Environmental Geography Unit 3 পৰিৱেশতন্ত্ৰ— ধাৰণা, গাঁথনি আৰু কাৰ্য, College and University Answer Bank for BA, and Post Graduate Notes and Guide Available here, Environmental Geography Unit 3 পৰিৱেশতন্ত্ৰ— ধাৰণা, গাঁথনি আৰু কাৰ্য Solutions to each Unit are provided in the list of UG-CBCS Central University & State University Syllabus so that you can easily browse through different College and University Guide and Notes here. Environmental Geography Unit 3 পৰিৱেশতন্ত্ৰ— ধাৰণা, গাঁথনি আৰু কাৰ্য Question Answer can be of great value to excel in the examination.
Environmental Geography Unit 3 পৰিৱেশতন্ত্ৰ— ধাৰণা, গাঁথনি আৰু কাৰ্য
Environmental Geography Unit 3 পৰিৱেশতন্ত্ৰ— ধাৰণা, গাঁথনি আৰু কাৰ্য Notes cover all the exercise questions in UGC Syllabus. Environmental Geography Unit 3 পৰিৱেশতন্ত্ৰ— ধাৰণা, গাঁথনি আৰু কাৰ্য The provided here ensures a smooth and easy understanding of all the concepts. Understand the concepts behind every Unit and score well in the board exams.
Ecosystem – Concept, Structure and Functions
ENVIRONMENTAL GEOGRAPHY
পৰিৱেশীয় ভূগোল
অতি চমু প্রশ্নোত্তৰঃ
(ক) শুদ্ধ উত্তৰটো লিখা: (Choose the correct answers:)
১। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ হৈছে ……….ৰ আটাইতকৈ সৰু একক। (Ecology has been ….. the smallest unit.)
(i) আয়ন ‘স্ফিয়াৰ (Ionosphere)
(ii) লিথ’স্ফিয়াৰ (Lithosphere)
(iii) জৈৱমণ্ডল (Biosphere)
(iv) মেচ স্ফিয়াৰ (Mesosphere)
উত্তৰঃ (iii) জৈৱমণ্ডল (Biosphere)
২। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত শক্তি…..হয়। (Energy ………in an ecosystem.)
(i) মুকলি (release)
(ii) শোষিত (absorb)
(iii) প্ৰবাহিত (flows)
(iv) ওপৰৰ এটাও নহয় (None of above)
উত্তৰঃ (iii) প্ৰবাহিত (flows).
৩। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ সংহতিক ……বুলি কোৱা হয়।
(The set of ecosystem is called a ……..)
(i) বায়োম (Biome)
(ii) জলবায়ু (Climate)
(iii) উপ-প্ৰণালী (Subsystem)
(iv) গাঁথনি (Structure)
উত্তৰঃ (i) বায়োম (Biome)।
৪। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ বাবে আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ জীৱবোৰ হৈছে ………..। (The most important organisms for an ecosystem are …………)
(i) তৃণভোজী (Herbivorous)
(ii) মাংসভোজী (Carnivorous)
(iii) সেউজীয়া উদ্ভিদ (Green Plants)
(iv) প্ৰট ‘জৱা (Protozoa)
উত্তৰঃ (iii) সেউজীয়া উদ্ভিদ (Green Plants).
৫। কোনটো অজৈৱিক পৰিৱেশৰ কাৰক নহয় ? (Which one is not a factor of the abiotic environment ?)
(i) সূৰ্যৰ পোহৰ (Sunlight)
(ii) পচনকাৰী (Decomposers)
(iii) পানী (Water)
(iv) উষ্ণতা (Temperature)
উত্তৰঃ (ii) পচনকাৰী (Decomposers)
(খ) উত্তৰ লিখা : (Write the answer:)
১। পৰিবেশ সম্বন্ধে বিশদভাৱে অধ্যয়ন কৰা বিষয়টোক কি বোলে ? (What does it mean to study the environment in detail ?)
উত্তৰঃ পৰিস্থিতি বিজ্ঞান।
২। ইক’ল’জী শব্দৰ অৰ্থ কি ? (What does the word ecology mean ?)
উত্তৰঃ জীৱৰ ঘৰ বা বাসস্থান।
৩। পৃথিৱীৰ জীৱমণ্ডল কি কি ভাগত বিভক্ত ? (Earth’s biosphere is divided into what parts ?)
উত্তৰঃ উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণী।
৪। জীৱৰ বাসস্থানৰ ভিন্নতাৰ কাৰণ কি ? (What is the reason for the difference in the habitat of the organism ?)
উত্তৰঃ পৰিৱেশৰ ভিন্নতা।
৫। পৰিস্থিতি বিজ্ঞানৰ মূল উদ্দেশ্য কি ? (What is the main purpose of ecology ? )
উত্তৰঃ পৰিস্থিতি সাপেক্ষে জীৱৰ জীৱন ধাৰণ প্ৰণালী, প্ৰকৃতি, বংশবৃদ্ধি, বাসস্থান আদিৰ অধ্যয়ন কৰা।
৬। একে পৰিবেশত একেলগে জীৱনধাৰণ কৰা জীৱ সমষ্টিক কি বোলে ? (What is the group of organisms living together in the same. Environment ?)
উত্তৰঃ সম্প্ৰদায়।
৭। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ নামটো কোনে দিছিল ? (Who gave the name Ecology ?)
উত্তৰঃ চাৰ এ.জি. টেন্শ্লি নামৰ পৰিৱেশ বিজ্ঞানী গৰাকীয়ে।
৮। সেউজীয়া উদ্ভিদক প্ৰাথমিক বোলাৰ কাৰণ কি? (What is the reason for calling the green plant primary ?)
উত্তৰঃ উদ্ভিদে খাদ্য উৎপাদন কৰে।
৯। উদ্ভিদে খাদ্য প্ৰস্তুত কৰা প্ৰণালীটোক কি বোলে ? (What is the method of preparing plant food ?)
উত্তৰঃ সালোক সংশ্লেষণ।
১০৷ জীৱৰ পৰিপুষ্টিৰ সময়ত কিমান শক্তি শ্বাস-প্ৰশ্বাস আৰু দেহৰ উত্তাপত খৰচ হয় (How much energy is expended in respiration and body heat during the nutrition of an organism ?)
উত্তৰঃ ৯০ শতাংশ।
১১। দুবিধ বিয়োজক জীৱৰ নাম উল্লেল্লখ কৰা। (Mention the names of two types of disjunctive organisms ?)
উত্তৰঃ বেক্টেৰিয়া, ভেঁকুৰ।
১২। কোনবোৰ জীৱই মৃতদেহৰ পৰা লাগতিয়াল দ্ৰব্য উৎপাদন কৰি মাটিত মিহলাইদিয়ে। (Which organisms produce the necessary products from the carcass and mix it with the soil ?)
উত্তৰঃ বিয়োজকে।
১৩। পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ সংজ্ঞা দিয়া। (Define ecosystem.)
উত্তৰঃ এক পৰিৱেশতন্ত্ৰক জীৱিত উপাদানৰ সৈতে সন্মত হৈ, ইজনে সিজনৰ সৈতে বাৰ্তালাপ কৰি জীৱনৰ এক সম্প্ৰদায় হিচাপে সংজ্ঞায়িত কৰা হয়।
১৪। পাৰিস্থিতিক ভাৰসাম্য বুলিলে কি বুজা ? (What do you mean by ecological balance ?)
উত্তৰঃ পৰিৱেশতন্ত্ৰ বা পৰিৱেশনিকায় (Eco-system) সুস্থিৰ অৱস্থাকে পাৰিস্থিতিক ভাৰসাম্য বা Ecological Balance বুলি কোৱা হয়।
১৫। জীবীয় অঞ্চল কাক বোলে ? (What do you mean by biotic region or biome ?)
উত্তৰঃ একে প্ৰকৃতিৰ উদ্ভিদ আৰু একে প্ৰকাৰৰ প্ৰাণীৰ সমষ্টিৰে গঠিত এই অঞ্চল বিলাককে জীৱীয় অঞ্চল বা বায়’ম (Biotic region or Biome) বুলি কোৱা হয়।
১৬ ৷ ক্ৰান্তীয় অঞ্চলৰ তৃণভূমিবোৰক কি নামেৰে জনা যায় ? (What are the names of the tropical grasslands ?)
উত্তৰঃ ক্ৰান্তীয় তৃণভূমি বা চাভানা নামেৰে জনা যায়।
১৭। প্ৰাণী-ভূগোলীয় পৰিমণ্ডল বুলিলে কি বুজা ?(What do you mean by animal geographical region ?)
উত্তৰঃ প্ৰাণীবোৰৰ সমাবেশৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি ধাপৃষ্ঠক ভাগ কৰা এই অঞ্চলবিলাককে প্ৰাণী ভূগোলীয় পৰিমণ্ডল বা Zoo-geographical Region বুলি কোৱা হয়।
১৮। পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ গাঁথনি কি ? (What is the structure of the ecosystem ?
উত্তৰঃ পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ গাঁথনিত পৰিৱেশৰ জীৱ আৰু ভৌতিক বৈশিষ্ট্য অন্তৰ্ভুক্ত থাকে, যাৰ ভিতৰত আছে এক নিৰ্দিষ্ট বাসস্থানত পুষ্টিৰ পৰিমাণ আৰু বিতৰণ। ই সেই অঞ্চলৰ জলবায়ুৰ পৰিস্থিতি সম্পৰ্কেও তথ্য প্ৰদান কৰে।
১৯। পৃথিৱীৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ কোনটো ? (Which is the largest ecosystem in the world ?)
উত্তৰঃ পৃথিৱীৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ পৰিৱেশতন্ত্ৰ হৈছে জলজ পৰিৱেশতন্ত্ৰ। ইয়াত সতেজপানী আৰু সামুদ্ৰিক পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ আছে। ই পৃথিৱীপৃষ্ঠৰ ৭০% গঠন কৰে।
২০। পৰিবেশতন্ত্ৰ এটাৰ মুখ্য কাৰ্য কি? (What is the major function of an ecosystem ?)
উত্তৰঃ পৰিৱেশত হৈছে পৰিবেশ প্ৰণালীৰ কাৰ্যবলী একক। অজৈবিক উপাদানবোৰে জৈৱিক উপাদানৰ সংশ্লেষণৰ বাবে সুক্ষ্ম গাঁথনি প্ৰদান কৰে। এই প্ৰক্ৰিয়াটোত শক্তিৰ আদান-প্ৰদান অন্তৰ্ভুক্ত থাকে।
২১। জৈৱীয় কাৰকবোৰ কি ? (What are biotic factors ?)
উত্তৰঃ জৈৱীয় কাৰকবোৰ হৈছে পৰিৱেশতন্ত্ৰত থকা জীৱিত উপাদান। অধিক নিৰ্দিষ্টভাৱে ইয়াত সকলো উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণী অন্তৰ্ভুক্ত থাকে।
২২। অজৈৱিক কাৰকবোৰ কি ? (What are abiotic factors ?)
উত্তৰঃ অজৈবিক কাৰকবোৰে পৰিৱেশতন্ত্ৰত থকা সকলো অজীবিত উপাদানক বুজায়। ইয়াত সাধাৰণতে ভৌতিক আৰু ৰাসায়নিক উপাদান থাকে।
২৩। জৈৱ সম্পদৰ কেইটামান উদাহৰণ দিয়া। (Give some examples of biotic resources.)
উত্তৰঃ জৈৱ সম্পদৰ কেইটামান উদাহৰণ হ’ল— উদ্ভিদ, জন্তু, ভেঁকুৰ, বেক্টেৰিয়া।
২৪। অজৈৱিক কাৰকৰ কেইটামান উদাহৰণ উল্লেখ কৰা। (Give some examples of abiotic resources.)
উত্তৰঃ অজৈৱিক কাৰকৰ কেইটামান উদাহৰণ হ’ল –
(ক) জলবায়ু।
(খ) আৰ্দ্ৰতা।
(গ) বৰষুণ।
(ঘ) বতাহ।
(ঙ) উচ্চতা।
চমু প্ৰশ্নোত্তৰঃ
১। এটা ভাল পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ কোনে তৈয়াৰ কৰে ? (Who creates a good ecosystem ?)
উত্তৰঃ এটা ভাল পৰিৱেশতন্ত্ৰত স্থানীয় উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীৰ প্ৰজাতিয়ে ইজনে সিজনৰ সৈতে আৰু পৰিৱেশৰ সৈতে আদান-প্ৰদান কৰে। এক স্বাস্থ্যকৰ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ এক শক্তিৰ উৎস থাকে আৰু পচনকাৰী থাকে যি মৃত উদ্ভিদ আৰু জন্তুৰ পদাৰ্থ ভাঙি পেলায়, মাটিলে অত্যাৱশ্যকীয় পুষ্টি ঘূৰাই দিয়ে ।
২। পৰিৱেশতন্ত্ৰত জীৱিত নোহোৱা বস্তুবোৰ কি কি ? (What are the objects that do not live in the ecosystem ?)
উত্তৰঃ পৰিৱেশতন্ত্ৰ এটাত জীৱিত নোহোৱা বস্তুবোৰৰ ভিতৰত আছে বায়ু, বতাহ, পানী শিল, মাটি, উষ্ণতা আৰু সূৰ্যৰ পোহৰ। এইবোৰক পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ অজৈৱিক কাৰক বুলি কোৱা হয়।
৩। আমি কোনটো পৰিৱেশতন্ত্ৰত বাস কৰো ? (Which ecosystem do we live in ?)
উত্তৰঃ আমি এটা স্থলজ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত বাস কৰো। এইটো হৈছে পৰিৱেশতন্ত্ৰ যত জীৱবোৰে ভূমিৰূপত আদান-প্ৰদান কৰে। স্থলীয় পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ উদাহৰণৰ ভিতৰত আছে তুন্দ্ৰা, টাইগাছ আৰু ক্ৰান্তীয় বৰ্ষাৰণ্য। মৰুভূমি, ঘাঁহনি আৰু নাতিশীতোষ্ণ অৰণ্যবোৰেও স্থলজ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ গঠন কৰে।
8 l পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ উপাদানসমূহ কি কি ? (What are the elements of the ecosystem ?)
উত্তৰঃ (ক) অজৈৱিক পদাৰ্থ (Abiotic Substances)
(খ) উৎপাদক (Producers )
(গ) উপভোক্তা (Consumers)
(ঘ) বিয়োজক (Decomposers)
৫। বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ পৰিৱেশতন্ত্ৰবোৰ কি ? (What are the different types of ecosystems ?)
উত্তৰঃ পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ ভিতৰত আছে —
(ক) স্থলীয় পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ।
(খ) অৰণ্য পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ।
(গ) ঘাঁহনি পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ।
(ঘ) মৰুভূমি পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ।
(ঙ)তুন্দ্ৰা পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ।
(চ) সতেজ পানীৰ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ।
(ছ) সামুদ্ৰিক পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ।
৬। পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ দুটা মুখ্য উপাদান কি ? (What are the two main components ecosystem ?)
উত্তৰঃ প্ৰতিটো পৰিৱেশতন্ত্ৰত দুটা উপাদান থাকে, যেনে— জৈৱীয় উপাদান আৰু অজৈৱিক উপাদান। জৈৱীয় উপাদানবোৰে পৰিস্থিতি বিজ্ঞানৰ সকলো জীৱিত জীৱক বুজায়। আনহাতে অজৈৱিকভাৱে জীৱিত নোহোৱা বস্তুবোৰক বুজায়। এই জৈৱীয় আৰু অজৈৱিক আন্তঃক্ৰিয়াই পৰিৱেশৰ সঞ্চলন বজাই ৰাখে।
৭। স্বাস্থ্যকৰ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ মুখ্য উপাদানবোৰ কি ? (What are the main components of a healthy ecosystem ?)
উত্তৰঃ এক স্বাস্থ্যকৰ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত স্থানীয় উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীৰ জনসংখ্যাই ইজনে সিজনৰ সৈতে ভাৰসাম্য ৰক্ষা কৰে আৰু জীৱিত নোহোৱা বস্তু (উদাহৰণস্বৰূপে— পানী আৰু শিল)। স্বাস্থ্যকৰ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ এক শক্তিৰ উৎস থাকে, সাধাৰণতে সূৰ্য। সূৰ্যই উৎপাদক (উদ্ভিদ) বিকাশৰ বাবে উজ্জ্বল শক্তি প্ৰদান কৰে।
৮। পৰিৱেশতন্ত্ৰ এটাৰ মুখ্য বৈশিষ্ট্যবোৰ কি ? (What are the main features of an ecosystem ?)
উত্তৰঃ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ এটা স্বয়ংক্ৰিয় আৰু প্ৰাকৃতিক প্ৰণালী আছে য’ত এটা নিৰ্দিষ্ট সাংগঠনিক আৰু গাঁথনিগত সংস্থাপন আছে। পৰিৱেশতন্ত্ৰ তিনিটা মুখ্য কাৰকৰ পৰা গঠন কৰা হয়। যেনে— শক্তি, জৈৱিক কাৰক আৰু এক জৈৱীয় কাৰক। এই কাৰকবোৰে আমি এক পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ সাংগঠনিক সংস্থাপন বুলি কওঁ।
৯। মানুহে পৰিৱেশতন্ত্ৰক কেনেদৰে প্ৰভাৱিত কৰে ? (How do humans impact ecosystem?)
উত্তৰঃ মানুহে ভৌতিক পৰিৱেশক বিভিন্ন ধৰণে প্ৰভাৱিত কৰে। যেনে— অত্যাধিক জনসংখ্যা, প্ৰদূষণ, জীৱাশ্ম ইন্ধন জ্বলোৱা আৰু বন ধ্বংস। এনেধৰণৰ পৰিৱৰ্তনৰ ফলত জলবায়ু পৰিৱৰ্তন, মাটি খহনীয়া, বায়ুৰ মানদণ্ড দুৰ্বল হোৱা আৰু খোৱাপানীৰ অযোগ্যতা সৃষ্টি হৈছে।
১০। পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ কাৰ্য কি ? (What is the function of ecosystem ?)
উত্তৰঃ পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ কাৰ্য হৈছে প্ৰাকৃতিক প্ৰক্ৰিয়া আৰু উপাদানবোৰৰ প্ৰত্যক্ষ বা পৰোক্ষভাৱে মানুহৰ প্ৰয়োজনীয়তা পূৰণ কৰা সামগ্ৰী আৰু সেৱা প্ৰদান কৰাৰ ক্ষমতা। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ কাৰ্যবোৰক পাৰিপাৰ্শ্বিক প্ৰক্ৰিয়া আৰু পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ গাঁথনিৰ এটা উপসংহতি হিচাপে ধাৰণা কৰা হয়।
১১। পৰিবেশতন্ত্ৰৰ উপাদানবোৰ কি ? (What are the components of ecosystem ?)
উত্তৰঃ এক পৰিৱেশতন্ত্ৰত,ভৌগোলিক এলেকাত প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশৰ পাৰস্পৰিক নিৰ্ভৰশীল আৰু আদান-প্ৰদানৰ উপাদান থাকে। ইয়াত জীবিত উপাদান, যেনে— উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণী, আৰু জীৱিত নোহোৱা উপাদান, যেনে— মাটি আৰু পানী দুয়োটা আছে।
১২। পৰিবেশতন্ত্ৰ আৰু ইয়াৰ গাঁথনি কি ? (What is ecosystem and its structure ?)
উত্তৰঃ পৰিৱেশতন্ত্ৰ হৈছে পৰিস্থিতি বিজ্ঞানৰ গাঁথনিগত আৰু কাৰ্যকৰী একক য’ত জীৱিত জীৱবোৰে ইজনে সিজনৰ সৈতে আৰু চাৰিওফালৰ পৰিৱেশৰ সৈতে আদান-প্ৰদান কৰে। অৰ্থাৎ পৰিৱেশতন্ত্ৰ হৈছে জীৱ আৰু তেওঁলোকৰ পৰিৱেশৰ মাজত আন্তঃক্ৰিয়াৰএক শৃংখলা।
১৩ ৷ পৰিৱেশত পচনকাৰীৰ ভূমিকা কোনটো ? (Which is the role of Decomposer in the environment ?)
উত্তৰঃ পচনকাৰীসকলে মৃত উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীবোৰক কাৰ্বন আৰু নাইট্ৰ”জেনৰ দৰে বাসায়নিক পুষ্টিলৈ পুনৰ ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰে, যাক জীৱিত উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীৰ বাবে খাদ্য হিচাপে মাটি, বায়ু আৰু পানীলৈ পুনৰ এৰি দিয়া হয়। সেয়েহে, পচনকাৰীসকলে মৃত উদ্ভিদ আৰু জীৱ-জন্তু পুনৰ ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰে আৰু পৰিৱেশত পুষ্টিৰ প্ৰবাহ উপলব্ধ ৰখাত সহায় কৰিব পাৰে।
১৪। বন পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ কাৰ্যবোৰ কি ? (What are the functions of forest ecosystem ?)
উত্তৰঃ বন পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ কাৰ্যবোৰ হ’ল—
(ক) কাঠ, খাদ্য, ইন্ধন আৰু জৈৱ সামগ্ৰীৰৰ দৰে সামগ্ৰী।
(খ) পাৰিপাৰ্শ্বিক কাৰ্য যেনে— কাৰ্বন সংৰক্ষণ, পুষ্টি, পানী আৰু বায়ু বিশুদ্ধকৰণ আৰু বন্যপ্ৰাণীৰ বাসস্থান ৰক্ষণাবেক্ষণ।
(গ) সামাজিক আৰু সাংস্কৃতিক লাভালাভ যেনে— মনোৰঞ্জন, পৰম্পৰাগত সম্পদ ব্যৱহাৰ আৰু আধ্যাত্মিকতা।
১৫। কোনটো পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ ? (Which ecosystem is the most important ?
উত্তৰঃ আমাজন বৰ্ষাৰণ্য পৃথিৱীৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ। বিশাল আমাজন নদী, ইয়াৰ সকলো উপনদীৰ সৈতে, পৃথিৱীৰ ২০ শতাংশ প্ৰবাহিত সতেজ পানী আছে।
যদিও, আমাজনে পৃথিৱীপৃষ্ঠৰ মাত্ৰ চাৰি শতাংশ আৱৰি আছে, ইয়াত সকলো জ্ঞাত স্থলজ উদ্ভিদ, প্ৰাণী আৰু পতংগৰ প্ৰজাতিৰ এক তৃতীয়াংশ আছে।
১৬। কিহে এটা সাগৰীয় পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ গঠন কৰে ? (What makes up an ocean ecosystem ?)
উত্তৰঃ সামুদ্ৰিক পৰিৱেশতন্ত্ৰ হৈছে উচ্চ পৰিমাণৰ দ্ৰৱীভূত নিমখৰ সৈতে জলজ পৰিৱেশ। ইয়াৰ ভিতৰত আছে মুকলি সাগৰ, গভীৰ সাগৰ-মহাসাগৰ আৰু উপকূলীয় সামুদ্ৰিক পৰিৱেশতন্ত্ৰ, যাৰ প্ৰতিটোৰ বিভিন্ন ভৌতিক আৰু জৈৱিক বৈশিষ্ট্য আছে।
১৭ ৷ পৰিৱেশতন্ত্ৰ এটাত জৈৱ বৈচিত্ৰ্যক কোনবোৰ কাৰকে প্ৰভাৱিত কৰে ? (Which factors affect the biodiversity in an ecosystem ?)
উত্তৰঃ পৰিৱেশতন্ত্ৰ এটাত জৈব বৈচিত্ৰ্য প্ৰভাৱিত কৰা কাৰকবোৰৰ ভিতৰত আছে এলেকা, জলবায়ু আৰু কুলুংগিৰ বৈচিত্ৰ্য। মানুহৰ কাৰ্যকলাপে জৈৱ বৈচিত্ৰ্যৰ প্ৰতিও ভাবুকি সৃষ্টি কৰিব পাৰে। এই কাৰ্যকলাপবোৰৰ ভিতৰত আছে বাসস্থান ধ্বংস, চোৰাং চিকাৰ, প্ৰদূষণ আৰু বিদেশী প্ৰজাতিৰ প্ৰৱৰ্তন।
১৮। জৈৱ বৈচিত্ৰ্যৰ মূল্যবোৰ কি ? (What are the values of biodiversity ?)
উত্তৰঃ জৈৱ বৈচিত্ৰ্যই পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ উৎপাদনশীলতা বৃদ্ধি কৰে য’ত প্ৰতিটো প্ৰজাতি, যিমানেই সৰু নহওক, সকলোৰে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা আছে। উদাহৰণস্বৰূপে, অধিক সংখ্যক উদ্ভিদৰ প্ৰজাতিৰ অৰ্থ হৈছে অধিক প্ৰকাৰৰ শস্য, বৃহত্তৰ প্ৰজাতিৰ বৈচিত্ৰ্যই সকলো জীৱনৰ বাবে প্ৰাকৃতিক স্থিৰতা নিশ্চিত কৰে।
১৯। নিৰক্ষীয় বৃষ্টিসিক্ত অৰণ্য অঞ্চলৰ উদ্ভিদবোৰৰ তিনিটা মুখ্য বৈশিষ্ট্য লিখা। (Write the three main characteristics of plants in the equatorial rainforest region ?)
উত্তৰঃ (ক) গছ-গছনিবোৰ নানা তৰহৰ, একে জাতীয়বোৰ বহুদূৰ জুৰি সিচৰিত হৈ থাকে।
(খ) উদ্ভিদবোৰৰ উচ্চতা ভিন্ ভিন্। একে উচ্চতাৰ উদ্ভিদবিলাকে অৰণ্য অঞ্চলত একো একোটা আকাশীৰেখা সৃষ্টি কৰে।
(গ) এই অৰণ্যত অসংখ্য শ্ৰেণীৰ বিভিন্ন ৰোহিনী-লতা, পৰাশ্ৰয়ী উদ্ভিদ, কাষ্ঠল লতা, শেলাই আৰু ঢেঁকীয়া জাতীয় উদ্ভিদো দেখা যায়।
২০। প্ৰাণী ভূগোলীয় পৰিমণ্ডলৰ ছটা নাম লিখা। (Write six names of the geographical environment of animals ?)
উত্তৰঃ (ক) প্ৰাচীন সুমেৰু অঞ্চল (Palearctic Region)
(খ) নব্য সুমেৰু অঞ্চল (Nearctic Region)
(গ) নৱ ক্ৰান্তীয় অঞ্চল (Neotropical Region)
(ঘ) ইথিয়’পীয় অঞ্চল (Ethiopian Region)
(ঙ) প্ৰাচ্য অঞ্চল (Oriental Region)
(চ) অষ্ট্ৰেলীয় অঞ্চল (Australian Region)
২১। পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ পাঁচটা কাৰ্য লিখা। (Write the five functions of Ecosystem.)
উত্তৰঃ পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ কাৰ্যবোৰ নিম্নলিখিত ধৰণৰ:
(ক) ই অত্যাৱশ্যকীয় পাৰিপাৰ্শ্বিক প্ৰক্ৰিয়াবোৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে, জীৱন প্ৰণালী সমৰ্থন কৰে। আৰু স্থিৰতা প্ৰদান কৰে।
(খ) ই জৈৱীয় আৰু অজৈৱীয় উপাদানৰ মাজত পুষ্টিৰ শৃংখলতাৰে চলোৱাৰ বাবে দায়বদ্ধ।
(গ) ই পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ বিভিন্ন ট্ৰফিক স্তৰৰ মাজত ভাৰসাম্য বজাই ৰাখে।
(ঘ) ই জৈৱমণ্ডলৰ মাজেৰে খনিজবোৰ শৃংখলতাৰে চলাই নিয়ে।
(ঙ) অজৈৱিক উপাদানবোৰে জৈৱিক উপাদানবোৰ সংশ্লেষণত সহায় কৰে য’ত শক্তিৰ আদান-প্ৰদান অন্তৰ্ভুক্ত থাকে।
২২। জৈৱ বৈচিত্ৰ্যতা বুলিলে কি বুজা ? (What do you mean by biodiversity ?)
উত্তৰঃ সকলো জীৱৰ প্ৰকাৰ আৰু ইহঁতৰ পৰিৱৰ্তনশীলতা লগতে যিটো পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত ইহঁত বাস কৰে বা জন্ম লাভ কৰিছে তাৰ প্ৰকাৰ বা পৰিৱৰ্তনশীলতা আদি বোৰকেই Biodiversity বোলে। শুকান মৰুভূমিৰ পৰা গভীৰ উষ্ণীয় অৰণ্যলৈ, সু-উচ্চ বৰফৰ স্তৰৰ পৰা পাহাৰৰ পৰা সাগৰৰ তলিলৈ, কতধৰণৰ আকাৰ, গঠন বা ৰঙৰ পাৰ্থক্য থকা জীৱ পোৱা যায়, কিন্তু প্ৰত্যেকৰে মাজত এটা উমৈহতীয়া ecological সম্পৰ্ক বিৰাজ কৰি থাকে।
১৯৯২ চনত প্ৰকাশিত ‘Convention of Biological Diversity’ ত জৈৱ বৈচিত্ৰ্যতাৰ সকলো উৎসৰে (inter-alia, ভূমি, সাগৰীয় বা অন্য জলীয় পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ আদি) সকলে জীৱৰ পৰিৱৰ্তনশীলতা আৰু জৈৱিক পৰিৱেশৰে পৰিবৰ্তনশীলতাক বুজাইছে।
২৩। খাদ্য শৃংখল আৰু খাদ্য জালৰ তিনিটা তাৎপৰ্য লিখা । (Write the three significance of food chain and food web ?)
উত্তৰঃ খাদ্য শৃংখল আৰু খাদ্য জালৰ তিনিটা তাৎপৰ্য হ’ল
(ক) খাদ্য শৃংখলবোৰে বিভিন্ন প্ৰাণীবোৰৰ জনসংখ্যা নিয়ন্ত্ৰণ আৰু পৰিচালনা কৰে।
(খ) খাদ্য শৃংখল আৰু খাদ্য জালে পৰিৱেশতন্ত্ৰত অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে কিয়নো শক্তিৰ প্ৰৱাহ আৰু খনিজ চক্ৰৰ দৰে কাৰ্য ইহঁতৰ মাজেৰে হয়।
(গ) কিছুমান ৰাসায়নিক দ্ৰব্যৰ জৈৱিক বিবৰ্ধন দেখুৱাটো খাদ্য শৃংখলৰ একক চৰিত্ৰ।
২৪। পাৰ্বত্য পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ বুলিলে কি বুজা ? (What do you mean by mountain ecology ?)
উত্তৰঃ পাৰ্বত্য পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ বুলিলে পৰ্বতমালাৰ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰক বুজায়। এই পৰিস্থিতিসমূহ জলবায়ুৰ দ্বাৰা দৃঢ়ভাবে প্ৰভাবিত হয় যি উচ্চতা বৃদ্ধিৰ লগে লগে শীতল হয়। ই উচ্চতা অনুযায়ী স্তৰযুক্ত হয়। ঘন জংঘলৰ উচ্চতা, উচ্চতা বৃদ্ধি পোৱাৰ লগে লগে জলবায়ু আৰু কঠোৰ হৈ উঠে আৰু উদ্ভিদ সম্প্ৰদায়ত তৃণভূমি বা তুজাত ৰূপান্তৰিত হয়। জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ কাৰণত পাহাৰৰ বৈশিষ্ট্যযুক্ত উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীজন্তু উচ্চতাৰ ওপৰত দৃঢ়ভাবে নিৰ্ভৰ কৰে।
২৫। খাদ্য শৃংখলৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ উল্লেখ কৰা। (Mention the characteristics of the food chain ?)
উত্তৰঃ খাদ্য শৃংখলৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ হ’ল—
(ক) এটা পৌষ্টিক স্তৰৰ পৰা আন এটা পৌষ্টিক স্তৰলৈ শক্তি পৰিবাহিত হওঁতে হ্ৰাস হৈ যায়।
(খ) খাদ্য শৃংখলৰ প্ৰথম স্তৰৰ পৰা ওপৰলৈ যিমানে যায় সিমানে জৈৱভৰ কমি যায়। জৈৱভৰ হ’ল জীৱিত জীৱৰ আয়তন।
(গ) খাদ্য শৃংখলে জনসংখ্যা নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
(ঘ) খাদ্য শৃংখলৰ সাধাৰণতে উৎপাদক জীৱৰ সংখ্যা বেছি হয় আৰু আকাৰত সৰু হয়। শৃংখলৰ যিমানে ওপৰৰ পৰ্যায়ত যোৱা হয় সিমানে উপভোক্তাৰ সংখ্যা কম হয় আৰু আকাৰত ডাঙৰ হোৱা দেখা যায়।
(ঙ) উৎপাদক জীৱবোৰে সৌৰশক্তি সংগ্ৰহ কৰে। এই শক্তি উৎপাদকৰ পৰা পৌষ্টিক স্তৰৰ অন্য উপভোক্তালৈ পৰ্যায়ক্ৰমে পৰিবাহিত হয়।
২৬। উপভোক্তা কাক বোলে ? (What is a consumer ?)
উত্তৰঃ সেউজীয়া উদ্ভিদৰ বাহিৰে অৰ্থাৎ উদ্ভিদজগতক বাদ দি প্ৰায় সমগ্ৰ প্ৰাণীজগতৰ জীৱকে উপভোক্তা বা খাদক বুলি ক’ব পাৰি। কাৰণ, প্ৰায়বোৰ জীৱই উদ্ভিদ অথবা আন জীৱৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল হৈ জীয়াই থাকে। আন জীৱৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীলতাৰ গুণগত পাৰ্থক্যৰ পৰা উপভোক্তা শ্ৰেণীৰ জীৱসমূহক তিনিটা ভাগত ভগোৱা হৈছে। যেনে
(ক) প্ৰাথমিক উপভোক্তা বা খাদক (Primary Consumer)
(খ) মাধ্যমিক উপভোক্তা বা খাদক (Secondary Consumer)
(গ) সৰ্বোচ্চ উপভোক্তা বা খাদক (Tertiary Consumer)
২৭। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ এটাত শক্তিৰ প্ৰবাহ কিদৰে হয় লিখা (Write how is the flow of energy in an ecosystem ?)
উত্তৰঃ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ এটাত উৎপাদকক প্ৰাথমিক উপভোক্তাই খায়। প্ৰাথমিক উপভোক্তাবোৰ অৰ্থাৎ তৃণভোজী প্ৰাণীবোৰ দ্বিতীয় উপভোক্তাই খায়। কিছুমান (গৌণ উপভোক্তা) মাংসভোজী প্ৰাণীয়ে মাংসভোজী প্ৰাণীক খায়। আনহাতে মানুহে সকলো ধৰণৰ স্তৰৰ জীৱকে ভক্ষণ কৰে। এইবাবে মানুহক দুটা পৌষ্টিক স্তৰত ধৰা হয়। জীৱৰ খাদ্য অনুসৰি বেলেগ বেলেগ পৌষ্টিক স্তৰত ধৰা হয়। বিয়োজকবোৰে মৃত প্ৰাণী বা উদ্ভিদৰ পৰা শক্তি আহৰণ কৰি জটিল জৈব পদাৰ্থ ভাঙি সবল অজৈব পদাৰ্থলৈ ৰূপান্তৰ কৰে। অজৈব পদাৰ্থ মাটিৰ লগত মিহলি হয়। উদ্ভিদে সালোক সংশ্লেষণৰ সময়ত মাটিৰ পৰা পোষক দ্ৰব্য আহৰণ কৰি খাদ্য প্ৰস্তুত কৰে। এনেদৰে পোষক দ্ৰব্যবোৰ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত চক্ৰীয়ভাবে গতি কৰি খাদ্য প্ৰস্তুত কৰে। এনেদৰে পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ এটাত শক্তিৰ প্ৰবাহ অপৰিবৰ্তনীয় হৈ থাকে।
২৮। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ পিৰামিড বুলিলে কি বুজা ? (What do you mean by ecology pyramid ?)
উত্তৰঃ যেতিয়া কোনো এটা পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ উৎপাদকৰ পৰা আৰম্ভ কৰি একাদিক্ৰমে বিভিন্ন পৌষ্টিক স্তৰৰ গঠন আৰু কাম লেখ চিত্ৰত প্ৰকাশ কৰা হয় তেতিয়া এই শীৰ্ষ বিন্দু পোৱা যায়। এই লেখচিত্ৰবোৰেই পিৰামিড।
ইহঁতক তিনিটা ভাগত ভগাব পাৰি —
(ক) সাংখ্যিক পিৰামিড -ই স্বতন্ত্ৰভাৱে কোনো জীৱৰ পৌষ্টিক স্তৰত সংখ্যা দিয়ে।
(খ) জৈৱভৰ – ই প্ৰত্যেক পৌষ্টিক স্তৰত থকা মুঠ জৈৱভৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
(গ) শক্তিৰ পিৰামিড – প্ৰত্যেক স্তৰত কিমান শক্তি আছে ইয়াৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি এই পিৰামিড আঁকা হয়।
২৯। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত শক্তিৰ প্ৰবাহ বুলিলে কি পুজা ? (What do you mean by ecological energy flow ?)
উত্তৰঃ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ এটাত শক্তিৰ প্ৰবাহ খাদ্যশৃংখলৰ দ্বাৰা হয়। এই শক্তি প্ৰবাহ একমুখী প্ৰয়োজনীয় পুষ্টিবোৰ (যেনে- কাৰ্বন, নাইট ‘জেন, ফছফৰাছ আদি ) চক্ৰীয়ভাবে চলে আৰু শেষত পুনৰ উৎপাদকে ব্যৱহাৰ কৰে। ইয়াত শক্তিৰ পুনৰ ব্যৱহাৰ নহয়। এই শক্তিৰ প্ৰবাহত তাপ গতিবিদ্যাৰ সূত্ৰসমূহ প্ৰযোজ্য।
তাপ গতিবিদ্যাৰ প্ৰথম সূত্ৰ অনুসৰি সূৰ্যৰ পোহৰ সেউজীয়া গছে গ্ৰহণ কৰি জৈৱ ৰাসায়নিক শক্তিলৈ ৰূপান্তৰ হয় আৰু শেষত সেই শক্তি ভক্ষকবোৰে গ্ৰহণ কৰে। তাপগতিবিদ্যাৰ দ্বিতীয়সূত্ৰ অনুসৰি খাদ্যশৃংখলৰ মাজেৰে শক্তি প্ৰবাহিত হওঁতে, প্ৰত্যেক পৌষ্টিক স্তৰতে শক্তি সিঁচৰতি হয়। শক্তিৰ ক্ষয় হয় শ্বাস-প্ৰশ্বাস, গতি কৰা, দৌৰা আদি কামৰ জৰিয়তে।
৩০। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ গৌণ উৎপাদক বুলিলে কি বুজা ? (What do you mean by ecosystem secondary product ?)
উত্তৰঃ তৃণভোজীবোৰে সেউজীয়া উদ্ভিদে প্ৰস্তুত কৰা খাদ্যবোৰ গ্ৰহণ কৰে। এই গছৰ শক্তিবোৰ জৈবিক পদাৰ্থ প্ৰস্তুত হ’বলৈ তৃণভোজীয়ে আহৰণ কৰি লয়, আকৌ এই শক্তিক মাংসভোজীয়ে গ্ৰহণ কৰে। যি পৰিমাণৰ জৈৱিক পদাৰ্থ তৃণভোজী বা মাংসভোজীয়ে সঞ্চিত কৰি ৰাখে (শ্বাস-প্ৰশ্বাসত ক্ষয় হোৱাৰ পিছত) সেইখিনিয়েই প্ৰকৃতাৰ্থত গৌণ উৎপাদন । কোনো এটা ভক্ষণ স্তৰত পৰৱৰ্তী পৌষ্টিক স্তৰ এটাই ব্যৱহাৰ কৰিবৰ কাৰণে সিমান শক্তি সঞ্চিত হৈ থাকে তাকেই গৌণ উৎপাদন বোলে।
৩১। এটা জলজ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ উদাহৰণ দিয়া। (Give an example of an aquatic ecosystem ?)
উত্তৰঃ পুখুৰী পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ (Pond Ecosystem) এটা সৰু পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ উদাহৰণ। ইয়াত পানীখিনি নিশ্চল। প্ৰকৃতিত পুখুৰীবোৰ ঋতুৰ লগত জড়িত। অৰ্থাৎ বাৰিষা প্ৰচুৰ পানী থাকে। অন্য সময়ত কম পানী থাকে। গাঁও অঞ্চলত ইয়াৰ গুৰুত্ব বেছি। ই বিভিন্ন ধৰণৰ শেলাই, জলজ উদ্ভিদ, পৰুৱা, মাছ, চৰাই আদিৰ বাসস্থান। পুখুৰীত মানুহে বহু কাৰ্য সম্পাদন কৰে। ইয়াক কাপোৰ ধোঁৱা, সাঁতোৰা, গা-ধোৱা, গৰু, ম’হ ধুওৱা, পানী খোৱা আদি কামত ব্যৱহাৰ কৰা হয় আৰু ফলত প্ৰদূষিত হয়।
৩২। জৈবিক খাদ্য শৃংখল কাক বোলে ? (What is the organic food chain ?)
উত্তৰঃ খাদ্য শৃংখলৰ এটা শিকলি বা স্তৰৰ পৰা আন এটা স্তৰলৈ যাওঁতে শক্তিৰ অপচয় হয়। খাদ্য শৃংখল দীঘল হ’লে শক্তিৰ অপচয় অধিক হয় আৰু শক্তি আহৰণ কম পৰিমাণে হয়। পৰিৱেশত তিনি প্ৰকাৰৰ খাদ্যশৃংখলৰ পৰিলক্ষিত হয়। প্ৰথম শ্ৰেণীৰ খাদ্য শৃংখলত উদ্ভিদক তৃণভোজী প্ৰাণীয়ে খায়, তৃণভোজী প্ৰাণী মাংসভোজী প্ৰাণীয়ে খায়। এনেধৰণৰ খাদ্য শৃংখলক জৈৱিক খাদ্য শৃংখল বোলা হয়।
৩৩। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ স্থিতিস্থাপকতা বুলিলে কি বুজা ? (What is meant by elasticity of ecosystem ?)
উত্তৰঃ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত পদাৰ্থসমূহ অবিৰতভাৱে প্ৰবাহিত হৈ আছে আৰু পদাৰ্থৰ পৰিবহণ এটা গতিশীল প্ৰক্ৰিয়া। এই প্ৰক্ৰিয়া স্বনিয়ন্ত্ৰিত আৰু স্ব-অনুশাসিতভাৱে পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত চলি আছে। এই প্ৰক্ৰিয়াক পৰিস্থিতিক স্থিতিস্থাপকতা বুলি কোৱা হয়। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰই স্ব-অনুশাসনেৰে পুনৰ আগৰ অৱস্থাপ্ৰাপ্ত হয়। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত জীৱৰ সংখ্যা বৃদ্ধি হ’লে বিভিন্ন কাৰকৰ দ্বাৰা সেই সংখ্যা নিয়ন্ত্ৰিত অৱস্থালৈ আহে।
৩৪। ভাৰতৰ জৈৱ ভৌগোলিক শ্ৰেণীবিভাজন কেনেকৈ কৰা হৈছে? (How does the biogeographic classification of India ?)
উত্তৰঃ ভাৰতত ভিন্ ভিন্ প্ৰকাৰৰ জলবায়ু আৰু গ্ৰীষ্ম প্ৰবাহ দেশৰ বিভিন্ন অংশৰ বিৰাজমান আৰু এই ভিন্নতাৰ বাবেই ইয়াত অসংখ্য প্ৰকাৰৰ গছ গছনিৰ আবাসস্থল। ভাৰত এখন পৰম্পৰাগত জৈৱ বৈচিত্ৰতাত ধনী দেশ আৰু বিশ্বৰ উদ্ভিদ জগতৰ ১০ম স্থানত আমাৰ দেশ আছে।
সময় আৰু স্থানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি গছ আৰু প্ৰাণীৰ বিস্তৃতি, ক্ৰমবিকাশ, বিক্ষিপ্তকৰণ আৰু পৰিৱেশৰ লগত ইহঁতৰ সম্পৰ্ক আদিৰ অধ্যয়নৰ খুবেই প্ৰয়োজন। জৈৱ ভৌগোলিকক আকৌ দুটা ভাগত বিভক্ত কৰিব পাৰি — উদ্ভিদৰ লগত জড়িত (phytogeography) আৰু প্ৰাণীৰ লগত জড়িত (Zoogeography)। আমাৰ দেশৰ উদ্ভিদ প্ৰাণীৰ বিস্তৃতি আৰু পৰিৱেশৰ লগত কি সম্পৰ্ক তাক বিবেচনা কৰি ১০ খন এনে জৈব ভৌগোলিক অঞ্চলত ভাগ কৰা হৈছে। প্ৰত্যেক য’নত ইয়াৰ জলবায়ু, মাটি, গ্ৰীষ্মপ্ৰবাহ আৰু জৈৱ বৈচিত্ৰ্যতাৰ বেলেগ বেলেগ বৈশিষ্ট্য দেখা যায়।
ৰচনাধৰ্মী প্ৰশ্নোত্তৰঃ
১। পৰিৱেশতন্ত্ৰ কি ? পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ প্ৰকাৰবোৰ কি?বৰ্ণনা কৰা। (What is ecosystem ? What are the types of ecosystem? Describe.)
উত্তৰঃ পৰিৱশতন্ত্ৰ হৈছে পৰিস্থিতি বিজ্ঞানৰ গাঁথনিগত আৰু কাৰ্যকৰী একক, য’ত জীবিত জীৱবোৰে ইজনে-সিজনৰ সৈতে আৰু চাৰিওফালৰ পৰিবেশৰ সৈতে আদান-প্ৰদান কৰে। অৰ্থাৎ পৰিৱেশতন্ত্ৰ হৈছে জীৱ আৰু তেওঁলোকৰ পৰিবেশৰ মাজত আন্তঃক্ৰিয়াৰ এক শৃংখলা। “পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ” শব্দটো প্ৰথমবাৰৰ বাবে ১৯৩৫ চনত এজন ইংৰাজ উদ্ভিদবিজ্ঞানী এ. জি. টেনছলীয়ে প্ৰস্তুত কৰিছিল।
এক পৰিৱেশতন্ত্ৰ মৰুভূমিত মৰুদ্যানৰ দৰে সৰু হ’ব পাৰে বা হাজাৰ হাজাৰ মাইল জুৰি থকা সাগৰৰ দৰে ডাঙৰ হ’ব পাৰে। দুই প্ৰকাৰৰ পৰিৱেশতন্ত্ৰ আছে :
(ক) স্থলীয় পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ।
(খ) জলজ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ।
(ক) স্থলীয় পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ: স্থলীয়া পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ হৈছে একমাত্ৰ ভূমি আধাৰিত পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ। বিভিন্ন ভূতাত্ত্বিক অঞ্চলৰ চাৰিওফালে বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ স্থলীয় পৰিৱেশতন্ত্ৰ বিতৰণ কৰা হয়। সেইবোৰ নিম্নলিখিত ধৰণৰ —
(a) বন পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ।
(b) ঘাঁহনি পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ।
(c) তুদ্ৰা পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ।
(d) মৰুভূমি পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ।
(a) বন পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ: বন পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত কেইবাটাও উদ্ভিদ, প্ৰাণী আৰু অণুজীব থাকে যি পৰিৱেশৰ অজৈৱিক কাৰকৰ সৈতে সমন্বয় কৰি বাস কৰে। অৰণ্যই পৃথিৱীৰ উষ্ণতা বজাই ৰখাত সহায় কৰে।
(b) ঘাঁহনি পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ: ঘাঁহনি পৰিৱেশতন্ত্ৰত, গছ-গছনিত ঘাঁহ আৰু বনৌষধিৰ আধিপত্য থাকে।নাতিশীতোষ্ণ ঘাঁহনি, চাভানা ঘাঁহনি হৈছে ঘাঁহনি পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ কিছুমান উদাহৰণ।
(c) তুদ্ৰা পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ: তুদ্ৰা পৰিৱেশতন্ত্ৰবোৰ গছবিহীন আৰু ঠাণ্ডা বতৰত পোৱা যায় বা য’ত বৰষুণৰ নাটনি হয়। এইবোৰ বছৰটোৰ বেছিভাগ সময় বৰফেৰে আবৃত হৈ থাকে।
(d) মৰুজ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ: মৰুজ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ পৰিৱেশ সম্পূৰ্ণ বেলেগ। বৰষুণৰ পৰিমাণ একেবাৰে কম আৰু উত্তাপৰ মাত্ৰা অতি বেছি। দিন-ৰাতিৰ উত্তাপৰ পৰিসৰ অতি বেছি।
(খ) জলজ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ: জলজ পৰিৱেশতন্ত্ৰ হৈছে পানীত থকা পৰিৱেশতন্ত্ৰ। এইবোৰক আৰু দুই প্ৰকাৰত বিভক্ত কৰিব পাৰি অৰ্থাৎ সতেজ পানীৰ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ আৰু সামুদ্ৰিক পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ।
সতেজ পানীৰ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ: সতেজ পানীৰ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ হৈছে এক জলজ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ য’ত হ্ৰদ, পুখুৰী, নদী আৰু আৰ্দ্ৰভূমি অন্তৰ্ভুক্ত থাকে। সজেত পানীৰ পৰিৱেশতন্ত্ৰ দুই প্ৰকাৰৰ হয়। যেনে – – গতিশীল পানীৰ পৰিৱেশতন্ত্ৰ আৰু স্থিৰ পানীৰ পৰিৱেশতন্ত্ৰ।
সামুদ্ৰিক পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ: সাগৰীয় পানীত লৱণৰ পৰিমাণ বেছি থাকে। দ-সমুদ্ৰ, তৰাং সাগৰ, মোহনা আদিক সামুদ্ৰিক পৰিৱেশতন্ত্ৰ বোলা হয়। পৃথিৱীৰ প্ৰায় ৭০ শতাংশ ঠাই সাগৰে বা জলভাগে আৱৰি ৰাখিছে।
২। পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ গাঁথনি বৰ্ণনা কৰা। (Describe the structure of Ecosystem.)
উত্তৰঃ পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ গাঁথনি জৈৱ আৰু অজৈৱিক উপাদান দুয়োটাৰ সংগঠনৰ দ্বাৰা চিহ্নিত কৰা হয়। ইয়াৰ ভিতৰত আছে আমাৰ পৰিৱেশত শক্তিৰ বিতৰণ। ইয়াত সেই নিৰ্দিষ্ট পৰিৱেশত বিদ্যমান জলবায়ুৰ পৰিস্থিতিও অন্তৰ্ভুক্ত আছে। পৰিৱেশতন্ত্ৰ এটাৰ গাঁথনি দুটা মুখ্য উপাদানত বিভক্ত কৰিব পাৰি –
(ক) জৈৱীয় উপাদানসমূহ।
(খ) অজৈৱীয় উপাদনসমূহ।
জৈৱীয় আৰু অজৈৱীয় উপাদানবোৰ এটা পৰিৱেশতন্ত্ৰত আন্তঃসম্পৰ্কিত। এইটো এটা মুক্ত প্ৰণালী য’ত শক্তি আৰু উপাদানবোৰ সীমাৰ উপৰিও প্ৰবাহিত হ’ব পাৰে।
জৈৱীয় উপাদানবোৰ: জৈৱীয় উপাদানবোৰে পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ সকলো জীৱনক বুজায়। পুষ্টিৰ ওপৰত আধাৰিত কৰি, জৈৱীয় উপাদানবোৰক স্বপোষী উদ্ভিদ (autotrophs), পৰপোষী জীৱ (heterotrophs), মৃতজীৱ (Saprotrophs) ত শ্ৰেণীবদ্ধ কৰিব পাৰি। উৎপাদকসকলৰ ভিতৰত আছে উদ্ভিদৰ দৰে সকলো স্বপোষী উদ্ভিদ, এইবোৰক স্বপোষী উদ্ভিদ বুলি কোৱা হয়। কিয়নো ই সালোক সংশ্লেষণ প্ৰক্ৰিয়াৰ জৰিয়তে খাদ্য শৃংখলাৰ ওপৰত ওপৰলৈ উঠা আন সকলো জীৱই খাদ্যৰ বাবে উৎপাদকৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। গ্ৰাহক বা পৰপোষী জীৱ হৈছে এনে জীৱ যি খাদ্যৰ বাবে আন জীৱৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
গ্ৰাহকসকলক প্ৰাথমিক উপভোক্তা, গৌণ উপভোক্তা আৰু তৃতীয় স্তৰৰ গ্ৰাহকলৈ শ্ৰেণীবদ্ধ কৰা হয়।
(ক) প্ৰাথমিক উপভোক্তাসকল সদায় তৃণভোজী হয় যে তেওঁলোকে খাদ্যৰ বাবে উৎপাদকৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
(খ) গৌণ গ্ৰাহকসকলে শক্তিৰ বাবে প্ৰাথমিক গ্ৰাহকৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। সেইবোৰ মাংসভোজী বা সৰ্বভোজী হ’ব পাৰে।
(গ) তৃতীয় ভৰৰ উপভোক্তা হৈছে এনে জীৱ যি খাদ্যৰ বাবে গৌণ গ্ৰাহকৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। তৃতীয় স্তৰৰ গ্ৰাহকসকলো এক সাৰ্বজনীন হ’ব পাৰে।
(ঘ) কিছুমান খাদ্য শৃংখলাত চতুৰ্ভুজ গ্ৰাহক উপস্থিত থাকে। এই জীৱবোৰে শক্তিৰ বাবে তৃতীয় স্তৰৰ গ্ৰাহকক চিকাৰ কৰে। তদুপৰি, তেওঁলোক সাধাৰণতে খাদ্য শৃংখলাৰ শীৰ্ষত থাকে কিয়নো তেওঁলোকৰ কোনো প্ৰাকৃতিক চিকাৰী নাই ।
(ঙ) পচনকাৰীৰ ভিতৰত আছে ভেঁকুৰ আৰু বেক্টেৰিয়াৰ দৰে মৃতজীৱী। সিহঁতে পোনপটীয়াকৈ মৃত আৰু ক্ষয় হোৱা জৈৱিক পদাৰ্থৰ ওপৰত বিকাশ লাভ কৰে। পৰিৱেশ তন্ত্ৰৰ বাবে পচনকাৰী অত্যাৱশ্যকীয় কিয়নো ই উদ্ভিদৰ দ্বাৰা পুনৰ ব্যৱহাৰ কৰিব লগা পুষ্টিৰ পুনৰ্ব্যৱহাৰত সহায় কৰে।
অজৈৱিক উপাদানসমূহ: অজৈৱিক উপাদানবোৰ হৈছে পৰিৱেশতন্ত্ৰ এটাৰ জীৱিত নোহোৱা উপাদান। ইয়াত অন্তৰ্ভুক্ত থাকে বায়ু, পানী, মাটি, খনিজ পদাৰ্থ, সূৰ্যৰ পোহৰ, উষ্ণতা, পুষ্টি, বতাহ, উচ্চতা ইত্যাদি।
৩। পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ প্ৰধান উপাংশবোৰ কি কি ? (What are the main components of the ecosystem ?)
উত্তৰঃ পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ উপাংশসমূহ প্ৰধানকৈ দুই ধৰণৰ –
(ক) অজৈৱিক উপাংশ (Abiotic components): অডাম (১৯৭১) ৰ মতে পৰিবেশ তন্ত্ৰৰ অজৈৱিক উপাংশ তিনি ধৰণৰ হ’ব পাৰে –
(১) অজৈব দ্ৰব্য (Inorganic materials ) – যেনে- পানী CO2, O2, N, Ca, P আৰু ইয়াৰ বিভিন্ন যৌগসমূহ – নাইট্ৰেট, কাৰ্বনেট ইত্যাদি।
(২) জৈৱ যৌগ (Organic compounds ) – যেনে- ‘টিন, কাৰ্বহাইড্ৰেট।
(৩) জলবায়ৰিক উপাংশ (Climatic components) – যেনে- বতাহ, বৰষুণ, বায়ুমণ্ডলৰ আৰ্দ্ৰতা, উত্তাপ, পোহৰ ইত্যাদি।
(খ) জৈৱিক উপাংশ (Biotic components)
(১) উৎপাদক (Producers ) – সেউজীয়া উদ্ভিদ।
(২) উপভোক্তা (Consumers)
প্ৰাথমিক উপভোক্তা (Primary consumers ): তৃণভোজী প্ৰাণী, যেনে – গৰু, ম’হ, ছাগলি, ফৰিং, হৰিণা ইত্যাদি।
গৌণ উপভোক্তা (Secondary consumers): মাংসভোজী প্ৰাণী, যেনে- বাঘ, সিংহ আদি।
তৃতীয় শ্ৰেণীৰ উপভোক্তা (Consumers of the third order): শগুণ, বাঘ আদি।
(৩) বিয়োজক (Decomposers): ভেঁকুৰ, বেক্টেৰিয়া আদি অণুজীৱবোৰ ।
৪। জীৱ-ভূগোল (Biogeography) বুলিলে কি বুজা? জীৱ-ভূগোলৰ মূল উপাংশ কি কি ? জীৱ-ভূগোলত আলোচ্য বিষয়বস্তুৰ ওপৰত আলোচনা কৰা ৷ (What do you mean by Bio-geography ? What are the main components of the Bio-geography ? Discuss the topic of biogeography ?)
উত্তৰঃ ভূগোল বিজ্ঞান এক গতিশীল বিষয়। এই গতিশীল বিষয়টোক মূলতঃ প্ৰাকৃতিক ভূগোল আৰু মানৱ ভূগোল নামেৰে দুটা শাখাত বিভক্ত কৰা হৈছে। প্ৰাকৃতিক ভূগোলত পৃথিৱীৰ বায়ুমণ্ডল, অশ্মমণ্ডল, জলমণ্ডল আৰু জীৱমণ্ডলৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হয়। বায়ুমণ্ডল অধ্যয়নৰ বাবে যিদৰে বতৰ বিজ্ঞান আৰু জলবায়ুবিজ্ঞান, জলমণ্ডলৰ বাবে সমুদ্ৰ বিজ্ঞান আৰু জলতত্ত্ব বিজ্ঞান, অশ্মমণ্ডলৰ বাবে ভূ-আকৃতি বিজ্ঞান আৰু জীৱমণ্ডলৰ বাবে জীৱ ভূগোল আদি বিভিন্ন প্ৰাকৃতিক ভূগোলৰ উপভাগবোৰ গঢ়ি উঠিছে। এই কথাৰ পৰা ভালদৰে বুজিব পাৰি যে প্ৰাকৃতিক ভূগোলৰ বিষয়বস্তুও অতিকৈ বিস্তৃত। প্ৰাকৃতিক ভূগোলৰ যিটো উপভাগত পৃথিৱীৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীসমূহৰ আবাস স্থান আৰু বিভিন্ন ধৰণৰ কাৰ্যকলাপৰ বিষয়ে শৃংখলাবদ্ধভাৱে অধ্যয়ন কৰা হয় তাকেই জীৱ-ভূগোল বা Bio geography বোলে। অৰ্থাৎ ধৰাপৃষ্ঠত বসবাস কৰা সকলো প্ৰকাৰৰ প্ৰাণী আৰু উদ্ভিদৰ আবাস স্থান আৰু সেইবোৰ সম্পন্ন কৰা নানা প্ৰকাৰৰ কামবোৰৰ ওপৰত এক সম্যক ধাৰণা দিয়াটোৱে হ’ল জীৱ-ভূগোল বিজ্ঞানৰ মুখ্য উদ্দেশ্য। জীৱ- ভূগোলক মূলতঃ দুটা উপাংশত ভাগ কৰিব পাৰি।
এই উপাংশ দুটা হ’ল —
(ক) উদ্ভিদ ভূগোল (Plant Geography)
(খ) প্ৰাণী ভূগোল (Animal Geography)
উদ্ভিদ ভূগোলৰ ভূ-পৃষ্ঠত জন্মা বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ উদ্ভিদবোৰৰ বিস্তাৰ আৰু বিস্তাৰণ জড়িত ভৌগোলিক পৰিৱেশসমূহ আৰু কাৰকবোৰৰ শৃংখলাবদ্ধভাৱে বিশ্লেষণ আৰু মানুহ তথা অন্যান্য জীৱ-জন্তুৰ লগত এইবোৰৰ সম্বন্ধ আলোচনা কৰা হয়। তেনেদৰে জীৱ ভুগোলৰ আনটো উপাংশত অৰ্থাৎ প্ৰাণী ভূগোলত প্ৰাণীসমূহৰ আবাস স্থল আৰু কাৰ্যকলাপৰ উপৰিও উদ্ভিদ জগতে প্ৰাণী জগতক কিভাবে নিয়ন্ত্ৰণ কৰিছে আৰু মানুহৰ লগত প্ৰাণী জগতৰ কি সম্পৰ্ক আছে তাৰ বিচাৰ কৰা হয়। জীব-ভূগোল, প্ৰাকৃতিক ভূগোলৰ এটা অংশ হিচাপে এক যথেষ্ট গুৰুত্বপূৰ্ণ শাখা যদিও উনৈশ শতিকাতহে জীৱ-ভূগোল এটা আনুষ্ঠানিক বিষয় হিচাপে স্বীকৃতি লাভ কৰে। এইক্ষেত্ৰত আলেকজেণ্ডাৰ ডন হামৰ ৰৈ নাম বিশেষভাবে উল্লেখযোগ্য। এইগৰাকী ব্যক্তিৰ হাততে জীৱ-ভূগোলৰ ভেঁটি সুদৃঢ় হৈ উঠে।
হামব’ষ্ট্ৰৰ পিচত বাৰ্মি (১৯০৯), ৰাউন কিয়াৰ (১৯৩৪), নিউবিগিন (১৯৩৬), কেনডিঘ (১৯৫৪), ডাৰ্লিংটন (১৯৬৫) আদি বিজ্ঞানীসকলৰ অশেষ যত্নত জীৱ-ভূগোলৰ ভেঁটি যথেষ্ট সুদৃঢ় হৈ উঠে।
জীৱ-ভূগোল বিজ্ঞানীসকলৰ মতে ধৰাপৃষ্ঠত প্ৰায় তিনি নিযুত বিভিন্ন প্ৰজাতিৰ প্ৰাণী, উদ্ভিদ আৰু অণুজীৱ আছে। এই জীৱসমূহে ধাপৃষ্ঠৰ ভিন্ ভিন্ অঞ্চলৰ, ভিন্ ভিন্ পৰিৱেশত কি উপায়েৰে বা কিদৰে জীয়াই আছে এই সকলোবিলাক কথা বিতংভাৱে ব্যাখ্যা তথা বিশ্লেষণ। কৰা মূলতঃ পৰিস্থিতিবিজ্ঞান আৰু জীৱ-ভূগোলৰ মুখ্য আলোচ্য বিষয়।
আজিৰ পৰা বহু বছৰৰ আগতে স্থলভাগৰ প্ৰায় চাৰি ভাগৰ এক অংশ ঠাই বনভূমিৰে আগুৰা আছিল। সেই সময়ত এই বন ভূমিৰ পৰা ফল-মূল সংগ্ৰহ, চিকাৰ আদি কৰিয়েই আদি মানবে জীৱন নিৰ্বাহ কৰিছিল। সময়ৰ অগ্ৰগতিত জনসংখ্যা বৃদ্ধি হোৱাৰ লগে লগে কনভূমিৰ আয়তন আৰু এইবোৰত তথা নানা প্ৰকাৰৰ জীৱ-জন্তুৰ সংখ্যাও ক্ৰমশঃ হ্ৰাস পাই আহিছে। ইয়াৰ ফলত পৃথিৱীৰ আটাইবোৰ দেশতে নানা প্ৰকাৰৰ নতুন নতুন সমস্যাৰ উদ্ভৱ হৈছে আৰু এনেকুৱা সমস্যাসমূহে মানব কল্যাণৰ পথত গুৰুত্বপূৰ্ণ বাধাৰ সৃষ্টি কৰিছে। জীব জগতত মানুহৰ দ্বাৰা উদ্ভৱ হোৱা এনেকুৱা সমস্যাবোৰৰ বিষয়ে জীব-ভূগোলত তন্ন তন্নকৈ আলোচনা কৰাটোৱেই হৈছে জীৱ-ভূগোলত অধ্যয়ন কৰা মুখ্য বিষয় ।
৫। জীৱমণ্ডল মানে কি ? জীৱমণ্ডলৰ প্ৰধান উপাদনবোৰ কি কি ? জীৱমণ্ডলৰ লগত ভূগোল বিজ্ঞানীসকলৰ সম্বন্ধ আলোচনা কৰা ৷ (What does the biosphere mean ? What are the main components of the biosphere ? Discuss the relationship of geographers with the biosphere ?)
উত্তৰঃ ধাপৃষ্ঠৰ বিভিন্ন পৰিবেশৰ বিষয়ে সম্যক জ্ঞান আহৰণ কৰিবলৈ ইয়াক প্ৰধানতঃ স্থলমণ্ডল (Lithosphere), বায়ুমণ্ডল (Atmosphere), জলমণ্ডল (hydrosphere) আৰু জীৱমণ্ডল (bio-sphere) নামেৰে চাৰিটা ভাগত ভাগ কৰি ভূগোল বিজ্ঞানীসকলে অধ্যয়ন কৰে। উল্লেখযোগ্য যে জীৱমণ্ডলটো স্থলমণ্ডল, বায়ুমণ্ডল আৰু জলমণ্ডলৰ এটা উপাংশহে মাথোন। জীৱমণ্ডলক ধাপৃষ্ঠৰ সকলো প্ৰকাৰৰ জীৱৰ আবাসভূমি বুলি কোৱা হয়। অৰ্থাৎ স্থলমণ্ডল, বায়ুমণ্ডল আৰু জলমণ্ডলৰ যি ভাগত উদ্ভিদ আৰু জীৱ-জন্তুবোৰ বসবাস কৰি আহিছে বা থাকে, সেই অংশকে জীৱমণ্ডল বা Bio-sphere বুলি কোৱা হয়। নানা প্ৰকাৰৰ জৈৱিক পদাৰ্থৰে ভৰা এই জীৱমণ্ডলটোক পৃথিৱীৰ আন অংশটোৱে অৰ্থাৎ অজৈৱিক অংশটোৱে আগুৰি ৰাখিছে। জীৱমণ্ডল মূল উপাদান সকলো প্ৰকাৰৰ উদ্ভিদ, অতিকৈ সুক্ষ্মতম জীৱ-জন্তু আৰু মানুহ অন্যতম।
এই জীৱবোৰৰ বিতৰণৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ইয়াৰ ঘনত্ব। নিৰ্ণয় কৰা হয়। এই জীৱমণ্ডলেই হ’ল জীৱ-ভূগোল অধ্যয়ন মূল ক্ষেত্ৰ। অৰ্থাৎ জীৱমণ্ডলৰ মূল উপাদান হ’ল জীৱ। জীৱবোৰে ধাপৃষ্ঠৰ ওপৰত থকা বায়ুমণ্ডলৰ যিমান উচ্চৰ পৰা সমুদ্ৰতলীৰ যিমান গভীৰতালৈ বাস কৰিছে সেই সকলো অংশকে জীৱমণ্ডল বুলি জনা যায়। পৃথিৱীৰ অশ্মমণ্ডল, জলমণ্ডল আৰু বায়ুমণ্ডলত জীৱই বসবাস কৰে বা নানা প্ৰকাৰৰ জীৱৰ বাসস্থান আছে। অৰ্থাৎ জীৱমণ্ডল মানেই হ’ল জীৱৰ আবাস ভূমি। জীৱমণ্ডলৰ বিস্তৃতি সমুদ্ৰতলীৰ পৰা বায়ুমণ্ডল যথেষ্টখিনি উচ্চতালৈ আছে। জীৱমণ্ডলত কিমান যে জীৱই বাসস্থান সাজিছে তাৰ সংখ্যা গণনা কৰাটো তেনেই সহজ সাধ্য নহয়। জীৱমণ্ডলত বাস কৰা সকলোবিলাক সৰু-বৰ জীৱই হ’ল জীৱমণ্ডলৰ মূল উপাদন। আকাৰ বা প্ৰকৃতি অনুসৰি জীৱমণ্ডলত বিচৰণ কৰা নানা প্ৰকাৰৰ এই উপাদানসমূহক মূলতঃ চাৰিটা ভাগত ভাগ কৰিব পাৰি।
এই ভাগ চাৰিটা হ’ল –
(ক) উদ্ভিদ (Plants)
(খ) প্ৰাণী (Animals)
(গ) অণুজীব (Micro organism)
(ঘ) মানুহ (Human)
ধৰাপৃষ্ঠাৰ বিভিন্ন পৰিৱেশত নানা প্ৰকাৰৰ ভৌগোলিক উপাদানৰ বিতৰণ আৰু বিশ্লেষণ কৰাটোৱে হৈছে মূল উদ্দেশ্য। সেয়েহে স্থলমণ্ডল, বায়ুমণ্ডল আৰু জলমণ্ডলেই হৈছে ভূগোলবিজ্ঞানৰ মুখ্য অধ্যয়ন ক্ষেত্ৰ। ধৰাপৃষ্ঠৰ বিভিন্ন অঞ্চলত অথবা বিভিন্ন পৰিবেশত অন্যান্য উপাদানবোৰৰ নিচিনাকৈ জীৱ-জন্তুবোৰৰ বিতৰণো ভিন্ ভিন্ হোৱা দেখা যায়। অৰ্থাৎ ধাপৃষ্ঠৰ সকলো পৰিবেশত একে প্ৰকাৰৰ উদ্ভিদ বা প্ৰাণীৰ অৱস্থিতি দেখা নাযায়। এই ভিন্নতাৰ বিষয়ে পুংখানুপুংখৰূপে অধ্যয়ন কৰিবৰ বাবে ধাপৃষ্ঠৰ উদ্ভিদ বাসস্থানক লৈ অইন এটা অঞ্চলৰ কথা ভূগোলবিজ্ঞানীসকলে চিন্তা কৰিছে। ধৰাপৃষ্ঠৰ উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীৰ বিতৰণক লৈ গঠিত এই ভাগটোকে কোৱা হৈছে জীৱমণ্ডল। জীৱমণ্ডলৰ বিভিন্ন পৰিৱেশত বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীৰ অৱস্থান দেখা যায়। জীবমণ্ডলৰ বিভিন্ন অঞ্চলত বসবাস কৰা উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীবোৰৰ ভৌগোলিক বিশ্লেষণ কৰাটোৱে হৈছে জীৱ ভূগোল-বিজ্ঞানৰ মুখ্য উদ্দেশ্য।
পৰিৱেশৰ ভিন্নতাৰ বাবে জীৱমণ্ডলক তিনিটা ভাগত ভাগ কৰিব পাৰি –
(ক) লৱণযুক্ত জলভাগ।
(খ) অলৱণযুক্ত বা সুস্বাদু জলভাগ। আৰু
(গ) স্থলভাগ।
ভূগোল বিজ্ঞানীসকলৰ এই তিনিটা ভাগৰ ভিতৰত তৃতীয় ভাগ বা স্থলভাগৰ লগতহে সম্বন্ধ আছে।
ভূগোলবিজ্ঞানীসকলে এই স্থলভাগক পুনৰ তলত উল্লেখ কৰা ভাগত ভাগ কৰিছে—
(ক) অৰণ্য (Forest)
(খ) চাভানা (Savannah)
(গ) তৃণভূমি (Grassland)
(ঘ) মৰুভূমি (Desert)
পৰিবেশ গঠনকাৰী মৌলিক উপাদনসমূহৰ ভিতৰত জলবায়ু আৰু মৃত্তিকাই প্ৰাণী তথা উদ্ভিদ জগতৰ ওপৰত যথেষ্ট প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে। জীৱমণ্ডলৰ এই ভাগবোৰক প্ৰাণী আৰু উদ্ভিদৰ বিতৰণ আৰু বিশ্লেষণ কৰাটোৱে হৈছে জীৱ-ভূগোল বিজ্ঞানীসকলৰ মুখ্য উদ্দেশ্য। এইবোৰৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰিবলৈ লোৱাটোৱে হৈছে জীৱমণ্ডলৰ লগত ভূগোলবিজ্ঞানীৰ প্ৰধান সম্বন্ধ। কিয়নো জীৱমণ্ডলৰ অধ্যয়ন অবিহনে ভূগোল বিজ্ঞানৰ ওপৰত কৰা অধ্যয়নকে পূৰ্ণ অধ্যয়ন বুলিব নোৱাৰি। জীৱমণ্ডলৰ প্ৰতিটো উপাদানেই ভূগোল বিজ্ঞানৰ একো একোটা আলোচ্য বিষয়। ধৰা পৃষ্ঠৰ নানা তৰহৰ প্ৰাণী আৰু উদ্ভিদৰ উৎপত্তি, বিকাশ লগতে ভৌগোলিক পৰিবেশ ওতঃপ্ৰোত সম্বন্ধ আছে। এই সম্বন্ধবোৰ পুংখানুপুংখৰূপে আলোচনা কৰিব পাৰে ভূগোল বিজ্ঞানীসকলহে। এইবাবেই জীৱমণ্ডল আৰু ভূগোল বিজ্ঞানীসকলৰ সম্বন্ধ সুদূৰপ্ৰসাৰী।
৬। পৰিৱেশনিকায় বুলিলে কি বুজা ? পৰিৱেশনিকায়ৰ উপাংশবোৰ কি কি ? এই উপাংশবোৰৰ ওপৰত চমু আলোচনা কৰা। হয় (What do you mean by ecosystem ? What are the main components of the ecosystem ? Briefly discuss these components.)
উত্তৰঃ ধাপৃষ্ঠৰ যিকোনো জীবই জীৱন ধাৰণ কৰিবলৈ অথবা এইবোৰৰ বিকাশ হ’বলৈ কোনো এক পৰিৱেশৰ আৱশ্যক। কোনো এখন ঠাই বা কোনো এক পৰিৱেশ অবিহনে কোনো জীৱই জীয়াই থাকিব নোৱাৰে। সেয়েহে পৰিৱেশৰ লগত জীৱ জগতৰ সম্বন্ধ সুদূৰপ্ৰসাৰী। যিকোনো জীবই বসবাস কৰা পৰিৱেশৰ অন্যান্য জৈৱিক তথা অজৈৱিক সম্প্ৰদায়ৰ লগত এক অভিন্ন সম্বন্ধ অবিহনে কোনো জীবই বাছি থাকিবলৈ বা বিকশিত হ’বলৈ নোৱাৰে। এইদৰে কোনো এক অঞ্চলত অথবা কোনো এক পৰিবেশত অজৈৱিকৰ লগত জৈবিক আৰু জৈৱিকবোৰৰ বিভিন্ন সম্প্ৰদায়ৰ লগত সম্পৰ্ক স্থাপন কৰি যি এক প্ৰাকৃতিক বান্ধোনেৰে বান্ধ খাই পৰে তাক পৰিৱেশনিকায় বা Ecosystem বুলি কোৱা হয়। পৰিৱেশনিকায়ৰ বিভিন্ন পদাৰ্থ অথবা সম্প্ৰদায়ৰ মাজত প্ৰাকৃতিক বান্ধোন অবিহনে কোনো জীৱই সুস্থিৰ অৱস্থাত অথবা সুকলমে জীবন যাপন কৰিব নোৱাৰে। পৰিবেশনিকায়ৰ সুস্থিৰতাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিততহে ভাৰসাম্য পৰিস্থিতি গঢ়ি উঠে। এই ভাৰসাম্য পৰিস্থিতিতহে সকলো জীৱই সহজভাৱে বসবাস কৰিবলৈ সক্ষম হয়।
পৰিৱেশনিকায় এটাৰ কেইবাটাও উপাদান থাকে।
সাধাৰণতে এই উপাদানবোৰক তলত দিয়া ধৰণেৰে শ্ৰেণীবিভাজন কৰিব পাৰি—
(ক) অজৈবিক পদাৰ্থ (Abiotic Substances)
(খ) উৎপাদক (Producers )
(গ) উপভোক্তা (Consumers)
(ঘ) বিয়োজক (Decomposers)
পৰিৱেশনিকায় এটাত পানীকে আদি কৰি কাৰ্বন-ডাই- অক্সাইড, অক্সিজেন, কেলছিয়াম, নাইট্ৰোজেন, পটাছিয়াম, ফছৰাচ আদি নানা প্ৰকাৰৰ জীৱহীন পদাৰ্থ জড়িত থাকে। এইবোৰেই হ’ল পৰিৱেশনিকায়ৰ অজৈৱিক উপাদান। উদ্ভিদ তথা প্ৰাণীৰ বৃদ্ধি তথা পৰিপুষ্টিত এই অজৈৱিক পদাৰ্থবোৰৰ আৱশ্যকতা অতিকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ। পৰিৱেশনিকায়ত থকা কেতবোৰ জীৱই প্ৰত্যক্ষ বা পৰোক্ষভাৱে আহাৰ প্ৰস্তুত কৰিব পাৰে। এইবোৰ উপাদানেই হ’ল পৰিৱেশনিকায়ৰ উৎপাদক। পৰিৱেশনিকায়ৰ উৎপাদকসকলে প্ৰস্তুত কৰা খাদ্য দ্ৰব্যবোৰ নানাবিধ জীবই খাদ্য হিচাপে খাই জীৱন-ধাৰণ কৰে। পৰিৱেশত থাকি পৰিৱেশনিকায়ৰ উৎপানকবিলাকে প্ৰস্তুত কৰা খাদ্যবোৰ খাই জীৱন-ধাৰণ কৰা প্ৰাণী বা উদ্ভিদবিলাককে কোৱা হয় উপভোক্তা বুলি। পৰিৱেশনিকায়ৰ আন এক উপাদান হ’ল বিয়োজক। যিকোনো পৰিবেশত নানা প্ৰকাৰৰ ভেঁকুৰ, বেক্টেৰীয়া জাতীয় অণুজীৱই বাস কৰে। এই অণুজীৱই পৰিৱেশনিকায়ৰ মৃত উৎপাদক বা উপভোক্তাক পচন ক্ৰিয়া ঘটোৱাই হৈছে বিয়োজকবোৰৰ মূল কাম।
উদাহৰণস্বৰূপে ক্ৰান্তীয় তৃণভূমি নামৰ পৰিৱেশনিকায়ৰ ক্ষেত্ৰত পানী আৰু নানা প্ৰকাৰৰ গেছীয় বা মৌলবোৰ হ’ল অজৈবিক উপাদান, উৎপাদক হ’ল নানা প্ৰকাৰৰ ঘাঁহবোৰ, প্ৰাথমিক উপভোক্তা হ’ল হৰিণ অথবা তৃণভোজী প্ৰাণীসমূহ আৰু গৌণ উপভোক্তা হ’ল পোক-পৰুৱা, পতংগভোজী আৰু প্ৰাণীভোজী প্ৰাণীসমূহ আৰু নানা প্ৰকাৰৰ বেক্টেৰীয়া আৰু ভেঁকুৰবোৰ হৈছে বিয়োজক। পৰিৱেশনিয়াৰ এই আটাইবোৰ উপাদানৰ যথাযথ উপস্থিতি অতিকৈ আৱশ্যক।
তলত এই উপাংশবোৰৰ ওপৰত চমুকৈ আলোচনা কৰা হ’ল–
(ক) অজৈৱিক পদাৰ্থ: এটা পৰিৱেশনিকায়ত থকা পানী, কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইড, অক্সিজেন, কেলছিয়াম, নাইট্ৰ’জেন, ফছফৰাছ, পটাছিয়াম আদি জীৱহীন পদাৰ্থক অজৈবিক পদাৰ্থ বোলে। এইবোৰৰ সৰহ ভাগেই উদ্ভিদৰ পোষক দ্ৰব্য অৰ্থাৎ উদ্ভিদৰ বৃদ্ধি আৰু পৰিপুষ্টিৰ বাবে এই অজীবী পদাৰ্থবোৰ অতি প্ৰয়োজনীয়। উদাহৰণস্বৰূপে নাইট্ৰ ‘জেনে উদ্ভিদক ডাঠ সেউজীয়া আৰু ডাঙৰ-দীঘল হোৱাত সহায় কৰে, ফছফৰাছে চৰ্বি আৰু প্ৰ’টিন গঠনত সহায় কৰে, পটাছিয়ামে উদ্ভিদৰ বীজৰ আকাৰ আৰু উৎপাদন বৃদ্ধি কৰে, কেলছিয়ামে উদ্ভিদৰ কোষৰ বেৰবোৰ সুদৃঢ় কৰে ইত্যাদি।
(খ) উৎপাদক: যিবিলাক জীৱই অজৈৱিক পদাৰ্থৰ পৰা আৰু সময় বিশেষে জৈৱিক পদাৰ্থৰ পৰা আহাৰ প্ৰস্তুত কৰিব পাৰে সেইবোৰক উৎপাদক বোলা হয়। সালোক-সংশ্লেষণী উদ্ভিদসমূহে সূৰ্যৰ কিৰণৰ সহায়ত খাদ্য তৈয়াৰ কৰে। গভীৰ অৰণ্যৰ গছ-গছনি, ঘাঁহনি অঞ্চলৰ তৃণসমূহ হ্ৰদৰ উপত্তি থকা নাইবা বোকাত গজা উদ্ভিদবোৰ, শেলুৱৈবোৰ, সাগৰৰ শেলুৱৈজাতীয় উদ্ভিদবোৰ বা ইয়াৰ দাঁতিকাষত গজা পংকজ উদ্ভিদসমূহ পৰিৱেশনিকায়সমূহৰ উৎপাদক।
(গ) উপভোক্তা: পৰিৱেশনিকায়ত উৎপাদকবোৰে খাদ্য বস্তু তৈয়াৰ কৰে। উপভোক্তাবোৰে এইবোৰকে খাই জীয়াই থাকে। পৰিৱেশনিকায়ৰ প্ৰাণী কিছুমানো আন কিছুমান খাদ্য বস্তু হ’ব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে কাউৰী, শালিকা আদি চৰাইসমূহে পোক পৰুৱা, কেঁচু, চিকৰা আদি খায়। এমিবাই বেক্টেৰিয়া, জীৱাণু আদি খায়, বাঘ, সিংহই তৃণভোজী জন্তু খায় আৰু তৃণভোজীবোৰে ঘাঁহ আৰু গছ-গছনিৰ পাত খায়। এই পোক-পৰুৱা খোৱা প্ৰাণী, বেক্টেৰিয়া খোৱা প্ৰাণী, তৃণভোজী প্ৰাণী আৰু মাংসভোজী প্ৰাণী আদি সকলোবোৰ উপভোক্তা। উদ্ভি ওপৰত জীয়াই থকা প্ৰাণীবোৰ উপভোক্তা আৰু প্ৰাথমিক উপভোক্তাৰ ওপৰত জীয়াই থকাবোৰক দ্বিতীয়ক বা গৌণ উপভোক্তা বোলা হয়।
(ঘ) বিয়োজক: বিয়োজকবোৰ ভেঁকুৰ আৰু বেক্টেৰিয়া জাতীয় অণুজীব। এই অণুজীৱবোৰে আন জীৱসমূহৰ জৈৱ দ্ৰব্য স্বাংগীকৰণ কামত সহায় কৰে। মৃত উৎপাদক আৰু উপভোক্তা প্ৰাণীসমূহৰ পচন ক্ৰিয়া এই বিয়োজকবোৰৰ দ্বাৰা কৰা হয়। বিয়োজক ক্ৰিয়াৰ ফলত মৃত প্ৰাণীবোৰৰ দেহ সৰল জৈৱিক মৌল বা অজৈৱিক মৌললৈ ৰূপান্তৰিত হয়। এই মৌলবোৰ পাছত আন আন জীৱবোৰে গ্ৰহণ কৰে। সাধাৰণতে একো একোটা পৰিৱেশনিকায়ত জন্মা উদ্ভিদবোৰ উৎপাদক, প্ৰাণীবোৰ উপভোক্তা আৰু অণুজীৱবোৰ বিয়োজক। এইদৰে এটা পৰিৱেশনিকায়ত উৎপাদক, উপভোক্তা আৰু বিয়োজকবোৰে ইয়াৰ উপাংশ হিচাপে কাম কৰে।
৭। তলত দিয়াবোৰৰ বিষয়ে চমুটোকা লিখা: (Write a short note above the following.)
(ক) পাৰিস্থিতিক ভাৰসাম্য (Ecological Balance)
উত্তৰঃ পাৰিস্থিতিক ভাৰসাম্য জীৱ ভূগোলৰ এক অন্যতম আলোচ্য বিষয়। সাধাৰণতে একো একোটা অঞ্চলত থকা নানাবিধ প্ৰাকৃতিক অৱস্থা, আৰ্থ-সামাজিক অৱস্থা, নানা প্ৰকাৰৰ প্ৰাণী আৰু উদ্ভিদ তথা নানাবিধ অজৈৱিক পদাৰ্থৰ উমৈহতীয়া সমন্বিত ঠাইখনত যি এক অৱস্থাৰ সৃষ্টি হয় বা যি পৰিৱেশৰ সৃষ্টি ঘটে তাকে আমি সেই অঞ্চলৰ পৰিস্থিতি বা Ecology বুলি কওঁ। অৰ্থাৎ কোনো এখন ঠাইৰ পৰিস্থিতিক অৱস্থা বুলিলে ঠাইখনৰ চৌপাশৰ প্ৰাকৃতিক আৰু আৰ্থ-সামাজিক অৱস্থাকে বুজায়। ঠাই এখনৰ পৰিৱেশতন্ত্ৰ কেতবোৰ উপাংশ উপস্থিতিতহে গঢ়ি উঠে। এই উপাংশবোৰ হ’ল অজৈবিক পদাৰ্থ, উৎপাদক, উপভোক্তা আৰু বিয়োজক। এই আটাইকেইটা উপাংশৰ সুস্থিৰ অৱস্থা বা সমানুপাতিক উপস্থিতিৰ ফলত যি এক অৱস্থাৰ সৃষ্টি হয় তাকেই পাৰিস্থিতিক ভাৰসাম্য বা ‘Ecological Balance’ বুলি কোৱা হয়। কোনো এক পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ এই উপাংশবোৰৰ অনুপাতিক উপস্থিতিৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতহে সেই পৰিৱেশত জীৱবোৰ অতিকৈ সুস্থিৰ অৱস্থাত বসবাস কৰিবলৈ সক্ষম হয়।
কোনো পৰিৱেশত সুস্থিৰ অৱস্থা উদ্ভৱ হ’লেহে সেই পৰিৱেশত সৰ্বাত্মক উন্নতিৰ কথা চিন্তা কৰিব পাৰি। অৰ্থাৎ পাৰিস্থিতিক ভাৰসাম্যতাৰ ফলতহে অঞ্চলটোত সকলো প্ৰকাৰৰ উন্নতি হ’ব পাবে। পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ কোনো এটা উপাংশৰ অসামানুগতিক অৱস্থিতিৰ ফলত সেই পৰিবেশত নানা প্ৰকাৰৰ বিশৃংখলতাৰ সৃষ্টি হয় আৰু তাৰ ফলশ্ৰুতিতে আমি পৰিৱেশ দুষিত হোৱা বুলি কওঁ। পৰিৱেশ দুষিত হোৱা মানেই হ’ল সেই পৰিবেশৰ উপাংশবোৰৰ মাজত অসমতা সৃষ্টি হোৱা আৰু পাৰিস্থিতিক ভাৰসাম্যতা বিলুপ্তি হোৱা। অকল মানৱৰ বাবেই নহয় ধৰা পৃষ্ঠৰ সকলো প্ৰকাৰৰ জীৱই সুস্থিৰ অৱস্থাত বসবাস কৰিবলৈ হ’লে সেই অঞ্চলৰ পৰিৱেশ সুস্থিৰ অৱস্থাত থাকিবই লাগিব। বৰ্তমান অৱস্থাত মানুহে ব্যক্তিগত লাভালাভৰ আশাত পৰিস্থিতিক ভাৰসাম্যৰ কথা একেবাৰেই পাহৰি পেলাই নানা প্ৰকাৰৰ কাৰ্য কৰিবলৈ লোৱাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত আমাৰ পৰিৱেশ বাৰুকৈয়ে দূষিত হৈছে বা পৰিস্থিতিক ভাৰসাম্যতা বিনষ্ট হৈছে। এইদৰে আমি আমাৰ পৰিৱেশত নকৰিবলগীয়া কামবোৰ কৰিবলৈ লোৱাৰ বাবেই আমি আজি নানা প্ৰকাৰৰ পৰিৱেশিক সমস্যাৰ সম্মুখীন হ’বলগীয়া হৈছো। আমি ভালদৰে জানিব লাগিব যে আমাৰ পৰিৱেশৰ ভাৰসাম্য অৱস্থাহে আমাৰ বাবে মংগলজনক আৰু এই মংগলময় অৱস্থা অক্ষুণ্ণ ৰাখিবৰ বাবে মানৱৰ ওপৰতে দায়িত্ব সৰ্বাধিক।
(খ) জীৱমণ্ডল (Bio-sphere)
উত্তৰঃ আগতে উল্লেখ কৰা হৈছে যে পৃথিৱীৰ পৰিৱেশৰ সম্যক জ্ঞান লাভ কৰিবলৈ ইয়াক স্থলমণ্ডল, জলমণ্ডল, বায়ুমণ্ডল আৰু জীৱমণ্ডল – এই চাৰিটা ভাগ কৰি ভূগোল বিজ্ঞানীসকলে অধ্যয়ন কৰে। শেষ ভাগটো অৰ্থাৎ ‘জীৱমণ্ডলটো’ স্থলমণ্ডল, জলমণ্ডল আৰু বায়ুমণ্ডলৰ এটা উপাংশহে। এই উপাংশটোত পৃথিৱীৰ সকলো শ্ৰেণীৰ জীৱকে (মানুহ জন্ম, পোক-পৰুৱা, অণুবীক্ষণিকক জীৱ আৰু উদ্ভিদ) দেখা যায়। অৰ্থাৎ অশ্মমণ্ডল, বামিণ্ডল আৰু বায়ুমণ্ডলৰ যি অংশত উদ্ভিদ আৰু জীৱ-জন্তুবোৰ বসবাস কৰি থাকে তাকে জীৱমণ্ডল বোলে। জৈবিক পদাৰ্থৰে ভৰপূৰ এই জীৱমণ্ডলটোক পৃথিবীৰ আন অংশটোৱে অৰ্থাৎ অজৈৱিক অংশটোৱে আগুৰি ৰাখিছে। সেইবাবে কিছুমান ভূগোলবিজ্ঞানীয়ে পৃথিৱীৰ এই অজৈৱিক অংশটোক অজৈৱিক মণ্ডল (Inorganic sphere) বোলে।
জীৱমণ্ডলটো উদ্ভিদ, অণুজীব, জন্তু আৰু মানুহ – এইকেইটা প্ৰধান উপাদানেৰে গঠিত। এই জীৱবোৰৰ বিতৰণৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ইয়াৰ ঘনত্ব নিৰ্ণয় কৰা হয়। বায়ুমণ্ডলৰ বহিঃ সীমাৰ পৰা ইয়াৰ ভিতৰলৈ প্ৰায় ২৪ কিল’মিটাৰ ডাঠৰ স্তৰটোৱেই হ’ল জীৱমণ্ডল। ই পৃথিৱীৰ মুঠ বেধৰ প্ৰায় ৫৫০ ভাগৰ ১ অংশ। এই জীৱমণ্ডলৰ জলভাগত আজিৰ পৰা দুই হাজাৰ নিযুত (২০০০,০০০,০০০ বছৰ বছৰ আগতে কিছুমান এককোষী প্ৰাণীৰ সৃষ্টি হৈছিল। স্থলভাগ, জলভাগ আৰু প্ৰকৃতিৰ পৰিৱৰ্তনৰ ফলতেই এই এককোষী জীৱসমূহৰ পৰাই কালক্ৰমত বহুকোষী, অমেদণ্ডী আৰু তাৰ পৰা মেৰুদণ্ডী প্ৰাণীসমূহৰ সৃষ্টি হ’ল বুলি বৰ্তমান বিজ্ঞানীসকলে প্ৰমাণ কৰিছে। এইদৰে বিৱৰ্তন হৈ আমাৰ বৰ্তমান জীৱমণ্ডলত প্ৰায় তিনি নিযুত বিভিন্ন প্ৰজাতিৰ উদ্ভিদ, জন্তু, অণুজীৱ আৰু মানুহ আছে। ইয়াৰ ভিতৰত কিছুমান প্ৰাকৃতিক নাইবা জৈৱিক কাৰণত কোনো কোনো প্ৰজাতিৰ জীৱ লুপ্ত হ’ল আৰু কিছুমান নানা প্ৰজাতিৰ জীৱ সৃষ্টি হ’ল। মুঠতে বৰ্তমান জীৱমণ্ডলত যিবোৰ প্ৰজাতিৰ জীৱ পোৱা হয়। সেইবোৰ পৃথিৱীৰ অক্ষাংশ আৰু উচ্চতাভেদে বেলেগ বেলেগ।
পৰিৱেশৰ বিভিন্নতাৰ ভিত্তিত জীৱমণ্ডলক তিনিটা ভাগত ভাগ কৰিব পাৰি লৱণযুক্ত জলভাগ (Salt water or Oceans), অলৱণাসক্ত বা স্বাদু জলভাগ (fresh water) আৰু স্থলভাগ (মৃত্তিকা আৰু বায়ুমণ্ডলৰ সংযোগ স্থল)। ভূগোল বিজ্ঞানীসকলে প্ৰধানতে জীৱমণ্ডলৰ পিচৰ অংশ অৰ্থাৎ স্থলভাগৰ বিভিন্ন দিশৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰে। জীৱমণ্ডলৰ এই স্থল অংশক আকৌ অৰণ্য, চাভানা, তৃণভূমি আৰু মৰুভূমি – এই চাৰিটা উপাংশত ভাগ কৰিব পাৰি। প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশসমূহৰ মৌলিক উপাদানবোৰৰ ভিতৰত জলবায়ুয়ে জীৱৰ ওপৰত অধিক প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে। মৃত্তিকা আৰু জলবায়ুয়ে উদ্ভিদ জগতক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে বাবে ইয়াৰ ভিত্তিত স্থলভাগক এই উপাংশকেইটাত ভাগ কৰা হৈছে। অৰণ্য, চাভানা, তৃণভূমি, মৰুভূমি আদি উপাংশসমূহ বৃষ্টিপাত, বাষ্পীভৱন, পোহৰ, উত্তাপ, বতাহ আদি কাৰকসমূহৰ প্ৰভাৱাধীন। মানুহৰ বাসস্থান, খাদ্য, পোছাক পৰিচ্ছদ আদিও জলবায়ুয়ে নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
(গ) পৰিৱেশনিকায় হিচাপে জলাশয় (Reservoirs as ecosystems)
উত্তৰঃ পৰিৱেশনিকায় বুলিলে কোনো এক পৰিৱেশত থকা অজৈৱিকৰ লগত জৈৱিক আৰু জৈৱিকবোৰৰ ভিন্ ভিন্ প্ৰজাতিৰ মাজত সম্পৰ্ক ৰাখি যি এটা প্ৰাকৃতিক শৃংখলৰ সৃষ্টি কৰে। তাকে বুজো। ভিন্ ভিন্ পৰিৱেশত পৰিৱেশনিকায়ৰ এই শৃংখল ভিন্ ভিন্ উপাংশৰ মাজত স্থাপন হয়। সাধাৰণতে কোনো তীব্ৰ সোঁত নথকা স্থিৰ তথা তুলনামূলকভাৱে বিস্তৃত জলভাগকে জলাশয় বুলি কোৱা হয়। এটা অলৱণ জলৰ জলাশয়ক জীৱৰ পৰিৱেশনিকায় হিচাপে অধ্যয়ন। কৰিলে ইয়াৰ উপাংশবোৰ হ’ব-পানী, কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইড, অক্সিজেন, কেলছিয়াম, নাইট ‘জেন, ফছফৰাচ আৰু নানা লৱণযুক্ত পদাৰ্থবোৰ হ’ল অজৈৱিক দ্ৰব্য; পানীত ওপঙি থকা আৰু জলাশয়ৰ দাঁতি কাষত গজা উদ্ভিদবোৰ হ’ব উৎপাদক, প্লাৱিত অৱস্থাত থকা নাইবা জলাশয়ৰ তলিত বাস কৰা শামুকবৰ্গৰ প্ৰাণী আৰু নানা প্ৰকাৰৰ কীটবোৰ হ’ব প্ৰাথমিক উপভোক্তা; জলাশয়ৰ মাছবোৰ হ’ব গৌণ উপভোক্তা আৰু জলাশয়ত থকা নানা প্ৰকাৰৰ বেক্টেৰিয়া, ভেঁকুৰ জাতীয় সূক্ষ্মতম জীৱবোৰ হ’ব বিয়োজক। এই সকলোবিলাক উপাংশৰ সঠিক অৱস্থিতিয়ে সৃষ্টি কৰিব জলাশয় খনৰ এক আদৰ্শ পৰিৱেশনিকায় যিয়ে সকলোকে সন্তোষ দিবলৈ সক্ষম হয়।
তলত জলাশয় পৰিৱেশনিকায় এটাৰ অৱস্থা দেখুওৱা হৈছে।
(ঘ) পৰিস্থিতি বিজ্ঞান আৰু পাৰিস্থিতিক ভাৰসাম্য (Ecology and ecosystem)
উত্তৰঃ Ecology বা পৰিস্থিতি বিজ্ঞান জীৱভূগোলৰ এক অন্যতম আলোচ্য বিষয়। গ্ৰীক শব্দ ‘Oickos’ৰ পৰা ‘Ecology’ শব্দটোৰ সৃষ্টি হৈছে। ‘Dickos’ শব্দই ইংৰাজী শব্দ ‘house’ অৰ্থাৎ ‘ঘ’ বা ‘বাসস্থান’ বুজায়। ইংৰাজী শব্দ ‘Ecology’, ‘Oickos’ৰ পৰা অহা হ’লেও ই সাধাৰণতে ঠাই বা অঞ্চল এটাৰ চাৰিওফালৰ অৱস্থাক বুজায়। জীৱবোৰ আৰু সিহঁতৰ • পৰিসীমাত থকা প্ৰাকৃতিক আৰু আন আন অৱস্থাসমূহৰ সম্পৰ্কৰ লগত সামঞ্জস্য ৰাখি কৰা অধ্যয়নকে পৰিস্থিতি বিজ্ঞান বা Ecology বুলি কোৱা হয়। সেইবাবে ইয়াক পৰিৱেশ বিজ্ঞান বা পাৰিপাৰ্শ্বিক জীৱবিজ্ঞানো বোলা হয়। পাৰিপাৰ্শ্বিক অৱস্থাসমূহে জীৱবোৰৰ ওপৰত কেনেকুৱা প্ৰভাৱ পেলায় বা ক্ৰিয়া কৰে, এটা প্ৰজাতিৰ জীৱই আন এটা প্ৰজাতিৰ ওপৰত কেনেকু প্ৰভাৱ পেলায়, ইটো প্ৰজাতিয়ে সিটো প্ৰজাতিৰ জীৱন ধাৰণত কেনে ক্ৰিয়া কৰে, ইত্যাদি কৰা পৰিস্থিতি বিজ্ঞানত বিতংভাৱে আলোচনা কৰা হয়। বিভিন্ন প্ৰজাতিৰ জীৱসমূহ, জীৱ সম্প্ৰদায় পৰিৱেশনিকায় আৰু জীৱমণ্ডল আদি অধ্যয়ন পৰিস্থিতি বিজ্ঞানৰে অন্তৰ্গত।
পাৰিস্থিতিক ভাৰসাম্য, পৰিস্থিতি বিজ্ঞানৰ এক অবিচ্ছেদ্য অংগ। এক কথাত ক’বলৈ হ’লে পৰিস্থিতি তন্ত্ৰ বা পৰিৱেশনিকায়ৰ সুস্থিৰ অৱস্থাকে পাৰিস্থিতিক ভাৰসাম্য বোলে।
প্ৰতিটো পৰিৱেশনিকায়ৰে কেবাটাও উপাংশ আছে। এই উপাংশবোৰ হ’ল অজীৱ পদাৰ্থ, উৎপাদক, উপভোক্তা আৰু বিয়োজক। এই উপাংশবোৰৰ আনুপাতিক বিতৰণকে পাৰিস্থিতিক ভাৰসাম্য বোলে। কিয়নো এইবোৰৰ আনুপাতিক অৱস্থিতিৰ ফলতহে সেই পৰিৱেশক সুস্থ বা ভাৰসাম্য পৰিবেশ বোলে। অকল জীৱশ্ৰেষ্ঠ মানৱৰ বাবেই যে পাৰিস্থিতিক ভাৰসাম্য অৱস্থাৰ আৱশ্যক তেনেকুৱা নহয় । পৰিৱেশনিকায় এটাৰ কোনো এটা উপাংশৰ অভাৱ ঘটিলেই বা কোনো এক উপাংশৰ বিনাশ ঘটিলে সেই পৰিৱেশত নানা প্ৰকাৰৰ সমস্যা তথা আহুকালৰ উদ্ভৱ হয়। কোনো এক পৰিৱেশত এনেকুৱা কিবা সমস্যা বা আহুকালৰ সৃষ্টিয়ে সেই অঞ্চলৰ পাৰিপাৰ্শ্বিক অৱস্থাই ভাৰসাম্য হেৰুৱা বুলি ক’ব পাৰি। পাৰিস্থিতিক ভাৰসাম্য অৱস্থা অবিহনে সেই অঞ্চলৰ কোনো প্ৰকাৰৰ উন্নতিৰ কথাও চিন্তা কৰিব নোৱাৰি। পাৰিস্থিতিক ভাৰসাম্য অৱস্থাইহে সেই অঞ্চলত সকলো প্ৰকাৰৰ জীৱই সুস্থিৰ অৱস্থাত জীৱন ধাৰণ কৰিবলৈ সক্ষম হয়। উল্লেখযোগ যে পাৰিস্থিতিক ভাৰসাম্য ৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত মানৱৰ দায়িত্ব সবাতোকৈ অধিক । বৰ্তমান অৱস্থাত মানুহে অধিক উপাৰ্জনৰ আশাৰে নানা প্ৰকাৰৰ কাৰ্যৰ দ্বাৰা পাৰিস্থিতিক ভাৰসাম্য বিনষ্ট কৰিবলৈ হোৱা দেখা যায়। এই কাম সকলোৰে বাবে অমংগল।
(ঙ) উৎপাদক (Producer)
উত্তৰঃ উৎপাদকবিলাক হৈছে সেউজীয়া উদ্ভিদসমূহ। এই উদ্ভিদসমূহত হৰিকণা (Chlorophyll) নামৰ এবিধ ৰঞ্জক পদাৰ্থ (Pigment) থাকে। হৰিংকণাৰ সহায়ত ইহঁতে সূৰ্যৰ পোহৰৰ সহায়ত অজৈৱিক পদাৰ্থৰ (পদাৰ্থ আৰু এঙাৰ গেছ) পৰা শ্বেতসাৰ নামৰ মূল শক্তিদায়ক খাদ্য উৎপন্ন কৰিব পাৰে। এই ধৰণৰ উদ্ভিদসমূহে নিজে নিজৰ আহাৰ তৈয়াৰ কৰিব পাৰে বাবে ইহঁতক স্ব-পোষী (Autotroph, Auto = self, troph=nourish) বোল হয়। স্ব-পোৰী উদ্ভিদসমূহ দুই ধৰণৰ হ’ব পাৰে –
(ক) শিপাযুক্ত গছ-গছনিসমূহ আৰু ওপঙি থকা উদ্ভিদসমূহ।
(খ) ক্ষুদ্ৰাকৃতি ভাসমান উদ্ভিদসমূহ বা উদ্ভিদ প্লাৱক (Phytoplankton) সমূহ উৎপাদকসমূহে সাধাৰণতে সালোক সংশ্লেষণৰ সহায়ত শ্বেতসাৰ জাতীয় খাদ্য উৎপাদন কৰে।
শ্বেতসাৰৰ উপৰিও উৎপাদকসমূহে এমিন’ এচিড (Amino Acid), মাংসসাৰ (Protein বা আন লাগতিয়াল বস্তু কিছুমানো সংশ্লেষণ কৰে।
উদ্ভিদবোৰৰ উপৰিও কিছুমান বেক্টেৰিয়ায়ো উৎপাদক হিচাপে কাম কৰে। ইয়াৰে কিছুমানে সালোক সংশ্লেষণৰ জৰিয়তে খাদ্য উৎপন্ন কৰে কিন্তু আন সেউজীয়া উদ্ভিদৰ দৰে ইহঁতে অক্সিজেন/অম্লজান উৎপন্ন নকৰে আৰু ইহঁতে অম্লজানৰ অনুপস্থিতিতো জীয়াই থাকিব পাৰে। আন কিছুমান বেক্টেৰিয়াই আকৌ কিছুমান অজৈৱিক ৰাসায়নিক পদাৰ্থৰ পৰা (যেনে “এম’নিয়া, নাইট্ৰ’জেন, ছালফাইড ইত্যাদি)। এই বেক্টেৰিয়াসমূহ অক্সিজেনৰ উপস্থিতিত-বা অনুপস্থিতিতো জীয়াই থাকিব পাৰে ।
(চ) উপভোক্তা (Consumers.)
উত্তৰঃ উপভোক্তাসমূহ পৰপোষী (Heterotrophic) জীৱ। ইহঁতৰ বেছিভাগেই প্ৰাণী আৰু ইহঁতে আন জীৱ বা সেই জীৱবিলাকে সংশ্লেষণ কৰা জৈবিক পদাৰ্থ ভক্ষণ কৰি জীয়াই থাকে। খাদ্যাভাসৰ (Feeding habit) ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি উপভোক্তা প্ৰাণীসমূহ দুটা ভাগত ভগাব পাৰি । সেই ভাগ দুটা হ’ল — তৃণভোজী আৰু মাংসভোজী।
তৃণভোজী প্ৰাণীসমূহে উৎপাদক গোষ্ঠীসমূহৰ পৰা প্ৰত্যক্ষভাৱে খাদ্য আহৰণ কৰে। জলজ পৰিৱেশতন্ত্ৰত এই তৃণভোজী প্ৰাণীসমূহ দুই ধৰণৰ- প্ৰাণী প্ৰৱক (Zooplankton) আৰু পানীৰ তলিত বাস কৰা প্ৰাণীসমূহ। এই পৰিৱেশৰ মুখ্য পোষক প্ৰাণীসমূহ হ’ল- আদ্যপ্ৰাণী, শামুক জাতীয় প্ৰাণীসমূহ, মাছ ইত্যাদিবিলাকে উৎপাদকসমূহ ভক্ষণ কৰে। আনহাতে স্থলভাগৰ পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ মুখ্য পোষকবিলাক হৈছে বিভিন্ন তৃণভোজী জন্তুসমূহ পতংগ ইত্যাদি। আনহাতে মাংসভোজী প্ৰাণীসমূহে মুখ্য পোষক প্ৰাণীসমূহক ভক্ষণ কৰে আৰু সিহঁতৰ দেহটোক খাদ্য হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰে। ইহঁতক গৌণ পোষক বোলে। এই গৌণ পোষকবোৰক তৃতীয় এক শ্ৰেণীৰ প্ৰাণীয়ে খাদ্য হিচাপে ভক্ষণ কৰিব পাৰে। আনহাতে মানুহৰ নিচিনা কিছুমান সৰ্বভঙ্গী প্ৰাণীয়ে গোটেই শ্ৰেণীৰ ভূমিকা ল’ব পাৰে। কিয়নো ইহঁতে মাংসভোজী, তৃণভোজী উভয় জীৱকে ভক্ষণ কৰাৰ উপৰিও উদ্ভিদজাত সামগ্ৰীবোৰো ভক্ষণ কৰে।
(ছ) বিয়োজক (Decomposer.)
উত্তৰঃ এই জীৱসমূহে উৎপাদক আৰু পোষক শ্ৰেণীৰ প্ৰাণীসমূহৰ মৃত শৰীৰৰ বিভিন্ন জটিল যৌগসমূহ ভাঙি পেলাই কিছু অংশ সৰল উপাদান হিচাপে উৎপাদক শ্ৰেণীৰ বাবে গ্ৰহণযোগ্য কৰি তোলে। লগতে নিজৰ পুষ্টি আহৰণ কৰে। বিভিন্ন বেক্টেৰিয়া, ভেঁকুৰ আদি এই বিয়োজক শ্ৰেণীৰ জীৱ।
পুখুৰীৰ পানীত আৰু তলিত থকা বোকাত নানা ধৰণৰ বিয়োজক (বেক্টেৰিয়া, ভেঁকুৰ) যথেষ্ট পৰিমাণে থাকে। পুখুৰীত থকা উৎপাদক আৰু উপভোক্তাবিলাকৰ মৃত্যুৰ পাছত বিয়োজকবোৰে সিহঁতৰ দেহ পচন ঘটাই তাৰ পৰা খাদ্য সংগ্ৰহ কৰে।
এটা পৰিস্থিতিতন্ত্ৰত ওপৰৰ সকলো জৈৱিক কাৰকেই বৰ্তি থাকে। কেতিয়াবা কেতিয়াক কেতবোৰত মৌলিক উৎপাদক প্ৰবল (যেনে- অৰণ্যত কৃষি পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ)। আনহাতে আন কেতবোৰৰ বিয়োজক প্ৰবল (সাগৰৰ তলিত)।
