বৰাহ-মিহিৰ (Varahamihira) প্ৰাচীন ভাৰতৰ গুপ্ত সাম্ৰাজ্যৰ সময়ৰ এজন খ্যাতনামা দাৰ্শনিক, জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানী, গণিতজ্ঞ আৰু কবি আছিল। আনুমানিক ৫০৫-৫৮৭ খ্ৰীষ্টাব্দৰ সময়চোৱাত জীৱিত থকা বৰাহ-মিহিৰে জ্যোতিৰ্বিজ্ঞান, গণিতশাস্ত্ৰ, স্থাপত্যবিদ্যা, আবহবিদ্যা আৰু পূৰ্তবিদ্যাসহ কলা-বিজ্ঞানৰ বহুতো শাখাত গুৰুত্বপূৰ্ণ অৱদান আগবঢ়াইছিল। তেওঁৰ লিখনি আৰু অধ্যয়নে সেই সময়ৰ গ্ৰীক, মিছৰীয়, ৰোমান আৰু ভাৰতীয় জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানৰ সাৰ সংকলন কৰি এক অভূতপূৰ্ব দিশ উন্মোচন কৰিছিল। তেওঁ লিখা “পঞ্চসিদ্ধান্তিকা” নামৰ গ্ৰন্থখন বিশেষভাৱে বিখ্যাত, য’ত পাঁচটা জ্যোতিৰ্বৈজ্ঞানিক মতবাদৰ সংমিশ্ৰণ দেখা পোৱা যায়। জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানৰ উপৰিও গণিত, স্থাপত্যবিদ্যা, জলবায়ুবিজ্ঞান তথা সামৰিক বিজ্ঞানৰ ক্ষেত্ৰতো তেওঁৰ অৱদান অপৰিসীম। বিভিন্ন শাস্ত্ৰত তেওঁৰ গভীৰ জ্ঞান আৰু অনুসন্ধিৎসু মনোভাৱৰ প্ৰতিফলন পৰিলক্ষিত হয়, যাৰ ফলস্বৰূপে তেওঁ দক্ষিণ এছিয়াৰ ইতিহাসৰ অন্যতম জনপ্ৰিয় বিজ্ঞানী হিচাপে পৰিগণিত হৈছে। তেওঁৰ গবেষণাত উদ্ভিদবিদ্যা, কৃষিবিজ্ঞান আদিৰ দিশতো গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান লাভ কৰিছিল। জীৱন আৰু পৃথিৱীৰ বিভিন্ন বিষয়ৰ ওপৰত তেওঁৰ গভীৰ অধ্যয়নে বৈজ্ঞানিক জগতত এক নতুন চিন্তাধাৰাৰ সৃষ্টি কৰিছিল। ভাৰতীয় বিজ্ঞান, জ্যোতিৰ্বিজ্ঞান তথা গণিতৰ বিকাশত বৰাহ-মিহিৰে এক অপৰিসীম ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছিল। তেওঁৰ এই বিশাল দানৰ স্বীকৃতি স্বৰূপে ভাৰতৰ ৰাজধানী নতুন দিল্লীত অৱস্থিত সংসদ ভৱনত তেওঁৰ স্মৃতিৰক্ষাৰ্থ এখন দেৱালচিত্ৰ অংকন কৰা হৈছে, যিয়ে তেওঁৰ অবিস্মৰণীয় অৱদানৰ সাক্ষ্য বহন কৰি আহিছে।
Read also: Panini Biography | পাণিনিৰ জীৱনী
| নাম | বৰাহমিহিৰ (Varahamihira) |
| জন্ম | ৫০৫ খ্ৰীষ্টাব্দ |
| মৃত্যু | ৫৮৭ খ্ৰীষ্টাব্দ |
বৰাহমিহিৰৰ (Varahamihira) জীৱন আৰু কৰ্ম
বৰাহমিহিৰৰ জন্ম ভাৰতৰ প্ৰাচীন অবন্তিনগৰ (বৰ্তমান উজ্জয়িনী)ত হৈছিল। তেওঁৰ জন্মৰ বিষয়ে বিভিন্ন মত পোৱা যায়, কিছুমান মতে তেওঁ ৫৮৭ খ্ৰীষ্টাব্দত জন্ম গ্ৰহণ কৰিছিল, আনহাতে কিছুমানে ৫৭৮ খ্ৰীষ্টাব্দত জন্ম হোৱা বুলি ধৰে। তেওঁ গুপ্ত সম্ৰাট বিক্ৰমাদিত্যৰ সভাৰ নৱৰত্নৰ অন্যতম সদস্য আছিল।
বৰাহমিহিৰ আছিল শক জাতিৰ অন্তৰ্গত। সেই সময়ত শকসকল আফগানিস্তান, পঞ্জাব, সিন্ধু, ৰাজপুতনা (বৰ্তমান ৰাজস্থান আৰু মধ্যপ্ৰদেশ) আদি অঞ্চলত বিস্তৃত শকস্তান নামৰ এখন ৰাজ্যত বসবাস কৰিছিল। শকসকল মূলত পূৰ্ব ইৰাণৰ পৰা অহা এটি গোত্ৰ আছিল। তেওঁলোকৰ ভাষা আৰু সংস্কৃতি ইৰাণৰ প্ৰভাৱত গঢ় লৈ উঠিছিল। মিহিৰ নামটো ফাৰ্ছী ভাষাৰ “মিথ্ৰা” শব্দৰ পৰা আহিছে, যি সূৰ্যদেৱতাৰ সৈতে সম্পৰ্কিত। ভাৰতৰ প্ৰাচীন মথুৰা ৰাজ্যৰ নামো এই ফাৰ্ছী শব্দটোৰ পৰা আহিছে।
শিক্ষা আৰু জ্ঞান
বৰাহমিহিৰৰ পিতৃ আছিল আদিত্যদাস, যাৰ ওচৰত তেওঁ শিক্ষালাভ কৰিছিল। তেওঁ কাপিত্থক আৰু অবন্তিনগৰত থাকোতে তেওঁৰ গুৰুজনৰ জ্ঞান আৰু শিক্ষাৰ প্ৰভাৱত গৱেষণা অব্যাহত ৰাখিছিল। তেওঁ জ্যোতিষশাস্ত্ৰ, গণিত, ভূগোল, আৰু জ্যোতিবিজ্ঞানত অসাধাৰণ দখল ৰাখিছিল। বিজ্ঞান আৰু জ্যোতিষৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁ অত্যন্ত প্ৰসিদ্ধ আছিল, যাৰ বাবে তেওঁৰ নাম যুগযুগ ধৰি স্মৰণ কৰা হয়।
বৰাহমিহিৰৰ অৱদান
বৰাহমিহিৰে ভাৰতীয় পঞ্জিকাৰ সংস্কাৰ সাধন কৰিছিল। আগতে বছৰ গণনাৰ ক্ষেত্ৰত চ’ত আৰু ব’হাগক বসন্ত ঋতুৰ অংশ হিচাপে ধৰা হৈছিল। কিন্তু তেওঁ বৰ্ষ গণনাৰ ক্ষেত্ৰত নতুন প্ৰথা প্ৰচলন কৰে, য’ত ব’হাগক বছৰৰ প্ৰথম মাহ হিচাপে গণনা কৰা হয়। তেওঁৰ এই গৱেষণাৰ দ্বাৰা ভাৰতীয় পঞ্জিকাৰ সঠিক আৰু বৈজ্ঞানিক ৰূপ পাইছিল।
জ্যোতিবিজ্ঞানৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁ অত্যন্ত আগবঢ়া ধাৰণা প্ৰদান কৰিছিল। তেওঁ পৃথিবীৰ আকৃতি, গতি, আৰু স্থান সম্বন্ধে জ্ঞান লাভ কৰিছিল। তেওঁৰ মতে, পৃথিৱী গোলাকাৰ আৰু গতিৰহিত নহয়, বৰং ইয়াৰ নিজস্ব গতি আছে। এনে আধুনিক ধাৰণাসমূহ সেই সময়ত অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ আছিল।
গ্ৰন্থ আৰু জ্ঞানবিজ্ঞান
বৰাহমিহিৰে বহুকেইখন গুৰুত্বপূৰ্ণ গ্ৰন্থ ৰচনা কৰিছিল। তন্মধ্যে “বৃহজ্জাতক” তেওঁৰ অন্যতম শ্রেষ্ঠ গ্ৰন্থ। এই গ্ৰন্থখনত তেওঁ তেওঁৰ জীৱনৰ বহু গুৰুত্বপূৰ্ণ অভিজ্ঞতা আৰু জ্ঞান সন্নিৱিষ্ট কৰিছে। বৃহজ্জাতকত তেওঁ উল্লেখ কৰিছে যে, তেওঁ আদিত্যদাসৰ সন্তান আৰু তেওঁ মূলতঃ পিতৃৰ ওচৰত শিক্ষালাভ কৰিছিল। তেওঁ কাপিত্থক আৰু অবন্তিনগৰত থাকোতে এই গ্ৰন্থ ৰচনা কৰিছিল।
বৰাহমিহিৰৰ গ্ৰন্থাৱলী
বৰাহমিহিৰে জ্যোতিৰ্বিজ্ঞান আৰু জ্যোতিষশাস্ত্ৰৰ তিনিটা মুখ্য শাখাত গ্ৰন্থ ৰচনা কৰিছিল— গাণিতিক জ্যোতিৰ্বিজ্ঞান (তন্ত্ৰ), জাতক বা কুণ্ডলী (হোৰা), আৰু সাধাৰণ জ্যোতিষবিদ্যা (সংহিতা)। তেখেতে তিনিখন উল্লেখযোগ্য গ্ৰন্থ ৰচনা কৰিছিল: পঞ্চসিদ্ধান্তিকা, বৃহৎসংহিতা, আৰু বৃহজ্জাতক।
- পঞ্চসিদ্ধান্তিকা (৫৫০ খ্ৰীষ্টাব্দ): এই গ্ৰন্থখন পাঁচটা ভাগত বিভক্ত— সূৰ্যসিদ্ধান্ত, ৰোমকসিদ্ধান্ত, পৌলিশসিদ্ধান্ত, পিতামহসিদ্ধান্ত, আৰু বশিষ্ঠসিদ্ধান্ত। এই গ্ৰন্থটো জ্যোতিৰ্বিজ্ঞান আৰু জ্যোতিষশাস্ত্ৰৰ সংক্ষিপ্তসাৰৰূপে গণ্য কৰা হয়। আৰব গণিতজ্ঞ আল খোৱাৰিজমিয়ে সূৰ্যসিদ্ধান্তৰ প্ৰভাৱত “আল-জাবৰ ওয়াল মুকাবলা” ৰচনা কৰিছিল বুলি ধৰা হয়।
- বৃহৎসংহিতা: পদ্য ৰূপত লিখিত এই গ্ৰন্থখনত জ্যোতিষবিদ্যা, ভৌগোলিক তথ্য, আবহাওয়া বিজ্ঞান, স্থাপত্যবিদ্যা, আৰু পূৰ্তবিদ্যাৰ বিভিন্ন দিশ আলোচিত হৈছে। ইয়াত সূৰ্য-চন্দ্ৰৰ গতি আৰু প্ৰভাৱৰ বিষয়েও ব্যাখ্যা দিয়া হৈছে। তদুপৰি, বৃহৎসংহিতাত “ব্ৰজলেপ” নামৰ এটা বিশেষ বস্তুৰ প্ৰস্তুতি প্ৰণালী উল্লেখ আছে, যি আধুনিক চিমেণ্টৰ লগত তুলনীয়।
- বৃহজ্জাতক: জ্যোতিষবিদ্যাৰ ওপৰত লিখিত এই গ্ৰন্থখনত কুণ্ডলী আৰু জাতকৰ নানা দিশৰ ব্যাখ্যা দিয়া হৈছে।
ইয়াৰ উপৰিও বৰাহমিহিৰে তলত উল্লেখ কৰা কিছুমান গ্ৰন্থ ৰচনা কৰিছিল—
- লঘুজাতক – বৃহজ্জাতকৰ সংক্ষিপ্ত সংস্কৰণ।
- বিবাহপতল – বৈবাহিক কুণ্ডলীৰ ওপৰত লিখিত গ্ৰন্থ।
- মহাযাত্ৰা – সামৰিক জ্যোতিষবিদ্যা সম্পৰ্কীয় গ্ৰন্থ।
- স্বল্পযাত্ৰা – সামৰিক জ্যোতিষবিদ্যা সম্পৰ্কীয় গ্ৰন্থ।
- যোগযাত্ৰা – সামৰিক জ্যোতিষবিদ্যা সম্পৰ্কীয় গ্ৰন্থ।
জ্যোতিৰ্বিজ্ঞান আৰু জ্যোতিষবিদ্যাৰ ক্ষেত্ৰত বৰাহমিহিৰৰ (Varahamihira) অৱদান
বৰাহমিহিৰক ভাৰতীয় জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানৰ আধুনিক যুগৰ জনক বুলি গণ্য কৰা হয়। তেওঁলোকৰ আগতে ভাৰতীয় জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানৰ প্ৰধান গ্ৰন্থ আছিল বেদাঙ্গ জ্যোতিষ, যি খ্ৰীষ্টপূৰ্ব চতুৰ্দশ শতিকাত ৰচিত হৈছিল। এই গ্ৰন্থ অনুসৰি, ৬৭টা চান্দ্ৰ মাহেৰে পাঁচ বছৰৰ এক যুগ গঠিত হয়, আৰু সূৰ্যগ্ৰহণ আৰু চন্দ্ৰগ্ৰহণৰ ব্যাখ্যা ৰাহু আৰু কেতুৰ ধাৰণাৰে কৰা হৈছিল। প্ৰায় ১৫০০ বছৰ ধৰি, দক্ষিণ এছিয়াৰ জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানত বেদাঙ্গ জ্যোতিষ প্ৰধান ভিত্তি হিচাপে আছিল। কিন্তু বৰাহমিহিৰে তেওঁৰ সূৰ্যসিদ্ধান্ত গ্ৰন্থত সূৰ্যকেন্দ্ৰিক ব্যৱস্থাৰ অধিক নিখুঁত বৰ্ণনা আগবঢ়াইছিল, যাৰ ফলত ভাৰতীয় জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানত এই ধাৰণাই বেছি প্ৰচলিত হয়।
বৰাহমিহিৰ পশ্চিমীয় জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানৰ ক্ষেত্ৰতো বহুমূল্য অৱদান আগবঢ়াইছিল। তেওঁৰ বিখ্যাত গ্ৰন্থ পঞ্চসিদ্ধান্তিকা-ত তেওঁ ভাৰতীয় স্থানীয় জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানৰ ধাৰাবোৰৰ বৰ্ণনা দিয়াৰ লগতে গ্ৰীক আৰু আলেকজেন্দ্ৰীয় জ্যোতিৰ্বিজ্ঞান সম্পৰ্কেও বিশদ আলোচনা কৰিছিল। ইয়াত টলেমীয় গণনাসমূহ আৰু গাণিতিক সাৰণিও স্থান পাইছিল।
৬ষ্ঠ শতিকাৰ ভাৰতবৰ্ষৰ বিস্তৃত বৰ্ণনাও বৰাহমিহিৰৰ গ্ৰন্থত পোৱা যায়। জ্যোতিৰ্বিজ্ঞান আৰু জ্যোতিষবিদ্যা তেওঁৰ প্ৰধান ক্ষেত্ৰ আছিল, যাৰ প্ৰতি তেওঁ গভীৰ উৎসাহ দেখুৱাইছিল। তেওঁ ৰাশিচক্ৰ গণনাৰ ওপৰত বৃহজ্জাতক আৰু লঘুজাতক নামৰ দুটা বিখ্যাত গ্ৰন্থ লিখিছিল, যি তাত্কালিক আৰু আধুনিক জ্যোতিষবিদ্যাৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ অৱদান হিচাপে গণ্য কৰা হয়।
বৰাহমিহিৰৰ ৰচনা আৰু গৱেষণাই জ্যোতিৰ্বিজ্ঞান তথা জ্যোতিষবিদ্যাৰ ক্ষেত্ৰত এক নতুন দিশ মুকলি কৰিছিল। তেওঁৰ দৰ্শন আৰু গণনাসমূহকে আধুনিক ভাৰতীয় জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানৰ ভিতভূমি বুলি গণ্য কৰা হয়।
গণিতশাস্ত্ৰত বৰাহমিহিৰৰ (Varahamihira) অৱদান
বৰাহমিহিৰে গণিতৰ বিভিন্ন গুৰুত্বপূৰ্ণ সূত্ৰ আবিষ্কাৰ কৰিছিল, বিশেষকৈ ত্ৰিকোণমিতিৰ ক্ষেত্ৰত। তেওঁৰ কিছুমান প্ৰধান ত্ৰিকোণমিতিক সূত্ৰ তলত উল্লেখ কৰা হ’লঃ
sin2x+cos2x=1
sinx=cos(π2−x)
1−cos2×2=sin2x
তেওঁ পোনপ্ৰথমে বৰাহমিহিৰৰ প্ৰদত্ত ছাইন তালিকাৰ উন্নতি সাধন কৰিছিল আৰু ইয়াক অধিক নিখুঁত ৰূপত উপস্থাপন কৰিছিল। ইয়াৰ ফলত ভাৰতীয় জ্যোতিৰ্বিদসকলে ত্ৰিকোণমিতিক গণনা অধিক সূক্ষ্মভাৱে কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল।
বৰাহমিহিৰে সমাবেশ (Combination) সম্পৰ্কীয় গণিতীয় সমস্যাসমূহো পৰ্যালোচনা কৰিছিল। তেওঁ n সংখ্যক বস্তুৰ পৰা r সংখ্যক বস্তু বাছনি কৰাৰ নিয়ম আৱিষ্কাৰ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল আৰু এই সন্দৰ্ভত এক বিশেষ তালিকা নিৰ্মাণ কৰিছিল। বহু শতাব্দী পিছত, ইউৰোপত এই তালিকাখনক “পাস্কেলৰ ত্ৰিভুজ” (Pascal’s Triangle) হিচাপে পুনৰাবিষ্কাৰ কৰা হৈছিল। তেওঁৰ এই অৱদানসমূহে গণিতশাস্ত্ৰৰ বিকাশত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছিল।
বৰাহমিহিৰৰ মৃত্যু | Death of Varahamihira
বৰাহমিহিৰৰ মৃত্যু সন্দৰ্ভত সঠিক তথ্য উপলব্ধ নহয়। কিন্তু ইতিহাসবিদ আৰু গৱেষকৰ মত অনুসৰি, প্ৰসিদ্ধ ভাৰতীয় গণিতজ্ঞ আৰু জ্যোতিষশাস্ত্ৰবিদ বৰাহমিহিৰৰ মৃত্যু প্ৰায় 587 খ্ৰীষ্টাব্দত হৈছিল।
উপসংহাৰ | Conclusion
বৰাহমিহিৰ আছিল এক প্ৰসিদ্ধ বিজ্ঞানী, গণিতজ্ঞ, জ্যোতিষী, আৰু দাৰ্শনিক। তেওঁ ভাৰতীয় বিজ্ঞান আৰু জ্যোতিষবিদ্যাৰ বিকাশ সাধন কৰিছিল। পৃথিৱীৰ আকৃতি, গতি, আৰু মহাকাশ বিজ্ঞানৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁৰ অধ্যয়নসমূহ বহুযুগ ধৰি বিশ্ববাসীৰ বাবে জ্ঞানৰ উৎস হৈ আছে। গুপ্ত সম্ৰাট বিক্ৰমাদিত্যৰ সভাত তেওঁ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান অধিকাৰ কৰিছিল আৰু তেওঁ ভাৰতীয় সভ্যতা আৰু বিজ্ঞানৰ বিকাশত অপৰিসীম অৱদান আগবঢ়াইছিল।
FAQ
1. বৰাহমিহিৰ কোন আছিল?
A: বৰাহমিহিৰ (Varahamihira) প্ৰাচীন ভাৰতৰ গুপ্ত সাম্ৰাজ্যৰ সময়ৰ এজন খ্যাতনামা দাৰ্শনিক, জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানী, গণিতজ্ঞ আৰু কবি আছিল।
2. বৰাহমিহিৰৰ প্ৰধান গ্ৰন্থ কি?
A: বৰাহমিহিৰৰ প্ৰধান গ্ৰন্থ “বৃহৎসংহিতা”, “পঞ্চসিদ্ধান্তিকা”, আৰু “বৃহজ্জাতক”। এই গ্ৰন্থসমূহত জ্যোতিষশাস্ত্ৰ, গণিত, ভূগোল, আৰু আবহাওয়া বিদ্যা সম্পৰ্কীয় তথ্য পোৱা যায়।
3. বৰাহমিহিৰ তেওঁ কিহৰ বাবে জনাজাত?
A: বৰাহমিহিৰ ভাৰতীয় জ্যোতিষশাস্ত্ৰ আৰু গণিতত তেওঁৰ অৱদানৰ বাবে জনাজাত। বিশেষকৈ, তেওঁ গ্ৰহ-নক্ষত্রৰ চলন আৰু গণিত সম্পৰ্কে দিয়া তথ্যসমূহ আজিও গুৰুত্বপূৰ্ণ।
4. বৰাহমিহিৰ কিয় জনপ্ৰিয়?
A: তেওঁ ভাৰতীয় জ্যোতিষবিদ্যা আৰু বিজ্ঞানৰ ওপৰত কৰা অপূৰ্ব অৱদানৰ বাবে জনপ্ৰিয়।
5. পঞ্চসিদ্ধান্তিকা” কি?
A: এই গ্ৰন্থখন 5টা জ্যোতিষবিদ্যা আৰু গণিতৰ তত্ত্বৰ ওপৰত আধাৰিত।
Read also: Isaac Newton Biography | আইজাক নিউটনৰ জীৱনী
My self Mahezubin Saikia. Working in Dev Library as a Content Writer. A website that provides all SCERT, NCERT 3 to 12, and BA, B.com, B.Sc, and Computer Science with Post Graduate Notes & Suggestions, Novel, eBooks, Health, Finance, Biography, Quotes, Study Materials, and more.
