India’s Foreign Policy in a Globalizing World Unit 4 দক্ষিণ এছিয়াত ভাৰত: আঞ্চলিক ৰণনীতিৰ ওপৰত বিতৰ্ক, College and University Answer Bank for BA, B.com, B.sc, and Post Graduate Notes and Guide Available here, India’s Foreign Policy in a Globalizing World Unit 4 দক্ষিণ এছিয়াত ভাৰত: আঞ্চলিক ৰণনীতিৰ ওপৰত বিতৰ্ক Solutions to each Unit are provided in the list of UG-CBCS Central University & State University Syllabus so that you can easily browse through different College and University Guide and Notes here. India’s Foreign Policy in a Globalizing World Unit 4 দক্ষিণ এছিয়াত ভাৰত: আঞ্চলিক ৰণনীতিৰ ওপৰত বিতৰ্ক Question Answer can be of great value to excel in the examination.
India’s Foreign Policy in a Globalizing World Unit 4 দক্ষিণ এছিয়াত ভাৰত: আঞ্চলিক ৰণনীতিৰ ওপৰত বিতৰ্ক
India’s Foreign Policy in a Globalizing World Unit 4 দক্ষিণ এছিয়াত ভাৰত: আঞ্চলিক ৰণনীতিৰ ওপৰত বিতৰ্ক Notes cover all the exercise questions in UGC Syllabus. The India’s Foreign Policy in a Globalizing World Unit 4 দক্ষিণ এছিয়াত ভাৰত: আঞ্চলিক ৰণনীতিৰ ওপৰত বিতৰ্ক provided here ensures a smooth and easy understanding of all the concepts. Understand the concepts behind every Unit and score well in the board exams.
প্ৰশ্নঃ ৭। পঞ্চদশ চাৰ্কৰ শীৰ্ষ সম্মিলনত গ্ৰহণ কৰা সিদ্ধান্তসমূহৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ২০০৮ চনৰ আগষ্ট মাহৰ ২ আৰু ৩ তাৰিখে শ্ৰীলংকাৰ ৰাজধানী কলম্বোত চাৰ্কৰ পঞ্চদশ শীর্ষ সম্মিলন অনুষ্ঠিত কৰা হৈছিল। এই সম্মিলনত শ্ৰীলংকাৰ ৰাষ্ট্ৰপতি মাহিন্দ্ৰ ৰাজাপাক্ষে, আফগানিস্থানৰ ৰাষ্ট্ৰপতি হামিদ কাৰজাই, নেপালৰ ভাৰপ্ৰাপ্ত প্ৰধানমন্ত্রী গিৰিজা প্ৰসাদ কৈৰালা, ভাৰতৰ প্ৰধানমন্ত্রী ড° মনমোহন সিং, পাকিস্তানৰ প্ৰধানমন্ত্রী ইউচুফ ৰাজা গিলানি, মালদ্বীপৰ ৰাষ্ট্ৰপতি মৌমুন আব্দুল গায়ুন, ভূটানৰ প্ৰধানমন্ত্রী জিগমি থিননে আৰু বাংলাদেশ চৰকাৰৰ প্ৰধান উপদেষ্টা ডঃ ফকৰউদ্দিন আহমেদে অংশগ্রহণ কৰিছিল।
চাৰ্কৰ এই পঞ্চদশ শীর্ষ সন্মিলনত তলত দিয়া সিদ্ধান্তসমূহ গ্ৰহণ কৰা হৈছিল—
(ক) পঞ্চদশ চাৰ্ক সন্মিলনত সন্ত্ৰাসবাদক নিৰ্মূল কৰাৰ উদ্দেশ্যে সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰিছিল। সন্ত্ৰাসবাদৰ বিৰুদ্ধে চাৰ্ক অন্তর্ভুক্ত দেশসমূহে ঐক্যবদ্ধভাৱে চেষ্টা চলোৱাৰ কাৰণে সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰা হৈছিল দেশৰ শাস্তি আৰু নিৰাপত্তা সুনিশ্চিত নহ’লৈ দেশসমূহৰ অৰ্থনৈতিক উন্নয়ন সম্ভৱ নহ’ব বুলি এই সন্মিলনে মত প্ৰকাশ কৰিছিল। চাৰ্কৰ অন্তৰ্ভুক্ত দেশসমূহত সন্ত্রাসবাদক নির্মূল কৰাৰ উদ্দেশ্যে আঞ্চলিক পৰ্যায়ত আইন প্রণয়ন কৰাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল।
(খ) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ত সন্ত্ৰাসবাদক নির্মূল কৰাৰ কাৰণে ইতিমধ্যে যিবোৰ সিদ্ধান্ত গ্রহণ কৰা হৈছে সেই সিদ্ধান্তসমূহ কাৰ্যকৰী কৰাৰ ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিবলৈ এই সম্মিলনে সিদ্ধান্ত গ্রহণ কৰিছিল।
(গ) সন্ত্রাসবাদক নির্মূল কৰাৰ উদ্দেশ্যে যি সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰা হৈছিল, সেই সিদ্ধান্ত যাতে কাৰ্যকৰী কৰিব পৰা যায় সেই উদ্দেশ্যে এই সিদ্ধান্তত দেশসমূহে সোনকালে অনুমোদন কৰাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল।
(ঘ) এই সন্মিলনে সকলো ধৰণৰ সন্ত্ৰাসবাদী কার্যকলাপক গৰিহণা দিছিল আৰু দেশসমূহক শাস্তি, স্থায়ীত্ব আৰু প্ৰগতিৰ বিষয়ত সন্ত্রাসবাদীসকলৰ কার্যকলাপে বাধাদান কৰা কাৰ্যক গৰিহণা দিছিল।
(ঙ) অসহায় নাৰী আৰু শিশুসকলক সহায় কৰাৰ উদ্দেশ্যে ক্রমে ১০৯১ আৰু ১০৯৮ নম্বৰৰ দুটা বিনামূলীয়া টেলিফোন সেৱা মুকলি কৰাৰ কাৰণেও এই সম্মিলনে সিদ্ধান্ত গ্রহণ কৰিছিল।
(চ) এই শীর্ষ সন্মিলনে সন্ত্রাসবাদ আৰু বে-আইনীভাৱে নিচাযুক্ত সামগ্ৰী, অস্ত্র-পাতি সৰবৰাহ কৰাৰ মাজত সংযোগ থকাৰ বিষয়ত নিশ্চিত হৈছিল আৰু এই সমস্যাৰ সন্মুখীন হোৱাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছিল।
(ছ) নিৰাপত্তা পৰিষদৰ ১৩৭৩ নং অনুচ্ছেদৰ ভিত্তিত সন্ত্রাসবাদী কার্যকলাপ চলাই যোৱাৰ উদ্দেশ্যে ঋণ সংগ্ৰহ কৰাটো নীতিবিৰুদ্ধ হিচাবে ঘোষণা কৰাৰ ওপৰত এই সন্মিলনে গুৰুত্ব দিছিল।
(জ) চাৰ্কৰ এই শীর্ষ সম্মিলনে সন্ত্রাসবাদ আৰু ড্ৰাগচৰ বিষয়ে দুখন অভিৱৰ্তন অনুষ্ঠিত কৰাৰ সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰিছিল। এই উদ্দেশ্যে এই বছৰৰ শেষভাগত ইছলামাবাদত সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ স্বৰাষ্ট্ৰ মন্ত্ৰীসকলৰ এখন অধিৱেশন অনুষ্ঠিত কৰাৰ সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰা হৈছিল।
(ঝ) শক্তিৰ নিৰাপত্তাৰ বিষয়ত সৃষ্টি হোৱা সমস্যাৰ বিষয়েও এই সন্মিলনত আলোচনা কৰা হৈছিল। এই উদ্দেশ্যে আঞ্চলিক ভিত্তিত শক্তিৰ উৎপাদন বৃদ্ধি আৰু গেছ পৰিবহণৰ কাৰণে পাইপ লাইন স্থাপন কৰাত সহযোগিতাৰ সৃষ্টি কৰাৰ ওপৰত এই সম্মিলনে গুৰুত্ব দিছিল।
(ঞ) পৰিৱেশৰ পৰিৱর্তন বিষয়েও এই সন্মিলনত আলোচনা কৰা হৈছিল। এই সমস্যাৰ সমাধানৰ কাৰণে দেশসমূহৰ মাজত আঞ্চলিক ভিত্তিত সহযোগিতাৰ সৃষ্টি কৰাৰ ওপৰত এই সন্মিলনে গুৰুত্ব দিছিল।
প্ৰশ্নঃ ৮। চাৰ্কৰ সফলতা লাভত বাধা প্ৰদান কৰা কাৰণসমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ১৯৮৫ চনৰ ডিচেম্বৰ মাহত জন্ম লাভ কৰা চাৰ্ক হ’ল এটা আঞ্চলিক সংগঠন। দক্ষিণ এছিয়াৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত আঞ্চলিক সহযোগিতা বৃদ্ধি কৰিবলৈ এই সংগঠনটোৱে যৎপৰোনান্তি প্রচেষ্টা আগবঢ়াইছে। কিন্তু অতি পৰিতাপৰ বিষয় যে বিভিন্ন ভৌগোলিক পৰিৱেশ, আর্থ- সামাজিক পৰিস্থিতি আদি থকাৰ কাৰণে চাৰ্কে আশা কৰা মতে সফলতা লাভ কৰিব পৰা নাই। চাৰ্কৰ সফলতা লাভত তলত দিয়া ধৰণৰ বাধা আছে।
(ক) এই অঞ্চলৰ ৰাজনৈতিক পৰিৱেশ কৃতকার্যতা লাভৰ অনুকূল নহয়। এই অঞ্চলৰ দেশসমূহ, বিশেষকৈ ভাৰত আৰু পাকিস্তানৰ মাজত থকা মতভেদে চাৰ্কৰ কৃতকার্যতাত ভালেখিনি বাধাৰ সৃষ্টি কৰে। এই অঞ্চলৰ দেশসমূহৰ মাজত সামাজিক আৰু সাংস্কৃতিক বিষয়ত সহযোগিতা আছে যদিও ৰাজনৈতিক সহযোগিতা অবিহনে আন আন বিষয়ত কৃতকার্যতা লাভ কৰাটো সম্ভৱ নহয়।
(খ) চাৰ্কৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত থকা সম্পদৰ বৈষম্যই ইয়াৰ উদ্দেশ্য সাধনত বাধাৰ সৃষ্টি কৰিছে। আন আন সদস্য ৰাষ্ট্ৰৰ তুলনাত ভাৰতৰ জনসংখ্যা বেছি হোৱাৰ উপৰিও, প্রাকৃতিক সম্পদ বিষয়তো ভাৰত চহকী। সেয়েহে সৰু সৰু সদস্য ৰাষ্ট্ৰই ভাৰতৰ প্ৰভুত্ব বিস্তাৰৰ সন্দেহ কৰে। অৰ্থাৎ এই অঞ্চলৰ দেশসমূহৰ মাজত প্ৰকৃতাৰ্থত সহযোগিতাৰ সৃষ্টি হোৱাত সমস্যা নথকা নহয়।
(গ) চাৰ্কৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহ উন্নয়নশীল ৰাষ্ট্ৰ, কিন্তু এই দেশসমূহৰ উন্নয়নৰ পৰ্যায়ো একে ধৰণৰ নহয়। বাংলাদেশ, নেপাল, ভূটান আৰু মালদ্বীপতকৈ ভাৰত, পাকিস্তান আৰু শ্ৰীলংকা বেছি উন্নত। সেয়েহে এই দেশসমূহৰ মাজত সন্দেহৰ সৃষ্টি হোৱাটো একো অস্বাভাৱিক নহয়।
(ঘ) ব্যবসায়-বাণিজ্যৰ বিষয়ত থকা অ-সহযোগিতাই চাৰ্কৰ উদ্দেশ্য সাধনত বাধাৰ সৃষ্টি নকৰাকৈ থকা নাই। ভাৰতবৰ্ষই চাৰ্কৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহলৈ বিভিন্ন সামগ্ৰী ৰপ্তানী কৰিব পাৰে যদিও, এই দেশসমূহৰ পৰা আমদানি কৰিবলগা সামগ্ৰীৰ পৰিমাণ একেবাৰে কম।
(ঙ) চাৰ্কৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত থকা দুৰ্বল যাতায়াত আৰু যোগাযোগ ব্যৱস্থায়ো ইয়াৰ উদ্দেশ্য সাধনত বাধাৰ সৃষ্টি নকৰাকৈ থকা নাই।
(চ) চাৰ্কৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত সৃষ্টি হোৱা সহযোগিতাৰ গতিও মন্থৰ সেইদৰে অর্থনৈতিক বিষয়ত সহযোগিতাও ক্ষীপ্ৰ নহয়। এনেবোৰ কাৰণত উদ্দেশ্য সাধনত চাৰ্ক কৃতকার্য হোৱা নাই।
(ছ) দেশসমূহৰ মাজত সৃষ্টি হোৱা দ্বি-পাক্ষিক অ-সহযোগিতাইও চাৰ্কৰ উদ্দেশ্য সাধনত বাধাৰ সৃষ্টি কৰি আহিছে। দ্বি-পাক্ষিক বিষয়ত চাৰ্কৰ আলোচনা কৰাৰ অধিকাৰ নাই। ইয়াৰ উপৰিও সিন্ধান্ত গ্ৰহণৰ বিষয়ত সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ সৰ্বসম্মতিৰ প্ৰয়োজন। এনেবোৰ ব্যৱস্থায়ো চাৰ্কৰ উদ্দেশ্য সাধনত বাধাৰ সৃষ্টি কৰি আহিছে।
(জ) চাৰ্কৰ সাংগঠনিক আৰু পদ্ধতিগত দিশতো কিছুমান আসোঁৱাহ আছে। উদাহৰণস্বৰূপে, সিদ্ধান্ত গ্ৰহণত সকলো সদস্য ৰাষ্ট্ৰ সন্মতিৰ প্ৰয়োজন। এই নিয়ম নমনীয় কৰা উচিত। কোনো চৰকাৰ প্ৰধান চাৰ্কৰ সন্মিলনত উপস্থিত থাকিব নোৱাৰিলেও সম্মিলনলৈ প্ৰতিনিধি পঠোৱাৰ ব্যৱস্থা থাকিব লাগে আৰু এই প্ৰতিনিধিৰ সন্মিতিত গ্ৰহণ কৰা সিদ্ধান্তক চৰকাৰ প্ৰধানৰ সিদ্ধান্ত হিচাবে মানি লোৱাৰ ব্যৱস্থা থাকিব লাগে। সেইদৰে দ্বি-পাক্ষিক বিষয়বোৰো চাৰ্কৰ সন্মিলনত আলোচনা হোৱাৰ ব্যৱস্থা থাকিব লাগে।
প্ৰশ্নঃ ৯। দক্ষিণ এছিয়াৰ আঞ্চলিক ৰাজ্য ব্যৱস্থাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা?
উত্তৰঃ সাতখন চাৰ্ক দেশক লৈ গঠিত দক্ষিণ এছিয়া অঞ্চলটো এক সমগোত্রীয় গোট যাৰ অৰ্থ হৈছে কণ্টোৰী আৰু স্পিগেলে এটা অধীনস্থ প্ৰণালী বা অঞ্চলৰ সংজ্ঞা দিয়ে। কণ্টোৰী আৰু স্পিগেলে এক মূল খণ্ড, পৰিধি খণ্ড আৰু এক হস্তক্ষেপকাৰী প্ৰণালীৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত অঞ্চলটোৰ আদান-প্রদান বৰ্ণনা কৰে। মূল খণ্ডটো ৰাজ্যসমূহৰ গোটৰ মাজত এক অংশীদাৰী সামাজিক, ৰাজনৈতিক, অর্থনৈতিক বা সাংগঠনিক পৃষ্ঠভূমি বা কার্যকলাপৰে গঠিত যি সেই অঞ্চলত আন্তর্জাতিক রাজনীতিৰ এক কেন্দ্ৰীয় কেন্দ্ৰবিন্দু প্রস্তুত কৰে। প্ৰান্তীয় খণ্ডত সেই সকলো বোন ৰাজ্য অন্তর্ভুক্ত আছে যিবোৰ অর্থনৈতিক, সাংগঠনিক, সামাজিক বা ৰাজনৈতিক কাৰকৰ দ্বাৰা কিছু পৰিমাণে মূল খণ্ডৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হৈ আছে। হস্তক্ষেপকাৰী খণ্ডটো অঞ্চলটোৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত অতিৰিক্ত আঞ্চলিক হস্তক্ষেপেৰে গঠিত। দক্ষিণ এছিয়াৰ সংহততাই কণ্টোৰী আৰু স্পিগেল আৰ্হিক সীমিত অৰ্থত প্ৰযোজ্য কৰি তোলে।
দক্ষিণ এছিয়াৰ আঞ্চলিক ৰাজ্য ব্যৱস্থাৰ মৌলিক বৈশিষ্ট্যবোৰ নিম্নলিখিত ধৰণৰ:
(ক) ভাৰতে ইয়াৰ ভৌগোলিক আকাৰ আৰু অৱস্থানৰ দ্বাৰা অৰ্থনৈতিক আৰু ঔদ্যোগিক আধাৰ আৰু সামৰিক শক্তিয়ে অঞ্চলটোত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান দখল কৰিছে। নেতৃত্ব, আধিপত্য বা আধিপত্যৰ বাবে ভাৰতীয় আকাংক্ষা অঞ্চলটোৰ এই ভূ-ৰাজনৈতিক পৰিস্থিতিৰ এক উৎপতপূৰণ।
(খ) দক্ষিণ এছিয়া, বিয়োগ ভাৰতত, দুটা প্ৰকাৰৰ শক্তি আছে। পাকিস্তান হৈছে এক প্রধান শক্তি যি ভাৰতীয় আধিপত্যবাদী আকাংক্ষা সীমিত কৰিব পাৰে। পাকিস্তানৰ নিজৰ সীমাবদ্ধতা ইয়াৰ ভৌগোলিক অৱস্থান আৰু অৰ্থনৈতিক আৰু সামৰিক সম্ভাৱনাৰ পৰা আহিছে। ১৯৭১ চনৰ পূৰ্বৰ পাকিস্তানৰ বিপৰীতে, বৰ্তমানৰ পাকিস্তান ইয়াৰ পূব সংযোগ অবিহনে দক্ষিণ এছিয়াৰ সীমাত অৱস্থিত। ই ইছলামিক পশ্চিম এছিয়ান ষ্টেট প্ৰণালীৰ সৈতে ঘনিষ্ঠ আদর্শগত সম্পর্ক ভাগ বতৰা কৰে। পাকিস্তানক অঞ্চলটোৰ এক মুখ্য শক্তি হিচাপে বৰ্ণনা কৰা হ’ব। পাৰে আৰু দক্ষিণ এছিয়াৰ ৰাজ্য ব্যৱস্থাত দৰদামকাৰী’ বা ‘অংশীদাৰ হিচাপে শ্রেণীবদ্ধ কৰা। হ’ব পাৰে। পাকিস্তানৰ ভাৰতক অঞ্চলটোৰ নেতা হিচাপে সলনি কৰাৰ ক্ষমতা নাই, তথাপিও ই অঞ্চলটোৰ সিদ্ধান্ত গ্ৰহণত অংশীদাৰিত্বৰ বাবে ভাৰতৰ সৈতে দৰদাম কৰিব পাৰে।
(গ) আন প্ৰকাৰৰ দেশবোৰত নেপাল, ভূটান, বাংলাদেশ, শ্রীলংকা আৰু মালদ্বীপৰ দৰে সৰু দেশসমূহ অন্তর্ভুক্ত থাকিব। তেওঁলোকে অতিৰিক্ত আঞ্চলিক হস্তক্ষেপ, বা তেওঁলোকৰ নিজৰ আভ্যন্তৰীণ স্থিৰতাৰ জৰিয়তে মূল শক্তিৰ বাবে সমস্যা সৃষ্টি কৰিব পাৰে। তেওঁলোকে অঞ্চলটোত শক্তিৰ ভাৰসাম্য গ্ৰহণ কৰি মূল শক্তিৰ আধিপত্যক বৈধতা প্ৰদান কৰিব পাৰে।
(ঘ) দক্ষিণ এছিয়াৰ মুখ্য আৰু আটাইতকৈ সক্ৰিয় শক্তি সম্পৰ্কবোৰ হস্তক্ষেপকাৰী শক্তিৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হয়। এই অতিৰিক্ত আঞ্চলিক শক্তিবোৰে, যেনে— আমেৰিকা যুক্তৰাজ্য, ৰাছিয়া পূৰ্বতে ইউ.এছ.এছ আৰ., চীন আৰু অন্যান্যসকলে অঞ্চলটোৰ নীতি প্ৰভাৱিত কৰিছে। ভাৰতকে ধৰি দক্ষিণ এছিয়াৰ সকলো দেশে অতিৰিক্ত আঞ্চলিক শক্তিৰ সামঞ্জস্য ব্যৱহাৰ কৰি তেওঁলোকৰ সুবিধাৰ বাবে প্ৰভাৱিত কৰিব বিচাৰিছে।
প্ৰশ্নঃ ১০। দক্ষিণ এছিয়াৰ উত্থানশীল ক্ৰমৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ স্বাধীনতা প্ৰাপ্তিৰ ক্ষেত্ৰত এছিয়াৰ ৰাজ্যসমূহৰ প্ৰাৰম্ভিক আবেগ আছিল শীতল যুদ্ধ খণ্ডৰ ৰাজনীতিৰ পৰা নিজকে পৃথক কৰা। নেহৰৰ অধীনত ভাৰতীয় দৃষ্টিভংগীয়ে বিশ্ব পৰিক্ৰমাৰ এক স্বতন্ত্ৰ বুজাবুজি আৰু শান্তি নীতি বিকশিত কৰাৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছিল। এই নীতিসমূহৰ প্ৰয়োগ এছিয়াত অনুষ্ঠিত হোৱা সন্মিলনৰ শৃংখলাত আহিছিল যিয়ে আঞ্চলিকতাবাদৰ জৰিয়তে শান্তিৰ পৰিকাঠামো স্থাপন কৰিব বিচাৰিছিল। ‘এছিয়ান ৰিলেচনচ কনফাৰেন্স’ দিল্লী, ১৯৪৭ এনে ধৰণৰ প্ৰথম সন্মিলন আছিল যিয়ে এছিয়াৰ দেশসমূহৰ নেতাসকলক একত্ৰিত কৰিছিল যি এতিয়াও ঔপনিৱেশিক ক্ষেত্ৰৰ পৰা ওলাই অহাৰ প্ৰক্ৰিয়াত আছে। ই শান্তি আৰু উন্নয়নৰ দৰে বিষয়ত এছিয়াৰ পৰিচয় আৰু এক উমৈহতীয়া দৃষ্টিভংগী স্থাপন কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। ইণ্ডোনেছিয়াৰ সন্মিলনে দিল্লী, ১৯৪৯ ঔপনিৱেশিকতাৰ বিৰুদ্ধে এক আন্তর্জাতিক জনমত সৃষ্টি কৰিবলৈ আৰু ইণ্ডোনেছিয়াত স্বাধীনতা আন্দোলনক সমৰ্থন কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। কলম্বো সন্মিলন ১৯৫৪ আৰু আফ্রো-এছিয়ান বাণ্ডুং সন্মিলনে ১৯৫৫ আঞ্চলিকতাবাদৰ ৩টা ভেটি স্থাপন কৰে। আগৰখন আছিল দক্ষিণ আৰু দক্ষিণ পূব এছিয়াৰ দেশসমূহৰ এখন সন্মিলন আৰু পিছৰখন আফ্রো-এছিয়াৰ দেশসমূহৰ সম্মিলন। এই সন্মিলনসমূহে তৃতীয় বিশ্বত, বিশেষকৈ এছিয়াত আঞ্চলিকতাবাদৰ বিকাশক প্রতিনিধিত্ব কৰিছিল। বাণ্ডুং সন্মিলনত শাস্তিপূর্ণ সহাবস্থানৰ পঞ্চশীল নীতিবোৰক ৰাজ্যসমূহৰ মাজৰ সম্পৰ্ক নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব লগা নীতি হিচাপে বৰ্ণনা কৰা হৈছিল। আঞ্চলিকতাবাদৰ দিশত আন্দোলনই এছিয়াত কোনো প্রতিষ্ঠানগত ব্যৱস্থা সৃষ্টি কৰা নাছিল। উন্নয়নৰ সমস্যাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া উত্তৰ ঔপনিবেশিক ৰাজ্যসমূহৰ উমৈহতীয়া উদ্বেগ চিনাক্ত কৰাৰ প্ৰয়াস হিচাপে ই ৰৈ গৈছিল৷
দুর্ভাগ্যবশত, আঞ্চলিকতাবাদ কেতিয়াও আফ্রো-এছিয়াৰ ৰাজ্যসমূহৰ মৌলিক চিন্তাত পৰিণত হোৱা নাছিল। আঞ্চলিকতাবাদৰ কিছুমান বাধা ঔপনিৱেশিক উত্তৰাধিকাৰৰ পৰা আহিছিল। যেনে দেশসমূহৰ ভিতৰত বৃহৎ সংখ্যালঘুৰ উপস্থিতি, অশান্ত সীমা, অভিজাত সকলৰ সংঘৰ্ষ ইত্যাদি। কোৰিয়াৰ যুদ্ধৰ পিছত এছিয়াত শীতল যুদ্ধৰ আক্ৰমণ অঞ্চলটোত আঞ্চলিকতাবাদৰ বাবে সন্ধিক্ষণ হিচাপে প্ৰমাণিত হৈছিল। বাণ্ডুং অনুষ্ঠিত হোৱা অন্তিম আফ্রো-এছিয়ান সন্মিলন হিচাপে পৰিগণিত হয়। যদিও আঞ্চলিকতাবাদৰ মনোভাৱ পুনৰুজ্জীৱিত কৰাৰ প্ৰচেষ্টা কৰা হৈছিল, তথাপিও তেওঁলোক অসফল হৈ থাকিল।
১৯৫০-ৰ দশকৰ মাজভাগত আঞ্চলিকতাবাদৰ পৰা আঁতৰি অ-সংৰেখনৰ বিকাশৰ দিশত পৰিৱৰ্তন দেখা গৈছিল। এটা স্তৰত, পঞ্চশীল প্ৰস্তুতকৰণত উল্লেখ কৰা অনুসৰি, অসংৰেখন আঞ্চলিকতাবাদৰ মৌলিক নীতিবোৰৰ পুনৰ সংজ্ঞা হৈ পৰিছিল, কিন্তু স্বাধীনতা আৰু শান্তিৰ ওপৰত এক সুকীয়া গুৰুত্ব দি আন এটা স্তৰত, ই শীতল যুদ্ধৰ প্ৰতিদ্বন্দ্বিতাৰ আকস্মিক পৰিকাঠামোৰ ভিতৰত বিশ্ববিষয়ৰ স্বতন্ত্ৰ বুজাবুজিৰ পুনৰ সংজ্ঞা আছিল। লক্ষণীয় কথাটো হ’ল যে আঞ্চলিকতাবাদ আৰু অ-সংৰেখন দুয়োটাই ‘আন্দোলন’ক এটা গাঁথনি বা সংগঠনলৈ ৰূপান্তৰ কৰিবলৈ কোনো প্ৰয়াস কৰা নাছিল।
দক্ষিণ এছিয়া পৰ্যায়ত, আঞ্চলিক ৰাজ্য প্ৰণালীত আদেশ বাবে দুটা ‘আৰ্হি চিনাক্ত কৰিব পাৰি। প্ৰথমটো ১৯৪৭ৰ ভূ-ৰাজনৈতিক পৰিস্থিতিৰ বাস্তৱতাৰ ওপৰত আধাৰিত আছিল। এই বাহি প্রকৃত শক্তিৰ বাস্তৱতাৰ সলনি দক্ষিণ এছিয়াত ভাৰতৰ এক মুখ্য শক্তি হোৱাৰ সম্ভাৱন ওপৰত অধিক আধাৰিত আছিল। এই আৰ্হিটো ১৯৬২ চনত চীনাসকলৰ হাতত হোৱ বিপৰ্যয়লৈকে প্ৰশ্নহীন হৈ থকা দেখা গৈছিল। ভাৰত-চীন যুদ্ধই দক্ষিণ এছিয়া অঞ্চলত এক বৃহৎ শক্তিৰ মৰ্যাদাৰ বাবে ভাৰতীয় দাবীৰ ওপৰত প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰিছিল। দ্বিতীয় আহি ১৯৭১ চনত পাকিস্তানৰ সৈতে সংঘৰ্ষৰ এটা উৎপাদন আছিল। বাংলাদেশৰ সৃষ্টি আৰু চিমলা চুক্তি ১৯৭২ এই নতুন আৰ্হিৰ আধাৰ হৈ পৰিছিল। ১৯৭১-৭২ বৰ্ষৰ আৰ্হিটো দক্ষিণ এছিয়াৰ ভাৰতৰ শক্তিৰ মৰ্যাদাৰ স্বীকৃতিৰ ওপৰত আধাৰিত আছিল। পাকিস্তানৰ এই মৰ্যাদা গ্রহ চিমলা চুক্তি স্বাক্ষৰিত হোৱাত অন্তর্নিহিত আছিল। ১৯৭২ এই নতুন আৰ্হিৰ আধাৰ হৈ পৰিছিল। ১৯৭১-৭২ বৰ্ষৰ আৰ্হিটো দক্ষিণ এছিয়াত ভাৰতৰ শক্তিৰ মৰ্যাদাৰ স্বীকৃতিৰ ওপৰত আধাৰিত আছিল। পাকিস্তানৰ এই মৰ্যাদা গ্রহণ চিমলা চুক্তি স্বাক্ষৰিত হোৱাত অন্তর্নিহিত আছিল। আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু ছোভিয়েট ইউনিয়ন দুয়োটাই দক্ষিণ এছিয়াত নতুন ভাৰতীয় স্থিতিক বৈষয় প্ৰদান কৰা দেখা গৈছিল। চীনৰ সৈতে আলোচনা আৰম্ভ কৰাত নতুন দিল্লীৰ সফলতাই চীনৰ পৰা একে ধৰণৰ বৈধতাৰ ইংগিত দিছিল।
প্ৰশ্নঃ ১১। ভাৰত-পাকিস্তানৰ মাজৰ সম্পৰ্কৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ১৯৪৭ চনত ভাৰত বিভাজনৰ সময়ত উদ্ভৱ হোৱা কিছুমান গুৰুত্বপূর্ণ ঐতিহাসিক আৰু ভৌগোলিক বাধ্যবাধকতাই দুয়োখন দেশৰ চিন্তাধাৰাৰ ওপৰত গুৰুত্বপূর্ণ প্রভাৱ পেলাইছে। ইছলামক এজন লোকৰ ৰাষ্ট্ৰীয় ঐক্যৰ বাবে এক সমবেত বিন্দু হিচাপে গণ্য কৰা হৈছিল যিয় এক পৃথক ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিচয় ৰখাৰ দাবী কৰিছিল। ই এক বিচ্ছিন্নতাবাদী শক্তি হৈ পৰিছিল যি ঔপনিৱেশিক বিৰোধী সংগ্ৰামৰ ৰাষ্ট্ৰীয় মূলসুঁতিৰ সৈতে খাপ খাই নাছিল। এইটো পাকিস্তান সৃষ্টিৰ মূল হিচাপে গ্ৰহণ কৰা হৈছে। এই দেশবোৰে তেওঁলোকৰ দ্বিপাক্ষিক সম্পৰ্কত তিনটা। গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয়ৰ সন্মুখীন হৈছে—
(ক) ভাৰত আৰু পাকিস্তানৰ বিশ্ব দৃষ্টিভংগী: দক্ষিণ এছিয়াৰ দুখন মূল দেশ হিচাপে বিভিন্ন বিশ্বদৃষ্টিভংগী আছিল যিয়ে তেওঁলোকৰ বৈদেশিক নীতি নিৰ্ধাৰণ কৰিছিল। স্বাধীনতাৰ পিছৰ প্ৰাৰম্ভিক বছৰবোৰত ভাৰতীয় বিশ্বদৃষ্টিভংগী এছিয়াৰ ঔপনিৱেশিক পৰৱৰ্তী ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ এক আঞ্চলিক পরিচয় গঢ়ি তোলাৰ বিষয়ে উদ্বেগৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হৈছিল। এই নীতিৰ এটি গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশ আছিল দক্ষিণ এছিয়াত অতিৰিক্ত আঞ্চলিক হস্তক্ষেপৰ বিৰোধিতা কৰা। ভাৰতে দক্ষিণ এছিয়াৰ সমস্যাসমূহ দক্ষিণ এছিয়াৰ দেশসমূহৰ পৰিধিৰ ভিতৰত ৰাখিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল।
এছিয়াত শীতল যুদ্ধৰ মিত্ৰতাৰ প্ৰৱেশৰ বিৰোধিতা আৰু সংৰেখন নোহোৱাৰ অন্তিম পথ এই বিশ্বদৃষ্টিভংগীৰ অংশ। ১৯৪৭ চনৰ পৰা ১৯৭১ চনলৈ দক্ষিণ এছিয়াৰ প্ৰতি ভাৰতৰ দৃষ্টিভংগীৰ দুটা প্ৰৱণতা দেখা গৈছিল। ভাৰতে দক্ষিণ এছিয়াৰ সমস্যাসমূহ দক্ষিণ এছিয়াৰ দেশসমূহৰ পৰিধিৰ ভিতৰত ৰাখিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। এছিয়াত শীতল যুদ্ধৰ মিত্ৰতাৰ প্ৰৱেশৰ বিৰোধিতা আৰু সংৰেখন নোহোৱাৰ অন্তিম পথ এই বিশ্বদৃষ্টিভংগীৰ অংশ। ১৯৪৭ চনৰ পৰা ১৯৭১ চনলৈ দক্ষিণ এছিয়াৰ প্ৰতি ভাৰতৰ দৃষ্টিভংগীৰ দুটা প্ৰৱণতা দেখা গৈছিল এটা আছিল নেহৰুৰ দ্বাৰা আৰম্ভ কৰা প্ৰৱণতা। ই প্রভাৱশালী বিষয় বস্তু হিচাপে আঞ্চলিকতাবাদৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছিল। দ্বিতীয়টো লাল বাহাদুৰ শাস্ত্ৰীৰ বছৰত উদ্ভৱ হৈছিল। এইটো ১৯৬২ চনৰ যুদ্ধৰ পিছত আহিছিল আৰু ভাৰতীয় বিশ্বদৃষ্টিভংগীৰ সামঞ্জস্যৰ কথা মনত ৰাখি পুনৰ স্থাপন কৰাৰ প্রয়োজনীয়তা আহিছিল। শাস্ত্ৰীয়ে বৈদেশিক নীতিৰ মূল চাবিকাঠি হিচাপে দ্বিপাক্ষিকতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিব লাগিছিল, বিশেষকৈ দক্ষিণ এছিয়াৰ দেশসমূহৰ সম্পৰ্কত।
১৯৭১ চনৰ পিছৰ সময়ছোৱাত ভাৰতে এক সুসংগত দক্ষিণ এছিয়া নীতি বিকশিত কৰিছিল যি ইয়াৰ দক্ষিণ এছিয়াৰ চুবুৰীয়া দেশসমূহৰ প্ৰতি ভাৰতৰ দৃষ্টিভংগী নিৰ্ধাৰণ কৰাৰ বাবে আছিল। এই নীতিৰ আধাৰ দক্ষিণ এছিয়াত ভাৰতৰ শক্তিৰ স্থিতিত আছিল। নীতিটোৰ স্থাপত্য দুটা পদ্ধতিৰ সংমিশ্ৰণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিছিল। আঞ্চলিকতাবাদ যাক এতিয়া দক্ষিণ এছিয়াত সীমাবদ্ধ কৰা হৈছিল। আৰু ইয়াৰ ফলস্বৰূপে দক্ষিণ এছিয়াক এক আঞ্চলিক ৰাজ্য ব্যৱস্থা হিচাপে ধাৰণা কৰা হৈছিল; আৰু দ্বিপাক্ষিকতা, যি ১৯৭২ চনৰ চিমলা চুক্তিৰ আধাৰ আছিল।
ইয়াৰ ভূমিকাৰ বিষয়ে পাকিস্তানৰ ধাৰণা দুটা একেলগে শক্তিৰ উপলব্ধিৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছিল— দেশখনৰ ভূ-ৰাজনীতি যি পূব আৰু পশ্চিম পাকিস্তান আৰু ইছলামিক বিশ্বদৃষ্টিভংগীৰ মাজত বিভক্ত আছিল। পূৰ্বতে পাকিস্তানক দক্ষিণ এছিয়াৰ আঞ্চলিক ৰাজ্য ব্যৱস্থাত দৃঢ়ভাৱে ৰাখিছিল। আৰু পিছৰটোৱে ইয়াক পশ্চিম এছিয়াৰ ইছলামিক পৃথিৱীৰ ওচৰলৈ লৈ আহিছিল। পাকিস্তানে এনেদৰে নিজকে দুটা পৃথক পৰিচয় আৰু ভূমিকা থকা ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে দেখিছিল, যি হৈছে দক্ষিণ এছিয়াৰ শক্তি আৰু ইছলামিক পশ্চিম এছিয়াৰ শক্তি যি অৱশেষত ইছলামিক সন্মিলন সংগঠনৰ এক গুৰুত্বপূর্ণ দেশ হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰিব লাগিছিল। পাকিস্তানে ইয়াৰ আৰম্ভণিৰ পৰাই সমাধান কৰিব বিচৰা এটা প্ৰভাৱশালী নিৰাপত্তা উদ্বেগ হ’ল ভাৰতৰ ভয়। পাকিস্তানৰ বৈদেশিক আৰু প্ৰতিৰক্ষা নীতিৰ সমস্যাটো ভাৰতীয় আধিপত্য আৰু সুৰক্ষাৰ এই কেন্দ্ৰীয় বিষয়বস্তুৰ চাৰিওফালে ঘূৰি আছিল যিটো এই ভাবুকিৰ মোকাবিলা কৰিবলৈ স্থাপন কৰিব লাগিছিল। পাকিস্তানৰ ইছলামিক বিশ্বৰ সৈতে, চীনৰ সৈতে সম্পর্ক স্থাপন আৰু আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ সামৰিক মিত্ৰতাত অংশগ্ৰহণ কৰাৰ প্ৰচেষ্টা পাকিস্তানৰ এই নিৰাপত্তা ৰক্ষাৰ চিন্তাৰ ভিতৰত বুজিব পাৰি। এই সংযোগবোৰে পাকিস্তানক ভাৰতে ইয়াৰ প্ৰভাৱৰ ক্ষেত্ৰ বুলি বিবেচনা কৰা ভাৰতৰ আধিপত্য বিস্তাৰ কৰাৰ আকাংক্ষাক প্রতিহত কৰাৰ সুযোগ প্ৰদান কৰিছিল।
(খ) কাশ্মীৰক লৈ বিবাদ: কাশ্মীৰ ভাৰত আৰু পাকিস্তানৰ দৃষ্টিভংগীৰ এই মৌলিক বৈচিত্র্য কাশ্মীৰৰ বিষয়ত প্ৰকাশ পাইছে, যিটো পাকিস্তানে দ্বিপাক্ষিক বিভাজনৰ মূল বিষয় হিচাপে চিনাক্ত কৰিছে। জুনাগঞ্জ আৰু হায়দৰাবাদৰ দৰে কাশ্মীরেও ভাৰতত যোগদান করি নে পাকিস্তানৰ সৈতে একত্ৰিত হ’ব সেই বিষয়ে নিজৰ ভৱিষ্যত নিৰ্ণয় কৰাৰ সিদ্ধান্ত লৈছিল। হায়দাবাদ আৰু জুনাগঞ্জৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰত চৰকাৰে স্থানীয় হিন্দু জনসাধাৰণৰ ইচ্ছাক সান জনোৱাটো নিশ্চিত কৰিবলৈ পদক্ষেপ লৈছিল আৰু ভাৰতীয় ইউনিয়নত এই দুখন ৰাজ্যৰ একত্ৰীকৰণৰ প্ৰক্ৰিয়া তৎপৰ কৰি তুলিছিল। কাশ্মীৰৰ এটা অদ্ভুত সমস্যা আছিল। ইয়াৰ জনসংখ্যাৰ পৃথক বিতৰণ প্ৰকাৰ আছিল, লাডাখ অঞ্চল মুখ্যতঃ বৌদ্ধ, জম্মু অঞ্চল হিন্দু আৰু কাশ্মীৰ উপত্যকা মুছলমান আছিল। পাকিস্তানে ‘অনিয়মীয়া সেনা’ক কাশ্মীৰত প্ৰৱেশ কৰিবলৈ অনুমতি দি কাশ্মীৰৰ ওপৰত সিদ্ধান্ত লোৱাৰ গতি কল্পয়িাই আনিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। মহাৰাজ হৰি সিঙে সম্ভাব্য সমস্যাবোৰ উপলব্ধি কৰি ভাৰতৰ সৈতে অধিগ্ৰহণৰ সঁজুলিত স্বাক্ষৰ কৰে, এনেদৰে ইণ্ডিয়ান ইউনিয়ন জম্মু আৰু কাশ্মীৰ ৰাজ্যক ইয়াৰ সৈতে একত্রিত কৰে।
কাশ্মীৰক ভাৰতত একত্ৰিত কৰাৰ পিছত হোৱা প্ৰথম ভাৰত-পাকিস্তান যুদ্ধই ৰাজ্যখন বিভাজিত কৰি পেলাইছিল। ভাৰতে বিষয়টো ৰাষ্ট্ৰসংঘলৈ লৈ গৈছিল আৰু কাশ্মীৰীসকলৰ ৫টা ইচ্ছা নিশ্চিত কৰিবলৈ কাশ্মীৰত গণভোট অনুষ্ঠিত কৰিবলৈ সন্মত হৈছিল। ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ নিৰাপত্তা পৰিষদে গৃহীত যুদ্ধবিৰতি প্ৰস্তাৱ অনুসৰি, কাশ্মীৰৰ পৰা পাকিস্তানী সৈন্য প্রত্যাহাৰ আৰু পৰিস্থিতিটো ১৯৪৭ চনৰ পূৰ্বৰ স্থিতিলৈ পুনৰুদ্ধাৰ কৰাৰ ওপৰত এই গণভোট চর্তসাপেক্ষ আছিল। এই চৰ্তটো কেতিয়াও পাকিস্তানৰ দ্বাৰা পূৰণ কৰা হোৱা নাছিল আৰু গণভোটো কেতিয়াও অনুষ্ঠিত হোৱা নাছিল।
১৯৪৮ চনৰ প্ৰথম যুদ্ধৰ পিছত কাশ্মীৰত এক অস্থিৰ ইতিহাস দেখা গৈছে। দীৰ্ঘদিন ধৰি কাশ্মীৰী নেতা শ্বেখ আব্দুল্লাই গঠন কৰা নতুন চৰকাৰখন ১৯৫৩ চনত খাৰিজ কৰা হৈছিল। শ্বেখ আব্দুল্লাক তেওঁৰ পদৰ পৰা অব্যাহতি দিয়া হৈছিল কিয়নো তেওঁৰ দল নেচনেল কনফাৰেন্সে। ভাৰতত অন্তভুক্তিক চূড়ান্ত হিচাপে গ্ৰহণ কৰিবলৈ অস্বীকাৰ কৰিছিল আৰু ভৱিষ্যতে কাশ্মীৰ ৰাজ্যৰ চূড়ান্ত নিষ্পত্তিৰ বিষয়ে অস্পষ্টভাৱে কথা পাতিছিল। শেখ আব্দুল্লাক ১৯৭৫ চনত কাশ্মীৰত চৰকাৰৰ মুৰব্বী হিচাপে ঘূৰাই অনা হৈছিল যেতিয়া তেওঁ আৰু ইন্দিৰা গান্ধীয়ে এখন চুক্তি স্বাক্ষৰ কৰিছিল এতিয়া শ্বেখ আব্দুল্লাই পূৰ্বৰ বিচ্ছিন্নতাবাদী দাবী ত্যাগ কৰিছিল। আৰু কাশ্মীৰক বৈধভাৱে ভাৰতৰ অংশ হিচাপে গ্ৰহণ কৰিছিল। ১৯৬৫ চনত ভাৰত আৰু পাকিস্তানে কাশ্মীৰক লৈ যুদ্ধ কৰিছিল। পাকিস্তানী এয়াৰ মাৰ্শ্বেল আসগৰ খানে কোৱাৰ দৰে এই যুদ্ধটো সমস্যাটো চিৰকালৰ বাবে সমাধান কৰাৰ বাবে এক যুদ্ধ আছিল। তাচখন্দ সন্মিলনেও ১৯৬৬ চনত কোনো ফলাফল প্ৰদান কৰাত ব্যৰ্থ হৈছিল। অৱশ্যে, ১৯৭১ চনৰ যুদ্ধ পূব পাকিস্তানৰ ভৱিষ্যত আৰু বাংলাদেশ সৃষ্টিৰ বিষয়ে অধিক যুদ্ধ আছিল, ইয়াৰ বিষয়ে কাশ্মীৰৰ এটা নিৰ্দিষ্ট দিশ আছিল।
১৯৭২ চনৰ চিমলা চুক্তিয়ে কাশ্মীৰৰ আকস্মিক পৰিস্থিতিক আনুষ্ঠানিক কৰি তুলিছিল। চুক্তি খনে ইণ্ডো-পাকিস্তান বাৰ্তালাপৰ কিছুমান মৌলিক নীতি প্রতিষ্ঠা কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। এই চুক্তিত বিশেষভাৱে দ্বিপাক্ষিকতা বাদ আৰু দীৰ্ঘম্যাদী শান্তিৰ গ্রহণযোগ্যতাক ভৱিষ্যতৰ ভাৰত- পাকিস্তান সমস্যা সমাধানৰ পৰিকাঠামো হিচাপে উল্লেখ কৰা হৈছে। কাশ্মীৰৰ অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয়টোত চুক্তিখনত কোৱা হৈছে— ‘জম্মু আৰু কাশ্মীৰত ১৯৭১ চনৰ ১৭ ডিচেম্বৰৰ যুদ্ধবিৰতিৰ ফলত হোৱা প্ৰকৃত নিয়ন্ত্ৰণৰেখাক দুয়োপক্ষৰ স্বীকৃত স্থিতিৰ প্ৰতি কোনো পক্ষপাতিত্ব নকৰাকৈ সন্মান জনোৱা হ’ব। পাৰস্পৰিক পার্থক্য আৰু আইনী ব্যাখ্যা নির্বিশেষে কোনো পক্ষই ইয়াক একপক্ষীয়ভাৱে সলনি কৰিব নিবিচাৰে। দুয়োপক্ষই এই ৰেখা উলংঘা কৰি ভাবুকি বা বল প্রয়োগৰ পৰা বিৰত থাকিবলৈ প্ৰতিশ্ৰুতি দিয়ে”।
চিমলা চুক্তিয়ে ভাৰত আৰু পাকিস্তানৰ বাবে বাৰ্তালাপৰ এক নতুন পৰিকাঠামো সৃষ্টি কৰিবলৈ আৰু নিয়ন্ত্ৰণ ৰেখাৰ সৈতে কাশ্মীৰৰ বিষয়টো অনিৰ্দিষ্ট কালৰ বাবে স্থিৰ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। এই চুক্তিখন তৈয়াৰ কৰাত জড়িত ভাৰতীয় নেতাসকলৰ লিখনিৰ পৰা এজনে বুজি পাইছে যে শেষ ভৱিষ্যতে এলম ‘চিক সীমালৈ ৰূপান্তৰ কৰাৰ এক প্ৰচ্ছন্ন বুজাবুজি আছিল। এই পৰিপ্ৰেক্ষিতত শ্বেখ আব্দুল্লাৰ উভতি অহাটো গুৰুত্বপূৰ্ণ হৈ পৰিছিল। এতিয়া ভাৰতত এজন কাশ্মীৰী নেতা আছিল, কাশ্মীৰী দল নেচনেল কনফাৰেন্সৰ নেতৃত্ব দিছিল, কাশ্মীৰ ভাৰতৰ অংশ বুলি স্থিতি লৈছিল। এইটো এটা গণভোটৰ সমান আছিল। এয়া আছিল আত্ম-নিৰ্ণয়ৰ অধিকাৰৰ পৰীক্ষা যে কাশ্মীৰীসকলক গণভোটৰ দ্বাৰা প্ৰতিশ্ৰুতি দিয়া হৈছিল। ভাৰতে এতিয়া কাশ্মীৰক ভাৰতত অন্তর্ভুক্ত কৰাৰ বাবে ৰাজনৈতিক বৈধতাৰ কথা ক’ব পাৰে।
১৯৭৫ চনৰ পিছৰ কাশ্মীৰৰ উন্নয়নে ইয়াৰ ইতিহাসৰ এক সম্পূৰ্ণ নতুন অধ্যায়ৰ আৰম্ভণি কৰে। শ্বেখ আব্দুল্লা শাসনৰ প্ৰতি বিৰূপ প্ৰতিক্ৰিয়া ১৯৭০ ৰ দশকৰ শেষৰ ফালে আৰম্ভ হৈছিল। আংশিকভাৱে এইটো কাশ্মীৰৰ শাসক শ্ৰেণী আৰু সাধাৰণ জনসাধাৰণৰ মাজত বৰ্ধিত বিভাজনৰ এটা উৎপাদন আছিল যিটো ৰাজ্যখনে সৃষ্টি কৰিব বিচৰা উন্নয়নৰ ফলৰ পৰা বঞ্চিত হৈ আছিল। আংশিকভাৱে ভাৰতীয় শাসনৰ উপযোগিতা সম্পর্কে কাশ্মীৰীসকলৰ মনত সৃষ্টি হোৱা হতাশাৰ ফলস্বৰূপে এইটো উপায় আছিল। এক গুৰুত্বপূৰ্ণ জনপ্রিয় পৰ্যায়ৰ আন্দোলন জম্মু আৰু কাশ্মীৰ ‘লিবাৰেচন ফ্রন্ট’ জে.কে.এল.এফ. ৰূপত আহিছিল। শক্তিশালী পাকিস্তানী সম্পর্ক থকা সংগঠন হিচাপে, জে.কে.এল.এফে. কাশ্মীৰীসকলক পাকিস্তানত যোগদান কৰাৰ বাবে আত্ম-নিৰ্ণয়ৰ অধিকাৰ দাবী কৰিছিল।
১৯৮০ৰ দশকত দুটা গুৰুত্বপূর্ণ উন্নয়ন দেখা গৈছিল যিয়ে কাশ্মীৰৰ উন্নয়নত তেওঁলোকৰ প্রভাৱ পেলাইছিল। এটা আছিল আফগানিস্তানত ছোভিয়েট হস্তক্ষেপ যাৰ ফলত আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা পাকিস্তানত অৱস্থিত আফগান বিদ্রোহীসকলক মুজাহিদীন বৃহৎ পৰিমাণৰ অস্ত্ৰ সৰবৰাহ কৰা হৈছিল। দ্বিতীয়টো আছিল কাশ্মীৰ সম্পৰ্কে পাকিস্তানী ৰণনীতিৰ পৰিবৰ্তন। আফগানসকলক আমেৰিকান অস্ত্ৰ সৰবৰাহ কাশ্মীৰত প্ৰভাৱ পেলাইছিল। প্রত্যক্ষ সংঘৰ্ষৰ পৰা বিদ্ৰোহলৈ স্থানান্তৰিত হোৱাৰ ক্ষেত্ৰত পাকিস্তানী কৌশলৰ পৰিৱৰ্তনৰ সৈতে জড়িত আছিল।
কাশ্মীৰৰ ওপৰত পাকিস্তানী ৰণনীতিত অনুপ্রৱেশ আৰু বিদ্ৰোহ এক দীঘলীয়া আৰ্হি হৈ আহিছে। ১৯৬৫ চনৰ যুদ্ধৰ আগতে পাকিস্তানে সামান্য সফলতাৰে এই পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰিছিল। ১৯৬৫ আৰু ১৯৭১ চনত বল প্রয়োগৰ জৰিয়তে সমস্যাটো সমাধান কৰাত ব্যৰ্থ হোৱাৰ ফলত ৰণনীতিৰ পৰিৱৰ্তন ঘটিছিল। এতিয়া অনুপ্রৱেশে কম তীব্ৰতাৰ সংঘৰ্ষৰ আকাৰ লৈছিল। স্থানীয় আইন-শৃংখলা পৰিস্থিতিক পক্ষাঘাতগ্ৰস্ত কৰা আৰু অঞ্চলটোত অনিশ্চয়তা সৃষ্টি কৰাৰ প্ৰচেষ্টা সেই দিনটোৰ কৌশল হৈ পৰিছিল। উপত্যকাৰ পৰা কাশ্মীৰী পণ্ডিতসকলৰ বৃহৎ পৰিমাণৰ প্ৰস্থান এই দীঘলীয়া বৰ্ণনীতিৰ অংশ আছিল।
এই পাকিস্তানী ৰণনীতিক মানৱ অধিকাৰ উলংঘনৰ এক নতুন আহ্বানৰ দ্বাৰা শক্তিশালী কৰা হৈছিল। ১৯৯০ ৰ দশকৰ আৰম্ভণিতে, মানৱ অধিকাৰ উলংঘনৰ বিষয়ে চিন্তাই হঠাতে নতুনকৈ গ্রহণযোগ্যতা লাভ কৰিছিল। বছনিয়া, চেচনিয়া আৰু আন ঠাইত, পৃথিৱীখন হঠাতে মানব অধিকাৰৰ প্ৰতি সংবেদনশীল হোৱা দেখা গৈছিল। কাশ্মীৰতো, আত্ম-নিৰ্ণয়ৰ পুৰণি দৃষ্টান্তটো মানৱ অধিকাৰ উলংঘনৰ নতুন দৃষ্টান্তৰ দ্বাৰা দ্ৰুতগতিত সলনি কৰা হৈছিল। হঠাতে কাশ্মীৰৰ পৰিস্থিতি প্রায় সম্পূৰ্ণৰূপে মানৱীয় মাত্ৰাৰ সৈতে বিশ্লেষণ কৰা হ’ল। অর্গেনাইজেচন অফ ইছলামিক কনফাৰেন্স অ’আইচিৰ দ্বাৰা দাবী উত্থাপন কৰা হৈছিল, তাৰ পিছত ইউৰোপীয় শক্তিবোৰে ভাৰতীয় বাহিনীৰ দ্বাৰা মানৱ অধিকাৰ উলংঘনৰ জৰীপৰ বাবে দাবী উত্থাপন কৰিছিল। ভাৰত চৰকাৰক সমস্যাটো নিৰীক্ষণ কৰিবলৈ নিজাকৈ এটা ৰাষ্ট্ৰীয় মানৱ অধিকাৰ আয়োগ গঠন কৰিবলৈ যথেষ্ট প্ৰেৰিত কৰা হৈছিল। আন্তর্জাতিক সম্প্রদায়ে স্বীকাৰ কৰিবলৈ কেইবা বছৰ লাগিছিল যে সন্ত্রাসবাদী সংগঠনবোৰেও মানৱ অধিকাৰ উলংঘন কৰে আৰু উলংঘনৰ দায়িত্ব কেৱল চৰকাৰৰ হ’ব নোৱাৰে।
ভাৰত আৰু পাকিস্তানে কাৰ্গিলত অনুপ্ৰৱেশক লৈ সংঘৰ্ষত লিপ্ত হৈছিল। মুজাহিদীনসকলৰ দ্বাৰা এল.অ’ চি. অতিক্ৰম কৰাটো আৰু পাকিস্তানী সৈন্যই কাশ্মীৰৰ ওপৰত চলি থকা দৃষ্টিভংগীৰ এক যৌক্তিক পৰিণতি আছিল নে নাই এইটোৱে পাকিস্তানৰ এটা মূল্যায়নক প্রতিনিধিত্ব কৰিছিল। এল.অ’.চি. অতিক্ৰম কৰি প্ৰত্যক্ষ শক্তি প্ৰয়োগ কৰাৰ আৰু ভাৰতক কাশ্মীৰ সমস্যা সমাধান কৰিবলৈ বাধ্য কৰাৰ সময় উপযুক্ত আছিল। এই পাকিস্তানী অভিযানৰ বাবে কেইবাটাও ব্যাখ্যা দিয়া হ’ব পাৰে। এক, যে পাকিস্তানে কাশ্মীৰৰ অধিগ্ৰহণৰ বিষয়ে নিজৰ লক্ষ্য প্রাপ্ত কৰাৰ বাবে এনে পদক্ষেপৰ বাবে সময়টো উপযুক্ত বুলি মূল্যায়ন কৰিব লাগিব। ভাৰতত ৰাজনৈতিক অনিশ্চয়তা আৰু ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰত সহমত স্পষ্ট অভাৱও এটা বিবেচনা হ’লহেঁতেন। মূল্যায়নটো নিশ্চয় উগ্ৰপন্থী সংগঠনবোৰৰ সক্ৰিয় অংশগ্ৰহণৰ ওপৰত আধাৰিত এক সামৰিক আৰু চোৰাংচোৱা মূল্যায়ন আছিল। এইটো সম্ভৱ আছিল যে অসামৰিক চৰকাৰক .এই সিদ্ধান্তটো কাৰ্যকৰী হোৱাৰ পিছত টানি অনা হৈছিল। যদি এইটো সঁচা হয় ই পাকিস্তানী ৰাজনীতিৰ আৰ্হি নিশ্চিত কৰে যি সেনা, অসামৰিক প্ৰতিনিধি অভিজাত, চোৰাংচোৱা গোট আৰু ইছলামিক গোটৰ প্ৰতিযোগিতামূলক স্বাৰ্থৰ দ্বাৰা আধিপত্য বিস্তাৰ কৰে। কাৰ্গিল কার্যত চৰকাৰৰ জড়িত থকাৰ বিষয়ে পাকিস্তানী প্রধানমন্ত্ৰীৰ নিৰন্তৰ অস্বীকাৰ সম্পূৰ্ণৰূপে সঁচা নহ’বও পাৰে। চৰকাৰৰ অজ্ঞাত আৰু অংশগ্রহণ অবিহনে এনে কার্য সংঘটিত হ’ব নোৱাৰে। আৰু ইয়াত সেনা অন্তর্ভুক্ত। কার্গিলত নিজকে প্ৰতিশ্ৰুতিবদ্ধ কৰাৰ পিছত, পাকিস্তানে হজম কৰিব পৰাতকৈ অধিক গ্ৰহণ কৰা দেখা গৈছিল। আন্তর্জাতিক জনমত পাকিস্তানৰ পৰা আঁতৰি গৈছে। ইয়াৰ পুৰণি আৰু বিশ্বাসী মিত্র চীনে এক নিৰপেক্ষ স্থিতি গ্ৰহণ কৰিছিল, সংযম আৰু আলোচনাৰ পৰামৰ্শ দিছিল। পাকিস্তানী প্রধানমন্ত্রীয়ে আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰকো স্থানান্তৰ কৰিবলৈ সক্ষম হোৱা নাছিল। প্রিমিয়াৰ শ্বৰীফৰ আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ ভ্ৰমণ প্ৰতিফলিত প্ৰমাণিত হৈছিল। আমেৰিকানসকলে পাকিস্তানক এলঅ চিলে নিজৰ সৈন্য প্রত্যাহাৰ কৰিবলৈ আৰু ভাৰতৰ সৈতে আলোচনা আৰম্ভ কৰিবলৈ কৈছিল। অৱশেষত, ভাবতে পাকিস্তানী অনুপ্রৱেশক পিছুৱাই নিবলৈ সক্ষম হৈছিল।
(গ) পাৰমাণৱিক সংঘৰ্ষৰ সমস্যাৰ সমীকৰণ: ১৯৯৮ চনত ভাৰত আৰু পাকিস্তানৰ দ্বাৰা কৰা পাৰমাণৱিক পৰীক্ষাই দুয়োখন চৰকাৰে গ্ৰহণ কৰা এই পদক্ষেপবোৰৰ যৌক্তিকতা আৰু প্রভাৱৰ ওপৰত যথেষ্ট বিতৰ্কৰ সৃষ্টি কৰিছিল। বেছিভাগ বিতর্ক এই কাৰ্যৰ নিৰাপত্তাৰ বিবেচনা, আঞ্চলিক ভাবুকিৰ মাত্ৰা আৰু আভ্যন্তৰীণ ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতাৰ ওপৰত কেন্দ্ৰীভূত আছিল। ভাৰতীয় উচ্চাৰণে পাকিস্তান আৰু চীনৰ ভাবুকিৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছিল, আনহাতে পাকিস্তানে ভাৰতক লক্ষ্য কৰি লৈছিল। ভাৰতীয় পৰীক্ষাৰ বিষয়ে উত্থাপিত কেন্দ্ৰীয় প্রশ্নবোৰ ‘কিয়’ আৰু ‘এতিয়া কিয়’ শ্রেণীত আছিল। বিতৰ্কবোৰত বিশ্লেষণৰ বাবে দুটা পৃথক দৃষ্টান্ত ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল, প্ৰথমটো সুৰক্ষাৰ যুক্তি ব্যৱহাৰ কৰি আৰু দ্বিতীয়টো, উন্নয়নমূলক যুক্তি। প্ৰথমটোৰ ওপৰত আধাৰিত বিতৰ্কবোৰে পাকিস্তান আৰু চীনৰ দ্বাৰা প্ৰকাশিত আঞ্চলিক ব্যৱস্থাৰ পৰা অনুভৱ কৰা ভাবুকিৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছিল । লগতে, দুয়োটা ক্ষেত্ৰতে যথেষ্ট। শক্তিশালী আভ্যন্তৰীণ ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতা থাকিব। এতিয়া যেতিয়া পৰীক্ষাবোৰে পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰৰ সামঞ্জসা বা প্রকৃত অস্ত্ৰৰ স্থিতি নিশ্চিত কৰিছে, তেতিয়া অনুমান কৰাতে নিৰাশৰ হ’ব পাৰে যে ৰাষ্ট্ৰসমূহে তেওঁলোকে যিমান ন্যূনতম পাৰমাণৱিক উচ্চাকাংক্ষা পালন কৰিছিল সেয়া প্রাপ্ত কৰিছে।
১৯৯৮ চনৰ মে মাহৰ ভাৰতীয় পাৰমাণৱিক পৰীক্ষাই সামঞ্জস্যৰ প্ৰদৰ্শন কৰোতে প্রযুক্তিগত আৰু ৰাজনৈতিক। প্রযুক্তিগত সামঞ্জস্য ভাৰতে বিগত বছৰবোৰত অনুভৱ কৰা উন্নত প্ৰযুক্তিৰ প্ৰৱেশাধিকাৰ অস্বীকাৰ কৰাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত আছিল। ৰাজনৈতিক সামঞ্জস্যই জি-৭ শাসনৰ সৈতে মোকাবিলা কৰিবলৈ অভিজাতসকলৰ ৰাজনৈতিক ইচ্ছা প্ৰদৰ্শনক প্ৰতিনিধিত্ব কৰিছিল। প্রত্যাশিত নিষেধাজ্ঞাৰ সন্মুখীন হৈ স্বতন্ত্ৰ সিদ্ধান্ত লোৱাৰ সামঞ্জস্যৰ এই পুনৰ দাবীয়েই পাৰমাণৱিক পৰীক্ষাক পুনৰুজ্জীৱিত তৃতীয় বিশ্বৰ প্ৰতীক কৰি তোলে। সেই স্তৰত, ভাৰত আৰু পাকিস্তানী দুয়োটা পৰীক্ষাই দৃষ্টিভংগীৰ এক সাদৃশ্য প্ৰদৰ্শন কৰে।
ভাৰতীয় পাৰমাণৱিক মতবাদৰ খচৰা ৰূপৰেখাত ভাৰতৰ নিৰাপত্তাৰ বিষয়ে সিদ্ধান্ত লোৱাৰ ক্ষেত্ৰত স্বায়ত্তশাসনৰ বাবে যুক্তি দিয়া হৈছিল। দীৰ্ঘদিন ধৰি প্ৰতিষ্ঠিত ভাৰতীয় ৰেখাৰ প্ৰয়োজন যে নিৰাপত্তা ভাৰতৰ উন্নয়নমূলক প্ৰক্ৰিয়াৰ এক অবিচ্ছেদ্য অংশ। ই শান্তি আৰু স্থিৰতাৰ সম্ভাৱ্য ব্যাঘাত আৰু ইয়াৰ ফলস্বৰূপে উন্নয়নৰ অন্বেষণ নিশ্চিত কৰাৰ বাবে এক প্ৰতিৰোধ ক্ষমতা সৃষ্টি কৰাৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ বিষয়ে উদ্বেগ প্রকাশ কৰে। ই যুক্তি দিছিল যে বিশ্বব্যাপী পাৰমাণৱিক নিৰস্ত্ৰীকৰণ নীতিৰ অনুপস্থিতিত, ভাৰতৰ কৌশলগত স্বার্থৰ বাবে এক কাৰ্যকৰী বিশ্বাসযোগ প্ৰতিৰোধৰ প্ৰয়োজন আৰু পৰ্যাপ্ত প্রতিশোধমূলক সামঞ্জস্য বিফল হ’ব লাগে। ই ‘প্রথম ব্যৱহাৰ নকৰা মতবাদ’ আৰু পাৰমাণৱিক সিদ্ধান্ত গ্ৰহণৰ অসামৰিক নিয়ন্ত্ৰণৰ ওপৰত ধৰি ৰাখিছে।
ভাৰত আৰু পাকিস্তানৰ মাজত পাৰমাণৱিক প্ৰতিৰোধৰ উপযোগিতা যি কোনো স্তৰত এতিয়াও অস্পষ্ট হ’ব পাৰে। কিন্তু কাৰ্গিল সংঘৰ্ষই এক সীমা নাৰীবাদী পৰিভাষাৰ পৰা ধাৰ ল’বলৈ এটা ‘গ্লাছ চিলিং’উপস্থাপন কৰিছিল যাৰ বাহিৰত দুয়োটা শক্তিয়ে তেওঁলোকৰ সংঘাত বৃদ্ধি কৰিব নোৱাৰিব পাৰে। নিয়ন্ত্ৰণ ৰেখাৰ ৰূপত এই সীমা ভাৰতে মানি চলিছিল আৰু আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু চীনে পাকিস্তানৰ ওপৰতো আৰোপ কৰিছিল। সেয়েহে, ১৯৮৫ চনৰ পাৰমাণৱিক আলোচনা পুনৰ আৰম্ভ কৰাৰ প্ৰয়োজন আছে যিয়ে ইজনে সিজনৰ পাৰমাণৱিক প্ৰতিষ্ঠানসমূহক আক্ৰমণ নকৰাৰ ক্ষেত্ৰত এক চুক্তি তৈয়াৰ কৰিব বিচাৰিছিল। ইয়াক এতিয়া ‘প্রথম-ব্যৱহাৰ নকৰা’ নীতিৰ ওপৰত ঘোষণাৰ দ্বাৰা পৰিপূৰক কৰিব পাৰি।
ভাৰত আৰু পাকিস্তান দুয়োটাই ইয়াৰ অৰ্থনৈতিক আৰু ঔদ্যোগিক বিকাশৰ বাবে তেওঁলোকৰ শান্তিপূৰ্ণ-ব্যৱহাৰ কাৰ্যসূচী বিকশিত কৰাৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিব লাগিব। ইয়াৰ বাবে দুয়োখন দেশে আগতীয়া প্ৰযুক্তিৰ স্থানান্তৰৰ বাবে উন্নত বিশ্বৰ সৈতে দৰদাম কৰিব লাগিব পাৰে। দ্বৈত ব্যৱহাৰৰ প্ৰযুক্তিৰ ওপৰত নিষেধাজ্ঞাৰ ভাবুকি আৰু আলোচনাৰ বাবে সীমিত কোঠাই ভাৰত আৰু পাকিস্তানৰ বাবে উন্নত দেশসমূহৰ সৈতে দৰদাম কৰাৰ বাবে তেওঁলোকৰ সম্পদ একত্ৰিত কৰাটো প্ৰয়োজনীয় কৰি তুলিছে।
প্ৰশ্নঃ ১২। ভাৰত আৰু দক্ষিণ এছিয়াৰ অন্যান্য ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ সম্পৰ্কৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ (ক) নেপাল: নেপালৰ প্ৰতি ভাৰতীয় নীতি নিম্নলিখিত বিবেচনাৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়—
(১) নেপালৰ ভূ-ৰাজনীতিয়ে ইয়াক ভাৰত আৰু চীনৰ মাজত এখন স্থলবেষ্টিত দেশ কৰি তুলিছে। ভাৰতৰ ফালৰ পৰা নেপাললৈ প্ৰৱেশ সহজ।
(২) ঐতিহাসিকভাৱে, দুয়োখন দেশে এক উমৈহতীয়া নিৰাপত্তা ধাৰণা ভাগ বতৰা কৰিছে।
(৩) দুয়োখন দেশৰ মাজত যথেষ্ট সাংস্কৃতিক সম্পর্ক আছে: নেপাল কেৱল গৌতম বুদ্ধৰ জন্মস্থান নহয়, বিশ্বৰ একমাত্ৰ হিন্দু ৰাজ্য।
১৯৫০ চনত ভাৰত আৰু নেপালে স্বাক্ষৰ কৰা দুটা চুক্তিৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত দ্বিপাক্ষিক সম্পৰ্কৰ মাপকাঠীসমূহ নিৰ্ধাৰণ কৰা হৈছিল। শান্তি আৰু বন্ধুত্বৰ চুক্তি আৰু বাণিজ্য চুক্তি। এটা সুৰক্ষা ব্যৱস্থা আছিল যিয়ে সীমান্তৰ সিপাৰৰ পৰা চীনাসকলৰ সম্ভাৱ্য ভাবুকিৰ বিষয়ে বিবেচনা কৰিছিল। ই নেপালৰ নিৰাপত্তা সম্পৰ্কীয় বিষয়ত ভাৰত আৰু নেপালৰ মাজত ঘনিষ্ঠ সহযোগিতাৰ যোগান ধৰিছিল, এনেদৰে নেপাল যাতে চীনৰ প্ৰভাৱ ক্ষেত্ৰৰ অধীনলৈ নাহে সেয়া নিশ্চিত কৰে। দ্বিতীয় চুক্তিখনে নেপালৰ সৈতে বাণিজ্য আৰু পৰিবহণৰ ব্যৱস্থা কৰিছিল। এই চুক্তিৰ পৰিভাষাটো বহু বছৰ ধৰি কেইবাটাও আলোচনাৰ অধীনত আছিল। যিহেতু এইটো এটা দহ বছৰীয়া চুক্তি আছিল যাক নিয়মীয়াকৈ নৱীকৰণ কৰিব লাগিছিল, আলোচনাবোৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ হৈ পৰিছিল। ১৯৭১ চনত চুক্তিৰ বাক্যাংশত এটা ডাঙৰ পৰিৱৰ্তন আহিছিল। ‘পৰিবহণৰ স্বাধীনতা’ শব্দটো ‘পৰিবহণৰ অধিকাৰ’ৰ দ্বাৰা প্ৰতিষ্ঠাপিত হৈছিল। জনতা চৰকাৰৰ সময়ত হোৱা আন এক গুৰুত্বপূৰ্ণ পৰিৱৰ্তন হ’ল এই চুক্তিক পৃথক চুক্তিত বিভক্ত কৰা, এটা বাণিজ্য আৰু পৰিবহণৰ সৈতে লেনদেনৰ বাবে।
১৯৭০ ৰ দশকত নেপালে ইয়াৰ বৈদেশিক নীতিৰ প্ৰতি মৌলিকভাৱে নতুন দৃষ্টিভংগীৰে আগবাঢ়ি আহিছিল। ১৯৭৫ চনত এক আনুষ্ঠানিক ঘোষণাত নেপালে নেপাল অঞ্চলৰ বাবে শান্তিৰ ক্ষেত্ৰ স্থাপনৰ প্ৰস্তাৱ দিছিল। প্ৰস্তাৱটোৱে শান্তিপূর্ণ সহাবস্থানৰ নীতি মানি চলিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। এই নীতিৰ কেন্দ্ৰীয় উদ্দেশ্য নেপালৰ সাৰ্বভৌমত্ব আৰু ইয়াৰ পৰিচয়ৰ পুনৰ দাবী যেন লাগিছিল যিটো ভাৰতীয় আধিপত্যৰ দ্বাৰা ডুব যোৱাৰ আশংকা কৰিছিল। যদিও এই প্ৰস্তাৱটো আজিও নেপালৰ বৈদেশিক নীতিৰ উদ্দেশ্য হিচাপে থিয় হৈ আছে, ভাৰতে ইয়াক গ্ৰহণ কৰা নাছিল। ইয়াৰ পৰিৱৰ্তে, ভাৰতে সমগ্ৰ দক্ষিণ এছিয়াক শান্তিৰ ক্ষেত্ৰ হিচাপে সহায় কৰে। নেপালত গণতন্ত্র পুনৰুদ্ধাৰৰ দিশত আন্দোলন ১৯৮০ৰ দশকত আৰম্ভ হৈছিল। ১৯৯০ চনত সাংবিধানিক ৰাজতন্ত্ৰৰ বাবে প্ৰদান কৰা নতুন সংবিধান ৰচনা কৰাটো গণতন্ত্ৰৰ ১০টা পুনৰুদ্ধাৰৰ এক স্বাগতমমূলক পদক্ষেপ আছিল। ১৯৯০ চনৰ পৰা নেপাল, ইউকেৰ দৰে সংসদীয় গণতন্ত্ৰৰ সৈতে এক সাংবিধানিক ৰাজতন্ত্র।
নেপালৰ প্ৰতি ভাৰতীয় মনোভাৱ কেইবাটাও কাৰকৰ সৈতে সম্পর্কিত। এজনে চীনৰ প্ৰতি নেপালৰ মনোভাৱক লৈ চিন্তিত। নেপালে সীমাৰ ওচৰৰ চীনা কোম্পানীবোৰক নির্মাণ চুক্তি প্ৰদান কৰিছে। নেপালেও চীনাসকলৰ পৰা কিছু অস্ত্ৰ-শস্ত্ৰ ক্ৰয় কৰিছিল। দৰাচলতে ভাৰতৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ চিন্তাৰ বিষয় আছিল চীন আৰু নেপালৰ মাজত চোৰাংচোৱা তথ্য আদান- প্ৰদানৰ বাবে হোৱা প্রতিবেদিত চুক্তি। পাকিস্তানী উগ্রপন্থী সংগঠনসমূহে নেপালত পোৱাৰ সন্দেহত থকা মুকলি প্ৰৱেশাধিকাৰক লৈও ভাৰত চিন্তিত। নেপালৰ পৰা ইণ্ডিয়ান এয়াৰলাইনছৰ এখন বিমানৰ হাইজেকিং হৈছে আই.এছ.আই.-য়ে ভাৰতৰ বিৰুদ্ধে সন্ত্ৰাসবাদৰ বাবে নেপালৰ ভূখণ্ড ব্যৱহাৰ কৰাৰ মাত্ৰ এটা উদাহৰণ। নেপালৰ ফালৰ পৰা, ই ভাৰতক এক প্ৰভাৱশালী চুবুৰীয়া হিচাপে বিবেচনা কৰে যে ই চীনৰ সৈতে কিছু প্ৰস্তাৱ আগবঢ়াই ভাৰসাম্য বজাই ৰাখিব বিচাৰে। নেপালে ভাৰতৰ সৈতে ‘বিশেষ সম্পর্ক’ বহলভাৱে স্বীকাৰ কৰিছে। শক্তিশালী ঐতিহাসিক আৰু সামাজিক-সাংস্কৃতিক সম্পর্কে নিশ্চিত কৰে যে এই সম্পর্ক অব্যাহত থাকিব। অৱশ্যে, নেপালে ইয়াৰ অর্থনৈতিক বাণিজ্য সম্পর্কীয় বিষয়ত ভাৰতৰ পৰা অধিক অর্থনৈতিক নমনীয়তা বিচাৰি আছে।
(খ) ভূটান: ভূটান এখন সৰু হিমালয় ৰাজ্য। ই এখন সার্বভৌম দেশ, যদিও পাৰস্পৰিক সন্মতিৰ দ্বাৰা, ভাৰত ইয়াৰ সৰু চুবুৰীয়াদেশৰ নিৰাপত্তাৰ সৈতে সম্পর্কিত। ভূটান আৰু ভাৰতে ১৯৪৯ চনৰ দ্বিপাক্ষিক চুক্তি অনুসৰি তেওঁলোকৰ অত্যন্ত বন্ধুত্বপূর্ণ সম্পর্ক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। ভাৰতে ভূটানক এনে নির্দেশনা প্ৰদান কৰে যিহেতু পিছৰটোৱে বাহ্যিক সম্পৰ্কৰ ক্ষেত্ৰত বিচাৰিব পাৰে। ভাৰত আৰু ভূটান দুয়োখন দেশৰ চাৰ্কৰ প্ৰতিষ্ঠাপক সদস্য আৰু অধিক অৰ্থপূৰ্ণ দ্বিপাক্ষিক আৰু বহুপাক্ষিক বাণিজ্যিক সম্পৰ্ক কঢ়িয়াই অনাৰ চেষ্টা কৰে। দুয়োখন দেশ অ-সংৰেখন নীতিৰ জৰিয়তে ইজনে সিজনৰ সৈতেও ঘনিষ্ঠভাৱে জড়িত হৈ আছে। চীন-ভাৰতীয় সংঘৰ্ষ বা নেপাল বা বাংলাদেশৰ ক্ষেত্ৰত ভূটানে পক্ষ নলোৱাৰ ক্ষেত্ৰত অতি সতৰ্ক হৈ আছে। ভূটানে ১৯৭১ চনত বাংলাদেশক স্বীকৃতি দিছিল।
(গ) বাংলাদেশ: ১৯৭১ চনত পূৰ্বৰ পূব পাকিস্তানৰ জনসাধাৰণৰ ওপৰত পাকিস্তানী দমনৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত ভাৰতে বাংলাদেশৰ স্বাধীনতা সংগ্ৰামত সক্রিয়ভাৱে অংশগ্ৰহণ কৰিছিল। স্বাধীনতাৰ পিছৰে পৰা পূব আৰু পশ্চিম পাকিস্তানে ইয়াৰ প্ৰতি সৃষ্টি কৰা এটা ‘দুটা সীমান্ত ভাবুকি’ৰ সমাপ্তিৰ বাবেও ভাৰতৰ আগ্ৰহ আছিল। ১৯৭২ চনৰ ভাৰত-বাংলাদেশ বন্ধুত্ব চক্তি নতুন ৰাষ্ট্ৰৰ নিৰাপত্তা আৰু অখণ্ডতাৰ প্ৰতি ভাৰতৰ আগ্ৰহ জাহিৰ কৰাৰ এক প্ৰয়াস আছিল। চুক্তিখনত চৰ্ত দিয়া হৈছিল যে দুয়োখন দেশে ইজনে সিজনৰ বিৰুদ্ধে নির্দেশিত সামৰিক মিত্ৰতাত প্ৰৱেশ বা অংশগ্ৰহণ নকৰিব। অৱশ্যে, ইণ্ডো-বাংলাদেশ সম্পর্ক সদিচ্ছা বেছি দিন নাথাকিল।
১৯৭২ চনৰ পৰা ১৯৭৫ চনৰ ভিতৰত বাংলাদেশৰ সৈতে ভাৰতৰ যথেষ্ট ভাল সম্পর্ক আছিল। বাংলাদেশ ভাৰতীয় সাহায্যৰ সৰ্ববৃহৎ প্রাপ্তকর্তা আছিল। ভাৰতে পাকিস্তানৰ সৈতে দীৰ্ঘদিন ধৰি স্থগিত হৈ থকা বিভিন্ন সীমান্ত সীমা নিৰ্ধাৰণো সমাপ্ত কৰিছিল। চুক্তিসমূহত ক্ষতিপূৰণ অবিহনে বিভিন্ন বাঙালী মুছলমান ছিটমহল বাংলাদেশত অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছিল। পিছত, ১৯৮২ চনত, ভাৰতে তিনি বিঘা কৰিডৰটো বাংলাদেশক ‘চিৰস্থায়ীভাৱে’ লীজত দিবলৈ সন্মত হয়। কিন্তু ভাৰতীয় সংসদৰ তিনি বিঘাক লীজত দিবলৈ সংবিধান সংশোধন কৰিবলৈ অস্বীকাৰ কৰাৰ বাবে ই বাস্তৱায়িত নহ’ল। ১৯৭৫ চনত শেখ মুজিবুৰ ৰেহমানৰ হত্যাৰ পিছত বাংলাদেশৰ সৈতে ভাৰতৰ সম্পৰ্কৰ অৱনতি ঘটিছিল।
ভাৰত আৰু বাংলাদেশৰ মাজত তিনিটা গুৰুত্বপূৰ্ণ বিবাদ আছে। প্রথমটো, বেৰেজৰ সমস্যাটোৰ বিষয়ে চিন্তা কৰে; দ্বিতীয়টো হৈছে নিউ মূৰ বা পুৰবাছা ১১ দ্বীপৰ বিষয় আৰু তৃতীয়টো হৈছে সীমান্তৰ ওপৰৰ পৰা বাংলাদেশী অনুপ্ৰৱেশৰ প্রশ্ন, বিশেষকৈ চাকমা শৰণাৰ্থীসকলৰ।
ফাৰা বেৰেজৰ নিৰ্মাণ ১৯৬২ চনত আৰম্ভ হৈছিল। প্ৰকল্পটোৰ উদ্দেশ্য আছিল গঙ্গাৰ পৰা পানী হুগলীলৈ পৰিৱৰ্তন কৰা যাতে কলিকতা বন্দৰটো উলিয়াই নিষ্কাশন কৰা যায়। পাকিস্তানৰ তদানীন্তন চৰকাৰে ইয়াত আপত্তি কৰিছিল কিয়নো ই পূব পাকিস্তানৰ অঞ্চলটোৰ বাবে পানীৰ অভাৱ সৃষ্টি কৰিছিল। ১৯৭২ চনত ভাৰত আৰু বাংলাদেশ এক যুটীয়া নদী আয়োগ গঠনৰ বাবে সন্মত হয়; অৱশ্যে, ফাৰা বেৰেজৰ ওপৰত আলোচনা বিফল হৈ থাকিল। কেৱল ১৯৭৮ চনতহে দুয়োখন দেশৰ মাজত পানীৰ ভাগ-বতৰাৰ ক্ষেত্ৰত এক চুক্তি স্বাক্ষৰিত হৈছিল। কিন্তু এইটো পাঁচ বছৰৰ পিছত শেষ হ’ল। অৱশেষত ১৯৯৬ চনত ভাৰত আৰু বাংলাদেশৰ মাজত ৩০ বছৰ ধৰি গংগা পানীৰ ভাগ-বতৰাৰ চুক্তি সম্পাদন কৰা হয়। ই ‘ক্ষীণ সময়ছোৱাত’ দুয়োখন দেশৰ বাবে পানীৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ যত্ন লয়। ১৯৮১ চনত ভাৰতীয় নৌসেনাই গংগা বদ্বীপৰ মুখত ওলাই অহা নিউ মূৰ দ্বীপত দাবী দাখিল কৰে। এইটো দুয়োখন দেশৰ মাজত বিবাদৰ কাৰণ হৈ পৰিছিল। বাংলাদেশৰ তালপাটি আৰু পশ্চিম বংগৰ পুৰবাছা নামৰ দ্বীপটোত বাস কৰা নাই। ইয়াক মিন লাইনৰ নীতিৰ আধাৰত সমাধান কৰিব পাৰি। বাংলাদেশেও ভাৰতৰ উত্তৰ-পূব অঞ্চলত বাংলাদেশীৰ অনুপ্রৱেশ প্রতিহত কৰিবলৈ সীমান্তত বেৰ দিয়াৰ ভাৰতৰ প্ৰচেষ্টাত আপত্তি জনাইছে। ইয়াৰ উপৰিও ভাৰতলৈ চাকমা শৰণাৰ্থীৰ প্ৰবাহৰ ফলত দুয়োখন দেশৰ মাজত সীমান্ত উত্তেজনাৰ সৃষ্টি হৈছে।
(ঘ) শ্রীলংকা: শ্ৰীলংকাৰ ভূ-ৰাজনৈতিক অৱস্থানৰ সুবিধা আৰু অসুবিধা দুয়োটা আছে। ইয়াৰ এটা দ্বীপ হোৱাৰ সুবিধা আছে য’ত এটা সাগৰত অৱস্থান আছে যি যথেষ্ট কৌশলগত।ইয়াৰ লগতে এক সৰু শক্তিৰ অসুবিধা আছে যিয়ে বৃহৎ শক্তিৰ প্ৰতিদ্বন্দ্বিতাৰ সন্মুখীন হৈছে আৰু লগতে কয় যে ভাৰতত এক প্ৰভাৱশালী চুবুৰীয়া দেশ আছে। শ্ৰীলংকাৰ উত্তৰ আৰু উত্তৰ-পূব অঞ্চলত যথেষ্ট বৃহৎ তামিল সংখ্যালঘুৰ অস্তিত্বৰ বাবে ভাৰতীয় গোচৰটো অধিক জটিল হৈ পৰিছে, যাৰ ভাৰতৰ তামিল জনসংখ্যাৰ সৈতে ঘনিষ্ঠ সম্পর্ক আছে। ভাৰত মহাসাগৰীয় শান্তি ক্ষেত্ৰৰ সমৰ্থক আছিল যিটো শ্রীলংকাই পৃষ্ঠপোষকতা কৰিছে। ভাৰতৰ বাবে এই ধাৰণাটোৱে এই অঞ্চলটোক বৃহৎ শক্তি প্রতিদ্বন্দ্বিতাৰ পৰিসৰৰ বাহিৰত ৰখাত সহায় কৰে। দুয়োখন দেশ কমনৱেলথ, চাৰ্ক আৰু এন.এ.এম.ৰ সদস্য।
ইণ্ডোনেছিয়াৰ স্বাধীনতা ১৯৪৯, চুৱেজ সংকট ১৯৫৬ নিৰস্ত্ৰীকৰণ আদি বিষয়ত ভাৰত আৰু শ্ৰীলংকা দুয়োৰে উমৈহতীয়া দৃষ্টিভংগী আছে। তেওঁলোকে শান্তি ক্ষেত্ৰৰ প্ৰস্তাৱ আৰু ভাৰত মহাসাগৰ ৰিম ভূমি সংগঠনৰ ৰূপত ভাৰত মহাসাগৰ সম্প্রদায় গঢ়ি তোলাৰ প্ৰচেষ্টাকো সমর্থন জনাইছে। দ্বিপাক্ষিক পৰ্যায়ত দুয়োখন দেশে দুটা গুৰুত্বপূৰ্ণ সমস্যা সমাধান কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল। ১৯৬৪ চনত, তামিল প্ৰব্ৰজনকাৰীসকলৰ নাগৰিকত্বৰ প্ৰশ্নৰ বিষয়ে এক চুক্তি স্বাক্ষৰিত হয় আৰু ১৯৭৪ চনত, সামুদ্রিক সীমা চুক্তি কার্যকৰী হয়।
১৯৮১ চনত তামিল সংখ্যাগৰিষ্ঠতা থকা জাফনা প্ৰদেশত দাঙ্গা আৰম্ভ হৈছিল। ভাৰতীয়সকলৰ প্ৰাৰম্ভিক সঁহাৰি আছিল সংযম। যদিও ভাৰতে তামিল আন্দোলনক সহানুভূতিৰে চাইছিল, ই তামিল ইলামৰ পৃথক ৰাজ্যৰ মৰ্যাদাৰ কোনো দাবী সমৰ্থন কৰিবলৈ অস্বীকাৰ কৰিছিল। ১৯৮৭ চনত ভাৰত আৰু শ্ৰীলংকাই সুদূৰপ্ৰসাৰী পৰিণামৰ চুক্তি স্বাক্ষৰ কৰে। ভাৰতে তামিল আৰু শ্ৰীলংকা চৰকাৰৰ মাজত শাস্তি স্থাপন কৰিছিল আৰু চুক্তিখন কাৰ্যকৰী কৰিবলৈ শান্তি ৰক্ষা বাহিনী আইপিকেএফ প্ৰেৰণ কৰিবলৈ সন্মত হৈছিল। চুক্তিখনে উত্তৰ-পূব শ্ৰীলংকাৰ তামিল অধ্যুষিত ১২টা অঞ্চলক স্বায়ত্তশাসন প্ৰদান কৰিছিল। অৱশ্যে, শ্ৰীলংকাৰ আভ্যন্তৰীণ ৰাজনীতি আৰু তামিল গোটসমূহৰ ভিতৰৰ বিভাজনে চুক্তিখন কাৰ্যকৰী কৰাটো অসম্ভৱ কৰি তুলিছিল। ভাৰত দুয়োপক্ষৰ সমালোচনাৰ শেষত আছিল। আই.পি.কে.এফে.ও গুৰুত্বপূৰ্ণভাৱে হতাহত হৈছিল। অৱশেষত ভাৰতে ১৯৯০ চনত আই.পি.কে.এফ. প্ৰত্যাহাৰ কৰে। আজি, নৰৱেৰ লোকসকলে তামিল গোটসমূহ, বিশেষকৈ লিবাৰেচন টাইগাৰ্ছ অফ তামিল ইলাম এলটিটিই আৰু চৰকাৰৰ মাজত হোৱা বাৰ্তালাপত ‘সহায়ক’ৰ ভূমিকা পালন কৰি আছে। ২০০৩ চনৰ ভিতৰত শ্ৰীলংকাৰ তামিলসকলে দ্বীপটোত শান্তিৰ স্বাৰ্থত ব্যাপক স্বায়ত্তশাসন স্বীকাৰ কৰিবলৈ আৰু ইলামৰ দাবী ত্যাগ কৰিবলৈ ইচ্ছুক হোৱা দেখা গৈছিল।
প্ৰশ্নঃ ১৩। ভাৰত-পাকিস্তান দ্বিপাক্ষিক বাণিজ্যৰ ইতিহাসৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাৰত-পাকিস্তানৰ দ্বিপাক্ষিক বাণিজ্যিক সম্পর্কে যোৱা পাঁচ দশকতকৈও অধিক সময় ধৰি এক বিৰক্ত ইতিহাসৰ সাক্ষী হৈ আহিছে, যি দুয়োখন দেশৰ মাজত ভূ-ৰাজনৈতিক উত্তেজনা আৰু কূটনৈতিক সম্পৰ্কৰ পৰিৱৰ্তনশীল মাত্রা প্রতিফলিত কৰিছে।
ইয়াৰ প্ৰয়োজনীয় বৈশিষ্ট্যবোৰ নিম্নলিখিত ধৰণে তলত উল্লেখ কৰা হৈছে—
১৯৪৮-৪৯ চনত, পাকিস্তানৰ ৭০ শতাংশতকৈও অধিক বাণিজ্যিক লেনদেনৰ সৈতে আছিল।
(ক) ভাৰত, পাকিস্তানলৈ ভাৰতীয় ৰপ্তানিৰ ৬৩ শতাংশ। অৱশ্যে ১৯৪৯ চনৰ শেষৰ ফালে ভাৰত-পাক বাণিজ্যিক সম্পর্কত দ্রুত গতিত হ্রাস হোৱা দেখা গৈছিল। যদিও ১৯৪৮ চনৰ মে মাহৰ পৰা ১৯৬০ চনৰ মাৰ্চ মাহৰ ভিতৰত প্ৰায় ১১ টা ভাৰত-পাক বাণিজ্য লেনদেন হৈছিল।
(খ) পৰিশোধ চুক্তি সম্পূৰ্ণ হৈছিল, দ্বিপাক্ষিক চৰকাৰী বাণিজ্য ১৯৪৮-৪৯ বৰ্ষত ভাৰতীয় টকাৰ ১৮৪.০৬ কোটি টকাৰ পৰা ১৯৫৮ চনত ১৩.৬৩ কোটি টকালৈ হ্ৰাস পাইছিল আৰু ১৯৬৫-৬৬ চনত সৰ্বকালৰ সৰ্বনিম্ন ১০.৫৩ কোটি টকালৈ হ্ৰাস পাইছিল। ১৯৬৫ চনৰ যুদ্ধৰ পিছত ভাৰত আৰু পাকিস্তানৰ মাজত বাণিজ্যিক নিষেধাজ্ঞা আছিল।
(গ) ১৯৭৪ চনলৈকে অব্যাহত আছিল। এই সময়ছোৱাত, ভাৰতে বাণিজ্য পুনৰুজ্জীৱিত কৰাৰ বাবে কেইবাটাও প্ৰচেষ্টা চলাইছিল, কিন্তু একো স্পষ্ট ভাৱে প্ৰাপ্ত কৰিব পৰা নাছিল। উঠোৱাৰ বাবে ১৯৭৪ চনৰ ৩০ নৱেম্বৰত এক বাণিজ্য প্রটোকল চিমলা চুক্তি স্বাক্ষৰিত হৈছিল।
(ঘ) ১৯৭৪ চনৰ ৭ ডিচেম্বৰৰ পৰা কাৰ্যকৰী হোৱা বাণিজ্য নিষেধাজ্ঞা। বাণিজ্যত বৈচিত্র্য আনিবলৈ পাকিস্তান চৰকাৰে ইয়াৰ ব্যক্তিগত অনুমতি দিছিল।
(ঙ) ১৯৭৬ চনৰ ১৫ জুলাইৰ পৰা ভাৰতৰ সৈতে বাণিজ্য কৰিব। ১৯৮১ চনৰ নৱেম্বৰ-ডিচেম্বৰত পাকিস্তানে দিল্লী আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বাণিজ্য মেলাত যোগদান কৰে।
(চ) তাৰ পিছত, দুয়োখন চুবুৰীয়াৰ মাজত বাণিজ্য প্রতিনিধিদলৰ আদান-প্রদান ক্ৰমান্বয়ে সংঘটিত হয়। ১৯৮৩ চনৰ জুন মাহত, এক যুটীয়া ব্যৱসায় আয়োগ গঠন কৰা হয়।
(ছ) চৰকাৰী অনুমোদন বিচৰা বিষয়বোৰৰ ওপৰত সিদ্ধান্ত লোৱাৰ প্ৰক্ৰিয়া ত্বৰান্বিত কৰা আৰু দ্বিপাক্ষিক বাণিজ্যৰ বাবে নতুন সামগ্ৰীৰ পৰামৰ্শ দিয়া। ১৯৮৬ চনত, ভাৰত আৰু পাকিস্তান দক্ষিণৰ চূড়ান্ত দস্তাবেজত স্বাক্ষৰকাৰী হয়।
(জ) এছিয়ান এছ’চিয়েচন ফৰ ৰিজিঅনেল কো-অপাৰেচন চাৰ্ক যি দক্ষিণ এছিয়াৰ জনসাধাৰণৰ কল্যাণৰ বাবে নিজকে প্ৰতিশ্ৰুতিবদ্ধ কৰিছে। ১৯৮৯ চনৰ জুলাই মাহত পাকিস্তানে ৩২২টা ভাৰতীয় সামগ্ৰী আমদানি কৰিবলৈ সন্মত হয়।
(ঝ) ১৯৯১ চনত নৱাজ শ্বৰীফ চৰকাৰেও ভাৰত-পাক বাণিজ্য বৃদ্ধি কৰিছিল আৰু ১৯৯০- ৯১ চনত ১৬৮.০৯ কোটি টকাৰ পৰা ১৯৯২-৯৩ চনত বাণিজ্য ৫২২.৫৯ কোটি টকা স্পৰ্শ কৰিছিল।
(ঞ) ১৯৯৫ চনত অঞ্চলটোত এক সংহত বাণিজ্য ব্যৱস্থা আৰম্ভ কৰিছিল। তিনিটা পৰ্যায়ৰ বাণিজ্য আলোচনাৰ শেষত, শুল্ক ৰেহাইৰ বাবে মুঠ ৫৫৫০টা শুল্ক লাইন অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে। ভাৰতে ১৯৯৬ চনত পাকিস্তানক সৰ্বাধিক অনুকূল ৰাষ্ট্ৰীয় এম.এফ.এন. মৰ্যাদা প্ৰদান কৰিছিল।
(ট) একে বছৰতে, পাকিস্তানে ইয়াৰ ইতিবাচক তালিকা বৃদ্ধি কৰি ৬০০টা সামগ্ৰী লৈ বৃদ্ধি কৰে যিবোৰ ভাৰতৰ পৰা আইনীভাৱে আমদানি কৰা হ’ব পাৰে।
