ছবি। জৱাহৰলাল নেহৰুক এজন দূৰদৰ্শী নেতা হিচাপে গণ্য কৰা হয় যিয়ে কল্পনা আৰু জ্ঞানেৰে ভাৰতৰ ভৱিষ্যতৰ বিষয়ে ভাবিছিল বা পৰিকল্পনা কৰিছিল। তেওঁক আধুনিক ভাৰতৰ স্থপতিবিদ হিচাপেও জনা যায়। নেহৰুৱিয়ান, দৃষ্টি আৰু আদৰ্শৰ অর্থ স্পষ্ট কৰাৰ পিছত, আমি নেহৰুৰ ধাৰণা আৰু বিশ্বাসৰ আঁৰৰ দৰ্শন ভালদৰে বুজি পাওঁ।
১৯৪৭ চনৰ আগষ্ট মাহত সমাপ্ত হোৱা ব্ৰিটিছ শাসনৰ পিছত, নেহৰুক কংগ্ৰেছে স্বাধীন ভাৰতৰ প্রথম প্রধানমন্ত্রী হিচাপে কাৰ্যভাৰ গ্ৰহণ কৰিবলৈ নিৰ্বাচিত কৰিছিল। তেওঁৰ নেতৃত্বৰ প্ৰশ্নটো ইতিমধ্যে ১৯৪১ চনত নিষ্পত্তি কৰা হৈছিল, যেতিয়া গান্ধীয়ে নেহৰুক তেওঁৰ ৰাজনৈতিক উত্তৰাধিকাৰী হিচাপে স্বীকাৰ কৰিছিল। প্ৰধানমন্ত্ৰী হিচাপে নেহৰুৱে ভাৰতৰ প্ৰতি তেওঁৰ দৃষ্টিভংগী উপলব্ধি কৰিবলৈ ওলাইছিল। ১৯৫০ চনৰ ২৬ জানুৱাৰীত সংবিধান গ্ৰহণৰ লগে লগে নেহৰুৱে অৰ্থনৈতিক, সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক সংস্কাৰৰ এক উচ্চাকাংক্ষী কাৰ্যসূচী আৰম্ভ কৰে। মুখ্যতঃ, তেওঁ বহুবচন বা বহুদলীয় ব্যৱস্থা ৰক্ষা কৰাৰ সময়ত উপনিৱেশৰ পৰা গণৰাজ্যলৈ ভাৰতৰ পৰিৱৰ্তনৰ তদাৰক কৰিছিল।
নেহৰুৰ নেতৃত্বত কংগ্ৰেছ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ দল, হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰে। ৰাষ্ট্ৰীয় আৰু ৰাজ্যিক পৰ্যায়ৰ ৰাজনীতিত আধিপত্য বিস্তাৰ কৰে আৰু ১৯৫১, ১৯৫৭ আৰু ১৯৬২ চনত একেৰাহে নিৰ্বাচনত জয়লাভ কৰে। প্ৰধানমন্ত্ৰীৰ কাৰ্যকালৰ অন্তিম বছৰবোৰত ৰাজনৈতিক সমস্যা আৰু ১৯৬২ চনৰ চীন-ভাৰত যুদ্ধৰ সময়ত নেতৃত্বৰ তথাকথিত বিফলতা স্বত্বেও নেহৰু ভাৰতৰ জনসাধাৰণৰ মাজত জনপ্ৰিয় হৈ আছিল। ১৯৬৪ চনৰ ২৭ মে’ত নতুন দিল্লীত তীব্ৰ হৃদৰোগত আক্ৰান্ত হৈ নেহৰুৰ মৃত্যু হয়। তেওঁৰ জীৱনকালত তেওঁ কাশ্মীৰী পণ্ডিত সম্প্ৰদায়ৰ হোৱাৰ বাবে পণ্ডিত নেহৰু নামেৰে জনাজাত আছিল, আনহাতে ভাৰতীয় শিশুসকলে তেওঁক চাচা নেহৰু বুলি জানিছিল।
প্ৰশ্নঃ ২। নেহৰুৰ অৰ্থনৈতিক নীতিবোৰ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ অর্থনৈতিক নীতিৰ ওপৰত নেহৰুৱে এক মিশ্ৰিত অৰ্থনীতিৰ পোষকতা কৰিছিল, য’ত চৰকাৰ নিয়ন্ত্ৰিত ৰাজহুৱা খণ্ড, ব্যক্তিগত খণ্ডৰ সৈতে একেলগে থাকিব। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে মৌলিক আৰু গধুৰ উদ্যোগ স্থাপন ভাৰতীয় অর্থনীতিৰ বিকাশ আৰু আধুনিকীকৰণৰ বাবে মৌলিক ব্যৱস্থা। সেয়েহে চৰকাৰে মুখ্যতঃ ৰাজহুৱা খণ্ডৰ মুখ্য উদ্যোগ যেনে ইস্পাত, লো, কয়লা আৰু শক্তিত বিনিয়োগৰ নিৰ্দেশ দিছিল; ইয়াৰ দ্বাৰা ৰাজসাহায্য আৰু সংৰক্ষণবাদী নীতিৰ সৈতে উন্নয়নৰ প্ৰচাৰ কৰা হয়। নীতি নিৰ্ধাৰণৰ ক্ষেত্ৰত, নেহৰুৰ দৃষ্টিভঙ্গী অভূতপূর্ব আছিল। তেওঁ ১৯৪৮ আৰু ১৯৫৬ চনৰ ঔদ্যোগিক নীতি প্ৰস্তাৱৰ আঁৰৰ মুখ্য মস্তিষ্ক আছিল আৰু ৰাজহুৱা খণ্ডৰ ধাৰণাটোৰ প্ৰচাৰক আছিল। তেওঁ বিচাৰিছিল যে নীতি বিজ্ঞান আৰু বিশেষকৈ পাৰমাণৱিক শক্তিৰ দিশত অভিমুখী হ’ব। নেহৰুৱে দ্ৰুত ঔদ্যোগিকৰণৰ ভেঁটি স্থাপন কৰিছিল তেওঁৰ দৃষ্টিভংগী আৰু প্ৰচেষ্টাৰ বাবেই আজি ভাৰতক বিশ্বৰ অন্যতম প্ৰধান প্ৰযুক্তিগতভাৱে উন্নত ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে গণ্য কৰা হয়।
নেহৰুৰ পৰিচালনাত, ৰাজহুৱা খণ্ডই ভাৰতীয় অৰ্থনীতিত এক আদেশসূচক উচ্চতা অর্জন কৰিছিল। ১৯৫৬ চনৰ মে মাহত সংসদত নেহৰুৱে এইদৰে কৈছিল “তেওঁ বিচাৰিছিল যে, ৰাজহুৱা খণ্ডৰ দখলৰ বাবে এখন ক্ষেত্ৰ কিমান বিশাল আৰু শোষিত নহয়, আৰু ৰাজহুৱা খণ্ড দখল কৰি আছে সেয়া সংসদই উপলব্ধি কৰক।
সেয়েহে, এইটো নেহৰুৰ বিশ্বাস আছিল যে ৰাজহুৱা খণ্ডই দেশৰ পৰা দৰিদ্ৰতা আৰু অৰ্থনৈতিক অনগ্ৰসৰতা যথেষ্ট পৰিমাণে নিশ্চিহ্ন কৰাত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিব পাৰে। তেওঁ ব্যক্তিগত খণ্ডৰ ভূমিকাকো গুৰুত্ব দিছিল। তেওঁ তেওঁলোকক আধুনিক ভাৰতৰ মন্দিৰ বুলি অভিহিত কৰিছিল। তেওঁ স্পষ্ট দৃষ্টিভংগীৰে কৈছিল যে “ৰাজহুৱা আৰু ব্যক্তিগত খণ্ডৰ মাজৰ পাৰ্থক্য আপেক্ষিক গুৰুত্বৰ এটা আছিল ব্যক্তিগত আৰু ৰাজহুৱা খণ্ডবোৰক দুটা পৃথক সত্তাৰ দৰে একো হিচাপে চাব নোৱাৰি”।
নেহৰুৱে বিবেচনা কৰিছিল যে ৰাজহুৱা উদ্যোগসমূহক পর্যাপ্ত স্বায়ত্তশাসন দিয়া উচিত। তেওঁ এই উদ্যোগসমূহৰ বাবে আমোলাতান্ত্রিক ব্যৱস্থাপনা শৈলীৰ ব্যৱহাৰৰ বিৰোধী আছিল। তেওঁ স্পষ্টকৈ এইদৰে কৈছিল “মোৰ কোনো সন্দেহ নাই যে এনে ধৰণৰ ৰাজহুৱা উদ্যোগত প্রয়োগ কৰা স্বাভাৱিক চৰকাৰী প্ৰক্ৰিয়াই সেই ৰাজহুৱা উদ্যোগটো বিফল কৰিব। সেয়েহে, আমি ৰাজহুৱা উদ্যোগবোৰৰ কাম কৰাৰ বাবে এক প্ৰণালী বিকশিত কৰিব লাগিব যত এফালে পৰ্যাপ্ত পৰীক্ষা আৰু সুৰক্ষা আছে আৰু আনফালে, সেই উদ্যোগটোৰ বাবে দ্রুততাৰে আৰু পলম নকৰাকৈ কাম কৰাৰ পৰ্যাপ্ত স্বাধীনতা আছে”।
তেওঁ তেওঁলোকৰ ওপৰত কঠোৰ সংসদীয় নিয়ন্ত্ৰণৰ বিৰোধিতা কৰিছিল। সেয়েহে, নেহৰুৱে ৰাজহুৱা উদ্যোগসমূহৰ সংসদীয় নিয়ন্ত্ৰণ আৰু স্বায়ত্ত শাসনৰ মাজত সঠিক ভাৰসাম্য সুৰক্ষিত কৰিবলৈ আগ্ৰহী আছিল।
ডাঙৰ ৰাজ্য নিয়ন্ত্ৰিত উদ্যোগৰ বাবে নেহৰুৰ অগ্ৰাধিকাৰে অৱশ্যে তেওঁৰ সমালোচকসকলৰ মতে পৰিমাণগত নিয়মাৱলী, শুল্ক, ঔদ্যোগিক অনুজ্ঞাপত্ৰ আৰু অন্যান্য বহুতো নিয়ন্ত্ৰণৰ এক জটিল প্ৰণালী সৃষ্টি কৰিছিল। ভাৰতত অনুমতি পত্ৰ ৰাজ নামেৰে জনাজাত এই প্ৰণালীটো অর্থনৈতিক অদক্ষতাৰ বাবে দায়বদ্ধ আছিল যিয়ে পি.ভি. নৰসিংহ ৰাওৰ অধীনত ১৯৯১ চনত কংগ্ৰেছ চৰকাৰে আৰম্ভ কৰা উদাৰীকৰণ নীতিলৈকে উদ্যোগীক দমন কৰিছিল আৰু কেইবা দশক ধৰি অৰ্থনৈতিক বিকাশ হ্ৰাস কৰিছিল। তথাপিও, মূল আৰু মৌলিক ক্ষেত্ৰত ৰাজ্যিক খণ্ডৰ প্ৰতি তেওঁৰ দৃষ্টিভংগী সময়তকৈ বহু আগুৱাই গৈছিল আৰু আজিও আমদানি বহন কৰে।
প্ৰশ্নঃ ৩। কৃষি নীতিৰ ওপৰত নেহৰুৱিয়ান দৃষ্টিভংগীটো ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ নেহৰুৰ নেতৃত্বত চৰকাৰে দ্রুত ঔদ্যোগিকৰণৰ লগতে কৃষি সংস্কাৰ আৰম্ভ কৰিছিল। তেওঁ উপলব্ধি কৰিছিল যে ঔদ্যোগিকৰণ কাৰ্যকৰী হ’বলৈ, ইয়াত এক সহায়ক কৃষি অর্থনীতি আৰু এক ক্ষুদ্ৰ পৰিমাণৰ ঔদ্যোগিক আধাৰৰ প্ৰয়োজন। নগৰ পৰিকল্পনাৰ ওপৰত তেওঁ ধাৰণাবোৰ ৰাস্তা আৰু উদ্যানৰ বাহিৰত শিক্ষা, মনোৰঞ্জন, নিযুক্তি আৰু ব্যৱসায়লৈ গৈছিল যি লক্ষণীয়ভাৱে আধুনিক আছিল। বস্তিবোৰে তেওঁক দুখিত কৰিছিল; তেওঁ চহৰ আৰু গাঁওখনৰ মাজত এক সহজীৱী সম্পর্ক কল্পনা কৰিছিল।
এক সফল ভূমি সংস্কাৰ নীতি প্ৰৱৰ্তন কৰা হৈছিল, যিয়ে বৃহৎ ভূমিধাৰণ বিলুপ্ত কৰিছিল, কিন্তু ভূমিৰ মালিকীস্বত্বৰ সীমা নিৰ্ধাৰণ কৰি ভূমি পুনৰ বিতৰণ কৰাৰ প্ৰচেষ্টা যথেষ্ট পৰিমাণে সফল হোৱা নাছিল। আকৌ, নেহৰুৰ নেতৃত্বত চৰকাৰে বৃহৎ পৰিমাণৰ সমবায় কৃষি প্ৰৱর্তন কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল, কিন্তু ইয়াৰ প্ৰচেষ্টাবোৰ ভূমিমালিক গ্রাম্য অভিজাতসকলৰ দ্বাৰা হতাশ হৈছিল, যিসকলে নেহৰুৰ প্ৰচেষ্টাৰ বিৰোধিতা কৰাত যথেষ্ট ৰাজনৈতিক সমর্থন লাভ কৰিছিল। ১৯৬০-ৰ দশকৰ আৰম্ভণিলৈকে কৃষি উৎপাদন সম্প্ৰসাৰিত হৈছিল, কিয়নো অতিৰিক্ত ভূমি খেতিৰ অধীনলৈ অনা হৈছিল আৰু কিছুমান জলসিঞ্চন প্ৰকল্পৰ প্ৰভাৱ পৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। কৃষি বিশ্ববিদ্যালয় স্থাপনেও কৃষি বিকাশত অৰিহণা যোগাইছিল। নেহৰুৰ নেতৃত্বৰ সময়ত, সেউজ বিপ্লৱ এক বৃহৎ সফলতাৰ কাহিনী আছিল। বিপ্লৱক শস্য উৎপাদনত বৈচিত্র্যতা আৰু বৃদ্ধিৰ প্ৰয়াস হিচাপে দেখা গৈছিল। উত্তৰ ভাৰতক উচ্চ উৎপাদনশীল ঘেঁহুৰ এক বৃহৎ উৎপাদক হিচাপে পৰিৱৰ্তন কৰিছিল। অৱশ্যে সেউজ বিপ্লৱৰ সমালোচকৰ অংশ আছে আৰু বহুতো পৰিৱেশবিদে ইয়াক অত্যাধিক সাৰ ব্যৱহাৰৰ বাবে সমালোচনা কৰিছে। সেউজ বিপ্লৱক অৰ্থনৈতিক আৰু আঞ্চলিক অসমতা সৃষ্টি কৰাৰ বাবেও সমালোচনা কৰা হৈছে। অৱশ্যে, এই বিপ্লৱে কৃষি উৎপাদনত আত্মনিৰ্ভৰশীলতা আনিছিল বুলি আমি দৃষ্টি হেৰুৱাব নালাগে । এই দৃষ্টিভংগী নতুন সঁজুলি আৰু উৎপাদনৰ কৌশল কঢ়িয়াই আনিছিল আৰু ভাৰতক কৃষিগতভাৱে উন্নত দেশসমূহৰ মানচিত্ৰত উচ্চ স্থান দিছিল।
প্ৰশ্নঃ ৪। সামাজিক নীতিৰ ওপৰত নেহৰুৰ দৃষ্টিভংগীৰ বিষয়ে লিখা।
উত্তৰঃ নেহৰু ভাৰতৰ শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ এজন মহান দূৰদৰ্শী আছিল। তেওঁ ভাৰতৰ শিশু আৰু যুৱকসকলৰ বাবে শিক্ষাৰ পোষকতা কৰে আৰু ভাৰতৰ ভৱিষ্যতৰ প্ৰগতিৰ বাবে ইয়াক অপৰিহাৰ্য বুলি বিশ্বাস কৰে। তেওঁৰ কাৰ্যকালত উচ্চশিক্ষাৰ বহুতো প্রতিষ্ঠান স্থাপনৰ তদাৰক কৰা হৈছিল, যাৰ ভিতৰত আছে সৰ্বভাৰতীয় চিকিৎসা বিজ্ঞান প্রতিষ্ঠান (এই মছ), ভাৰতীয় প্রযুক্তিবিদ্যা প্রতিষ্ঠান (আই.আই.টি), ভাৰতীয় ব্যৱস্থাপনা প্রতিষ্ঠান (আই.আই.এম), ৰাষ্ট্ৰীয় প্রযুক্তিবিদ্যা প্রতিষ্ঠান (এন.আই.টি) আৰু ভাৰতীয় ৰাজহুৱা প্ৰশাসন প্রতিষ্ঠান (আই.আই.পিএ), নতুন দিল্লী। কেইটামান প্ৰথম হাৰৰ প্ৰতিষ্ঠানৰ দ্বান্দ্বিকতা আৰু (কোনো শিক্ষা অবিহনে প্রতিষ্ঠান)ৰ আধিক্যই নেহৰুক বিচলিত কৰিছিল। তেওঁ শৈক্ষিক স্বাধীনতাৰ বিষয়ে লিখিছিল আৰু বিদেশী শৈক্ষিক সহযোগিতাক সমৰ্থন কৰিছিল। একে সময়তে, তেওঁ দেখি দুখ পাইছিল যে বহুতো বিদেশী বিশেষজ্ঞ “দ্বিতীয় হাৰৰ সামগ্ৰী” আছিল, আৰু তথাপিও বিদ্রূপাত্মকভাৱে, তেওঁলোকৰ বহুত সক্ষম ভাৰতীয় সমকক্ষতকৈ অধিক পৰিশোধ কৰিছিল। তেওঁ প্ৰয়োজন হ’লে বিশেষ নিযুক্তি মাধ্যমৰ জৰিয়তে বিদেশত প্ৰশিক্ষণ প্রাপ্ত ভাৰতীয়সকলক অধিক কার্যকৰীভাৱে নিয়োজিত কৰাৰ পৰামৰ্শ দিয়ে।
নেহৰুৱে ভাৰতৰ সকলো শিশুক বিনামূলীয়া আৰু বাধ্যতামূলক প্রাথমিক শিক্ষাৰ নিশ্চয়তা দিয়াৰ পঞ্চবার্ষিক পৰিকল্পনাত এক প্ৰতিশ্ৰুতিৰ কথাও উল্লেখ কৰে। এই উদ্দেশ্যৰ বাবে নেহৰুৱে গণ গাঁও নামভৰ্তি কাৰ্যসূচী সৃষ্টি আৰু হাজাৰ হাজাৰ বিদ্যালয় নিৰ্মাণৰ তদাৰক কৰিছিল। নেহৰুৱে পুষ্টিহীনতাৰ বিৰুদ্ধে যুঁজিবলৈ শিশুসকলক বিনামূলীয়া গাখীৰ আৰু আহাৰৰ ব্যৱস্থা কৰাৰ দৰে পদক্ষেপো আৰম্ভ কৰিছিল, প্রাপ্তবয়স্ক শিক্ষা কেন্দ্র, প্রাপ্তবয়স্কসকলৰ বাবে আয়োজিত বৃত্তিমূলক আৰু কাৰিকৰী বিদ্যালয়, বিশেষকৈ গ্ৰাম্য অঞ্চলত শিক্ষাদানৰ ব্যৱস্থা কৰিছিল।
প্ৰশ্নঃ ৫। নেহৰুৱিয়ান আৰু সমাজতান্ত্ৰিক আদৰ্শৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতে সমাজবাদৰ আধাৰত অৰ্থনৈতিক সমৃদ্ধি লাভ কৰিব পাৰে। তেওঁ সমাজবাদৰ দৰ্শনৰ প্ৰতি প্ৰতিশ্ৰুতিবদ্ধ আছিল। কিন্তু তেওঁৰ সমাজবাদৰ ধাৰণাটো মার্ক্স আৰু অন্যান্য ৰাজনৈতিক তাত্ত্বিকসকলৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰিত ধাৰণাতকৈ একেবাৰে পৃথক আছিল। ভাৰতৰ স্বাধীনতাৰ বহু আগতে নেহৰুৱে ১৯২৯ চনত ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ লাহোৰ অধিৱেশনত ৰাষ্ট্ৰপতিৰ ভাষণত ঘোষণা কৰিছিল যে তেওঁ এজন সমাজতান্ত্রিক, গণতান্ত্রিক আৰু সামন্ততান্ত্রিক আভিজাত্যত বিশ্বাস নকৰে। একে সময়তে তেওঁৰ সমাজবাদৰ আদৰ্শই ব্যক্তিগত স্বাধীনতাকোবুজাইছিল।
১৯২৭ চনত নেহৰুৰ ছোভিয়েট ইউনিয়ন ভ্রমণ তেওঁৰ দাৰ্শনিক আৰু ৰাজনৈতিক দৃষ্টিভংগীৰ গঠনত এক গুরুত্বপূর্ণ স্থান আছিল। তেওঁ নির্ণায়কভাৱে গণতান্ত্ৰিকতাৰ ফালে ঘুৰি ছিল আৰু সমাজতান্ত্ৰিক বিশ্বাসৰ একান্ত সমৰ্থক হৈ পৰিছিল। নেহৰুৱে এইদৰে কৈছে যে যেতিয়ালৈকে ব্যক্তিগত একচেটিয়া অধিকাৰ থাকে, তেতিয়ালৈকে সমাজৰ কোনো সমাজতান্ত্রিক গাঁথ বিকাশ সম্ভৱ নহয়। সেয়েহে, সমাজে উৎপাদনৰ মুখ্য উপায়বোৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰা আৰু এই একচেটিয়া আধিপত্যবোৰ বিকশিত হোৱা প্ৰতিহত কৰাটো অত্যাৱশ্যকীয় হৈ পৰে। যদি ‘গণতান্ত্রিক সমাজবাদ’য়ে নেহৰুভিয়ান ৰাজনৈতিক অর্থনীতিৰ আদর্শগত মূল গঠন কৰে, তেন্তে তেওঁ যি পৰিকল্পনা কৰিছিল সেয়া আছিল মানুহৰ সন্মতিৰ ওপৰত আধাৰিত এই কল্যাণমূলক ৰাজ্য, মতবাদ আৰু হিংসাৰ পৰা বঞ্চিত আৰু নৈতিক মূল্যবোধৰ ওপৰত দৃঢ়ভাৱে আধাৰিত।
পৰিকল্পনা, সামূহিক বিকাশ, বিকেন্দ্ৰীকৰণ, নিযুক্তি, জনস্বাস্থ্য, পৰিয়াল পৰিকল্পনা, ধৰ্মনিৰপেক্ষতা আৰু সমান সুযোগৰ ওপৰত তেওঁৰ চিন্তাই তেওঁ কল্পনা কৰা সমতাবাদী ভাৰত কঢ়িয়াই আনিছে। তেওঁ সমাজৰ অধিগ্ৰহণকাৰী প্ৰৱণতাৰ সমালোচনা কৰিছিল, আৰু সেইবোৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰাত ৰাজ্যৰ ভূমিকাক সমৰ্থন কৰিছিল। তেওঁ প্ৰস্তাৱ দিছিল যে প্ৰতিখন গাঁওতে এখন পঞ্চায়ত, এখন সমবায় সমিতি আৰু এখন বিদ্যালয় থাকিব লাগে।
প্ৰশ্নঃ ৬। জৱাহৰলাল নেহৰুৰ অৰ্থনৈতিক আদৰ্শৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰতৰ অৰ্থনৈতিক নীতি যিহেতু নিৰ্ভৰশীল, চূড়ান্ত লক্ষ্য, ইয়াৰ সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক সমল আৰু ইয়াক প্রাপ্ত কৰাৰ বাবে অনুসৰণ কৰিব লগা বহল পথৰ বিষয়ে যথোঁ স্পষ্ট দৃষ্টিভংগী আছে। এয়া সকলোৱে জানে যে মুখ্যতঃ নেহৰুৰ জেদৰ বাবেই সমাজৰ সমাজতান্ত্রিক আৰ্হিৰ চূড়ান্ত লক্ষ্য গ্ৰহণ কৰা হৈছে। এইটো পণ্ডিত নেহৰুৰ মতবাদৰ প্ৰমাণ অৱশ্যে এনেধৰণৰ দৃষ্টিভংগী অন্যায় আৰু যথেষ্ট ভুল হ’ব। কিন্তু পণ্ডিত নেহৰুৰ ভাষণ আৰু লিখনিত পর্যাপ্ত প্রমাণ আছে যিয়ে দেখুৱায় যে তেওঁৰ সমাজবাদৰ প্ৰতিচ্ছবি মতবাদৰ বাহিৰে আন কিবা আছিল। দৰাচলতে, তেওঁৰ ধাৰণাবোৰৰ অস্পষ্টতাৰ বাবে তেওঁক প্ৰায়ে ক্ষু সমালোচকসকলে প্রত্যাখ্যান কৰিছিল। পণ্ডিত নেহৰুৰ সমাজবাদৰ জন্ম হৈছিল নৈতিকত আৰু সামাজিক ন্যায়ৰ মূল্যবোধৰ প্ৰতি গভীৰ আসক্তিৰ পৰা। মার্ক্সবাদী পাঠ্য কিতাপত উল্লেখ কৰা অনুসৰি ইয়াৰ যান্ত্ৰিকতাৰ প্ৰতি তেওঁৰ কোনো বৌদ্ধিক প্রতিশ্রুতি নাছিল। যদিও পণ্ডিত নেহৰুৱে মার্ক্সবাদী চিন্তাৰ বহুতো স্থায়ী অন্তৰ্দৃষ্টিৰ প্ৰতি যথেষ্ট সন্মান কৰিছিল, তেওঁ ইয়াৰ কোনো মতবাদৰ প্ৰতি অকপটভাৱে গ্ৰাহক হোৱা নাছিল। নেহৰুৰ চাৰিওফালে থকা সম্ভৱতঃ গোঁড়া মার্ক্সবাদী প্ৰতিকাৰৰ প্ৰতি অধিক শক্তিশালী আসক্তি আছিল। নেহৰুৰ সমাজবাদৰ প্ৰতি এক কল্পনাশীল দৃষ্টিভংগী আছিল আৰু সমাজবাদৰ প্ৰতি অনুকৰণমূলক দৃষ্টিভংগী নাছিল যিটো নেহৰু আৰু তেওঁৰ সুসঙ্গত মন্ত্ৰীমণ্ডলে অনুসৰণ কৰিব লাগিছিল, সন্দেহজনক সমাজবাদী আৰু স্বচ্ছ মুক্ত-উদ্যোগীসকলৰ প্ৰতি তেওঁৰ সহনশীলতা স্বত্বেও সম্ভৱতঃ নীতি নিৰ্ধাৰণৰ সৰ্বোচ্চ স্তৰত ছদ্মৱেশধাৰী সহযাত্ৰীসকলৰ বাবে এক প্ৰতিবাদী শক্তি হিচাপে, নীতিটোৰ কিছুমান মৌলিক দিশৰ ওপৰত তেওঁ যথেষ্ট দৃঢ় আছিল। আটাইতকৈ ডাঙৰ অৱদান পৰিকল্পনা নেহৰুৰ অৰ্থনৈতিক ৰণনীতিত আটাইতকৈ ডাঙৰ অৱদান আছিল পৰিকল্পিত অর্থনৈতিক বিকাশৰ নীতিৰ প্ৰতি ৰাষ্ট্ৰক প্ৰতিশ্ৰুতি দিয়া। এইটো কোনো প্ৰকাৰে কৰা আটাইতকৈ সহজ কাম নাছিল।
দেশৰ ভিতৰত তেওঁ তেওঁৰ গান্ধীবাদী সহকৰ্মীসকলৰ সৈতে যুঁজিব লগা হৈছিল যিয়ে কেন্দ্ৰীভূত ৰাজ্যবাদৰ এই আৰোপত দেখিছিল, আনহাতে তেওঁলোক গাঁওৰ আত্মনিৰ্ভৰশীলতাৰ প্ৰতি আৱেগিকভাৱে প্রতিশ্রুতিবদ্ধ আছিল। পশ্চিমীয়া পৰিকল্পনা গণতন্ত্ৰসমূহৰ বাবে সমানে এক অভিশাপ আছিল যাৰ বিত্তীয় সাহায্য বিকাশৰ কামত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ কাৰক আছিল। পৰিকল্পনা আয়োগৰ কাম-কাজৰ ক্ষেত্ৰত কাৰোবাৰ মতামত যিয়েই নহওঁক, ইয়াত কোনো সন্দেহ নাই যে প্রধানমন্ত্রীক অধ্যক্ষ হিচাপে লৈ ইয়াৰ সংবিধানেই দেশৰ অৰ্থনৈতিক নীতি আৰু উন্নয়নৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান আছিল। গধুৰ উদ্যোগবোৰক কৃষিৰ প্ৰতি অৱহেলা, খাদী আৰু গ্ৰাম্য শিল্পৰ মৃত্যু-ঘণ্টা আৰু নিবনুৱা সমস্যাৰ প্ৰতি নিষ্ঠুৰতাৰ সমান হিচাপে বিভিন্ন ধৰণে উপস্থাপন কৰা হৈছে। এই বিবাদক বিৰোধ কৰাৰ এইটো ঠাই নহয়। পণ্ডিত নেহৰুৰ অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ ধাৰণাটোৰ ক্ষেত্ৰত কেৱল এনে ব্যাখ্যাই সঁচা নহয়, ইয়াৰ বাবে সমৰ্থন আনকি পাঁচ বছৰীয়া পৰিকল্পনাৰ ওপৰত পৰিকল্পনা আয়োগৰ নথিপত্ৰৰ পৰাও আহৰণ কৰিব নোৱাৰি।
প্ৰশ্নঃ ৭। নেহেৰাছ অর্থনৈতিক বিকাশৰ দৃষ্টিভংগীৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ নেহেৰু এজন অর্থনৈতিক আধুনিকতাবাদী আছিল। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে দ্রুত ঔদ্যোগিকৰণ হৈছে গণ দৰিদ্ৰতাৰ বিৰুদ্ধে যুঁজ জিকাৰ আটাইতকৈ কাৰ্যকৰী উপায়। এইটো মধ্যযুগীয় গান্ধীবাদী অর্থনৈতিক দৃষ্টিভংগীৰ সম্পূৰ্ণ বিপৰীত আছিল যি ঘৰুৱা উৎপাদনক কেন্দ্ৰ কৰি আছিল। এই মাহত ৫০ বছৰ আগতে মৃত্যু হোৱা নেহৰু আধুনিক উদ্যোগৰ প্ৰতি উৎসাহী কেইবাজনো গুৰুত্বপূৰ্ণ জাতীয়তাবাদী নেতাৰ ভিতৰত মাত্ৰ এজন আছিল। বি.আৰ. আম্বেদকাৰে তেওঁৰ প্ৰাৰম্ভিক প্ৰবন্ধ এটাত যুক্তি দিছিল যে কৃষিত অতিৰিক্ত শ্ৰমিকৰ সমাধান আধুনিক উদ্যোগৰ বিকাশত আছে। এম. বিশ্বেশ্বরায়ই ১৯৩৪ চনত এক ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিকল্পনা সৃষ্টি কৰিছিল যাৰ লক্ষ্য আছিল এক দশকত ৰাষ্ট্ৰীয় উপার্জন দুগুণ কৰা, যাৰ নেতৃত্বত ঔদ্যোগিক বিনিয়োগৰ ব্যাপক বৃদ্ধি হৈছিল। সুভাষ চন্দ্ৰ বসু ১৯৩৮ চনত কংগ্ৰেছৰ সভাপতি আছিল। যেতিয়া তেওঁ ৰাজনৈতিক স্বাধীনতা লাভ কৰাৰ পিছত ভাৰতে কেনেকৈ দ্রুতগতি ঔদ্যোগিককৰণ কৰিব পাৰে পৰীক্ষা কৰিবলৈ এখন ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিকল্পনা সমিতি গঠন কৰিছিল। ভি.ডি. সাভাৰকাৰে ভাৰতীয়সকলক যন্ত্ৰটোৰ বয়স আঁকোৱালি ল’বলৈ কৈছিল। এই সকলো নেতাই বিশ্বাস কৰিছিল যে ৰাজ্যখনে ঔদ্যোগিকৰণৰ দিশত আগভাগ লোৱা উচিত। স্বাধীন ভাৰতৰ প্ৰথম প্ৰধানমন্ত্ৰী হোৱাৰ পিছত প্ৰকৃততে ইয়াৰ বেছিভাগ কাৰ্যকৰী কৰাটো নেহৰুৰ ওপৰত এৰি দিয়া হৈছিল। অর্থনৈতিক আধুনিকীকৰণ তেওঁৰ এক ভাৰতৰ সামগ্রিক দৃষ্টিভংগীৰ এক অপৰিহাৰ্য অংশ আছিল যিয়ে শতিকা জুৰি বিদেশী আধিপত্যৰ পিছত বিশ্বত নিজকে ধৰি ৰাখিব পাৰে। ১৯৯৭ চনত প্ৰকাশিত নেহৰুৱিয়ান ইণ্ডিয়াৰ এক কালজয়ী অধ্যয়ন দ্য আইডিয়া অৱ ইণ্ডিয়াত ৰাজনৈতিক বিজ্ঞানী সুনীল খিলনানীয়ে লিখিছিল ৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰগতিৰ ওপৰত আলোচনা এতিয়া অৰ্থনীতিৰ কাৰিকৰী শব্দভাণ্ডাৰত প্ৰস্তুত কৰা হৈছিল। নেহৰুৰ উদ্দেশ্য আছিল। অসামৰিক কৰ্মচাৰীসকলক অর্থনীতিবিদ আৰু বিজ্ঞানীসকলৰ উৎকৃষ্ট যৌক্তিকতাৰ অধীনস্থ কৰা। নেহৰুৱে ১৯৫৬ চনত আৰম্ভ কৰা দ্বিতীয় পঞ্চবার্ষিক পৰিকল্পনা প্ৰস্তুত কৰাত অংশগ্রহণ। কৰিবলৈ বিশ্বৰ কেইজনমান মহান অর্থনীতিবিদকো আমন্ত্রণ জনায়।
পৰিসংখ্যাবিদ মহালানোবিছে দ্বিতীয় পঞ্চবার্ষিক পৰিকল্পনাত এক তাত্ত্বিক মূল প্ৰদান কৰিবলৈ ৰাছিয়াৰ অৰ্থনীতিবিদ জি.এ. ফেল্ডমেনৰ দ্বাৰা বিকশিত এক আৰ্হিৰ ওপৰত নিৰ্মাণ কৰিছিল। আমেৰিকান অর্থনৈতিক সমীক্ষাৰ চেপ্টেম্বৰ ১৯৬৯ সংখ্যাত অর্থনীতিবিদ জগদীশ ভাগৱতী আৰু সুখময় চক্ৰৱৰ্তীৰ এক অৰীপত ভাৰতীয় পৰিকল্পনাৰ অন্তর্নিহিত কাৰিকৰী বিৱৰণৰ এক আগতীয়া আলোচনা উপলব্ধ। নেহৰুৱিয়ান পৰিকল্পনাৰ অৰ্থনীতিৰ এক স্পষ্ট বিশ্লেষণ ১৯৯৭ চনত মুম্বাই বিশ্ববিদ্যালয়ৰ অজিত কাৰ্ণিকৰ দ্বাৰা লিখা হৈছিল, যিয়ে বিশ্ববিদ্যালয়ত বিকাশৰ আৰ্হি শিকাইছিল।
প্ৰশ্নঃ ৮। ভাৰতীয় পৰিকল্পনাৰ আৰ্হি সম্পর্কে তাত্ত্বিক বিতর্কবোৰ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ প্ৰথমতে, সেই সময়ৰ উন্নয়ন অর্থনীতিবিদসকলে কৈছিল যে ভাৰতৰ দৰে দৰিদ্ৰ দেশৰ বাবে মৌলিক প্ৰত্যাহ্বান হৈছে ইয়াৰ উৎপাদনশীল মূলধনৰ ভঁৰাল বৃদ্ধি কৰাৰ লগতে আধুনিক প্রযুক্তি শোষণ কৰা এইটো স্বাধীনতাৰ আগৰ দশকবোৰত আন বহুতো জাতীয়তাবাদী নেতাই বিশ্বাস কৰা অনুসৰি আছিল। এষ্টোনিয়ান উন্নয়ন অর্থনীতিবিদ ৰাগনাৰ নুকছে তেওঁৰ ১৯৫৩ চনৰ কিতাপ ‘প্রব্লেমছ অৱ কেপিটেল ফৰ্মেচন ইন আণ্ডাৰ ইভেণ্ডেড কান্ট্রিজৰ’ একেবাৰে কেন্দ্ৰত মূলধন সংগ্ৰহ কৰিছিল। অমর্ত্য সেনক শিকোৱা এজন প্রখ্যাত পণ্ডিত এ.কে. দাস গুপ্ত যুক্তি দিছিল যে প্রাথমিক প্রত্যাহান হৈছে মূলধন সংগ্রহ, যি কেইনচিয়ান অৰ্থনীতিৰ সলনি ধ্রুপদীৰ পৰা অনুপ্ৰেৰণা লাভ কৰে।
দ্বিতীয়তে, মূলধন জমা কৰিব পৰা গতি ঘৰুৱা সঞ্চয়ৰ হাৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। পশ্চিম ভাৰতীয় নবেল বঁটা বিজয়ী ডব্লিউ আৰ্থাৰ লুইছে এখন দৰিদ্ৰ দেশে কেনেদৰে ইয়াৰ স্বেচ্ছামূলক সঞ্চয়ৰ হাৰ ৰাষ্ট্ৰীয় উপাৰ্জনৰ ৫% ৰ পৰা ২০% লৈ বৃদ্ধি কৰিব পাৰে সেই সন্দৰ্ভত সমস্যাটো সংক্ষিপ্তভাৱে উপস্থাপন কৰিছিল। চমুকৈ, উন্নয়ন ৰণনীতিৰ মুখ্য গুৰুত্ব আছিল সম্পদ সৃষ্টি কৰাৰ বাবে সঞ্চয় বৃদ্ধি কৰা। সেই সময়ত জনপ্ৰিয় হোৱা হাৰোদ-ডোমাৰ মডেলটোৱে সঞ্চয়ৰ হাৰ আৰু মূলধনৰ উৎপাদনশীলতাৰ ক্ষেত্ৰত অৰ্থনৈতিক বিকাশ ব্যাখ্যা কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। এইটো আকর্ষণীয় যে আপুনি ভাৰতক দৰিদ্ৰতাৰ পৰা উলিয়াই অনাৰ নেহকৱিয়ান পৰিকল্পনাত ৰাজসাহায্য বা অধিকাৰ বিচাৰিবলৈ সংগ্ৰাম কৰিব।
তৃতীয়তে, চৰকাৰে ঔদ্যোগিকৰণৰ ক্ষেত্ৰত আগভাগ ল’ব লাগিছিল। এইটো সেই বছৰবোৰৰ উন্নয়নৰ সহমত বহুত অংশ আছিল। ছোভিয়েট পৰীক্ষাৰ প্ৰাৰম্ভিক সফলতাই দুর্ভাগ্যবশতঃ বহুতো বুদ্ধিজীৱীক মুগ্ধ কৰিছিল। কিন্তু তাত এটা গভীৰ ঐতিহাসিক শিক্ষাও আছিল। ৰাছিয়াৰ অর্থনৈতিক বুৰঞ্জীবিদ আলেকজেণ্ডাৰ গাশ্চেনক্রনে তেওঁৰ অৰ্থনৈতিক অনগ্ৰসৰতাৰ তত্ত্বত যুক্তি দিছিল যে যিবোৰ দেশ এতিয়ালৈকে ঔদ্যোগিককৰণ কৰা হোৱা নাই তেওঁলোকে সঠিক পৰিস্থিতিৰ আৱিৰ্ভাৱলৈ অপেক্ষা কৰিব লগা হোৱা নাই। গাশ্চেনক্রনে ইউৰোপৰ বিকাশৰ অভিজ্ঞতা বিতংভাৱে অধ্যয়ন কৰিছিল তেওঁ কয় যে যিসকলে খেলত পলম কৰিছিল। তেওঁলোকৰ বাবে প্ৰতিষ্ঠানগত উদ্ভাৱন হৈছে আগবাঢ়ি যোৱাৰ পথ। জাৰ্মানীয়ে ইয়াৰ প্ৰাৰম্ভিক ঔদ্যোগিকৰণক আগুৱাই নিয়াৰ বাবে বিনিয়োগ বেংক ব্যৱহাৰ কৰিছিল, আনহাতে ৰাছিয়াই কমিউনিষ্টসকলে দায়িত্ব লোৱাৰ আগতে তেওঁ সাম্ৰাজ্যিক ৰাছিয়াৰ কথা উল্লেখ কৰা ৰাজ্যখন ব্যৱহাৰ কৰিছিল।
নেহৰুবিয়ান পৰিকল্পনাত ৰাজ্যখনক এজন উদ্যোগী হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰাৰ লগতে গভীৰ উন্নয়ন বেংকৰ অভাৱত বিশেষ উন্নয়ন বেংকৰ জৰিয়তে ব্যক্তিগত উদ্যোগক মূলধন প্ৰদান কৰাৰ একেই যুক্তি আছিল বিত্তীয় বজাৰ। এইটো অৰ্থনীতিৰ আদেশসূচক উচ্চতা নিয়ন্ত্ৰণ কৰাৰ বিখ্যাত অন্বেষণ। এটা অধিক কাৰিকৰীভাৱে শুদ্ধ ব্যাখ্যা হ’ব যে নেহৰুৱে বিচাৰিছিল যে ৰাজ্যখনে মূলধনী সামগ্ৰী আৰু মধ্যৱর্তী সামগ্ৰীৰ উৎপাদনত আধিপত্য বিস্তাৰ কৰা হয় যাতে ভাৰতীয় অৰ্থনীতিৰ ৰাজনৈতিক স্বায়ত্তশাসনৰ ওপৰত ভৱিষ্যতৰ যিকোনো আক্ৰমণৰ সন্মুখীন হ’বলৈ পৰ্যাপ্ত কৌশলগত গভীৰতা থাকে। এইটো এটা বিষয় যি এতিয়াও ভাৰতীয় নীতি প্ৰতিষ্ঠানৰ কিছু অংশত প্রতিধ্বনিত হয় যি ভাৰতীয় শক্তি আৰু দূৰ সঞ্চাৰ খণ্ডত চীনা সঁজুলি যোগানকৰ্তাসকলৰ বৰ্ধিত ভূমিকাৰ বিষয়ে চিন্তিত। কিন্তু অৱশেষত ১৯৬০ ৰ দশকৰ শেষৰ ফালে ভাৰতক ঘেঁহু ৰপ্তানিৰ বিনিময়ত ইয়াৰ বৈদেশিক নীতিৰ সৈতে আপোচ কৰিবলৈ বাধ্য কৰিছিল।
চতুৰ্থতে, বৈদেশিক বাণিজ্যৰ ওপৰত গভীৰ সন্দেহ আছিল। কিছুমান পণ্ডিতে বিশ্বাস কৰে যে এইটো এখন দেশৰ প্ৰতিক্ৰিয়া আছিল যাক প্ৰথমতে এটা ব্যৱসায়িক কোম্পানীয়ে উপনিবেশ স্থাপন কৰিছিল, আনহাতে আন কিছুমানে যুক্তি দিয়ে যে কোৰিয়ান যুদ্ধৰ সমাপ্তিৰ পিছত সামগ্ৰীৰ মূল্য হ্ৰাস হোৱাৰ বাবে অনুন্নত দেশবোৰৰ বাবে বাণিজ্যৰ চৰ্তাৱলী হ্রাস হোৱাৰ বাবে ই অধিক ব্যৱহাৰিক সঁহাৰি আছিল। এই ৰপ্তানি নিৰাশাবাদৰ বেছিভাগ দুজন অর্থনীতিবিদৰ কামৰ ওপৰত আধাৰিত আছিল: আৰ্জেণ্টিনাৰ ৰাউল প্ৰিবিচ আৰু ব্ৰিটেইন হান্স চিংগাৰ। নেহৰুভিয়ান পৰিকল্পনাত কোনো ৰপ্তানি ৰণনীতি নাছিল — ১৯৬৩ চনত মনমোহন সিং নামৰ এজন যুৱ অর্থনীতিবিদে উল্লেখ কৰা এটা ত্রুটি মুখ্য গুৰুত্ব আছিল আমদানি প্রতিস্থাপনৰ ওপৰত বিদেশত ক্ৰয় কৰাৰ সলনি ঘৰত বনোৱা। ইয়াৰ অৰ্থ কেৱল এইটোৱেই নহয় যে ভাৰতে এক সম্প্ৰসাৰিত বিশ্ব অর্থনীতিৰ সুবিধা ল’বলৈ ব্যৰ্থ হৈছে, কিন্তু লগতে ই ইয়াৰ অত্যাৱশ্যকীয় আমদানিৰ বাবে পুঁজি যোগান ধৰাৰ বাবে বিদেশী সাহায্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল হৈ আছে।
নেহৰুৱিয়ান অর্থনৈতিক বিকাশ কৌশলৰ সমালোচকো আছিল। অখ্যাত ভৱিষ্যতা বক্তা বি.আৰ. শ্বেনয়- যি মুক্তিবাদী অর্থনীতিবিদ এফ.এ. হায়েকৰ ছাত্ৰ আছিল। দ্বিতীয় পৰিকল্পনাৰ ওপৰত পৰামৰ্শ দিয়া অর্থনীতিবিদসকলৰ পেনেলৰ স্মাৰকপত্ৰত এটা বিখ্যাত ভিন্নমত টোকা লিখিছিল। শেনয়ে দুটা অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ কথা কৈছিল: ঘাটিবিত্তৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীলতা মুদ্রাস্ফীতিমূলক হ’ব আৰু চৰকাৰৰ বৰ্ধিত ভূমিকাই অৱশেষত গণতন্ত্ৰক ক্ষতিগ্ৰস্ত কৰিব পাৰে। শেনয়ে ১৯৫৭ চনত ভাৰতত হোৱা পৰিশোধৰ ভাৰসাম্যৰ সংকটৰ বিষয়েও কম বেছি পৰিমাণে ভৱিষ্যতবাণী কৰিছিল।
মুম্বাইৰ অৰ্থনীতিবিদ চি.এন. ভাকিল আৰ পি. আৰ. ব্ৰহ্মানন্দই লগতে সতৰ্ক কৰি দিছিল যে তেওঁলোকে মজুৰী সামগ্ৰী – মূলতঃ খাদ্য আৰু বস্ত্ৰ বুলি কোৱা উৎপাদনক উপেক্ষা কৰিলে মুদ্রাস্ফীতি হ’ব যিহেতু ধনৰ উপাৰ্জন বৃদ্ধি পাইছে। তেওঁলোকৰ আৰ্হিটোৱে চৰকাৰী পৰিকল্পনাৰ বিপৰীতে আর্থিক সম্প্ৰসাৰণকো বিবেচনা কৰিছিল। ব্ৰিটিছ মুক্ত বজাৰৰ অৰ্থনীতিবিদ পি.টি. বাউয়াৰে মূল্য নিৰ্ধাৰণৰ বাবে বজাৰৰ সলনি আমোলাসকলৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীলতাৰ বিষয়ে চিন্তিত আছিল; দৰাচলতে তেওঁ এনে বহুতো ৰাষ্ট্ৰীয় উন্নয়ন পৰিকল্পনাক অমূল্য বুলি বৰ্ণনা কৰিছিল-অৰ্থনীতিৰ এক মাৰাত্মক ত্রুটি। পৰিকল্পনাকাৰীসকলে এই সত্যটোও স্বীকাৰ কৰিছিল যে তেওঁলোকৰ পৰিকল্পনাত মুদ্রাস্ফীতিৰ পক্ষপাতিত্ব আছিল, কিয়নো মূলধনী সামগ্ৰীৰ অধিক উৎপাদনে ধনৰ উপাৰ্জন সৃষ্টি কৰিব আনহাতে নতুন চাহিদা পূৰণ কৰিবলৈ উপভোক্তা সামগ্ৰীৰ অভাৱ হ’ব; আৰু এইটো ধাৰণা কৰা হৈছিল যে ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে নতুন ধন সৃষ্টি কৰি বাজেটৰ ঘাটিবোৰ নিষ্ক্রিয়ভাৱে পুঁজি যোগান ধৰিব নেহৰুৱিয়ান অর্থনৈতিক ৰণনীতি সফল হৈছিল নেকি? এইটো প্ৰাৰম্ভিক বছৰত আছিল। ভাৰত এখন সাৰ্বভৌম গণৰাজ্য হোৱাৰ আগৰ পাঁচ দশকত ভাৰতীয় অর্থনীতি মূলতঃ স্থবিৰ হৈ আছিল। ১৯৫২ আৰু ১৯৬৫ বিত্তীয় বৰ্ষৰ ভিতৰত অৰ্থনীতি গড় ৪.০৯% হাৰত বৃদ্ধি হৈছিল। বিকাশৰ সংকট পিছত আহিছিল। এইটো ভাৰতে প্ৰায় এক শতিকাত দেখা প্রথম অর্থনৈতিক বৃদ্ধি আছিল। সামগ্রিক অর্থনীতিতকৈ ঔদ্যোগিক উৎপাদন যথেষ্ট দ্রুতগতিত বৃদ্ধি পাইছে, যি হৈছে মোগল যুগৰ শেষৰ ফালে ঔদ্যোগিককৰণ আৰম্ভ হোৱাৰ পিছত ভাৰতৰ অৰ্থনীতিত উদ্যোগৰ বাবে বর্ধিত ভূমিকাৰ দিশত প্ৰথম পদক্ষেপ।
দ্বিতীয় পঞ্চবার্ষিক পৰিকল্পনাৰ বিত্তীয় আৰ্হিৰ ওপৰত চকু দিলে দেখা যায় যে নেহৰুৰ অর্থনীতিবিদসকলে ধৰি লৈছিল যে উচ্চাভিলাষী বিনিয়োগ কাৰ্যসূচীৰ কমেও অংশ ৰাজহ উদ্বৃত্তৰ লগতে ৰে’লৱেৰ পৰা লাভৰ দ্বাৰা বিত্তীয় যোগান ধৰা হ’ব। নেহৰুৱে বিশ্বাস কৰিছিল যে ভাৰতীয় ৰাজনৈতিক স্বায়ত্তশাসন সুৰক্ষিত কৰাৰ বাবে এক শক্তিশালী অর্থনীতি অপৰিহাৰ্য । এছিয়াৰ আন বহুতো দেশে ১৯৬৫ চনৰ পিছত তেওঁলোকৰ অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ ৰণনীতি সলনি কৰিছিল। ভাৰতে তেনে কৰিবলৈ ব্যৰ্থ হৈছিল। এইটো পিছপৰা হৈ পৰিছিল৷ নেহৰু জটিল অর্থনীতি পৰিচালনা কৰাৰ চৰকাৰৰ সামৰ্থ্যৰ দ্বাৰা বহুত প্ৰভাৱিত হৈছিল।
তেওঁ দেখিবলৈ বিফল হৈছিল যে তেওঁ আশা কৰা আলোকিত আমোলাতন্ত্র অনুজ্ঞাপত্ৰ অনুমতি ৰাজৰ দুর্নীতিগ্রস্ত পৰিদৰ্শক হিচাপে শেষ হ’ব যিটো স্বতন্ত্ৰ পাৰ্টিৰ চি. ৰাজাগোপালাচাৰী আৰু মিনু মাচানীয়ে পৰিকল্পনাৰ যুগৰ আৰম্ভণিতে পূর্বানুমানৰ বিৰুদ্ধে সতৰ্ক কৰি দিছিল। নেহৰুৱিয়ান পৰিকল্পনাই উৎসাহজনক আৰম্ভণি স্বত্বেও ইয়াৰ বিশাল আশা পূৰণ কৰাত ব্যৰ্থ হৈছিল। কিন্তু এই দৃষ্টিভংগীৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ অংশবোৰ আজিও ভাৰতত প্ৰাসংগিক সেইবোৰ হ’ল গণ দৰিদ্ৰতাৰ বিৰুদ্ধে যুঁজত অর্থনৈতিক বিকাশৰ বাবে দিয়া কেন্দ্ৰীয় ভূমিকা, মূলধন সংগ্ৰহৰ ওপৰত নিৰন্তৰ গুৰুত্ব, সম্পদ সৃষ্টিৰ বাবে পুঁজি যোগান ধৰাৰ বাবে উচ্চ সঞ্চয়ৰ হাৰ, ঔদ্যোগিক গাঁথনিলৈ কৌশলগত গভীৰতা আৰু বিত্তীয় ৰক্ষণশীলতা।
